ΕΛΛΑΔΑ 1960-1965

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1960 –1965

KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

H EΛΛAΔATON 20� AIΩNA

1960-1965� Xρ�ν�λ�γι�

T�υ Nικηρ�υ Σταματάκη

� H Oκταετία 1955-1963T�υ Kων/ν�υ Σ��λπ�υλ�υ

� Nαρκ�θετημένη Aνε�αρτησίαT�υ Π. Παπακωνσταντίν�υ

� H Eνωση Kέντρ�υT�υ Θ. Διαμαντπ�υλ�υ

� H κυ�έρνηση Kέντρ�υTων Kωστή Γι�ύργ�υ,

Nικηρ�υ Σταματάκη

� H νε�λαία στ� πρ�σκήνι�T�υ Nίκ�υ Kιά�υ

� H εκπαιδευτικήμεταρρύθμισηT�υ Aλέ�η Δημαρά

� Eλλάδα-EOK. Tα πρώτα�ήματαT�υ Bασίλη Πεσμα�γλ�υ

� Aναπτυ�ιακή στ��ευσηT�υ Θανάση Kαλαάτη

� H Eλλάδα στ�ν καθρέ!τητης δεκαετίας τ�υ ’60Tης Eλένης Mπίστικα

� Λ�γ�τε�νία:Διασταυρων�μενες π�ρείεςT�υ K. Γ. Παπαγεωργί�υ

� Θέατρ�: H περί�δ�ςτης άνθησηςT�υ Πλ. Mαυρ�μ�ύστακ�υ

� Kινηματ�γρά!�ς:Eλπιδ�!�ρες εμ!ανίσειςTης Mαρίας Kατσ�υνάκη

� Eικαστικές Tέ�νες: Nέεςαίθ�υσες τέ�νηςT�υ Δημήτρη Παυλπ�υλ�υ

� M�υσική: Aπ�λυτη ρή�ηT�υ Γιώργ�υ N�ταρά

� M�υσική πρωτ�π�ρίαT�υ Nίκ�υ A. Δ�ντά

� X�ρ�ς: Aστέριατ�υ Mπαλέτ�υT�υ Aνδρέα Pικάκη

E�ώ�υλλ�: Aθήνα, 1962. Στιγμιτυπ απ τ νπυρετ των � ιτητικών διαδηλώσεων για τηνανα�άθμιση της παιδείας, με κεντρικ σύνθημα«15% πρ ίκα στην παιδεία» (�ωτ.: Eνωσις)

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Eιδικ�ς ΣυνεργάτηςNIKHΦOPOΣ ΣTAMATAKHΣ

H Eλλάδα τ�ν 20

1960 – 1965

Aθήνα, 3 Mαρτί�υ 1964. Mεγάλη συγκέντρωση ��ιτητών και σπ�υδαστών για την Kύπρ�, στα Πρ�πύλαια τ�υ Πανεπι-στημί�υ. Tα Πρ�πύλαια εί"αν κερδηθεί δυναμικά ως άσυλ� της Παιδείας και εί"αν καταστεί συνώνυμ� των αγώνων τηςνε�λαίας για τη δημ�κρατία και την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση (�ωτ.: Hνωμέν�ι Φωτ�ρεπ$ρτερ – Συλλ�γή N.E. T$λη).

1960

Iαν�υάρι�ς19 Iαν υαρί υ: Kυπριακ: η διάσκεψη τ�υΛ�νδίν�υ �δηγείται σε ναυάγι�, λγω α-συμωνίας για τις �ρετανικές �άσεις στηνKύπρ�.

22 Iαν υαρί υ: Στη B�υλή τ� Φιλελεύθε-ρ� Δημ�κρατικ Kμμα και η EΔA υπ�-στηρί��υν πρταση για τη (�ρήγηση σύ-ντα�ης στ�υς αγρτες, η �π�ία απ�ρρί-πτεται ως συνταγματικώς απαράδεκτη.

Mάρτι�ς21 Mαρτί υ: Aρ(ί��υν επίσημες διαπραγ-ματεύσεις για τη σύνδεση της Eλλάδας μετην EOK.

Aπρίλι�ς5 Aπριλί υ: Διαρκές Στρατ�δικεί� Aθη-νών: δίκη 14 στελε(ών τ�υ KKE με την κα-τηγ�ρία της κατασκ�πείας. E�ι απ τ�υςκατηγ�ρ�ύμεν�υς καταδικά��νται σε ισ-�ια, στις 19 πρ�ς 20 Mαΐ�υ.

Mάι�ς7 Mαΐ υ: O K. Kαραμανλής εγκαινιά�ει τ�Γενικ Kρατικ N�σ�κ�μεί� Aθηνών.

I�ύνι�ς7 I υνί υ: O Aιγύπτι�ς πρεδρ�ς ΓκαμάλAμπντέλ Nάσερ επισκέπτεται επίσημα τηνAθήνα.

24 I υνί υ: Διάλυση της Bαλκανικής Συμ-μα(ίας τ�υ 1954 μετα�ύ Eλλάδας, Γι�υ-γκ�σλα�ίας και T�υρκίας.

30 I υνί υ: Aνεπίσημη επίσκεψη Kαρα-μανλή στ� Bελιγράδι.

I�ύλι�ς11–13 I υλί υ: Eπίσημη επίσκεψη Kαρα-μανλή στ� Παρίσι και συν�μιλίες με NτεΓκωλ.

Aύγ�υστ�ς15 πρ ς 16 Aυγ ύστ υ: Eπίσημη ανακή-ρυ�η της Kυπριακής Δημ�κρατίας.

27 Aυγ ύστ υ: Yπ�γράεται η συμωνίαελληνικ�ύ Δημ�σί�υ–Πεσινέ για τη δημι-�υργία εργ�στασί�υ αλ�υμίνας.

Σεπτέμ�ρι�ς17 Σεπτεμ�ρί υ: H Kύπρ�ς γίνεται μέλ�ςτ�υ OHE.

Oκτώ�ρι�ς18 Oκτω�ρί υ: Kατατίθεται ν�μ�σ(έδι�για την ασάλιση των αγρ�τών. Πρ��λέ-πει την, απ 1ης I�υλί�υ 1962, συντα�ι�-δτηση των αγρ�τών μετά τη συμπλήρωσητ�υ 65�υ έτ�υς της ηλικίας τ�υς.22 Oκτω�ρί υ: H Eλλάδα γι�ρτά�ει τ�1.000στ πλ�ί� π�υ εγγράεται στ� νη�-λγι της, και καταλαμ�άνει την ενδεκάτηθέση στην παγκσμια κατάτα�η.29 Oκτω�ρί υ: Iδρύεται η Kίνησις Eθνι-

κής Aναδημι�υργίας τ�υ Γρί�α.30 Oκτω�ρί υ: Tίθεται σε λειτ�υργία ηπρώτη μ�νάδα τ�υ υδρ�ηλεκτρικ�ύ εργ�-στασί�υ τ�υ Tαυρωπ�ύ.

N�έμ�ρι�ς6 N εμ�ρί υ: Tα εγκαίνια, στη Nέα Oρε-στιάδα, της πρώτης γεώτρησης για την ά-ντληση πετρελαί�υ.

Δεκέμ�ρι�ς1 Δεκεμ�ρί υ: Aθήνα: Συγκέντρωση α-περγών �ικ�δμων για τ� ασαλιστικ.Eπίθεση της αστυν�μίας, εκτεταμένες συ-γκρ�ύσεις, πρωτ�ανείς �ιαιτητες, τραυ-ματισμ�ί, συλλήψεις. 26 Δεκεμ�ρί υ: Aθήνα: Eπίσκεψη τ�υ Πα-τριάρ(η Πασών των Pωσιών Aλε�ί�υ καιπρτασή τ�υ για ένωση των Oρδ�δ�ωνEκκλησιών.

1960

• Oλυμπιακ�ί της Pώμης: O διάδ�(�ςKωνσταντίν�ς και �ι Oδυσσέας Eσκιτ�-γλ�υ και Γεώργι�ς Zαΐμης κατακτ�ύν(ρυσ μετάλλι� στην ιστι�πλ�ΐα, στην κα-τηγ�ρία Nτράγκ�ν.

• Διακ�μιδή �στών τ�υ π�ιητή AνδρέαKάλ��υ και της συ�ύγ�υ τ�υ στη Zάκυν-θ�.

• Eγκαινιά�εται η Διεθνής Eκθεση Kινη-ματ�γρά�υ στ� Zάππει� Mέγαρ�.

• O Mίκης Θε�δωράκης μελ�π�ιεί τ�A�ι ν Eστί τ�υ Oδυσσέα Eλύτη.

• «Π�τέ την Kυριακή» («Tα παιδιά τ�υ

KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

Eπιμέλεια αιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣK·ΣTHΣ ΛIONTHΣ

αιώνα

Xρ�ν�λγι�

Mε τ �εκίνημα της πενταετίας 1960–1965, η αναντιστ ι!ίαανάμεσα στ ν τρπ διακυ�έρνησης της !ώρας και στιςανερ!μενες κ ινωνικές και π λιτικές δυνάμεις π υ δια-μ ρ�ώθηκαν τα!ύτατα, απ τ 1955 και εντεύθεν, κάτω

απ την επίδραση τ υ μ ντέλ υ ικ ν μικής ανάπτυ�ης και τηςκ ινωνικής π λιτικής π υ ε�άρμ σε η κυ�ερνώσα παράτα�η, έγι-νε απλυτη και αδιέ� δη.

Σε κρίσιμες απ �άσεις, η συνύπαρ�η των δύ πλων της ε� υ-σίας –της εκλεγμένης κυ�έρνησης, α�ενς, και α�ετέρ υ, τηςκληρ ν μικής �ασιλείας, επικ υρ ύμενης απ τ ε�αμ�λωματικπαρακράτ ς– έδει�ε τις αδυναμίες και τα ριά της.

H περί δ ς απ τ 1961 έως τ 1963 και η απ !ώρηση τ υ K.Kαραμανλή, είναι ιδιαίτερα σημαντική, λιγτερ για τα πρ �ανήκαι περισστερ για σα έδει�αν τ ειδικ �άρ ς τ υς αργτερα.

H επίμ νη πρ σπάθεια τ υ K. Kαραμανλή να επιτύ!ει τη σύν-δεση της Eλλάδας με την EOK, εί!ε πρωτίστως π λιτικ περιε!-μεν . Kαι ταν η πρ σπάθεια αυτή στέ�εται απ επιτυ!ία τ νI ύλι τ υ 1961, δικαι λ γημένα ερμηνεύεται απ τ ν άλλ ν πυ-λώνα της ε� υσίας ως κίνηση πρ κλητικής αμ�ισ�ήτησης: η ευ-ρωπαϊκή στρ �ή υπέκρυπτε πρθεση απαγκίστρωσης απ πά-γιες ε�αρτήσεις τ υ παρελθντ ς, την απ μάκρυνση απ τις -π ίες τα ανάκτ ρα δεν επιθυμ ύσαν, δ θέντ ς μάλιστα τι πρ ςτην ιδέα μιας Eυρώπης ενωμένης περί τ ν ά� να Γαλλίας–Δυτ.Γερμανίας δεν διέκειτ ευμενώς ά� νας Oυάσιγκτ ν–Λ νδί-ν υ. Tρεις μήνες αργτερα, ι εκλ γές τ υ Oκτω�ρί υ, π υ διε-νεργήθηκαν απ την υπηρεσιακή κυ�έρνηση Δ�α –της απλυ-της αρεσκείας των ανακτρων, επιλ γή η π ία εί!ε �ρει αντίθε-τ τ ν K. Kαραμανλή– αναδεικνύ υν μεν νικητή τ κμμα τ υ,αλλά τ απ τέλεσμα αμαυρώνεται, ως πρ ϊν «�ίας και ν θείας»,

αμ�ισ�ητείται αν ικτά και !ρεώνεται ε� λ κλήρ υ στ ν επανε-κλεγέντα πρωθυπ υργ απ την αντιπ λίτευση.

Στ !ώρ της αντιπ λίτευσης έ!ει τα!ύτατα εδραιωθεί η δε-σπ' υσα παρ υσία της Eνωσης Kέντρ υ, ευ�υής και πεπειρα-μέν ς αρ!ηγς της π ίας, Γ. Παπανδρέ υ, έ! ντας εγκαίρως α-ντιλη�θεί τι τ υ πρ σ�έρεται ιστ ρική ευκαιρία, κηρύσσει την έ-ναρ�η τ υ «ανένδ τ υ αγώνα» και ε�απ λύει τ κμμα τ υ σετρ !ιά ε� υσίας. T τρίτ κμμα στη B υλή τ υ 1961, η EΔA, α-σ�υκτιά μέσα σε έναν κλ ι απ διώ�εις, αντικειμενικές δυσκ -λίες και υπ κειμενικές αδυναμίες: παρίας τ υ π λιτικ ύ παι!νιδι- ύ, έτσι κι αλλιώς, παγιδευμέν στην αντιευρωπαϊκή επιλ γή τηςκ μμ υνιστικής συνιστώσας τ υ, γίνεται, εκν άκ ν, τ άλλ σκέ-λ ς μιας άτυπης και άδηλ υ μέλλ ντ ς αντικαραμανλικής–δημ -κρατικής συμπαράτα�ης, με την πρ σδ κία τι, πάντως, εκδη-μ κρατισμς θα έ!ει ευεργετικές συνέπειες και για την Aριστερά– εκ των πραγμάτων μπλ καρισμένη άλλ τε σε ρλ κ μπάρσ υκαι άλλ τε σε ρλ απ δι π μπαί υ τράγ υ.

T άστρ τ υ K. Kαραμανλή δύει �αλλμεν . T π λιτικ κε-�άλαι π υ τ υ ε�ασ�άλισε η επίσκεψη τ υ στρατηγ ύ Nτε Γκωλστην Aθήνα ε�ανεμί'εται λίγες μέρες αργτερα απ τη θύελλαπ υ �εσηκώνει η δ λ � νία τ υ � υλευτή της EΔA Γρηγρη Λα-μπράκη απ �ιλ �ασιλικ ύς παρακρατικ ύς, στη Θεσσαλ νίκη.Eίκ σι μέρες μετά, πρωθυπ υργς θα παραιτηθεί λγω δια�ω-νίας με τ �ασιλιά επί δευτερεύ ντ ς 'ητήματ ς.

Oι εκλ γές τ υ N εμ�ρί υ 1963 αναδεικνύ υν πανηγυρικά νι-κητή την E.K. τ υ Γ. Παπανδρέ υ. Eνα νέ κε�άλαι αν ίγει γιατ ν τπ – π λλά υπ σ!μεν , �ρα!ύτατ , με δραματική κ ρύ-�ωση την επι� λή της απριλιανής δικτατ ρίας.

K. Γ.


H EΛΛAΔA 1960 –1965Πειραιά») τ�υ Zυλ Nτασσέν.• «Tα κίτρινα γάντια» τ�υ Aλέκ�υ Σακελ-λάρι�υ.• Oδυσσέας Eλύτης: E�η και μια τύψειςγια τ ν υραν.• Kώστας K�τ�ιάς: Γαλαρία N . 7.• Pδης P�ύ�ς: H !άλκινη επ !ή. • Στρατής Tσίρκας: H Λέσ!η (T� πρώτ��ι�λί� απ την τριλ�γία Aκυ�έρνητες Π -λιτείες).• Γιάννης Nεγρεπντης: Kαθημαγμέν ι.• Mίλτ�ς Σα(τ�ύρης: Περίπατ ς. • Γιώργ�ς Xειμωνάς: Πεισίστρατ ς.• Nίκ�ς Kα(τίτσης: H μ ρ�άσ!ημη, Eνύ-πνι .• Θάνατ�ς τ�υ Δημήτρη Mητρπ�υλ�υ(1896–1960).• Θάνατ�ς M. Kαραγάτση (1908–1960).• Θάνατ�ς Bασίλη Λ�γ�θετίδη(1898–1960).• Θάνατ�ς Kωνσταντίν�υ Aμαντ�υ(1874–1960).• Θάνατ�ς Φάνη Mι(αλπ�υλ�υ(1901–1960).

1961

Φε�ρ�υάρι�ς 13 Φε�ρ υαρί υ: Oι Kαραμανλής καιA�έρω στ� Λ�νδίν�.

Mάρτι�ς30 Mαρτί υ: M�ν�γράεται η συμωνίασύνδεσης Eλλάδας– EOK.

Aπρίλι�ς12–16 Aπριλί υ: Eπίσημη επίσκεψη Kαρα-μανλή στ�ν Kαναδά.17–30 Aπριλί υ: Eπίσημη επίσκεψη Kαρα-μανλή στην Oυάσιγκτ�ν.

Mάι�ς1 Mαΐ υ: Aθήνα: Συγκρ�ύσεις εργα��μέ-νων και αστυν�μίας στην Aθήνα και τηΘεσσαλ�νίκη κατά τ�ν ε�ρτασμ τηςΠρωτ�μαγιάς.9 Mαΐ υ: O Bρετανς Nελ Mπέικερ πρ�-τείνει να επιστρα�ύν στην Eλλάδα τα«Eλγίνεια» μάρμαρα σε ένδει�η καλής θέ-λησης μετά την επίλυση τ�υ Kυπριακ�ύ. OBρετανς πρωθυπ�υργς Mακμίλαν συμ-ωνεί, διευκρινί��ντας μως τι τ� θέμαδεν είναι απλ.

I�ύλι�ς9 I υλί υ: Yπ�γράεται στην Aθήνα ηΣυμωνία Σύνδεσης Eλλάδας – EOK, π�υπρ��λέπει την πλήρη έντα�η τ� 1984.

Aύγ�υστ�ς18 Aυγ ύστ υ: Δι�ρί�εται τ� Δ.Σ. τ�υ Kέ-ντρ�υ Oικ�ν�μικών Eρευνών, με πρεδρ�και διευθυντή τ�υ ιδρύματ�ς τ�ν AνδρέαΠαπανδρέ�υ.

Σεπτέμ�ρι�ς19 Σεπτεμ�ρί υ: Iδρύεται η Eνωση Kέ-ντρ�υ με πρεδρ� τ�ν Γεώργι� Παπαν-δρέ�υ. Στη Δι�ικ�ύσα Eπιτρ�πή συμμετέ-(�υν �ι Γ. Aθανασιάδης–N�ας, Π. Kα-τσώτας, Σ. Kωστπ�υλ�ς, A. Mπαλτα-τ�ής, Σ. Παπαπ�λίτης, Στ. Στεανπ�υλ�ςκαι Hλ. Tσιριμώκ�ς.20 Σεπτεμ�ρί υ: Διάλυση της B�υλής καιπρ�κήρυ�η εκλ�γών για τις 29 Oκτω�ρί-�υ. Yπηρεσιακή κυ�έρνηση υπ τ�ν αντι-στράτηγ� Kων. Δ�α.24–30 Σεπτεμ�ρί υ: Pδ�ς: Παν�ρθδ��ηΔιάσκεψη δώδεκα Πατριαρ(είων καιEκκλησιών.

Oκτώ�ρι�ς29 Oκτω�ρί υ: B�υλευτικές εκλ�γές. Nίκη

της EPE, με 50,80%, 176 έδρες. Eνωση Kέ-ντρ�υ: 33,65% και 100 έδρες. Aριστερά(ΠAME): 14,60% και 24 έδρες. H αντιπ�-λίτευση αρνείται να αναγνωρίσει τ� απ�-τέλεσμα καταγγέλλ�ντας τις εκλ�γές ωςπρ�ϊν «�ίας και ν�θείας».

N�έμ�ρι�ς2 N εμ�ρί υ: Oρκί�εται η νέα κυ�έρνησηK. Kαραμανλή.4 N εμ�ρί υ: O Γ. Παπανδρέ�υ δηλώνειτι δεν αναγνωρί�ει τη ν�μιμτητα της νέ-ας κυ�έρνησης διτι πρ�ήλθε απ εκλ�γές«�ίας και ν�θείας». 4–5 N εμ�ρί υ: Tρ�μακτική θε�μηνίαπλήττει τη δυτική Aττική: 31 νεκρ�ί, εκα-τ�ντάδες τραυματίες, 3.000 άστεγ�ι. 6 N εμ�ρί υ: Mεγάλες πλημμύρες στηνAθήνα με 43 νεκρ�ύς. 14 N εμ�ρί υ: H Eνωση Kέντρ�υ κηρύσ-σει τ�ν «Aνένδ�τ�ν Aγώνα».

1961

• Oσκαρ μ�υσικής στ�ν Mάν� Xατ�ιδάκιγια τ� τραγ�ύδι «Tα παιδιά τ�υ Πειραιά»στην ταινία τ�υ Zυλ Nτασσέν «Π�τέ τηνKυριακή».• O Nικλα�ς Πλάτων αρ(ί�ει τις ανα-σκαές τ�υ μινωικ�ύ ανακτρ�υ στη Zά-κρ� της ανατ�λικής Kρήτης.• Eναρ�η ανασκαών στ� νε�λιθικ �ικι-σμ στ� Nτικιλί Tας κ�ντά στ�υς Φιλίπ-π�υς απ τη Γαλλική Aρ(αι�λ�γική Yπη-ρεσία.• Aνασκάπτεται η «�ικία τ�υ Mενάν-δρ�υ» στη Λέσ��, ρωμαϊκή �ικία τ�υ 3�υαιώνα μ.X. με ψηιδωτές παραστάσειςτ�υ κλασικ�ύ θεατρικ�ύ κωμικ�ύ συγγρα-έα Mενάνδρ�υ και των Eπτά M�υσών.Oι ανασκαές διαρκ�ύν μέ(ρι και τ� 1963.• Στ� σπήλαι� «Aλεπτρυπα» της Mάνηςανακαλύπτ�νται κρανία και εργαλεία τηςπρ�ϊστ�ρικής επ�(ής.• Στ� M�υσεί� Λ�ύ�ρ�υ τ�υ Λ�νδίν�υ ε-γκαινιά�εται έκθεση έργων τ�υ Θειλ�υ.• «H τραγωδία τ�υ Aιγαί�υ» τ�υ BασίληMάρ�υ.• «Kατή�ρ�ς» τ�υ Γιάννη Δαλιανίδη.• «Συν�ικία τ� Oνειρ�» τ�υ Aλέκ�υ Aλε-�ανδράκη, σε σενάρι� Tάσ�υ Λει�αδίτη.• Mάρκ�ς Λα�αρίδης: Γα'έλα (διηγήμα-τα). • Aντώνης Σαμαράκης: Aρν ύμαι.• Σπύρ�ς Πλασκ��ίτης: T �ράγμα.• Nίκ�ς Kάσδαγλης: Eγώ ειμί Kύρι ς Θες σ υ.• Θάνατ�ς Γιάννη K�ρδάτ�υ (1981–1961).

1962

Iαν�υάρι�ς13 Iαν υαρί υ: O Mεγαρίδ�ς Iάκω��ς ε-κλέγεται Aρ(ιεπίσκ�π�ς Aθηνών.16 Iαν υαρί υ: Eνωση Kέντρ�υ και EΔAκαταθέτ�υν πρ�τάσεις δυσπιστίας κατάτης κυ�έρνησης, υπ�στηρί��ντας τιπρ�ήλθε απ εκλ�γές «�ίας και ν�θείας».H B�υλή καταψηί�ει (18/1) την πρτα-ση, με 176 ψή�υς. 23 Iαν υαρί υ: O νε�εκλεγείς Aρ(ιεπί-σκ�π�ς Aθηνών παραιτείται.

Θεσσαλ�νίκη, 1964. Στιγμι$τυπ� απ$ την πρώτη Π�ρεία Eιρήνης στη συμπρωτεύ�υσα. Aνάμεσα στα παν$, τ� σήμα της Eιρήνης και μεγάλη εικ$να τ�υ πρώτ�υ

ειρην�δρ$μ�υ Γρηγ$ρη Λαμπράκη(�ωτ.: Eπίκαιρα).


Aυθ$ρμητη διαδήλωση π�λιτών στ� κέντρ� της Aθήνας, στη διάρκεια τ�υ «ανέν-δ�τ�υ». Tα πνεύματα ήταν ιδιαίτερα ε&ημμένα μετά τις εκλ�γές «'ίας και ν�θεί-ας» τ� 1961. T� πλήθ�ς των π�λιτών πύκνωνε τα"ύτατα γύρω απ$ τα «πηγαδά-κια» των υπαίθριων π�λιτικών συ*ητητών και γύρω απ$ τ�υς αυτ�σ"έδι�υς αγ�ρητές. Aυτ$ τ� περί�ημ� «πε*�δρ$μι�» (για τ�υς κατηγ$ρ�υς τ�υ) ήταν (για τ�υς θιασώτες τ�υ) η γνησι$τερη έκ�ραση της άμεσης δημ�κρατίας της Aγ�ράς (�ωτ.: Hνωμέν�ι Φωτ�ρεπ$ρτερ).

Aθήνα, 1963. O Kων. Kαραμανλής και τ� 'ασιλικ$ *εύγ�ς Παύλ�ς καιΦρειδερίκη πρ�σέρ"�νται σε επίσημη τελετή. Hδη �ι σ"έσεις πρωθυ-π�υργ�ύ – ανακτ$ρων έ"�υν κλ�νιστεί ε&αιτίας τής –απ$ κατα'�λήςμ�ναρ"ίας στην Eλλάδα– εμμ�νής, τ�υ στέμματ�ς να θέτει εαυτ$ν υ-περάνω πάσης άλλης ε&�υσίας (�ωτ.: A��ί Mεγαλ�κ�ν$μ�υ).

Φε�ρ�υάρι�ς12 Φε�ρ υαρί υ: O Γι�ύρι Γκαγκάριν, �πρώτ�ς άνθρωπ�ς π�υ πέτα�ε στ� διάστη-μα, επισκέπτεται την Aθήνα και γίνεταιενθ�υσιωδώς δεκτς απ τ�υς Aθηναί-�υς.18 Φε�ρ υαρί υ: O Kα�άλας Xρυσστ�-μ�ς εκλέγεται Aρ(ιεπίσκ�π�ς.

Mάρτι�ς18 Mαρτί υ: Σε μεγάλη συγκέντρωση στ�Hράκλει� Kρήτης, � Γ. Παπανδρέ�υ κη-ρύσσει επίσημα τ�ν «Aνένδ�τ�ν Aγώνακατά της κυ�έρνησεως της �ίας και ν�θεί-ας».

Aπρίλι�ς20 Aπριλί υ: Συγκέντρωση της E.K. στηνΠλατεία Kλαυθμών�ς απαγ�ρεύεται απτην αστυν�μία. Eπακ�λ�υθ�ύν συγκρ�ύ-σεις με 40 τραυματίες, μετα�ύ των �π�ίωνκαι 2 ��υλευτές της E.K.

Mάι�ς13 Mαΐ υ: Aθήνα: Γάμ�ι της πριγκίπισσαςΣ�ίας με τ�ν X�υάν–Kάρλ�ς της Iσπα-νίας.

I�ύλι�ς25 I υλί υ: Aγρ�τικ συλλαλητήρι�στ� Hράκλει� Kρήτης και κατάληψη

της N�μαρ(ίας απ τ�υς αγρτες.

Σεπτέμ�ρι�ς8 Σεπτεμ�ρί υ: Συλλαλητήρι� καπν�πα-ραγωγών στ� =ηρμερ�. Συμπλ�κές με τη(ωρ�υλακή. Eνας αγρτης νεκρς.

Δεκέμ�ρι�ς15 Δεκεμ�ρί υ: O �ασιλιάς Παύλ�ς, επί τηευκαιρία των γενεθλίων τ�υ, απ�νέμει (ά-ρη στ�ν Mανώλη Γλέ��.

1962

• Στ� Δερ�ένι της Θεσσαλ�νίκης ανασκά-πτεται ταικ σύν�λ� απ τα τέλη τ�υ 4�υαιώνα π.X. με πλ�ύσια ευρήματα. Γνω-σττερ� απ αυτά � (άλκιν�ς κρατήραςμε ανάγλυες παραστάσεις απ τ�ν κ-σμ� τ�υ Δι�νύσ�υ.• Στις 27 Oκτω�ρί�υ, 50 (ρνια μετά τηναπελευθέρωση της Θεσσαλ�νίκης, εγκαι-νιά�εται τ� Aρ(αι�λ�γικ M�υσεί� Θεσ-σαλ�νίκης, κτίσμα τ�υ αρ(ιτέκτ�να Π.Kαραντιν�ύ.• Eγκαινιά�εται τ� Eθνικ Iστ�ρικ M�υ-σεί� στ� κτίρι� της Παλαιάς B�υλής.• «Hλέκτρα» τ�υ Mι(άλη Kακ�γιάννη.• «Ψηλά τα (έρια Xίτλερ» τ�υ P��ήρ�υMανθ�ύλη.• «Oυρανς» τ�υ Tάκη Kανελλπ�υλ�υ.


H EΛΛAΔA 1960 –1965

Aθήνα, 20 Aυγ�ύστ�υ 1964. Aπ$ την επίσκεψη τ�υ Mακαρί�υ στ� Kαστρί. T� Σ"έδι� Nτιν Aτσεσ�ν απ�ρρίπτεται απ$ Aθήνακαι Λευκωσία. Aπ$ αριστερά: Στ. Kωστ$π�υλ�ς και Σπ. Kυπριανoύ, υπ�υργ�ί E&ωτερικών Eλλάδας και Kύπρ�υ αντιστ�ί"ως,Π�λύκαρπ�ς Γεωρκάτ*ης, Γ. Παπανδρέ�υ, Aρ"ιεπίσκ�π�ς Mακάρι�ς, Aνδρέας Παπανδρέ�υ (�ωτ.: A��ί Mεγαλ�κ�ν$μ�υ).

• Kώστας Tα(τσής: T τρίτ στε�άνι.• Mίλτ�ς Σα(τ�ύρης: Tα στίγματα.• Mένης K�υμανταρέας: Tα μη!ανάκια.• Γιώργ�ς Mανιάτης: Δραπέτευσα απ τηλεγεώνα των �ένων.• Στρατής Tσίρκας: Aριάγνη (τ� δεύτερ��ι�λί� της τριλ�γίας Aκυ�έρνητες Π λι-τείες).• Θανάσης Πετσάλης–Δι�μήδης: Eλληνι-κς ρθρ ς.• Aνδρέας Φραγκιάς: Kαγκελπ ρτα.• Διδώ Σωτηρί�υ: Mατωμένα !ώματα.• Θάνατ�ς Γαλάτειας Kα�αντ�άκη(1880–1962).• Θάνατ�ς Mανώλη Kαλ�μ�ίρη(1883–1962).• Θάνατ�ς Γεωργί�υ Παπανικ�λά�υ(1883–1962).

1963

Φε�ρ�υάρι�ς15 Φε�ρ υαρί υ: Συγκρ�ύσεις αστυν�-μίας–�ιτητών με εννέα τραυματίες στηδιάρκεια απαγ�ρευμένης διαδήλωσης γιατ� 15%.21 Φε�ρ υαρί υ: H EPE καταθέτει στηB�υλή πρταση αναθεώρησης τ�υ Συ-ντάγματ�ς, με σκ�π την �μαλ�π�ίησητης π�λιτικής �ωής, την ενίσ(υση της εκτε-λεστικής ε��υσίας και τ�ν έλεγ(� πάσης ε-πι��υλής κατά της δημ�κρατίας.

Mάρτι�ς13 Mαρτί υ: Συμπλ�κές ��υλευτών τηςEPE και της EΔA μέσα στη B�υλή.

30 Mαρτί υ: Oργαν� τ�υ διεθν�ύς κ�μ-μ�υνισμ�ύ (αρακτηρί�ει η κυ�έρνηση τ�ν«Σύνδεσμ� Nέων για τ�ν Πυρηνικ A�-πλισμ και την Eιρήνη Mπέρτραντ Pάσ-σελ».

Aπρίλι�ς20 Aπριλί υ: Σ��αρά επεισδια εις �άρ�ςτης �ασίλισσας Φρειδερίκης κατά τη διάρ-κεια επίσκεψής της στ� Λ�νδίν�. Πρωτα-γωνιστεί η Mπέττυ Mπάρλετ–Aμπατέλι-�υ.

22 Aπριλί υ: O σύνδεσμ�ς MπέρτραντPάσσελ δι�ργανώνει π�ρεία ειρήνης. Hπ�ρεία απαγ�ρεύεται. Eκτεταμένες συλ-λήψεις. Στ�ν Tύμ�� τ�υ Mαραθώνα θά-ν�υν μν� ελά(ιστα άτ�μα, ανάμεσά τ�υςκαι � ��υλευτής της EΔA, γιατρς και�αλκανι�νίκης Γρηγρης Λαμπράκης,π�υ κακ�π�ιείται απ «αγανακτισμέν�υς(ωρικ�ύς».

28–30 Aπριλί υ: Δ΄ Πανσπ�υδαστικ Συ-νέδρι�. Iδρύεται η EΦEE, στην �π�ίασυμμετέ(�υν 22 απ τις 33 �ιτητικές �ρ-γανώσεις. Πρώτ�ς πρεδρς της εκλέγε-ται � Γιάννης T�αννετάκ�ς και γενικςγραμματέας � Γιάννης Γιανν�υλπ�υλ�ς.

Mάι�ς16 Mαΐ υ: Eπίσημη επίσκεψη τ�υ Γάλλ�υπρ�έδρ�υ Σαρλ ντε Γκωλ στην Aθήνα.Eντυπωσιακή υπ�δ�(ή. H κυ�έρνηση Kα-ραμανλή παί�ει με πρ�σ�(ή τ� ευρωπαϊκτης (αρτί.22 Mαΐ υ: Δ�λ��νική επίθεση στη Θεσ-σαλ�νίκη εναντί�ν τ�υ ��υλευτή της EΔA

Γρ. Λαμπράκη απ τ�υς παρακρατικ�ύςΣ. Γκ�τ�αμάνη και M. Eμμαν�υηλίδη. T�θύμα πέτει σε κώμα. Tραυματί�εται �α-ριά � Γ. Tσαρ�ύ(ης, επίσης ��υλευτής τηςEΔA.27 Mαΐ υ: O Γρ. Λαμπράκης υπ�κύπτειστα τραύματά τ�υ.

I�ύνι�ς11 I υνί υ: Παραίτηση τ�υ K. Kαραμανλήμετά την απρριψη απ τ�ν Παύλ� της ει-σήγησής τ�υ, να μην πραγματ�π�ιήσει ��ασιλιάς πρ�γραμματισμέν� τα�ίδι τ�υστ� Λ�νδίν�.

13 I υνί υ: Eντ�λή σ(ηματισμ�ύ κυ�έρνη-σης στ�ν Παν. Πιπινέλη, τ�ν �π�ί� επρ-τεινε στ�ν �ασιλιά � Kαραμανλής. O Kα-ραμανλής ανα(ωρεί για τη Zυρί(η, π�υπαραμένει έως τις εκλ�γές.

19 I υνί υ: Oρκί�εται μετα�ατική κυ�έρ-νηση Πιπινέλη.

22–25 I υνί υ: Πανηγυρικς ε�ρτασμςτης πρώτης (ιλιετηρίδας τ�υ αγι�ρείτικ�υμ�να(ισμ�ύ, παρ�υσία τ�υ Oικ�υμενικ�ύΠατριάρ(η Aθηναγρα, τ�υ Πατριάρ(ηIερ�σ�λύμων, Πατριαρ(ών των �αλκανι-κών (ωρών και τ�υ �ασιλιά Παύλ�υ.

Σεπτέμ�ρι�ς28 Σεπτεμ�ρί υ: Oρκί�εται υπηρεσιακήκυ�έρνηση υπ τ�ν πρεδρ� τ�υ Aρεί�υΠάγ�υ Στυλιαν Mαυρ�μι(άλη για τη διε-�αγωγή εκλ�γών στις 3 N�εμ�ρί�υ με σύ-στημα ενισ(υμένης αναλ�γικής. O Kαρα-μανλής επιστρέει ύστερα απ τετράμηνηπαραμ�νή στη Zυρί(η.

N�έμ�ρι�ς3 N εμ�ρί υ: B�υλευτικές εκλ�γές. Πρώ-τ� κμμα η Eνωση Kέντρ�υ, με σ(ετικήπλει�ψηία στη B�υλή (42,04% και 138 έ-δρες). EPE: 39,37% και 132 έδρες, EΔA:14,35% και 28 έδρες, Kμμα Πρ��δευτι-κών: 3,37% και 2 έδρες.8 N εμ�ρί υ: Oρκί�εται κυ�έρνηση τηςEνωσης Kέντρ�υ με πρωθυπ�υργ τ�ν Γε-ώργι� Παπανδρέ�υ.

Δεκέμ�ρι�ς9 Δεκεμ�ρί υ: O Kωνσταντίν�ς Kαραμαν-λής απ�σύρεται απ την π�λιτική και ε-γκαταλείπει τη (ώρα, α�ύ �ρί�ει διάδ�(τ�υ τ�ν Παναγιώτη Kανελλπ�υλ�.

20 Δεκεμ�ρί υ: H κυ�έρνηση της EνωσηςKέντρ�υ παίρνει ψή� εμπιστ�σύνης απτη B�υλή, με την υπ�στήρι�η της EΔA. OΓ. Παπανδρέ�υ ανακ�ινώνει αμέσως σει-ρά γενναίων παρ�(ών.

24 Δεκεμ�ρί υ: Παραίτηση της κυ�έρνη-σης μετά την άρνηση τ�υ πρωθυπ�υργ�ύΓ. Παπανδρέ�υ να κυ�ερνά στηρι�μεν�ςστην ψή� της Aριστεράς.29 Δεκεμ�ρί υ: Yπηρεσιακή κυ�έρνηση υ-π τ�ν Iω. Παρασκευπ�υλ�.

1963

• O Γιώργ�ς Σεέρης τιμάται με τ� Bρα-�εί� Nμπελ Λ�γ�τε(νίας• Eκδίδεται τ� περι�δικ «Eπ�(ές»(Mάι�ς 1963 – Aπρίλι�ς 1967)• «Tα κκκινα ανάρια» τ�υ Bασίλη Γε-ωργιάδη.


Aθήνα, 18 Σεπτεμ'ρί�υ 1964: �ι γάμ�ι τ�υ Kωνσταντίν�υ και της Aννας – Mαρίας. H 'ασιλική άμα&α με τ�υς νε$νυμ��υς, τη στιγμή π�υ η γαμήλια π�μπή περνά απ$την πλατεία Oμ�ν�ίας. T� νεαρ$ των νε�-νύμ�ων, η λάμψη της γι�ρτής, η ευτυ"ής ατμ$σ�αιρα, &ύπνησαν τα αισθήματα συμπά-θειας και τη μεγαλ�ψυ"ία $λων. Aτυ"ώς γιατ� θρ$ν� –και δυστυ"ώς για τ�ν τ$π�– ήτανμ$ν� ένα διάλειμμα, πριν τα Aνάκτ�ρα επα-νέλθ�υν στη "ρ$νια κατάσταση υπερ�ψίαςκαι π�λιτικής ακαμψίας (�ωτ.: Eνωσις – Hνωμέν�ι Φωτ�ρεπ$ρτερ).

• «Mικρές Aρ�δίτες» τ�υ Nίκ�υ K�ύν-δ�υρ�υ σε σενάρι� τ�υ Bασίλη Bασιλικ�ύ.

• Mαρία I�ρδανίδ�υ: Λω�άνδρα.

• Θανάσης Bαλτινς: H κάθ δ ς των εν-νιά (στ� περι�δικ «Eπ�(ές»).

• K�σμάς Π�λίτης: Στ υ Xατ'η�ράγκ υ.

• Γιώργ�ς Σαραντής: Π ιήματα.

• Tίτ�ς Πατρίκι�ς: Π ιήματα.

• Mήτσ�ς Aλε�ανδρπ�υλ�ς: Nύ!τες καιαυγές (τμ�ς A΄, H π λιτεία, τμ�ς B΄, Tα� υνά).

• Γιάννης Mαγκλής: Tα παιδιά τ υ ήλι υκαι της θάλασσας.

• Δημήτρης Xατ�ής: T τέλ ς της μικρήςμας πλης.

1964

Iαν�υάρι�ς4 Iαν υαρί υ: Συναντώνται στην Iερ�υσα-λήμ � Πατριάρ(ης Aθηναγρας και � Πά-πας Παύλ�ς ΣT΄.15 Iαν υαρί υ: Λ�νδίν�: έναρ�η της πε-νταμερ�ύς διάσκεψης για τ� Kυπριακ.

Φε�ρ�υάρι�ς6 Φε�ρ υαρί υ: Θάνατ�ς τ�υ Σ��κλήBενι�έλ�υ απ ��ύ πνευμ�νικ �ίδημα, ε-νώ επέστρεε στην Aθήνα με πλ�ί� απτα Xανιά. 16 Φε�ρ υαρί υ: Eκλ�γές. Θριαμ�ευτικήνίκη της Eνωσης Kέντρ�υ –53% των ψή-ων και 171 έδρες, έναντι 35,26% και 101εδρών τ�υ συνασπισμ�ύ EPE–Πρ��δευτι-κών. EΔA: 11,8% και 22 έδρες.

Mάρτι�ς4 Mαρτί υ: T� Συμ��ύλι� Aσαλείας α-π�ασί�ει την απ�στ�λή ειρηνευτικής δύ-ναμης τ�υ OHE στην Kύπρ�.6 Mαρτί υ: Πεθαίνει � �ασιλιάς Παύλ�ς.T�ν διαδέ(εται � γι�ς τ�υ, π�υ στέεται�ασιλιάς ως Kωνσταντίν�ς B΄.7–9 Mαρτί υ: Aιματηρές συγκρ�ύσειςEλλην�κυπρίων–T�υρκ�κυπρίων στηνΠά�.19 Mαρτί υ: Kατά την πρώτη ψη��ρίαγια την εκλ�γή πρ�έδρ�υ της B�υλής, 32��υλευτές της πλει�ψηίας δεν ψηί��υντ�ν υπ�ψήι� της κυ�έρνησης.28 Mαρτί υ: Πρθεση επηρεασμ�ύ τ�υ α-νακριτικ�ύ έργ�υ για τη δ�λ��νία Λα-μπράκη απ�δίδει στ�ν εισαγγελέα Kων-σταντίν� Kλλια � αρε�παγίτης Aντώνι�ςΦλώρ�ς στην έκθεση π�υ συνέτα�ε γιατην υπθεση.

Aπρίλι�ς17 Aπριλί υ: Aρ(ί�ει η μυστική απ�στ�λήτης ελληνικής μεραρ(ίας στην Kύπρ�.23–29 Aπριλί υ: Kύπρ�ς: νέες συγκρ�ύ-σεις Eλλην�κυπρίων–T�υρκ�κυπρίων.

Mάι�ς11 Mαΐ υ: Eκρηκτική κατάσταση στηνKύπρ�. Δύ� Eλληνες α�ιωματικ�ί και �γι�ς τ�υ αστυν�μικ�ύ διευθυντή της Λευ-κωσίας δ�λ��ν�ύνται απ T�υρκ�κύ-πρι�υς, ταν μπήκαν κατά λάθ�ς στηντ�υρκική συν�ικία της Aμμ�(ώστ�υ.25 Mαΐ υ: O Γεώργι�ς Mαύρ�ς, π�υ εί(επαραιτηθεί απ υπ�υργς Συντ�νισμ�ύ έ-

να μήνα ενωρίτερα, εκλέγεται δι�ικητήςτης Eθνικής Tράπε�ας.

I�ύνι�ς4 I υνί υ: Nέα κρίση στην Kύπρ�. HT�υρκία απειλεί με απ�αση. 12 I υνί υ: O Γρί�ας απ��ι�ά�εται στηνKύπρ�.23–25 I υνί υ: Συν�μιλίες τ�υ Γ. Παπαν-δρέ�υ με τ�ν Aμερικαν πρεδρ� Λίντ�νT�νσ�ν στην Oυάσιγκτ�ν. O Eλληναςπρωθυπ�υργς ανθίσταται στις αμερικα-νικές πιέσεις. 30 I υνί υ: H T�υρκία κλείνει με νμ� ταελληνικά σ(�λεία στην Iμ�ρ� και Tένεδ�και εντείνει την π�λιτική αελληνισμ�ύτων δύ� νησιών, με μα�ικές απαλλ�τριώ-σεις και επ�ικισμ τ�υς με T�ύρκ�υς τηςMικράς Aσίας.

I�ύλι�ς5 I υλί υ: Δημ�τικές εκλ�γές. Σε Aθήνακαι Πειραιά επικρατ�ύν, αντιστ�ί(ως, �ιKιτσίκης και Kυριακάκ�ς, υπ�στηρι�με-ν�ι απ την Aριστερά. Στη Θεσσαλ�νίκηεκλέγεται � K. Tσίρ�ς, υπ�στηρι�μεν�ςαπ E.K. και EΔA . 11 I υλί υ: Ψήιση ν�μ�σ(εδί�υ για τ�«πθεν έσ(ες» των π�λιτικών.23 I υλί υ: Συγκρ�ύσεις απεργών–αστυ-ν�μίας στ� Λαύρι�.

Aύγ�υστ�ς6–8 Aυγ ύστ υ: Kύπρ�ς: E(θρ�πρα�ίεςστην περι�(ή Mανσ�ύρας–K�κκίνων. Hελληνική κυ�έρνηση στέλνει σήμα για άμε-

ση κατάπαυση τ�υ πυρς. O Γρί�ας αρνεί-ται. H τ�υρκική αερ�π�ρία ��μ�αρδί�ειτην περι�(ή Tυλληρίας.17 Aυγ ύστ υ: H Eλλάδα απ�σύρει απτ� NATO στρατιωτικές δυνάμεις και τ�ελληνικ κλιμάκι� απ τη Σμύρνη.20 Aυγ ύστ υ: Πρταση για τ� Kυπριακτ�υ Nτιν Aτσεσ�ν, απεσταλμέν�υ τ�υ Λί-ντ�ν, απ�ρρίπτεται απ Aθήνα και Λευ-κωσία. 28–30 Aυγ ύστ υ: Bιαι�πραγίες εναντί�νEλλήνων σε Aγκυρα και Σμύρνη.

Σεπτέμ�ρι�ςAρ!ές Σεπτεμ�ρί υ: Ψηί�εται � νμ�ςγια την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση.6 Σεπτεμ�ρί υ: Δήμαρ(�ς Aθηναίων εκλέ-γεται απ τ� δημ�τικ συμ��ύλι� � Γ.Πλυτάς, επικεαλής της μει�ψηίας (άριςστις ψή�υς μερίδας των κεντρώων συμ-��ύλων. 18 Σεπτεμ�ρί υ: Γάμ�ς τ�υ Kωνσταντίν�υμε την Aννα Mαρία της Δανίας.

Oκτώ�ρι�ς1 Oκτω�ρί υ: Aπ�κατάσταση των α�ιω-ματικών π�υ εί(αν διω(θεί για την υπθε-ση της αερ�π�ρίας, π�υ απ�δεί(θηκε (αλ-κευμένη.

N�έμ�ρι�ς20 N εμ�ρί υ: Eπίσκεψη A. Παπανδρέ�υστην Kύπρ�.29 N εμ�ρί υ: Kατά τ�ν ε�ρτασμ της α-νατίνα�ης της γέυρας τ�υ Γ�ργ�πτα-μ�υ, σημειώνεται ισ(υρή έκρη�η: 13 νε-κρ�ί και 45 τραυματίες. Για παλαιά νάρκηκάνει λγ� τ� επίσημ� πρισμα, π�υ αμι-σ�ητείται απ την Aριστερά.

Δεκέμ�ρι�ς29 Δεκεμ�ρί υ: Yπθεση Λαμπράκη:Yστερα απ ανακρίσεις 19 μηνών, τ� Συμ-��ύλι� Πλημμελει�δικών παραπέμπει γιαανθρωπ�κτ�νία απ πρθεση τ�υς Γκ�-τ�αμάνη και Eμμαν�υηλίδη, και για ηθικήαυτ�υργία τ�υς Γι�σμά και Kαπελώνη. Oια�ιωματικ�ί της (ωρ�υλακής παραπέ-μπ�νται για απλή παρά�αση καθήκ�ντ�ς.

1964

• H Bρετανική Aρ(αι�λ�γική Aπ�στ�λήκαι η Aρ(αι�λ�γική Yπηρεσία �εκιν�ύν α-νασκαές στ� Λευκαντί Eυ��ίας. Aπ�κα-λύπτεται μια πλη της ύστερης επ�(ής τ�υXαλκ�ύ και της γεωμετρικής περιδ�υ.• Iδρυση Πανεπιστημί�υ Πατρών.• Iδρυση Φιλ�σ�ικής Σ(�λής Iωαννίνων. • Eκδίδεται τ� περι�δικ «Πάλι». • Γιάννης Pίτσ�ς: Π ιήματα.• Γιώργ�ς Θε�τ�κάς: Aσθενείς και δ ι-πρ ι.• Γιώργ�ς Iωάνν�υ: Για ένα �ιλτιμ .• Nίκ�ς Kα(τίτσης: E�ώστης.• Παντελής Kαλιτσ�ς: O μεσαί ς τ ί! ς.• Θάνατ�ς Δημήτρη Mπγρη (1890–1964).• Θάνατ�ς Mήτσ�υ Mυράτ (1878–1964).

Nικη!�ρ�ς Σταματάκης


H EΛΛAΔA 1960 –1965

T�υ Kωνσταντίν�υ Σ��λ π�υλ�υ

Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Aθηνών

Hανάρρηση στην πρωθυπ�υργία, τ�νOκτώ�ρι� τ�υ 1955, έδωσε στ�ν Kων-σταντίν� Kαραμανλή τη δυνατ�τητα ναεκτείνει και στ� πεδί� της ε�ωτερικήςπ�λιτικής τις ανα�ητήσεις π�υ εί�ανπρ�σδι�ρίσει έως τ�τε τις θεμελιακές ε-πιλ�γές τ�υ. T� �ραμα μιας Eλλάδας α-παλλαγμένης απ� τα σύνδρ�μα της δυ-

σπραγίας και της πενίας, ικανής να ανταπ�κριθεί δυνα-μικά στις πρ�κλήσεις της επ��ής, τ�ν εί�ε ήδη ωθήσειστην ανάληψη δραστικών πρωτ��υλιών για την αντι-μετώπιση επιτακτικών αναγκών στ� εσωτερικ� της �ώ-ρας – με έμ#αση στ�ν εκσυγ�ρ�νισμ� και την �ικ�ν�μι-κή ανάπτυ�η. Oι επιδιώ�εις τ�υ στ� πεδί� της διεθν�ύς�ωής θα συναρμ�στ�ύν δυναμικά με τη στ��ευση αυτή.H ανάδυση μιας νέας #υσι�γνωμίας της Eλλάδας, π�υ,κατά την έκ#ραση τ�υ Nτε Γκωλ, «σ#ύ�ει απ� �ωή και�αδί�ει στ� δρ�μ� της επιτυ�ίας», θα απ�τελέσει �ωτι-κή πρ�ϋπ�θεση για την ευ�δωση των πρ�σπαθειών τ�υστ�ν τ�μέα της ε�ωτερικής π�λιτικής. H ανα�άθμισητης παρ�υσίας της �ώρας στ�υς κ�λπ�υς τ�υ συμμα�ι-κ�ύ στρατ�πέδ�υ, η ενίσ�υση της αμυντικής ετ�ιμ�τη-τας και η γενικ�τερη πρ�άσπιση των εθνικών συμ#ερ�-ντων, η διάν�ι�η νέων πρ��πτικών διεθν�ύς συνεργα-σίας, η ενεργή, τέλ�ς, συμμετ��ή στ� νέ� ευρωπαϊκ� γί-γνεσθαι, απ�τέλεσαν τις �ασικές της παραμέτρ�υς.

H κατ��ύρωση της ασ#άλειας και της εδα#ικής ακε-ραι�τητας της εθνικής επικράτειας απ�τελ�ύσε, μ�νι-μ�τερα, πρωταρ�ική #ρ�ντίδα για την ελληνική κυ�έρ-νηση. Kατά την �κταετία Kαραμανλή, παράλληλα με τημέριμνα για την επίτευ�η της �ικ�ν�μικής ανάπτυ�ης,θα κατα�ληθεί συστηματική πρ�σπάθεια για την ενί-σ�υση, τ�ν εκσυγ�ρ�νισμ� και την π�ι�τική �ελτίωσητων ελληνικών εν�πλων δυνάμεων – ειδικ�τερα, την α-νανέωση τ�υ π�λεμικ�ύ υλικ�ύ και την πρ�σαρμ�γή

H �κταετία 1955 –1963στις νέες τε�ν�λ�γικές απαιτήσεις, σεσυνδυασμ� με την εκπαίδευση και κα-τάρτιση ικανών στελε�ών. H #ρ�ντίδα,εντ�ύτ�ις, για την κάλυψη των αμυντι-κών αναγκών δεν ήταν δυνατ�ν να α-ντιμετωπισθεί σε εθνικ� απ�κλειστικάεπίπεδ�. Hδη, η έντα�η στ� NATO μεαπ�#αση της κυ�έρνησης Πλαστή-ρα–Bενι�έλ�υ, γενικ�τερα απ�δεκτήπρ�ϋπ�θεση για την ενίσ�υση της αμυ-ντικής ασ#άλειας και ετ�ιμ�τητας, συ-νιστ�ύσε και καθ�ριστική επιλ�γήστ�ν τ�μέα της ε�ωτερικής π�λιτικής.

H Eλλάδα, έκθετη σε πιέσεις και α-πειλές, σε ευρύτερη ιστ�ρική διάρκεια,ήταν εύλ�γ� να ανα�ητεί στη στενή συ-νεργασία με τα μέλη της AτλαντικήςΣυμμα�ίας τα ερείσματα για τη δια-σ#άλιση των �ωτικών συμ#ερ�ντωντης. Παράλληλα, εντ�ύτ�ις � Kαρα-μανλής απέ�λεπε στην άμ�λυνση των��υτήτων και στη θεμελίωση επ�ικ�-δ�μητικών σ�έσεων με τις γειτ�νικές�αλκανικές και γενικ�τερα με τις σ�-σιαλιστικές �ώρες της Aνατ�λικής Eυ-ρώπης. Tα απ�τελέσματα της π�λιτι-κής αυτής έγιναν αισθητά ιδιαίτερα με-

τά την παρέλευση της ψυ�ρ�π�λεμικήςέντασης. Eνωρίτερα �μως, η εκδήλωσητης κρίσης στη Mέση Aνατ�λή, τ�1956, έδωσε την α#�ρμή για να εκδη-λωθεί ενεργά η #ιλ�αρα�ική επιλ�γήτης Eλλάδας, απ�τ�κη και της επιθυ-μίας της να ε�ασ#αλίσει τη συμπαρά-σταση των α-ρα�ικών καιγ ε ν ι κ � τ ε ρ α ,των �ωρώντ�υ Tρίτ�υK�σμ�υ στ�Kυπριακ� καινα αμ�λύνειτις πιέσεις σε�άρ�ς τ�υE λ λ η ν ι σ μ � ύτης Aιγύπτ�υ.

Aπ�#ασιστικ� �ήμα με μακρ�πρ�-θεσμες επιπτώσεις καθ�ριστικής σημα-σίας για τη διεθνή θέση της �ώρας ή-ταν η σύνδεση με τις Eυρωπαϊκές K�ι-ν�τητες. H απ�#αση για την �ργανικήέντα�η της Eλλάδας στη διαδικασίατης ευρωπαϊκής �λ�κλήρωσης απ�τέ-λεσε την απ�ρρ�ια τ�σ� της απ�τίμη-

σης των θετικών συνεπειών –π�λιτι-κών και �ικ�ν�μικών– για τ� μέλλ�ντ�υ έθν�υς �σ� και της σταθερής πρ�-σήλωσης τ�υ Kαραμανλή στην ιδέατης ενωμένης Eυρώπης. Yστερα απ� ε-πίπ�νες διαπραγματεύσεις δύ� ετών, ηEλλάδα έγινε, με τη Συνθήκη της 9ης

I�υλί�υ 1961,τ� πρώτ� συν-δεδεμέν� μέλ�ςτης EOK των έ-�ι. H θέση τηςσυμ#ωνίας σεισ�ύ, απ� τ�νN�έμ�ρι� τ�υ1962, πέρα απ�τις ευρύτερεςπρ��πτικές, ε-πενεργ�ύσε ή-

δη και ως πρ�κληση, πρ�σ#�ρη νασυμ�άλει στην κινητ�π�ίηση των εθνι-κών δυνάμεων με στ�� την αναγκαίαπρ�σέγγιση τ�υ αναπτυ�ιακ�ύ επιπέ-δ�υ των νέων εταίρων της. Παράλληλα�μως με την επίτευ�η της σύνδεσης, ηEλλάδα εί�ε κατ�ρθώσει να �ελτιώσειπρ��δευτικά τη θέση της, και γενικ�τε-

ρα, στ� δυτικ�ευρωπαϊκ� �ώρ�. Iδιαί-τερη, ειδικ�τερα, �αρύτητα θα πρ�-σλά��υν �ι διμερείς σ�έσεις με τηνOμ�σπ�νδιακή Γερμανία και τη Γαλ-λία, μέσα και απ� τ� δίαυλ� των πρ�-σωπικών επα#ών τ�υ Eλληνα πρωθυ-π�υργ�ύ, αντίστ�ι�α, με τ�ν Aντενά-�υερ και τ�ν Nτε Γκωλ. H πρ��δευτι-κή διεύρυνσή τ�υς –στ� �ικ�ν�μικ�πεδί� στην πρώτη περίπτωση, κυρίωςστ� π�λιτικ�, στη δεύτερη– απ�τέλεσεσυνάρτηση και της άρσης της μ�ν�διά-στατης ε�άρτησης απ� τις HνωμένεςΠ�λιτείες, ιδιαίτερα έντ�νης στα πρώ-τα μεταπ�λεμικά και μετεμ#υλιακά�ρ�νια. Στ� πλαίσι� αυτ�, πέρα απ� έ-να πρώτ� «άν�ιγμα» στ� π�λιτικ� πε-δί�, ανα�ήτησε και την επίλυση καί-ριων �ικ�ν�μικών πρ��λημάτων, �πωςη πρ�σέλκυση επενδύσεων απ� τ� ε-�ωτερικ� και η αντιμετώπιση των συ-νεπειών απ� την περικ�πή της αμερι-κανικής ��ήθειας, με τ� επι�είρημα �τιη Eλλάδα ήταν ήδη σε θέση να αναλά-�ει μ�νη τ� �άρ�ς των αμυντικών τηςδαπανών.

Στ� ίδι� �ρ�νικ� διάστημα, παράλλη-

H ε�ωτερική π�λιτική

τ�υ Kων. Kαραμανλή:

ένας απ�λ�γισμ�ς


Θεσσαλ�νίκη, Mάι�ς 1963. Στιγμι�τυπ� απ� τη θερμή υπ�δ��ή π�υ επι�ύλα�ε στ�ν πρ�εδρ� της Γαλλίας, στρατηγ� Nτε Γκ�λ, � λα�ς της συμπρωτεύ�υσας (Φωτ�-γρα�ικ� Aρ�εί� Iδρύματ�ς Kωνσταντίν�ς Γ. Kαραμανλής).

Oυάσιγκτ�ν, 17 Aπριλί�υ 1961. O K. Kαραμανλής, � Aμερικαν�ς πρ�εδρ�ς T". Φ. Kένεντι, � αντιπρ�εδρ�ςτων HΠA Λίντ�ν Mπ. T"�νσ�ν και � Eλληνας υπ�υργ�ς E�ωτερικών Eυάγγελ�ς A&έρω�. Στιγμι�τυπ� απ�την επίσκεψη τ�υ πρωθυπ�υργ�ύ στις Hνωμένες Π�λιτείες (�ωτ.: Eλληνικ�ν Φωτ�ρεπ�ρτά" – Φωτ�γρα�ι-κ� Aρ�εί� Iδρύματ�ς Kωνσταντίν�ς Γ. Kαραμανλής).

Bελιγράδι, 30 I�υνί�υ 1960. O Kων. Kαραμανλής συν�μιλεί με τ�ν Γι�υγκ�σλά&� πρ�εδρ� στρατάρ�η Tίτ�,κατά τη διάρκεια της τριήμερης ανεπίσημης επίσκεψής τ�υ στη γείτ�να (�ωτ.: Hνωμέν�ι Φωτ�ρεπ�ρτερ –Φωτ�γρα�ικ� Aρ�εί� Iδρύματ�ς Kωνσταντίν�ς Γ. Kαραμανλής).

λα με την κατ��ύρωση της ασ#άλειαςκαι τη δυναμική έντα�η της �ώρας, στ�πλαίσι� των νέων μ�ρ#ών συνεργασίαςπ�υ διαγρά#�νταν στ�ν ευρύτερ� ευ-ρωπαϊκ� �ώρ�, η κυ�έρνηση Kαραμαν-λή απέ�λεψε στην επίλυση τ�υ αν�ι-�τ�ύ εθνικ�ύ θέματ�ς της Kύπρ�υ.

H δυσμενής τρ�πή π�υ εί�ε τ� τελευ-ταί� αυτ� πρ�σλά�ει μετά την τριμερήΔιάσκεψη τ�υ Λ�νδίν�υ και τα δραμα-τικά γεγ�ν�τα της Kωνσταντιν�ύπ�-λης, τ�ν Σεπτέμ�ρι� τ�υ 1955, απαίτη-σαν την ανάληψη απ� την κυ�έρνησησύντ�νων ενεργειών με στ�� την απ�-κατάσταση της εθνικής α�ι�πρέπειαςκαι την πρ�ώθηση της ενωτικής επι-δίω�ης.

H Eλλάδα απ�δύθηκε σε μακρ��ρ�-ν� σκληρ� αγώνα πρ�κειμέν�υ να α-παλλά�ει την Kύπρ� απ� τ� απ�ικιακ�καθεστώς και, ταυτ��ρ�να, να ε��υδε-τερώσει τις εντειν�μενες τ�υρκικές α-�ιώσεις για συγκυριαρ�ία ή δι��τ�μη-ση της Mεγαλ�νήσ�υ. H ενίσ�υση καιη στενή συνεργασία με τ�υς #�ρείς τ�υαπελευθερωτικ�ύ αγώνα, η σθεναρήπρ��λή των εθνικών δικαίων απ� τ��ήμα τ�υ OHE, η ανα�ήτηση διπλω-ματικών ερεισμάτων πρ�ς κάθε κατεύ-θυνση, απ�τέλεσαν τις σταθερές παρα-μέτρ�υς της π�λιτικής αυτής. Bαθμι-αία, εντ�ύτ�ις, η άκαρπη παράτασητης ηρωικής αντίστασης των μα�ητώντης EOKA και η αναπ�τελεσματικ�τη-τα των Hνωμένων Eθνών, συνυ#άνθη-κε με την επίταση τ�υ κινδύν�υ για τη


δυναμική επι��λή, απ� τη MεγάληBρετανία και με τη συναίνεση τηςT�υρκίας, λύσεως π�υ θα υπ�θήκευανανέκκλητα τ� εθνικ� μέλλ�ν της Kύ-πρ�υ. Yπ� τις συνθήκες αυτές, η απ�-δ��ή της ανε�αρτησίας ως αναγκαστι-κής λύσης, αρ�ικά απ� τ�ν ίδι� τ�νAρ�ιεπίσκ�π� Mακάρι�, τ�ν Σεπτέμ-�ρι� τ�υ 1958, απ�τέλεσε την α#ετηρίαγια την αναπρ�σαρμ�γή της τακτικήςπ�υ εί�ε ως σταθερ� γνώμ�να την εμ-μ�νή στην αρ�ή της αυτ�διάθεσης.

Σε συνεργασία και με τη σύμ#ωνηγνώμη της κυπριακής ηγεσίας, η ελλη-νική κυ�έρνηση θα στρέψει τ� δια-πραγματευτικ� διάλ�γ�, απ� τ� �λι-σθηρ� έδα#�ς των πρ�τάσεων Mακμί-λαν, στην ανα�ήτηση καθεστώτ�ς «εγ-γυημένης ανε�αρτησίας» με κατ��υ-ρωμένη την πρωτ�καθεδρία της πλει�-ψη#ίας και τη συμμετ��ή της μ�υ-σ�υλμανικής μει�ψη#ίας στη δια�είρι-ση της ε��υσίας. Mε τις συμ#ωνίες τηςZυρί�ης και τ�υ Λ�νδίν�υ, επιτεύ�θη-κε τ�ν Φε�ρ�υάρι� τ�υ 1959, ύστερααπ� �κτώ αιώνες υπ�τέλειας, η σύστα-ση ανε�άρτητ�υ και κυρίαρ��υ κυ-πριακ�ύ κράτ�υς. Σύμ#ωνα μάλισταμε την άπ�ψη τ�υ Kαραμανλή, και αυ-τή η ε�ασ#άλιση της Eνωσης με τηνEλλάδα θα ήταν σε μεταγενέστερ�στάδι� ε#ικτή, αν η ελλην�κυπριακήηγεσία �μαλ�π�ι�ύσε τις σ�έσεις τηςμε την τ�υρκ�κυπριακή μει�ν�τητακαι ευθυγράμμι�ε την ε�ωτερική π�λι-τική της με εκείνη της Aθήνας.

Aν γίνει κατ’ αρ�ήν απ�δεκτ� τ� α-�ίωμα �τι η ικαν�π�ίηση των επιδιώ�ε-ων στ� πεδί� της διπλωματίας απ�τε-λεί συνάρτηση ��ι μ�ν�ν της αγαθήςπρ�αίρεσης των εκάστ�τε κυ�ερνήσε-ων αλλά και της κατάλληλης α�ι�π�ίη-σης της μερίδας ισ�ύ�ς π�υ πράγματιδιαθέτ�υν, γίνεται αμεσ�τερα καταλη-πτή η π�λιτική τ�υ Kαραμανλή και ε-�ηγείται η πρώτη, πλατιά, έκτ�τε, ανα-γνώριση τ�υ έργ�υ π�υ εί�ε επιτελέσειστ� εσωτερικ� της �ώρας και, ταυτ�-�ρ�να, της θετικής συμμετ��ής τ�υ στηδιεθνή �ωή.

Aθήνα, N�έμ&ρι�ς 1960. Aπ� την επίσκεψη τ�υ Bίλι Mπραντ (αριστερά), δημάρ��υ τ�τε τ�υ Δυτικ�ύ Bερ�λίν�υ καιμετέπειτα καγκελαρί�υ της Oμ�σπ�νδιακής Γερμανίας, στην ελληνική πρωτεύ�υσα. Πίσω απ� τ�ν K. Kαραμανλή,μ�λις διακριν�μεν�ς, � Παν. Kανελλ�π�υλ�ς (Φωτ�γρα�ικ� Aρ�εί� Iδρύματ�ς Kωνσταντίν�ς Γ. Kαραμανλής).

Kάιρ�, 17–21 Aυγ�ύστ�υ 1957. Aπ� την επίσημη επίσκεψη τ�υ Kων. Kαραμανλήστην Aίγυπτ�, έπειτα απ� πρ�σκληση τ�υ πρ�έδρ�υ Nάσερ. Στη �ωτ�γρα�ία, � Aιγύπτι�ς πρ�εδρ�ς απ�νέμει στ�ν Eλληνα πρωθυπ�υργ� κ�ρυ�αία τιμητικήδιάκριση (Φωτ�γρα�ικ� Aρ�εί� Iδρύματ�ς Kωνσταντίν�ς Γ. Kαραμανλής).

Παρίσι, 4 Mαρτί�υ 1963. Aπ� την επίσκεψη τ�υ K. Kαραμανλή στη γαλλικήπρωτεύ�υσα: � Eλληνας πρωθυπ�υργ�ς συν�μιλεί με τ�ν Γάλλ� �μ�λ�γ�τ�υ, Z�ρ" Π�μπιντ�ύ (Φωτ�γρα�ικ� Aρ�εί� Iδρύματ�ς Kωνσταντίν�ς Γ. Kα-ραμανλής).


Λευκωσία, 16 Aυγ�ύστ�υ 1960. H υπ�γρα�ή των τελικών κειμένων των συμ�ωνιών για την εγκαθίδρυση της Kυπριακής Δημ�κρατίας. O Aρ�ιεπί-σκ�π�ς Mακάρι�ς, εκλεγμέν�ς πρ�εδρ�ς της νε�σύστατης Δημ�κρατίας, υπ�γρά�ει τα κείμενα, ενώ, αριστερά τ�υ, παρακ�λ�υθεί � τελευταί�ςBρεταν�ς κυ�ερνήτης της Kύπρ�υ, σερ Xι�υ Φ�υτ. Δεύτερ�ς απ� δε"ιά, � T�υρκ�κύπρι�ς αντιπρ�εδρ�ς της Kυπριακής Δημ�κρατίας, δρ Φα#ίλKι�υτσ�ύκ (�ωτ.: Eπίκαιρα).

T�υ Πέτρ�υ Παπακωνσταντίν�υ

Oι συμ�ωνίες Zυρί�ης καιΛ�νδίν�υ, γρά�ει στ� �ι-�λί� τ�υ Aν��ύρωτη Π�-λιτεία � ε� απ�ρρήτωντ�υ Mακάρι�υ και επίσειράν ετών πρεσ�ευτήςτης Kύπρ�υ στην Aθή-να, Nίκ�ς Kρανιδιώτης,

«υπήρ�αν τ� απ�τέλεσμα σκληρής α-νάγκης και η κατάλη�η εν�ς διλήμμα-τ�ς, μπρ�στά στ� �π�ί� η �ρετανικήκυ�έρνηση έθεσε τ�ν κυπριακ� λα� καιτην ηγεσία τ�υ: “H τις συμ�ωνίες ή τηδι��τ�μηση”. O Mακάρι�ς επέλε�ε τ�μη �είρ�ν. Στην εκ��ιστική αυτή λύσησυνέ�αλε ιδιαίτερα η κ�μμ�υνιστική��ία της Aμερικής και η συνε�ής εκμέρ�υς της πρ�σπάθεια ρύθμισης τ�υθέματ�ς».

H κυπριακή ανε�αρτησία πρ��άλλειε�αρ�ής ναρκ�θετημένη. T� συνταγ-ματικ" καθεστώς της νήσ�υ, πρ�ϊ"ντων συμ�ωνιών Zυρί�ης και Λ�νδί-ν�υ, "�ι μ"ν� εντα�ίασε τ�υς π"θ�υςτων Eλλην�κυπρίων για ένωση με τηνEλλάδα, αλλά και τ�υς κατέστησε π�-λιτικά ισ"τιμ�υς με τ�υς T�υρκ�κύπρι-�υς, π�υ αντιστ�ι��ύσαν μ"λις στ�17% τ�υ πληθυσμ�ύ: Eλλην�κύπρι�ςπρ"εδρ�ς, T�υρκ�κύπρι�ς αντιπρ"ε-δρ�ς. Eλλην�κύπρι�ς υπ�υργ"ς E�ω-τερικών, T�υρκ�κύπρι�ς υπ�υργ"ςAμυνας. Δύ� ανε�άρτητα κ�ιν��ύ-λια, τ� καθένα με δικαίωμα �έτ� στην�μ�θεσία. Aνάλ�γη «δυαρ�ία» σε "-λ�υς τ�υς σημαντικ�ύς θεσμ�ύς, απ"τη Δικαι�σύνη έως την T�πική Aυτ�-δι�ίκηση.

O Aρ�ιεπίσκ�π�ς Mακάρι�ς, � �π�ί-�ς ήδη έ�ει κατα�ιωθεί ως ηγετική μ�ρ-�ή τ�υ Kινήματ�ς των Aδεσμεύτων,θεωρεί απ" την πρώτη στιγμή τ� καθε-στώς απλώς ως μετα�ατικ" στάδι�πρ�ς μια πραγματικά ενιαία και αδέ-

σμευτη Kυπριακή Δημ�κρατία. Σε α-ντίθεση με τ�υς «Eνωτικ�ύς» γύρω απ"τ�ν στρατιωτικ" αρ�ηγ" της EOKAκαι έμπιστ� τ�υ ελληνικ�ύ θρ"ν�υ,στρατηγ" Γ. Γρί-�α, �ι �π�ί�ι πρ�-σ�λέπ�υν σε να-τ�ϊκή λύση τ�υKυπριακ�ύ, �ιλ�-δ��εί, εκμεταλ-λευ"μεν�ς τ�ν α-μερικαν�σ��ιετι-κ" ανταγωνισμ",να ε�ασ�αλίσειτην ανε�αρτησίατης νήσ�υ. Kάτιπ�υ, �έ�αια, πρ�-ϋπ�θέτει την ανα-τρ�πή τ�υ υ�ιστάμεν�υ συνταγματι-κ�ύ πλαισί�υ.

Στα τέλη τ�υ 1963, � Aρ�ιεπίσκ�π�ςκρίνει "τι �ι συνθήκες είναι ευν�ϊκές,θεωρώντας "τι η ρή�η τ�υ K. Kαρα-μανλή με τ� παλάτι, στην Eλλάδα, και

η κρίση στην T�υρκία, με τ� πρα�ικ"-πημα των στρατιωτικών και τ�ν απαγ-��νισμ" τ�υ Mεντερές, τ�υ α�ήν�υνμεγαλύτερα περιθώρια πρωτ��υλιών.

Yστερα απ" τησαρωτική νίκητ�υ στις πρώτεςπρ�εδρικές εκλ�-γές, τ�ν Δεκέμ-�ρι� τ�υ 1959, �Mακάρι�ς, αν και�ασιλ"�ρων, εί�εκατ�ρθώσει να ε-νώσει υπ" την η-γεμ�νία τ�υ ευρύ-τατ� �άσμα π�λι-τικών δυνάμεων –�ιλελεύθερ�υς,

σ�σιαλιστές και κ�μμ�υνιστές. H μ"νη,�υσιαστικά, αντιπ�λιτευτική δύναμη,�ι Eνωτικ�ί τ�υ Γρί�α, στις ��υλευτι-κές εκλ�γές τ�υ 1960 δεν κατα�έρν�υννα κερδίσ�υν �ύτε μία έδρα, ενώ �ιMακαριακ�ί εκλέγ�υν 30 αντιπρ�σώ-

π�υς και τ� συνεργα("μεν� με αυτ�ύςAKEΛ, πέντε.

O Mακάρι�ς πρ�σπαθεί να ασ�αλί-σει τα νώτα τ�υ έναντι των Δυτικών,πριν ρί�ει τ� γάντι στ�υς T�υρκ�κύπρι-�υς. Eτσι, πριν ενημερώσει �π�ι�νδή-π�τε άλλ�ν για τις πρ�θέσεις τ�υ, στρέ-�εται πρ�ς τη Bρετανία, καθώς η Kύ-πρ�ς παραμένει μέλ�ς της BρετανικήςK�ιν�π�λιτείας. O ίδι�ς θα γράψει λί-γ�υς μήνες αργ"τερα, σε επιστ�λή τ�υστ�ν Γ. Παπανδρέ�υ: «Kατά τ�ν πα-ρελθ"ντα N�έμ�ρι� (σ.σ.: τ�υ 1963) έ-λα��ν (...) μήνυμα τ�υ υπ�υργ�ύ K�ι-ν�π�λιτειακών Σ�έσεων κ. NτάνκανΣαντς "τι συνε�ώνει πρ�ς την επιδιω-κ�μένην τρ�π�π�ίησιν �ρισμένων συ-νταγματικών διατά�εων (...) Tα επακ�-λ�υθήσαντα διέψευσαν, δυστυ�ώς, ταςεπί της �ρετανικής κυ�ερνήσεως ελπί-δας μ�υ, της �π�ίας η εν πρ�κειμένωστάσις �υδ"λως υπήρ�εν ειλικρινής».

Πραγματικά, στις 30 N�εμ�ρί�υ τ�υ1963, εκείνη τη μ�ιραία για την ε�έλι�η

Nαρκ�θετημένη

ανε�αρτησία

Aπ� την Kυπριακή

Δημ�κρατία

στην κυπριακή

περιπλ�κή


H EΛΛAΔA 1960 –1965

τ�υ Kυπριακ�ύ ημέρα, � Mακάρι�ς ε-πέδιδε στ�ν αντιπρ"εδρ� Kι�υτσ�ύκμνημ"νι� για την αναθεώρηση τ�υ κυ-πριακ�ύ Συντάγματ�ς. Συνισταμένητων πρ�τάσεών τ�υ ήταν η κατάργησητης �ε�ωριστής πλει�ψη�ίας (Eλλην�-κύπριων και T�υρκ�κύπριων) για τηνψή�ιση των ν"μων τ�υ κράτ�υς, η άρ-ση τ�υ �έτ� τ�υ πρ�έδρ�υ και τ�υ αντι-πρ�έδρ�υ στις κυ�ερνητικές απ��ά-σεις και η απ�κατάσταση πραγματικάενιαίων δημ�τικών αρ�ών.

H κίνηση αυτή εκλαμ�άνεται ωςcasus belli απ" τ�υς T�υρκ�κύπρι�υςκαι την Aγκυρα. Tην επ�μένη, 1η Δε-κεμ�ρί�υ, � πρ"εδρ�ς της τ�υρκ�κυ-πριακής B�υλής, Pα�ύ� Nτενκτάς, με-τα�αίνει εσπευσμένα στ� Λ�νδίν�. HBρετανία ανακρ�ύει πρύμναν και εν-θαρρύνει τ�υς T�υρκ�κύπρι�υς νακρατήσ�υν αδιάλλακτη στάση. Eτσι,στις 3 Δεκεμ�ρί�υ � Kι�υτσ�ύκ δίνεικατηγ�ρηματικά αρνητική απάντησηστις πρ�τάσεις τ�υ Aρ�ιεπισκ"π�υ, ε-νώ στις 16 τ�υ μην"ς πραγματ�π�ιείαυστηρ" διά�ημα στ� πρ�εδρικ" μέγα-ρ� � T�ύρκ�ς πρεσ�ευτής στη Λευκω-σία. Στ� μετα�ύ, � υπ�υργ"ς E�ωτερι-κών της Kύπρ�υ, Σπύρ�ς Kυπριαν�ύ,έ�ει μετα�εί στην Aθήνα για επείγ�υ-σες δια��υλεύσεις με τ�ν Γ. Παπανδρέ-�υ. H ατμ"σ�αιρα στ� νησί �ρίσκεταιστ� "ρι� της ανά�λε�ης.

H δ�λ��νία μιας T�υρκ�κύπριαςστη Λευκωσία, τη νύ�τα της 20ής Δε-κεμ�ρί�υ, πυρ�δ�τεί τ� �έσπασμα αι-ματηρών συγκρ�ύσεων μετα�ύ τωνδύ� κ�ιν�τήτων, π�υ διαρκ�ύν ένα δε-καήμερ�. Στη Λευκωσία �ι T�υρκ�κύ-πρι�ι δημι�υργ�ύν μια γραμμή άμυναςγύρω απ" την παλιά π"λη και πρ�-σ�άλλ�υν ελληνικ�ύς θυλάκ�υς. Aπ"τα «ματωμένα Xριστ�ύγεννα» τ�υ 1963η κυπριακή πρωτεύ�υσα είναι �υσια-στικά δι��τ�μημένη, γεγ�ν"ς π�υ επι-σ�ραγί(εται στις 29 Δεκεμ�ρί�υ: η συμ-�ωνία κατάπαυσης τ�υ πυρ"ς �ωρί(ειτ�ν ελλην�κυπριακ" απ" τ�ν τ�υρκ�-κυπριακ" τ�μέα της π"λης με μια«πράσινη γραμμή». Eί�αν πρ�ηγηθεί ηεμ�άνιση τ�υρκικών π�λεμικών σκα-�ών στις κυπριακές ακτές και η απειλήεισ��λής, π�υ απ�σ��ήθηκε ύστερα α-π" παρεμ�άσεις τ�υ Λίντ�ν T("νσ�νκαι τ�υ Nικήτα Xρ�υστσ"�.

H πρ�σπάθεια για ενιαία και ανε-�άρτητη Kύπρ� καταλήγει να δημι�υρ-γήσει μια δι��τ�μική κατάσταση και ναπαρασύρει τ� Kυπριακ" σε νατ�ϊκήτρ��ιά. H θλι�ερή πραγματικ"τητα α-π�τυπώνεται με την «Πενταμερή Διά-σκεψη», π�υ συγκαλείται στις 15 Iα-ν�υαρί�υ στ� Λ�νδίν�, ύστερα απ" α-σ�υκτικές πιέσεις των Aμερικανών καιτων Aγγλων. Συμμετέ��υν, πλην τωντριών εγγυητριών δυνάμεων (Bρετα-νία, Eλλάδα, T�υρκία), εκπρ"σωπ�ιτης Eλλην�κυπριακής και της T�υρκ�-κυπριακής κ�ιν"τητας, "�ι "μως καιτης Kυπριακής Δημ�κρατίας, π�υ, ω-στ"σ�, ε�ακ�λ�υθεί να απ�τελεί, τ�υ-λά�ιστ�ν τύπ�ις, κυρίαρ�� κράτ�ς–μέ-λ�ς τ�υ OHE.

Στη διάσκεψη, �ι Eλλην�κύπρι�ι δέ-��νται καταιγισμ" πιέσεων να απ�δε-�θ�ύν είτε την πρ"ταση Σανς για έντα-�η της Kύπρ�υ στ� NATO, με ταυτ"-�ρ�νη επι��λή εν"ς έντ�να δι��τ�μι-

κ�ύ συνταγματικ�ύ πλαισί�υ, είτε τηνπρ"ταση τ�υ Aμερικαν�ύ υ�υπ�υργ�ύT(�ρτ( Mπ�λ, π�υ πρ��λέπει την απ�-στ�λή νατ�ϊκής ειρηνευτικής δύναμηςστη νήσ� και την έναρ�η συν�μιλιών υ-π" την αιγίδα της Συμμα�ίας. Tις πρ�-τάσεις απ�δέ��νται ασμένως η Aγκυ-ρα και �ι T�υρκ�κύπρι�ι, ενώ σ’ αυτήτην κατεύθυνση κλίνει και η μετα�ατι-κή, υπ" τ�ν I. Παρασκευ"π�υλ�, κυ-�έρνηση των Aθηνών (στην πραγματι-κ"τητα τ� παλάτι, καθώς η �ώρα �ρί-σκεται σε πρ�εκλ�γική περί�δ�). Tις α-π�ρρίπτει ωστ"σ� κατηγ�ρηματικά �Mακάρι�ς, επικ�υρ�ύμεν�ς και απ" τηΣ��ιετική Eνωση, η �π�ία δηλώνει "τιδεν θα μείνει απαθής εάν επι�ειρηθεί ημετατρ�πή της Kύπρ�υ σε «α�ύθιστ�αερ�πλαν��"ρ� τ�υ NATO».

Tελικά, τ� �ειρ"τερ� απ�τρέπεταικαι στις 4 Mαρτί�υ απ��ασί(εται η α-π�στ�λή ειρηνευτικής δύναμης "�ι απ"τ� NATO αλλά απ" τ�ν OHE. Tαπράγματα περιπλέκ�νται "ταν, την ε-π�μένη, �ι T�υρκ�κύπρι�ι κιν�ύνταιστρατιωτικά με στ"�� να επεκτείν�υντ�ν θύλακ� της Λευκωσίας μέ�ρι τηνKηρύνεια, ώστε να διασ�αλίσ�υν έναστρατηγικής σημασίας πρ�γε�ύρωμαεν "ψει μελλ�ντικών επεμ�ατικών σ�ε-δίων τ�υ τ�υρκικ�ύ στρατ�ύ. Δύ� ημέ-ρες αργ"τερα σημειών�νται αιματηρέςσυγκρ�ύσεις μετα�ύ των δύ� κ�ιν�τή-των στην Πά��, ενώ στις 16 τ�υ μην"ςη τ�υρκική Eθν�συνέλευση ε��υσι�δ�-τεί την κυ�έρνηση τ�υ Iσμέτ Iν�ν�ύ ναεπέμ�ει στρατιωτικά στην Kύπρ� "π�-τε τ� κρίνει αναγκαί�.

H νέα πραγματικ"τητα στην Kύπρ�θέτει ενώπι�ν ιστ�ρικών διλημμάτωντην κυ�έρνηση τ�υ Γ. Παπανδρέ�υ, ��π�ί�ς έ�ει εν τω μετα�ύ θριαμ�εύσειστις ��υλευτικές εκλ�γές της 16ης Φε-�ρ�υαρί�υ 1964. Oπως και "λ�ι �ι πρ�-κάτ��ί τ�υ, δυσ��ρεί έντ�να με τιςμ�ν�μερείς πρωτ��υλίες τ�υ Mακαρί-�υ, "μως, δεν ενν�εί να α�ήσει την Kύ-πρ� απρ�στάτευτη. Στις 11 Aπριλί�υ,σε εμπιστευτική συνάντηση Mακαρί-�υ–Παπανδρέ�υ στ� Kαστρί, συναπ�-�ασί(εται η μυστική απ�στ�λή ελληνι-κής μεραρ�ίας με �αρύ ε��πλισμ" στηνήσ�. H υλ�π�ίηση της απ"�ασης πρ�-�ωρεί με τα�ύτατ�υς ρυθμ�ύς, ανατρέ-π�ντας άρδην τ�υς στρατιωτικ�ύς συ-σ�ετισμ�ύς δύναμης και ενισ�ύ�νταςτη διαπραγματευτική θέση της ελλην�-κυπριακής πλευράς.

Mε την απειλή της έν�πλης σύρρα�ηςμετα�ύ δύ� �ωρών–μελών τ�υ NATO,�ι Aμερικαν�ί κιν�ύνται τα�ύτατα. Oπρ"εδρ�ς T("νσ�ν πείθει τ�υς πρω-θ�υργ�ύς των δύ� ανήσυ�ων γειτ"νωννα επισκε�θ�ύν την Oυάσιγκτ�ν στατέλη I�υνί�υ, για διαπραγματεύσεις.Aλλά � Eλληνας πρωθυπ�υργ"ς αρνεί-ται να συναντηθεί με τ�ν Iν�ν�ύ, αρ-κ�ύμεν�ς σε διμερείς συν�μιλίες μετ�υς Aμερικαν�ύς. T� μ"ν� π�υ δέ�ε-ται � Γ. Παπανδρέ�υ (� �π�ί�ς συν�-δεύεται και απ" τ�ν γι� τ�υ, αναπλη-ρωτή υπ�υργ" Συντ�νισμ�ύ, AνδρέαΠαπανδρέ�υ) είναι να αρ�ίσει ένας γύ-ρ�ς διαπραγματεύσεων υπ" την αιγίδατ�υ OHE, με τη μεσ�λά�ηση τ�υ πρώ-ην υπ�υργ�ύ E�ωτερικών των HΠA,Nτιν Aτσεσ�ν.

O Aμερικαν"ς μεσ�λα�ητής παρ�υ-

σιά(ει, στις αρ�ές I�υλί�υ, δύ� σ�έδια.Kαι τα δύ� κάν�υν λ"γ� για ένωση τηςKύπρ�υ με την Eλλάδα, με σ��αρά α-νταλλάγματα στην T�υρκία — αν καιστην πραγματικ"τητα πρ"κειται για ε-ναλλακτικές μ�ρ�ές νατ�ϊκής δι��τ"-μησης της νήσ�υ. T� πρώτ� πρ��λέπειτην παρα�ώρηση στην T�υρκία της�ερσ�νήσ�υ της Kαρπασίας, π�υ θαμετατραπεί σε στρατιωτική �άση τηςAγκυρας με μεγάλες δυνάμεις στρατ�ύ�ηράς, ναυτικ�ύ και αερ�π�ρίας, ενώταυτ"�ρ�να εκ�ωρ�ύνται στην T�υρ-κία μία σειρά καντ�νίων, "π�υ �ιT�υρκ�κύπρι�ι υπερτερ�ύν δημ�γρα-�ικά. T� δεύτερ� σ�έδι� κάνει λ"γ� για«εκμίσθωση» της Kαρπασίας στηνT�υρκία για περί�δ� 50 �ρ"νων, ενώμειώνει εδα�ικά και τ�ν τ�υρκικ" τ�-μέα της Kύπρ�υ.

H T�υρκία τάσσεται υπέρ τ�υ πρώ-τ�υ σ�εδί�υ, η Eλλάδα υπ�στηρί(ει τ�δεύτερ�. «Mας πρ�σ�έρ�υν μία π�λυ-κατ�ικία έναντι αντιπαρ��ής εν"ς δια-μερίσματ�ς», είναι η �αρακτηριστικήέκ�ραση τ�υ Γ. Παπανδρέ�υ, � �π�ί�ςδεν θέλει να πάει �αμέν� αυτ" π�υ θεω-ρεί την τελευταία ίσως ευκαιρία για ε-πω�ελή επίλυση τ�υ Kυπριακ�ύ. Ωστ"-σ�, � Mακάρι�ς τάσσεται κατηγ�ρημα-τικά αντίθετ�ς και με τα δύ� σ�έδιαAτσεσ�ν. Στις 7 Aυγ�ύστ�υ, �ι Eλλην�-κύπρι�ι καταλαμ�άν�υν τ� ύψωμα τ�υΛωρ"��υν�υ και ετ�ιμά(�νται να ει-σ�άλ�υν στα K"κκινα. Tην επ�μένη,τ�υρκικά αερ�πλάνα ��μ�αρδί(�υν

την Πά�� και την Tυλληρία, ενώ τ�υρ-κικά π�λεμικά πλ�ία εμ�ανί(�νται στααν�ι�τά των κυπριακών ακτών. Π�τέπριν, τ� ενδε�"μεν� μιας τ�υρκικής ει-σ��λής δεν ήταν τ"σ� άμεσ�.

O Mακάρι�ς στρέ�εται αν�ι�τάπρ�ς τη M"σ�α, και, στις 10 Aυγ�ύ-στ�υ, � Nικήτα Xρ�υστ"� διαμηνύειστ�ν Iν�ν�ύ "τι αν απ�τ�λμήσει π�λε-μικ" τυ��διωκτισμ" θα �ρει την EΣΣΔαντιμέτωπη.

H παρέμ�αση της σ��ιετικής διπλω-ματίας απ�σ��εί την επαπειλ�ύμενητ�υρκική εισ��λή, αλλά η στάση τ�υMακαρί�υ �δηγεί σε νεκρ" σημεί� τιςήδη ψυ�ρές σ�έσεις τ�υ με την Aθήνα.O Γ. Παπανδρέ�υ καλεί στην Aθήνατ�ν στρατηγ" Γρί�α και τ�ν πείθει ναεργασθεί για την απ�δ��ή τ�υ σ�εδί�υAτσεσ�ν. Στ� μετα�ύ �ι Aμερικαν�ί, α-νήσυ��ι απ" τ�ν κίνδυν� να μετατρα-πεί η Kύπρ�ς σε «K�ύ�α της Aνατ�λι-κής Mεσ�γεί�υ», πιέ(�υν τ�ν Eλληναπρωθυπ�υργ", μέσω τ�υ πρεσ�ευτήτ�υς, X. Λαμπ�υίς, να πρ��ωρήσει σεπρα�ικ�πηματική «Eνωση», στη λ�γι-κή τ�υ σ�εδί�υ Aτσεσ�ν, π�υ, �έ�αια,πρ�ϋπ�θέτει τ�ν επίσης πρα�ικ�πημα-τικ" παραμερισμ" τ�υ Mακαρί�υ. O Γ.Παπανδρέ�υ δεν απ�τ�λμά αυτή τηλύση, "μως, τ� εθνικ" μέτωπ� έ�ει υπ�-στεί ανεπαν"ρθωτ� ρήγμα.

Πάντως, τ� ειδύλλι�Λευκωσίας–M"σ�ας δεν θα κρατήσειπ�λύ. H νέα, υπ" τ�ν Λε�νίντ Mπρέ(-νιε�, σ��ιετική ηγεσία απ��ασί(ει να

Nέα Y�ρκη, 24 Aυγ�ύστ�υ 1960. T� Συμ��ύλι�Aσ�αλείας τ�υ OHE κάνει �μ��ωνα απ�δεκτ�

τ� αίτημα εισδ��ής της νε�σύστατης KυπριακήςΔημ�κρατίας στα Hνωμένα Eθνη (Aρ�εί� «K»).


Λευκωσία, 1964. Bρετανική περίπ�λ�ς στην «πράσινη γραμμή» ανάμε-σα στις δύ� κ�ιν�τητες της κυπριακής πρωτεύ�υσας (�ωτ.: CameraPress).

Aθήνα, Mάρτι�ς 1964. Aπ� την επίσκεψη τ�υ Aρ�ιεπισκ�π�υ Mακαρί�υ στην πρωθυπ�υργική κατ�ικία, στ� Kαστρί. Aπ�αριστερά, � πρωθυπ�υργ�ς της Eλλάδας, Γ. Παπανδρέ�υ, � Eλληνας υπ�υργ�ς Eθνικής Aμυνας Πέτρ�ς Γαρ�υ�αλιάς,� Mακάρι�ς, � Kύπρι�ς υπ�υργ�ς E"ωτερικών Σπύρ�ς Kυπριαν�ύ, � Γ. Γρί�ας και � Eλληνας υπ�υργ�ς E"ωτερικώνΣταύρ�ς Kωστ�π�υλ�ς (�ωτ.: A��ί Φλώρ�υ).

ε�ισ�ρρ�πήσει την π�λιτική της. Στις 21Iαν�υαρί�υ τ�υ 1965, � Σ��ιετικ"ς υ-π�υργ"ς E�ωτερικών, Aντρέι Γκρ�μί-κ�, δηλώνει "τι η �ώρα τ�υ τάσσεται ε-ναντί�ν μιας μελλ�ντικής ένωσηςEλλάδας–Kύπρ�υ και υπέρ της λύσηςτ�υ Kυπριακ�ύ στ� πλαίσι� μιας δικ�ι-ν�τικής �μ�σπ�νδίας, μία θέση π�λύκ�ντά στην επίσημη π�λιτική τηςAγκυρας.

H ανατρ�πή τ�υ Γ. Παπανδρέ�υ τ�1965 επιδεινώνει ραγδαία τις ήδη πρ�-�ληματικές σ�έσεις τ�υ Mακαρί�υ μετ� εθνικ" κέντρ�. Πρ�ς την ίδια κατεύ-θυνση δρα και η �αθιά πρ�σωπική α-ντιπάθεια τ�υ πρωθυπ�υργ�ύ Στέ�α-ν�υ Στε�αν"π�υλ�υ πρ�ς τ�ν Mακά-ρι�. Xαρακτηριστικ" ε�άλλ�υ είναι καιένα απ"σπασμα της ε�ημερίδας«Eλευθερία», π�υ θεωρείται πρ�σωπι-κ" "ργαν� τ�υ Kων. Mητσ�τάκη: «Δενδιαθέτει πλέ�ν � Aρ�ιεπίσκ�π�ς περι-θώρια συνε�ίσεως των κ�υτ�π"νηρωνελιγμών, �ι �π�ί�ι απέλη�αν εκεί "π�υαπέλη�αν... Eάν αντιθέτως επιδ�κιμά-(ει την επιδίω�ιν να καταστεί η μαρτυ-ρική Kύπρ�ς η π"ρνη της Eγγύς Aνα-τ�λής, ριπτ�μένη �τέ μεν εις τας ρωσι-κάς, �τέ δε εις τας �ρετανικάς αγκά-λας... τ"τε δεν �ρειά(εται η Eλλάς ωςπρ�αγωγ"ς εις την �δ"ν της απωλείας.Aς πρ��ωρήσ�υν μ"ν�ι»!T� ενδε��μεν� ανατρ�πής τ�υ Mακαρί�υ

με ενθάρρυνση των Aθηνών, θα εγγρα�εί,καν�νικά πλέ�ν, στην ημερήσια διάτα�η,μετά τ� πρα�ικ�πημα της 21ης Aπριλί�υτ�υ 1967.


1962, 20 Iαν�υαρί�υ. O Γ. Παπανδρέ�υ, � Σ��κλής Bενι�έλ�ς και � Στέ�αν�ς Στε�αν�π�υλ�ς στα έδρανα της αντιπ�λίτευσης στη B�υλή, �π�υμετά τις εκλ�γές τ�υ Oκτω�ρί�υ 1961 η Eνωση Kέντρ�υ διέθετε 100 ��υλευτές (�ωτ.: Hνωμέν�ι Φωτ�ρεπ�ρτερ).

H Eνωση Kέντρ�υT�υ Θανάση Διαμαντ�π υλ υ

Kαθηγητή, στ Πάντει Πανεπιστήμι Tμήμα Πλιτικής Eπιστήμης και Iστρίας

Στ� συλλ�γικ� ιστ�ρικ� ασυνεί-δητ� των περισσ�τερων ευρω-παϊκών λαών, τ�υ ελληνικ�ύ�πωσδήπ�τε περιλαμ�αν�μέ-ν�υ, �ι αρ�ές της δεκαετίαςτ�υ ’60 συνδέ�νται με τη μετά-�αση απ� την περί�δ� της με-ταπ�λεμικής ανέ�ειας και στέ-

ρησης σε μια επ�μενη !άση σ�ετικής ευ-μάρειας, αν��ής και άνεσης, η �π�ία κατάκαν�να εί�ε εμ!ανή π�λιτικά, κ�ινωνικάκαι π�λιτιστικά παρακ�λ�υθήματα. Στη�ώρα μας ειδικ�τερα, �αρακτηριστικ� εί-ναι, ακ�μη και σε συμ��λικ� επίπεδ�, �τιτ� 1961, �ρ�νιά συγκρ�τησης της EνωσηςKέντρ�υ, � αστικ�ς πληθυσμ�ς ε#ισώθηκεμε τ�ν αγρ�τικ�: 43,3% και 43.8% αντί-στ�ι�α, έναντι 12,9% τ�υ ημιαστικ�ύ. Γιαπρώτη !�ρά, απ� τ� τέλ�ς τ�υ Eμ!υλί�υ,ακ�μη, την ίδια αυτή �ρ�νιά � ρυθμ�ς αύ-#ησης της αμ�ι�ής εργασίας άρ�ισε να #ε-περνάει τ� ρυθμ� αύ#ησης τ�υ κατά κε-!αλήν �ι�μη�ανικ�ύ πρ�ϊ�ντ�ς. Για πρώ-τη !�ρά, επίσης, τ� �ι�μη�ανικής πρ�έ-λευσης ακαθάριστ� εθνικ� πρ�ϊ�ν #επερ-νάει τ� αντίστ�ι�� πρ�ϊ�ν αγρ�τικής πρ�-έλευσης. H α#ία των εισαγ�μενων επενδυ-τικών πρ�ϊ�ντων υπερ�αίνει αυτή των ει-

σαγ�μενων �ι�μη�ανιών καταναλωτικώναγαθών. H εισαγωγή, ταυτ��ρ�να, επεν-δυ�μενων #ένων κε!αλαίων με �άση τ� ν.2276/53, κυρίως απ� τ� 1962, επιτα�ύνεταιεντυπωσιακά. Eργασιακ�ί �ρ�ι, συνακ�-λ�υθα, κ�ινωνικές πρ�σδ�κίες, ν��τρ�-πίες και καταναλωτικά πρ�τυπα ε#ελίσ-σ�νται ανάλ�γα. Tα διατιθέμενα I.X. και�ι ηλεκτρικές συσκευές, �αρακτηριστικά,κυρι�λεκτικά π�λλαπλασιά&�νται. Kαι,κυρίως, δημι�υργείται μια νέα μεσαία τά-#η επιτηδευματιών και ελεύθερων επαγ-γελματιών –απ� μικρ��ι�μή�αν�υς καιεργ�λά��υς κατασκευαστές π�λυκατ�ι-κιών μέ�ρι δ�σάδες– περίπ�υ ανε#άρτη-των απ� τ� «κράτ�ς της Δε#ιάς». T� κυ-ρι�τερ� π�λιτικ� απ�τέλεσμα, λ�ιπ�ν, τωνκ�ινωνικ��ικ�ν�μικών αυτών αναδιαρ-θρώσεων τ�υ τέλ�υς της δεκαετίας τ�υ ’50και των αρ�ών της δεκαετίας τ�υ ’60 ήτανη α#ίωση εν�ς σταδιακά αστικ�π�ι�ύμε-ν�υ λα�ύ με ανερ��μεν� �ι�τικ� επίπεδ�να διευρύνει τις π�λιτικές τ�υ ελευθερίεςκαι να απαλλαγεί απ� τ� ασ!υκτικ� π�λι-τικ� πλαίσι� της πρώτης μετεμ!υλιακήςπερι�δ�υ, εγγυητής και δια�ειριστής τ�υ�π�ί�υ εθεωρείτ� ακρι�ώς αυτ� τ� «κρά-τ�ς της Δε#ιάς».

Eύλ�γα, επ�μένως, θα μπ�ρ�ύσε κανείςνα δει την ίδρυση της Eνωσης Kέντρ�υ,π�υ �ρισμέν�ι υπεραισι�δ�#�ι θεώρησαν�τι «επαναστατικ�π�ίησε» τα π�λιτικά δε-

δ�μένα της επ��ής, ως μια αντίδραση πρ�-σαρμ�γής τ�υ π�λιτικ�ύ συστήματ�ς στ�νέ� κ�ινωνικ� και ιδε�λ�γικ� περι�άλλ�ν.Συστηματικ�τερη, ωστ�σ�, θεώρηση τωνπραγμάτων πείθει �τι η συγκρ�τηση τ�υνέ�υ κ�μματ�ς (θεωρητικά κ�μματ�ς ε-#�υσίας απ� την πρώτη στιγμή της δημι-�υργίας τ�υ) ευν�ήθηκε και απ� καθαράπ�λιτικά ακ�μη και συγκυριακά δεδ�μέ-να, τα �π�ία πρ�κύπτ�υν ανάγλυ!α, ε!�-σ�ν παρ�υσιαστεί τ� έως τ�τε υ!ιστάμεν�–μετεμ!υλιακ�– κυρίαρ�� π�λιτικ� πλαί-σι�. Eιδικ�τερα:

H, έως τη συγκρ�τηση της E.K., μετεμ-!υλιακή περί�δ�ς πρ�σδι�ρί&εται απ� τ�ψυ�ρ�π�λεμικ� κλίμα, π�υ επι�ίωνε, καιαπ� τη συνακ�λ�υθη διατήρηση των «θε-σμικών υπ�λειμμάτων» τ�υ Eμ!υλί�υ Π�-λέμ�υ, π�υ καθιστ�ύσε τ� ελληνικ� π�λι-τικ� σύστημα της επ��ής επ�πτευ�μενη ήακρωτηριασμένη δημ�κρατία. H ρευστ�-τητα, ε#άλλ�υ και η γενικευμένη αμ!ισ�ή-τηση τ�υ θεσμικ�ύ πλαισί�υ διε#αγωγήςτης πάλης για την ε#�υσία, καθώς και η α-τελής ν�μιμ�π�ίηση της μ�ναρ�ικής μ�ρ-!ής τ�υ καθεστώτ�ς, π�υ εί�ε ως απ�τέλε-σμα την ανασ!άλεια και την αμυντικήστάση τ�ύ –π�λιτικά ισ�υρ�ύ, ωστ�σ�, καιθεωρ�ύμεν�υ ως εγγυητή τ�υ μετεμ!υλια-κ�ύ στάτ�υς κ��– εστεμμέν�υ ρυθμιστήτ�υ π�λιτεύματ�ς. Oλα αυτά τα στ�ι�είαασ!αλώς και περι�ρι&αν την αρτίωση τ�υ

δημ�κρατικ�ύ π�λιτεύματ�ς. Kαι πρ�σ-δι�ρι&αν τ� �ασικ� �αρακτηριστικ� τ�υ,την �υσιαστική ανυπαρ#ία δυνατ�τηταςκυ�ερνητικής εναλλαγής. Tην αδυναμία,δηλαδή, σταθερής ανάληψης της διακυ-�έρνησης της �ώρας –π�λλώ μάλλ�ν δετης πραγματικής ε#�υσίας– απ� π�λιτικ��ώρ� άλλ�ν πλην τ�υ συγκρ�τ�ύντ�ς τησκληρ�πυρηνική πτέρυγα των νικητώντ�υ Eμ!υλί�υ, έστω και αν στις αρ�ές τηςδεκαετίας τ�υ ’50 σ�ημαστίστηκαν και κά-π�ιες ε#αιρετικά �ρα�ύ�ιες κυ�ερνήσειςσυνασπισμ�ύ �ενι&ελ�γενών κ�μμάτων, �ι�π�ίες και εύθραυστες ήταν, και, ως �ι�νείεπ�πτευ�μενες, �υσιαστικά περι�ρί&�-νταν ως πρ�ς τα πραγματικά ε#�υσιαστι-κά τ�υς περιθώρια, αλλά και εκυριαρ��ύ-ντ� απ� τα κ�μματα της δε#ιάς πτέρυγαςτ�υ �ώρ�υ. Aυτή, λ�ιπ�ν, η «αναπηρία»τ�υ π�λιτικ�ύ μας συστήματ�ς, α!εν�ςμεν πρ�σδι�ρι&ε και πρ�σδι�ρί&�νταν α-π� τη δ�μή τ�υ μετεμ!υλιακ�ύ κ�μματι-κ�ύ συστήματ�ς, την παρεμ�ατική δυνα-τ�τητα στ� δημ�σι� �ί� της �ώρας ε#ωθε-σμικών παραγ�ντων κ.λπ., α!ετέρ�υ δε έ-κανε ακ�μη και τμήματα τ�υ κεντρώ�υ�ώρ�υ να διεκδικ�ύν την π�λιτική τ�υςν�μιμ�π�ίηση, μ�ν� ως !ωνές π�λιτικ�ύκατευνασμ�ύ της σκληρής πτέρυγας τωννικητών τ�υ Eμ!υλί�υ, ��ι �μως ως πραγ-ματικές εναλλακτικές κυ�ερνητικές πρ�-τάσεις.


Iαν�υάρι�ς 1962. O Kων. Kαραμανλής και � Παν. Kανελλ�π�υλ�ς στα κυ�ερνητικά έδρανα. O αντιπρ�ε-δρ�ς τ�υ κυ�ερνώντ�ς κ�μματ�ς αγ�ρεύει, κατά τη διάρκεια της συ�ήτησης στη B�υλή της πρ�τασης δυ-σπιστίας π�υ κατέθεταν εναντί�ν της κυ�έρνησης η Eνωση Kέντρ�υ και η EΔA, υπ�στηρί��ντας �τι πρ�ήλ-θε απ� εκλ�γές «�ίας και ν�θείας» (�ωτ.: Eνωσις).

H απ�υσία, συνακ�λ�υθα, της συνεκτι-κής δυναμικής π�υ θα μπ�ρ�ύσε να δημι-�υργήσει η πρ��πτική της ε#�υσίας επέ-τεινε τις πρ�σωπικές αντιπαραθέσεις τωνυπ�ψή!ιων ηγετών τ�υ �ενι&ελ�γεν�ύςκεντρώ�υ �ώρ�υ (πρώτιστα τ�υ Γ. Πα-πανδρέ�υ και τ�υ Σ. Bενι&έλ�υ), �ι �π�ίες,στ� πλαίσι� εν�ς αυτ�διερυν�μεν�υ !αύ-λ�υ κύκλ�υ, απ�μάκρυναν ακ�μη περισ-σ�τερ� κάθε ε#�υσιαστική πρ��πτική.Πρ�σωπικές πικρίες, ατ�μικές στρατηγι-κές, διαθέσεις αλληλ�ϋπ�ν�μευσης, μνή-μες παλιών συγκρ�ύσεων, δια!�ρετικές!ιλ�σ�!ίες αντιμετώπισης των ηττημένωντ�υ Eμ!υλί�υ και αντίθετες απ�ψεις ωςπρ�ς την καταλληλ�τερη στρατηγική πρ�-σ�ασης στην ε#�υσία (κυρίως: με ή �ωρίςσυμ�ι�ασμ� με τη «Δε#ιά») ασ!αλώς καιδιεύρυναν τις ενδ�παρατα#ιακές διαιρέ-σεις της «μη αριστερής αντιδε#ιάς». Eύλ�-γα, επ�μένως, έ!τασε στιγμή στις αρ�έςτης δεκαετίας τ�υ ’60 π�υ, στ� μετα#ύ τηςΔε#ιάς και της Aριστεράς π�λιτικ� �ώρ�–�ι �π�ίες Δε#ιά και Aριστερά, σημειωτέ-�ν, εί�αν κατακτήσει την κ�μματική τ�υςεν�τητα εδώ και μία τ�υλά�ιστ�ν δεκαε-τία– εκινείτ� περίπ�υ μια δεκάδα λιλιπ�ύ-τειων και αλληλ�μισ�ύμενων κ�μματιδίωντ�υ Kέντρ�υ με μ�ν�ψή!ι� τ� καθένα α-ριθμ� ��υλευτών. Kαι �ωρίς εμ!ανή, τ�υ-λά�ιστ�ν, πρ��πτική συνένωσης.

;α!νικά, �μως, απ� την αρ�ή τ�υ 1961παρ�υσιά&εται μια έντ�νη κινητικ�τηταστ� �ώρ� και μια εκπληκτική επιτά�υνσητων ε#ελί#εων. Στις 11 Φε�ρ�υαρί�υ ��υ-λευτές πρ�ερ��μεν�ι απ� 4 σ�ήματα –τ�Φιλελεύθερ� Δημ�κρατικ� K�μμα τ�υ Γ.Παπανδρέ�υ, τη Nέα Π�λιτική Kίνηση(στην �π�ία μετεί�ε πλέ�ν και � K. Mη-τσ�τάκης), τ� K�μμα Aγρ�τών και Eργα-&�μένων τ�υ Mπαλτατ&ή και τ�υς Aνε-#άρτητ�υς Φιλελεύθερ�υς της B�ρεί�υEλλάδας– συμπτύσσ�υν τ� Δημ�κρατικ�Kέντρ� Aγρ�τική Φιλελεύθερη Eνωση, υ-π� την πρ�εδρία τ�υ Γ. Παπανδρέ�υ, � �-π�ί�ς, σύμ!ωνα με την ιδρυτική διακήρυ-#η τ�υ κ�μματ�ς πρ��λεπ�ταν �τι «θα πε-ρι�άλλεται υπ� π�λιτικ�ύ συμ��υλί�υ α-π�!ασιστικής αρμ�δι�τητ�ς». Mε 21 συ-

ν�λικά ��υλευτές, τ� αρτισύστατ� κ�μμαγίνεται ε#αρ�ής τ� μεγαλύτερ� της κε-ντρώας αντιπ�λίτευσης, κάτι π�υ, με δε-δ�μένη τη μακρ��ρ�νια «άσπ�νδη !ιλία»τ�υ πρ�ς τ�ν Παπανδρέ�υ, πρ�καλεί τηνάμεση αντίδραση τ�υ Σ. Bενι&έλ�υ. Aυ-τ�ς, στην πρ�σπάθειά τ�υ να πρ�καλέσειαντίρρ�πη ενωτική δυναμική, πρ�σ!έρειτην ηγεσία τ�υ K�μματ�ς των Φιλελευθέ-ρων –ή άλλων ευρύτερων σ�ημάτων στα�π�ία αυτ� με-τέ�ει– διαδ��ι-κά στ�ν ηγέτητης EOKAστρατηγ� Γ.Γρί�α, στ�ν Σπ.Mαρκε&ίνη καιστ�ν Hλ. Tσιρι-μώκ�, �ωρίς ω-στ�σ� κανένααπ� τα εγ�ειρή-ματα αυτά ναευ�δωθεί μέ�ριτέλ�υς. Tελικά,α!�ύ και �E A M � γ ε ν ή ςκεντρ�αριστε-ρ�ς Tσιριμώ-κ�ς απ�!άσισενα συνεργαστείμε τ�ν (κ�μ-μ�υνιστ�!άγ�)Παπανδρέ�υ, �Bενι&έλ�ς ανα-γκάστηκε να α-κ�λ�υθήσει καιαυτ�ς, �πως ε-πίσης και �ι Στ.Στε!αν�π�υ-λ�ς, Θ. T�υρ-κ��ασίλης και Π. Kατσώτας, με απ�τέλε-σμα στις 20.9.1961 να συγκρ�τηθεί η Eνω-ση Kέντρ�υ απ� �λα σ�εδ�ν –πλην τ�υMαρκε&ίνη– τα εκτ�ς EPE και EΔA υ!ι-στάμενα κ�μματικά σ�ήματα, καθώς καιαρκετ�ύς επώνυμ�υς ανε#άρτητ�υς.

Oι π�λιτικ�ί λ�γ�ι �ι �π�ί�ι, πέραν τηςπρ�ανα!ερθείσης κ�ινωνικής δυναμικήςκαι της ωρίμανσης τ�υ λαϊκ�ύ αιτήματ�ς

για �λ�κλήρωση της Δημ�κρατίας, επέ!ε-ραν αυτ� τ� μέ�ρι πριν απ� ελά�ιστ�υςμήνες αδιαν�ητ� απ�τέλεσμα είναι αρκε-τά δια!ανείς: κατ’ αρ�άς η παρατεταμένηεκτ�ς ε#�υσίας παραμ�νή της παράτα#ηςασ!αλώς και καθιστ�ύσε για τ�υς κ�μμα-τάρ�ες και τ�υς παράγ�ντες τ�υ Kέντρ�υτην κ�μματική τ�υς εν�π�ίηση –και άρα,την επαναν�μιμ�π�ίησή τ�υς ως !ερέγγυ-�υ διεκδικητή της ε#�υσίας, δηλαδή ως

δυνάμει δια-ν�μένα παρ�-�ών– �ρ� γιατην π�λιτικήτ�υς επι�ίω-ση. Iδιαίτερασε ένα «ρ�υ-σ!ετ�συντη-ρ�ύμεν�» π�-λιτικ� σύστη-μα σαν τ� ελ-ληνικ�. T�σ�κ, κατά δεύ-τερ� λ�γ�,π�υ πρ�κάλε-σε η εκλ�γικήεκτίνα#η τηςκ�μμ�υνιστ�-γεν�ύς Aρι-στεράς στις ε-κλ�γές τ�υ1958 έκανε, α-κ�μη, και κά-π�ι�υς απ�τ�υς πι� συ-ντηρητικ�ύςε κ ! ρ α σ τ έ ςτ�υ μετεμ!υ-λιακ�ύ κατε-στημέν�υ να

ευν��ύν τη δημι�υργία α#ι�πιστης ενδ�-καθεστωτικής–ενδ�αστικής εναλλακτικήςκυ�ερνητικής λύσης. Eν�π�ιητικά γιατ�υς κεντρώ�υς π�λιτικ�ύς λειτ�ύργησε,ε#άλλ�υ, και η απ�υσία αναστ�λών εκ μέ-ρ�υς της EPE για μικρ�ψυ�α κ�μματική�ρήση τ�υ �πλ�υ π�υ απ�τελ�ύσε τ� ε-κλ�γικ� σύστημα, �σ� � κεντρώ�ς �ώρ�ςπαρέμενε διασπασμέν�ς. Tέλ�ς, δε, τ� ίδι�

ευν�ϊκά για ένα σ��αρ� !ιλελεύθερ� π�-λιτικ� εγ�είρημα θα μπ�ρ�ύσε να θεωρη-θεί πως επέδρασε και τ� κλίμα π�υ δημι-�ύργησε διεθνώς στ� δυτικ� κ�σμ� η άν�-δ�ς τ�υ κενεντισμ�ύ.

Παράλληλα, με τ� δεδ�μέν� �έ�αια πωςτ� κυρίαρ�� αίτημα της επ��ής για α#ι�-κρατία δεν ευν��ύσε τ�ν «α�θ�!�ρ� με-γάλ�υ �ν�ματ�ς» Σ�!�κλή Bενι&έλ�, η ε-πιλ�γή ως αρ�ηγ�ύ τ�υ Γ. Παπανδρέ�υ–�υσιαστικά πρ��λέπετ� �τι τ� κ�μμα θαδι�ικείτ� απ� �κταμελή επιτρ�πή, της �-π�ίας θα πρ�ήδρευε � A�αι�ς ηγέτης– α-σ!αλώς και διευκ�λύνθηκε απ� την ηλι-κία τ�υ, τ� μα�ητικ� τ�υ ταμπεραμέντ�και τη ρητ�ρική τ�υ δειν�τητα. Kαι τ�τε,�μως, και αργ�τερα, ελέ�θη πως στην επι-λ�γή αυτή ρ�λ� έπαι#ε και η πρ�σπάθειααπ�τρ�πής της συνεργασίας τ�υ παλαίμα-��υ !ιλελεύθερ�υ π�λιτικ�ύ με τ�ν Kαρα-μανλή, με τ�ν �π�ί� ήταν ευρέως γνωστ��τι � Παπανδρέ�υ έως τ�τε ερωτ�τρ�π�ύ-σε π�λιτικά.

H �υσι�γνωμίατ�υ νέ�υ �ώρ�υ

H συγκρ�τηση εν�ς νέ�υ μεγάλ�υ κ�μ-ματ�ς –θεωρητικά κ�μματ�ς ε#�υσίας–π�λύ απεί�ε, ωστ�σ�, απ� τ�υ να μετατρέ-ψει τ� π�λιτικ� σύστημα π�υ πρ�σδι�ρι-&�ταν απ� την ηγεμ�νία της Δε#ιάς σε ένα�ρετανικ�ύ τύπ�υ ισ�ρρ�πημέν� δικ�μ-ματισμ�, �π�υ η κυ�ερνητική εναλλαγήμπ�ρ�ύσε να συντελεστεί �ωρίς δυσκ�λίεςκαι παρενέργειες.

H ιδιαίτερα περι�ρισμένη, δε, δυνατ�-τητα πραγμάτωσης π�λιτικής υπέρ�ασηςή τ�μής απ� την E.K. πρ�σδι�ρίστηκε, επί-σης, και απ� την ίδια την –εν π�λλ�ίς ε-#αρτώμενη, �έ�αια, απ� τ�υς πρ�ανα!ε-ρ�μεν�υς παράγ�ντες– δ�μή και !υσι�-γνωμία τ�υ κ�μματ�ς αυτ�ύ.

Πρ�ϊ�ν, �πως πρ�ανα!έρθηκε, της α-νάγκης για δημι�υργία α#ι�πιστης ενδ�α-στικής εναλλακτικής κυ�ερνητικής λύσης(την �π�ία, �μως, αισθαν�ταν μ�ν�ν ένατμήμα και ��ι τ� σύν�λ� τ�υ μετεμ!υλια-κ�ύ π�λιτικ�ύ κατεστημέν�υ). Πρ�ϊ�νταυτ��ρ�να της εύλ�γης επιθυμίας των ε-κτ�ς EPE παραδ�σιακών π�λιτικών πα-ραγ�ντων να �ρ�υν πρ�σ�αση πρ�ς τ�«μάννα» της ε#�υσίας, έστω και καταπνί-γ�ντας τις πρ�σωπικές τ�υς ηγετικές !ιλ�-δ�#ίες... Γέννημα, συνακ�λ�υθα, τ�υ εύ-θραυστ�υ συμ�ι�ασμ�ύ τ�υς και ��ι κά-π�ιας πρωτ��υλίας της �άσης –έστω καιαν υπήρ�ε κ�ινωνική διαθεσιμ�τητα– ήμίας συνειδητής ιδε�λ�γικής σύγκλισης...Xώρ�ς συστέγασης, επ�μένως, π�λιτικώντ�υς �π�ί�υς αλληλ�πρ�σέγγισε � αντικα-ραμανλισμ�ς τ�υς, μάλλ�ν, παρά κάπ�ιαθετικά πρ�σδι�ρισμένη ιδε�λ�γική συγγέ-νεια... T� κ�μμα αυτ�, «κ�μμα αρ�ηγών»,α!�ύ στη συγκρ�τησή τ�υ εί�αν μετάσ�ει12 πρ�σωπικ�τητες π�υ εί�αν διατελέσειπρ�εδρ�ι ή κ�ιν��υλευτικ�ί εκπρ�σωπ�ικ�μμάτων, κ�υ�αλ�ύσε �λες τις αδυνα-μίες των �ρων και των στ��ων της συ-γκρ�τησής τ�υ. Mε ανύπαρκτη ιδε�λ�γικήεν�τητα –ε!�σ�ν στ�υς κ�λπ�υς τ�υ περι-λαμ�άν�νταν απ� σ�σιαλδημ�κράτες (κε-ντρ�)αριστερ�ί έως δυσαρεστημέν�ι καιθεσιθήρες (ακρ�)δε#ι�ί– με μηδενική �υ-σιαστικά ψυ�ική αλληλεγγύη μετα#ύ τωναλληλ�ϋπ��λεπ�μενων στελε�ών τ�υ, με�αλαρή �ργανωτική συν��ή και μη απ�-κρυσταλλωμέν�υς π�λιτικ�ύς στ��υς, έ-δινε περισσ�τερ� την εικ�να ευκαιριακ�ύκαι καιρ�σκ�πικ�ύ συνασπισμ�ύ π�λιτι-κών πρ�υ��ντων, παρά ενιαί�υ συλλ�γι-κ�ύ υπ�κειμέν�υ με σα!ές και ανανεωτι-κ� σ�έδι� π�λιτικής παρέμ�ασης. H συλ-

O κ�ιν��υλευτικ�ς εκπρ�σωπ�ς τηςEΔA –η �π�ία διέθετε 24 έδρες στηB�υλή– αγ�ρεύει κατά τη διάρκεια τηςπρ�τασης δυσπιστίας εναντί�ν της κυ-�έρνησης της EPE, τ�ν Iαν�υάρι� τ�υ1962 (�ωτ.: Greca – foto Press).


H EΛΛAΔA 1960 –1965λ�γική ηγεσία π�υ πρ��λεπ�ταν ήδη στηνιδρυτική τ�υ πρά#η και η �αλαρή έως ανύ-παρκτη �ργανωτική τ�υ συγκρ�τηση – α-κ�μη και η !υσι�γνωμία τ�υ νέ�υ σ�ήμα-τ�ς, εάν δηλαδή επρ�κειτ� για ενιαί� κ�μ-μα ή για κ�μματικ� συνασπισμ�, δεν εί�εαπ�σα!ηνισθεί επί αρκετ� διάστημα μετάτην ίδρυσή τ�υ, με απ�τέλεσμα στελέ�ητ�υ, �πως � Tσιριμώκ�ς ή � Παπαπ�λίτηςνα αυτ�παρ�υσιά&�νται ως «συνεργα&�-μεν�ι αρ�ηγ�ί»– εν π�λλ�ίς πρ�διέγρα!αντην π�ρεία τ�υ.

Oυσιαστικά, κάτω απ� τ� κέλυ!�ς τ�υενιαί�υ κ�μματ�ς, η E.K. υπέκρυπτε μια«�αλαρή συν�μ�σπ�νδία», έναν άτυπ�συνασπισμ� κ�μμάτων �ωρίς ενιαία δ�μήή επε#εργασμένη κ�ινή π�λιτική !ισ�λ�-!ία. Στην πραγματικ�τητα, τ� �λ� π�λιτι-κ� σύστημα μετά τη συγκρ�τησή της, πα-ρά τη !αιν�μενικά δικ�μματική μ�ρ!ήτ�υ, ε#ακ�λ�υθεί να λειτ�υργεί εν π�λλ�ίςσαν ευρύς π�λυκ�μματισμ�ς. Θα μπ�ρ�ύ-σε, δε, να �αρακτηρισθεί ως «ν�θ�ς δικ�μ-ματισμ�ς», κ�μματική δ�μή και πραγματι-κ�τητα π�υ δεν απέκλειε, �έ�αια, ε#ωθε-σμικές παρεμ�άσεις. ΄H και π�λιτικές λα-θρ��ειρίες, ακ�μη, �ι �π�ίες δεν πρ�έρ��-νταν, �μως, μ�ν� απ� τ�υς π�λιτικ�ύς α-ντιπάλ�υς τ�υ νε�σύστατ�υ κ�μματ�ς,αλλά, και απ� παράγ�ντές τ�υ, στην πρ�-σπάθεια κυριάρ�ησής τ�υς, των μεν επίτων δε, στην ενδ�κ�μματική πάλη.

H σωτηρίατ�υ Aνένδ�τ�υ

T� ετερ�κλητ� και πρ�εκλ�γικ� αυτ�δημι�ύργημα –πρ�ϊ�ν τ�υ ένστικτ�υ π�λι-τικής επι�ίωσης π�λιτικών π�υ τ�υς ένω-νε, κυρίως � κ�ιν�ς π�θ�ς της ε#�υσίας,θα εί�ε, �έ�αια, ελά�ιστες πιθαν�τητες ναεπι�ιώσει μιας εκλ�γικής ήττας αν η �ίακαι η ν�θεία π�υ σ!ράγισαν τις εκλ�γέςτ�υ 1961 και � Aνένδ�τ�ς π�υ ακ�λ�ύθη-σε δεν πρ�καλ�ύσαν μια μεγάλη συσπει-ρωτική δυναμική. Πράγματι, αν και π�λύμελάνι έ�ει �υθεί απ� τ�υς υπ�στηρικτές�λων των απ�ψεων για τις εκλ�γές αυτές,στις �π�ίες η E.K. υπ��ρεώθηκε να μετά-σ�ει ελά�ιστες ε�δ�μάδες μετά τη σύστα-σή της (σε συνεργασία με τ� μαρκε&ινικ�κ�μμα των Πρ��δευτικών πήρε μ�λις τ�1/3 τ�σ� των ψή!ων �σ� και των εδρών, έ-ναντι σ�εδ�ν 51% της EPE, π�υ απέσπασε176 έδρες και 14,6% της EΔA, π�υ ε#έλε#ε24 ��υλευτές), η δια�λητικ�τητα τ�υ απ�-τελέσματ�ς απ� κανέναν δεν αμ!ισ�ητή-θηκε πειστικά. Πώς θα μπ�ρ�ύσε, άλλω-στε, με τ� π�σ�στ� της EPE στα στρατιω-τικά τμήματα να αγγί&ει τ� 79%; Aπ� τηνάλλη, �μως, �ι πι� νη!άλιες μεταγενέστε-ρες μελέτες δεν α!ήν�υν π�λλές αμ!ι��-λίες τ�σ� για τ� �αθμ� ν�θευσης τ�υ λαϊ-κ�ύ !ρ�νήματ�ς, � �π�ί�ς ασ!αλώς υ-πήρ#ε �αμηλ�τερ�ς απ’ �,τι εμ!ανίστηκετ�τε για λ�γ�υς π�λιτικής εκμετάλλευσης�σ� και για τ� γεγ�ν�ς �τι � Παπανδρέ�υκαι � Σ. Bενι&έλ�ς εί�αν εκ των πρ�τέρωνεγκρίνει την άσκηση πιέσεων (απ� τ� κρα-τικ� μη�ανισμ� αλλά και παρακρατικές �-μάδες) πρ�ς τ�υς υπ�στηρικτές της EΔA,ελπί&�ντας �τι π�λλ�ί τρ�μ�κρατ�ύμεν�ιαριστερ�ί θα ψή!ι&αν την E.K.

Aυτά τα δεδ�μένα, ωστ�σ�, σε τίπ�τεδεν εμπ�δισαν την ηγεσία της E.K., παράτην αρ�ική επι!υλακτικ�τητα τ�υ !ιλικ�ύπρ�ς αυτήν Tύπ�υ, να επω!εληθεί απ� τηλαϊκή �ργή π�υ πρ�κάλεσαν �ι σταδιακάαπ�καλυπτ�μενες υπερ�ασίες τ�υ κρατι-κ�ύ μη�ανισμ�ύ, για να #εκινήσει –με κύ-ρι� και �μ�λ�γημέν� στ�� την απ�τρ�πήδιαρρ�ών και διαλυτικών τάσεων μέσαστ� κ�μμα– έναν πραγματικά ασυμ�ί�α-

στ� αντικυ�ερνητικ�–αντικαθεστωτικ�,ανένδ�τ�, καθώς δεν αμ!ισ�ητείτ� πλέ�ν� π�λιτικ�ς πρ�σανατ�λισμ�ς αλλά η ίδιαν�μιμ�π�ίηση και η δημ�κρατική υπ�στα-ση της νέας κυ�ερνήσεως Kαραμανλή καιτ�υ «κράτ�υς της Δε#ιάς». Eνώ, παράλλη-λα, �λ� τ� 1962 γιγαντιαίες λαϊκές διαδη-λώσεις διαμαρτυρίας πίε&αν τα ανάκτ�ρανα απ�στασι�π�ιηθ�ύν απ� την «αμαρτω-λή EPE» για να μην συνεπωμισθ�ύν τις ευ-θύνες της. Oυσιαστικά, δηλαδή, πρ��αλ�-ταν πρ�ς τ� �ασιλιά (� αρ�ηγ�ς τ�υ στρα-τιωτικ�ύ �ίκ�υ τ�υ �π�ί�υ στρατηγ�ς Δ�-�ας εί�ε, ως υπηρεσιακ�ς πρωθυπ�υργ�ς,διε#αγάγει τις δια�λητές εκλ�γές) η απαί-τηση –έμμεση απειλή να αλλά#ει π�λιτικ�πρ�σανατ�λισμ� για να μην �δηγηθ�ύν ταπράγματα σε αμ!ισ�ήτηση– και της καθε-στωτικής ν�μιμ�π�ίησης.

Oπωσδήπ�τε η επικέντρωση της �ληςπρ�σπάθειας της E.K. στην «απ�κατά-στασιν της δημ�κρατικής ν�μιμ�τητ�ς»εί�ε δύ� άμεσες συνέπειες: α!εν�ς την α-π�τρ�πή της εκδήλωσης !υγ�κεντρωντάσεων στ� κ�μμα, ε!�σ�ν δεν παρίστατ�ανάγκη πρ��λής επε#εργασμένων κ�μ-ματικών θέσεων πάνω σε κανένα άλλ� θέ-μα α!ετέρ�υ δε την ενδ�κ�μματική υπε-ρενίσ�υση τ�ύ Γ. Παπανδρέ�υ, π�υ επω-μίστηκε τ�ν κύρι� �γκ� της πρ�σπάθειαςκαι της «π�ρείας πρ�ς τ�ν λα�ν», ώστε defacto να ακυρωθεί κάθε καταστατικήρύθμιση π�υ πρ�έ�λεπε συλλ�γική ηγεσίατ�υ κ�μματ�ς. Aυτ� δεν σημαίνει, �έ�αια�τι ως διά μαγείας ε#έλιπαν �λες �ι εντά-σεις στ� ετερ�κλητ� αυτ� σ�ήμα, αλλά �αρ�ηγ�ς τ�υ διέθετε πλέ�ν αδιαν�ητεςμέ�ρι τις εκλ�γές δυνατ�τητες ενδ�κ�μ-ματικής επι��λής. Xαρακτηριστικ� είναι�τι δέκα �ασιλ�!ρ�νες συντηρητικ�ί ��υ-λευτές τ�υ κ�μματ�ς με επικε!αλής τ�νΠ. Γαρ�υ!αλιά απ�!άσισαν να δια!�ρ�-π�ιηθ�ύν απ� την πρώτη συμ��λική πρά-#η τ�υ ανένδ�τ�υ –την απ�!αση απ��ήςτης κ�ιν��υλευτικής �μάδας τ�υ κ�μμα-τ�ς απ� τ� λ�γ� τ�υ θρ�ν�υ στη νέα B�υ-λή– και � Παπανδρέ�υ τ�υς διέγραψε �ω-ρίς δυσκ�λία. Kαι ακ�μη �αρακτηριστι-κ�τερ�, �τι ένα �ρ�ν� αργ�τερα, και ενώη λαϊκή ανταπ�κριση στ�ν ανένδ�τ� μεσυμμετ��ή και αριστερών π�λιτών συνε-�ώς δι�γκων�ταν, υπ� την απειλή επίσηςτης διαγρα!ής, � ηγέτης της E.K. μπ�ρεσενα εμπ�δίσει μέ�ρι και τ�ν Σ. Bενι&έλ� ναπαραστεί, �πως, εί�ε πρ�αναγγείλει, σεδε#ίωση τ�υ �ασιλιά.

Oυσιαστικά μετά απ� κάπ�ι� σημεί� �Bενι&έλ�ς, μ�λ�ν�τι αυτ�ς ήταν � αρ�ικ�ςεισηγητής τ�υ ανένδ�τ�υ, εί�ε επιλέ#ει τ�συμ�ι�ασμ� με τα ανάκτ�ρα ως την πρ�-σ!�ρ�τερη τακτική για να τ�ν !έρει στηνπρωθυπ�υργία, ενώ, αντίθετα, για τ�ν ί-δι� σκ�π� � Παπανδρέ�υ εί�ε επενδύσειστη μετωπική αντιπαράθεση. Στ� πλαίσι�της αναγκαίας π�λυσυλλεκτικ�τητας τ�υπ�λιτικ�ύ τ�υ λ�γ�υ, � «Γέρ�ς» δικαι�λ�-γ�ύσε, πάντως, πρ�ς τ�υς συντηρητικ�ύςτ�υ ψη!�!�ρ�υς την αδιάλλακτη εμμ�νήτ�υ στ�ν ανένδ�τ� ως �ρ� για την απ�-τρ�πή της διάλυσης της E.K., η �π�ία εάνσυνέ�αινε, �πως τ�νι&ε, θα επέτρεπε στηνEΔA να καλύψει τ� κεν�.

Eάν, εν τ�ύτ�ις, η ασυμ�ί�αστη και έμ-μεσα απειλητική πρ�ς τ� στέμμα τακτικήτ�υ αρ�ηγ�ύ της E.K. απεδεί�θη τελέσ!�-ρη, με την ένν�ια πως � μ�νάρ�ης άρ�ισεσταδιακά να απ�στασι�π�ιείται απ� τ�νKαραμανλή, αυτ� δεν απ�δεικνύει �τι,�ασικ� τ�υλά�ιστ�ν, κίνητρ� στην αναθε-ώρηση της στάσης τ�υ �ασιλικ�ύ &εύγ�υςυπήρ#ε � !��ς π�υ η στάση αυτή τ�υςπρ�κάλεσε. Mια σειρά απ� άλλα γεγ�ν�-τα εί�αν αυτ�ν�μη επίδραση για την επι-

δείνωση των σ�έσεων τ�υ Παύλ�υ με τ�νάλλ�τε εκλεκτ� τ�υ. Hδη τ� εστεμμέν�&εύγ�ς δεν θα έπρεπε να εί�ε ιδιαίτερα ε-κτιμήσει την εμ!ανή δυσ!�ρία με την �-π�ία στις αρ�ές τ�υ 1962 � πρωθυπ�υρ-γ�ς εί�ε εισαγάγει ν�μ�σ�έδι� για τηνπρ�ικ�δ�τηση της πριγκίπισσας Σ�!ίας.Kαι �πωσδήπ�τε η αυστηρή επιστ�λή μετην �π�ία, τ� !θιν�πωρ� της ίδιας �ρ�-νιάς, αντέδρασε � Kαραμανλής στ� �ασι-λικ� αίτημα για αύ#ηση της ��ρηγίαςπρ�!ανώς δεν �ελτίωσε τ� κλίμα. Oπωςάλλωστε �ύτε η μετα#ύ των δύ� συμ�ά-ντων δήλωση τ�υ Παύλ�υ πρ�ς τ�υςEλληνες α#ιωματικ�ύς: «Mας έ�ει ενώσει� Θε�ς. Σας ανήκω και μ�υ ανήκετε»...Eπίσης η κυ�ερνητική απ�πειρα, στις αρ-�ές τ�υ 1963, να δρ�μ�λ�γηθεί η διαδικα-σία αναθεώρησης τ�υ Συντάγματ�ς, μεστ�� την ενίσ�υση της εκτελεστικής ε-#�υσίας και με συναγ�μενη έμμεση επι-δίω#η τ�ν περι�ρισμ� των παρεμ�ατικών

δυνατ�τήτων τ�υ στέμματ�ς (διαδικασίαστην �π�ία η E.K. αρνήθηκε να συμπρά-#ει...), είναι πιθαν�ν �τι επι�άρυνε ακ�μηπερισσ�τερ� τις σ�έσεις των δύ� �ασικ�-τερων π�λιτειακών παραγ�ντων.

Σε κάθε περίπτωση, η δ�λ�!�νία τ�υ ει-ρηνιστή ��υλευτή της EΔA Γρηγ�ρη Λα-μπράκη απ� �ασιλ�!ρ�νες παρακρατι-κ�ύς στη Θεσσαλ�νίκη στα τέλη Mαΐ�υτ�υ 1963, η �π�ία έδωσε στ�ν Παπανδρέ-�υ την ευκαιρία να κατηγ�ρήσει τ�ν αρ�η-γ� της EPE ως ηθικ� αυτ�υργ� τ�υ εγκλή-ματ�ς, έκανε τη συνύπαρ#η τ�υ Σερραί�υπ�λιτικ�ύ ακ�μη δυσκ�λ�τερη, ��ι μ�ν�με την αντιπ�λίτευση αλλά και με τ� στέμ-μα. (Aκ�μη και αν �υδέπ�τε ελέ�θη στηνπραγματικ�τητα η !ράση «π�ι�ς επιτέ-λ�υς κυ�ερνάει τ�ν τ�π�», π�υ τ�τε απε-δ�θη στ�ν πρωθυπ�υργ�, ασ!αλώς και α-πέδιδε τ� κλίμα της επ��ής. Eνώ, πρ�!α-νώς απ� την πλευρά τ�υς τα ανάκτ�ρα έ-�λεπαν στ� πρ�σωπ� τ�υ άλλ�τε εκλε-


κτ�ύ τ�υς τ�ν ιδανικ� απ�δι�π�μπαί�τράγ�). Tελικά 20 μέρες αργ�τερα και μεπρ�σ�ημα την αντίθεση σε ένα �ασιλικ�τα#ίδι στ� Λ�νδίν� –αντίθεση π�υ πρ�!α-νώς υπέκρυπτε τη σύγκρ�υση πρωθυ-π�υργ�ύ και στέμματ�ς για τ� π�ι�ς είναι� �υσιαστικ�ς !�ρέας άσκησης της ε#ωτε-ρικής π�λιτικής της �ώρας– � κ. Kαραμαν-λής παραιτείται απ� την πρωθυπ�υργίακαι αντικαθίσταται απ� τ�ν �ασιλικ� άν-δρα και έως τ�τε ε#ωκ�ιν��υλευτικ� υ-π�υργ� στην κυ�έρνησή τ�υ, Π. Πιπινέλη.Στη συνέ�εια, �ωρίς να παραιτηθεί �έ�αιααπ� την αρ�ηγία της EPE, � Kαραμανλήςανα�ωρεί «επ’ α�ριστ�ν» για τ� ε#ωτερι-κ�. T� πρώτ� μεγάλ� �ήμα για την «απ�-καραμανλ�π�ίηση» τ�υ κράτ�υς και τηνάν�δ� της Eνωσης Kέντρ�υ στην ε#�υσίαεί�ε συντελεστεί. M�ν� π�υ η πρ�σέγγισηστ� ε#�υσιαστικ� «μάννα» θα αναδείκνυεακ�μη περισσ�τερ� τις εσωτερικές της α-δυναμίες…

Στιγμι�τυπ� απ� την ά�ι$η τ�υ αρ%ηγ�ύ της Eνωσης Kέντρ�υ, Γεωργί�υ Παπανδρέ�υ, στη Θεσσαλ�νίκη, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας τ�υ κ�μματ�ς τ�υ εν �ψει των εκλ�γών της 3ης N�εμ�ρί�υ 1963 (Aρ%εί� «K»).

Για �π�ι�ν παρακ�λ�υθεί τα γεγ�ν�τα απ� κάπ�ια απ�-σταση, η περί�δ�ς απ� την απ�μάκρυνση τ�υ Kαρα-μανλή απ� την πρωθυπ�υργία, στις 17 I�υνί�υ τ�υ1963, έως τις εκλ�γές της 3ης N�εμ�ρί�υ της ίδιας �ρ�-

νιάς, π�υ �δήγησαν στην πρώτη κυ�έρνηση της EνώσεωςKέντρ�υ, δηλαδή η περί�δ�ς π�υ καλύπτεται απ� τη μετα-�ατική κυ�έρνηση Πιπινέλη και την υπηρεσιακή Mαυρ�μι-�άλη, απ�τελεί διάστημα ανέ!ελης ευτυ�ίας για τ� κ�μματης E.K. και πρ�σωπικά για τ�ν Γ. Παπανδρέ�υ: πέτυ�ε τηναπ�μάκρυνση τ�υ K. Kαραμανλή απ� την πρωθυπ�υργία,την π�λιτική και ψυ��λ�γική απ�στασι�π�ίηση τ�υ Στέμμα-τ�ς απ� την EPE και την πρ�κληση ενδ�παρατα#ιακών τριγ-μών μέσα στ� αντίπαλ� κ�μμα (!αίνεται �τι � ίδι�ς � Kαρα-μανλής επεσήμανε στ�ν �ασιλιά πως τυ��ν εντ�λή πρ�ς τ�νΠαναγιώτη Kανελλ�π�υλ� να τ�ν αντικαταστήσει στηνπρωθυπ�υργία, απ�τελώντας �υσιαστικά έμμεση υπ�δει#ηκαι τ�υ κ�μματικ�ύ τ�υ διαδ��υ, θα σήμαινε συνειδητή α-π� μέρ�υς τ�υ στέμματ�ς απ�πειρα υπ�ν�μευσης της εν�τη-τας της EPE). Πέτυ�ε, επίσης, � αρ�ηγ�ς της α#ιωματικής α-ντιπ�λιτεύσεως να πρ�σεγγίσει ακ�μη περισσ�τερ� τ� συμ-μα�ικ� παράγ�ντα, απ�-μακρύν�ντάς τ�ν �λ�και πι� π�λύ απ� τ�νKωνσταντίν� Kαραμαν-λή. Πέτυ�ε, τέλ�ς, να π�-δηγετήσει απ�λυτα, μετην απειλή νέ�υ ανένδ�-τ�υ, τ�ν �ασιλιά και ναεπι�άλει, υπερ�αίν�νταςπ�λλές αντιστάσεις (α-κ�μη και ενδ�κ�μματι-κές), την υπηρεσιακήκυ�έρνηση Mαυρ�μι�ά-λη.

Aν �μως ε#ετάσ�υμεαπ� λίγ� πι� κ�ντά τηνεν λ�γω περί�δ�, την πε-ρί�δ� τ�υ, εκ πρώτης �-ψεως, #έ!ρεν�υ και α-συγκράτητ�υ καλπα-σμ�ύ της κεντρώας πα-ράτα#ης πρ�ς την ε#�υ-σία, θα δ�ύμε πως αυτήπέρασε κρίσεις π�υ ελά-�ιστα έλειψαν να την επανα!έρ�υν στην πριν απ� την ένωσηκατάσταση. Kαι να της παρατείν�υν για απρ��λεπτα μεγάλ�διάστημα τη «διά�αση της ερήμ�υ...».

H κρίση, �έ�αια, στις σ�έσεις Παπανδρέ�υ - Bενι&έλ�υ υ-πήρ�ε απ� την πρώτη στιγμή της συγκρ�τήσεως της E.K. (�-πως, άλλωστε, σ��ύσε και σε �π�ι�νδήπ�τε άλλ� κ�μματι-κ� σ�ηματισμ� στ�υς κ�λπ�υς τ�υ �π�ί�υ, στ� παρελθ�ν, εί-�αν συνυπάρ#ει �ι δύ� ηγέτες). T� 1963, �μως, η ενδ�κ�μμα-τική αντιπ�λίτευση τ�υ Σ�!. Bενι&έλ�υ εντάθηκε σημαντικά,δι�τι � Kρητικ�ς π�λιτικ�ς έ�λεπε #εκάθαρα πως � ανένδ�-τ�ς ενδυνάμωνε και ενίσ�υε �λ� και περισσ�τερ� την ενδ�-κ�μματική δύναμη τ�υ Γ. Παπανδρέ�υ (σε �αθμ� π�υ � κίν-δυν�ς μετατρ�πής της E.K. σε αρ�ηγικ� κ�μμα να πρ��άλλει�ρατ�ς). Mε επιστ�λή τ�υ, λ�ιπ�ν, της 19ης Mαρτί�υ 1963πρ�ς τ�ν πρ�εδρ� τ�υ κ�μματ�ς, � Bενι&έλ�ς &ητ�ύσε τη σύ-γκληση συνεδρί�υ (με συμμετ��ή και �λων των κεντρώωνπρώην υπ�υργών, καθώς και των υπ�ψη!ίων τ�υ κ�μματ�ςστις τελευταίες εκλ�γές) π�υ «θα εκλέ�η τα υπ� τυ κατα-στατικύ πρ�λεπ�μενα συλλγικά �ργανα διικήσεως, τωνπίων η λειτυργία είναι απαραίτητς, διά να δυνηθή τκ�μμα να απκτήση την ργανωτικήν μρ�ήν πυ επηγγέλ-θη». (Bλ. �λ�κληρη την επιστ�λή στ�ν Γρ. Δα!νή, Σ�!�κλήςBενι&έλ�ς, σ. 563 επ.) Παράλληλα � γι�ς τ�υ εθνάρ�η εγκαι-νία&ε μία τακτική αντικειμενικά στρε!�μενη κατά τ�υ Πα-πανδρέ�υ και συνισταμένη στην πρ�σέγγιση των δύ� μεγά-λων κ�μμάτων, EPE και E.K., πρ�κειμέν�υ να σ�ηματίσ�υν(�ωρίς τη συμμετ��ή των αρ�ηγών τ�υς) κυ�έρνηση συνα-σπισμ�ύ. Kυ�έρνηση, δηλαδή, π�υ, κατά τ�ν Bενι&έλ�, θαδημι�υργ�ύσε τ�ν απαραίτητ� α!ατρίαστ� κρατικ� μη�ανι-σμ� και γενικ�τερα τις π�λιτικές πρ�ϋπ�θέσεις �μαλής π�-ρείας πρ�ς τις εκλ�γές (κυρίως με την αντικατάσταση τωνδι�ρισμένων ν�μαρ�ών απ� δικαστικ�ύς).

Στ� πλαίσι� της τακτικής αυτής, � «�ι�νεί συναρ�ηγ�ς»της E.K. εί�ε επα!ές με τ�ν Πιπινέλη, με στ�� την είσ�δ�!ιλικών πρ�ς τ�ν ίδι� κεντρώων υπ�υργών στην κυ�έρνηση.

T� γεγ�ν�ς μάλιστα �τι τ� σ�έδι� πρ�σέγγισης τ�υ «υπαρ-�ηγ�ύ» της E.K. με τ�ν νέ� πρωθυπ�υργ� πρ�έ�λεπε και ει-σαγωγή αναλ�γικ�ύ εκλ�γικ�ύ συστήματ�ς, απ�καλύπτειτην πρ�θεση τ�υ Bενι&έλ�υ για πρ�έκταση της κυ�ερνητικήςσυνεργασίας των αντιηγετικών πτερύγων των δύ� αστικώνκ�μμάτων και μετά τις εκλ�γές, πρ�!ανώς υπ� την πρ�εδρίατ�υ ιδί�υ, με περιθωρι�π�ίηση τ�υ Παπανδρέ�υ (και, αντί-στ�ι�α, τ�υ Kαραμανλή). Oπωσδήπ�τε �αρακτηριστικ� εί-ναι �τι απ� την κ�ιν��υλευτική �μάδα της E.K. την κυ�έρ-νηση Πιπινέλη την υπερψή!ισε συμ��λικά –«ψή!�ς αν�-�ής»– μ�ν� � άλλ�τε αρ�ηγ�ς των Φιλελευθέρων, ενώ πρ�ςστιγμήν μάλιστα ε#ετάστηκε τ� ενδε��μεν� αντίστ�ι�η στά-ση να κρατήσει �λη η πρ�σκείμενη σε αυτ�ν �μάδα ��υλευ-τών, �ι σκληρ�πυρηνικ�ί �ενι&ελικ�ί της E.K. Tελικά, �τανστις 17 I�υλί�υ 1963 � άσπ�νδ�ς !ίλ�ς τ�υ επανήλθε με δη-μ�σιες δηλώσεις τ�υ υπέρ της ανα��λής των εκλ�γών και τηςεισ�δ�υ στην κυ�έρνηση Πιπινέλη κεντρώων υπ�υργών για

να διασ!αλισθεί η «απ�-καραμανλ�π�ίηση» τ�υκράτ�υς, � Παπανδρέ�υδήλωσε πως η περαιτέ-ρω συνεργασία με τ�ν κ.Bενι&έλ� εί�ε πλέ�ν κα-ταστεί αδύνατ�ς. Στηνπρά#η αυτή της �υσια-στικής διαγρα!ής τ�υ«υπαρ�ηγ�ύ» εί�ε συνη-γ�ρήσει ή μάλλ�ν πρω-τ�στατήσει και � K. Mη-τσ�τάκης, ίσως για ναδιασ!αλίσει στ� εγγύςμέλλ�ν ευκ�λ�τερα � ί-δι�ς τη διαδ��ή τ�υ υπε-ρήλικα πρ�έδρ�υ τ�υκ�μματ�ς. Oπωσδήπ�-τε, �ταν, λίγ� αργ�τερα,� Bενι&έλ�ς επανενσω-ματώθηκε στ� κ�μμα α-π�δε��μεν�ς τ�υς �ρ�υςκαι επίσημα τ�υλά�ι-στ�ν τ�υς στ��υς τ�υ

αρ�ηγ�ύ τ�υ, ήταν πλέ�ν !ανερ� �τι η άτυπη διαρ�ία, στην�π�ία τ�υλά�ιστ�ν πρ�σέ�λεπε αρ�ικά, εί�ε #επεραστεί απ�την de facto μ�ν�κρατ�ρία τ�υ Παπανδρέ�υ.

T� έσ�ατ� �αρτί αυτ�ύ τ�υ τελευταί�υ ήταν με την απειλήτης απ��ής της E.K. απ� τις επικείμενες εκλ�γές να απαιτή-σει απ� τ�ν �ασιλιά την αντικατάσταση της κυ�έρνησης τηςEPE υπ� τ�ν Πιπινέλη απ� υπηρεσιακή υπ� δικαστικ� λει-τ�υργ� για τη διε#αγωγή των εκλ�γών. Oπως και έγινε.(«Mπλ�!α» �αρακτήρισε αργ�τερα την κίνηση αυτή τ�υ πα-λαίμα��υ π�λιτικ�ύ � Mητσ�τάκης, θεωρώντας �τι η μεγάληπλει�ψη!ία των κεντρώων ��υλευτών και πάντως η �μάδαBενι&έλ�υ, δεν θα τ�ν ακ�λ�υθ�ύσε σε ενδε��μενη απ��ή α-π� τις εκλ�γές...)

Στις εκλ�γές, τελικά, της 3ης N�εμ�ρί�υ 1963, στις �π�ίες �Παπανδρέ�υ πήγε με ε#αιρετικ�ύς για τ�ν ίδι� �ρ�υς –απ�-δυνάμωση τ�υ μεγάλ�υ τ�υ ενδ�παρατα#ιακ�ύ αντιπάλ�υ,εμ!ανής απ�κτηση της �ασιλικής εύν�ιας και αντιμετώπισηεν�ς κ�υρασμέν�υ και !θαρμέν�υ απ� τη μακρ��ρ�νια πα-ραμ�νή στην ε#�υσία κ�μματικ�ύ αντιπάλ�υ, τ�υ �π�ί�υ �αρ�ηγ�ς, � K. Kαραμανλής, επανήλθε στην Eλλάδα για να η-γηθεί τ�υ πρ�εκλ�γικ�ύ αγώνα κυρι�λεκτικά την τελευταίαστιγμή – η E.K. κατέκτησε την πρώτη θέση έστω και �ωρίς ναδιασ!αλίσει κ�ιν��υλευτική αυτ�δυναμία. (Aπέσπασε42% και 138 έδρες, έναντι 39,4% και 132 εδρών της EPE,14,4% και 28 της EΔA και 3,7% και 2 τ�υ Mαρκε&ίνη αντί-στ�ι�α.) Πρωθυπ�υργ�ς μει�ψη!ίας για λίγες ε�δ�μάδες, ε-!�σ�ν αρνήθηκε κ�ιν��υλευτική στήρι#η απ� τα άλλα κ�μ-ματα, � Παπανδρέ�υ μπ�ρεσε, ωστ�σ�, να δώσει τις παρ�-�ές εκείνες π�υ πρ�διέγρα!αν τ� απ�τέλεσμα της επ�μενηςεκλ�γικής αναμέτρησης. H μ�ν�κρατ�ρία της δε#ιάς εί�ε τε-λειώσει, δραματικές ε#ελί#εις εδρ�μ�λ�γ�ύντ� και � τ�π�ςάλλα&ε εμ!ανώς σελίδα στην π�λιτική τ�υ &ωή.

Oδεύ�ντας

πρ�ς την

ε#�υσία


H EΛΛAΔA 1960 –1965

T�υ Nίκ�υ Kιά�υ

Πρ�έδρ�υ της EΣHEA

Hδεκαετία τυ ’60 �ρίσκει τη �ώρα να κυ�ερνάταιαπ� την EPE τυ Kων. Kαραμανλή, ενώ κε-ντρώς �ώρς ήδη έ�ει αρ�ίσει συνεννήσεις γιαμια ενιαία πλιτική έκ�ρασή τυ, πυ θα πάρειτην τελική μρ�ή της, ως Eνωσις Kέντρυ, υπ�την ηγεσία τυ Γ. Παπανδρέυ και τυ Σ�. Bε-νι#έλυ, τν Σεπτέμ�ρι τυ 1961, εν �ψει των ε-κλγών τν επ�μεν μήνα. Στ �ώρ των αστι-

κών κμμάτων κινείται επίσης τ μικρ� κ�μμα των Πρδευτι-κών τυ Σπ. Mαρκε#ίνη.

Στην αντίπερα ��θη δεσπ�#ει, ιδελγικά και πλιτικά, τκ�μμα της EΔA, πυ εκπρσωπεί την κμμυνιστική αριστερά.T KKE ε%ακλυθεί να είναι εκτ�ς ν�μυ. H EΔA, μετά τις ε-κλγές τυ 1958, είναι α%ιωματική αντιπλίτευση, για πρώτη �-ρά στην ιστρία της Aριστεράς στην Eλλάδα, γεγν�ς πυ εί�επρκαλέσει ανα#ωπύρωση τυ αντικμμυνιστικύ πνεύματςτυ Eμ�υλίυ, απ� την επ�ή τυ πίυ ε%ακλυθύσε τ θε-σμικ� πλαίσι εκτάκτων μέτρων πυ απκλήθηκε παρασύνταγ-μα. Στις �υλακές ε%ακλυθύν να υπάρ�υν πλιτικί κρατύ-μενι (τ 1962 υπήρ�αν ακ�μα 1.350) και εκτπισμένι σε νησιάκαι σε ειδικά στρατ�πεδα, ενώ γίννται ακ�μη πλιτικές δίκες. Hπλιτική #ωή και η λειτυργία τυ δημκρατικύ πλιτεύματςταλανί#νται απ� τη δράση παρακρατικών και παραστρατιωτι-κών ργανώσεων. T κράτς έ�ει καταστεί μνκμματικ�. Hκυ�ερνώσα παράτα%η εμμένει «παντί σθένει» στη μνπώλησητης ε%υσίας, σε συνεργασία με τα ανάκτρα και τν %έν παρά-γντα, συνεργασία πυ μιά#ει αραγής, ώς τη στιγμή πυ αρ�ί-#υν να δια�αίννται ι πρώτες ενδεί%εις αυτ�νμης κίνησηςτυ K. Kαραμανλή.

T Kέντρ, πλυδιασπασμέν, ανα#η-τεί την ενιαία έκ�ρασή τυ, για να επιτύ-�ει μερίδι στη νμή της ε%υσίας, εγγυώ-μεν την απκατάσταση τυ δικμματι-κύ συστήματς και πρσ�λέπνταςστην αγαθή πραίρεση των πυλώνων τηςε%υσίας. H EΔA συμπυκνώνει την πλι-τική της στα συνθήματα τυ αγώνα γιαδημκρατία, πλιτική αμνηστία, εθνικήανε%αρτησία, μαλ�τητα, ειρήνη. Eίναιακ�μα πλιτικά ε%αρτημένη απ� τ εκτ�ςν�μυ KKE, η ηγεσία τυ πίυ επιμέ-νει, απ� τις σσιαλιστικές �ώρες �πυ εί-ναι εγκατεστημένη μετά τν Eμ�ύλι, νακατευθύνει, «ιδικτησιακώ δικαιώματι»,την Aριστερά.

Kαι ενώ η πλιτική μιά#ει να αναπα-ράγει τις εμμνές της, η ελληνική κινω-νία αλλά#ει δυναμικά, ακλυθώνταςτυς ρυθμύς τής ανισ�τιμης έστω, αλλάδυναμικής ανάπτυ%ης της ελληνικής ι-κνμίας. T εντειν�μεν �αιν�μεν τηςαστικπίησης καθιστά λένα περισσ�-τερ κινωνύς τυ πνεύματς και τωναιτημάτων της αλλαγής μεγάλες μάδεςτυ πληθυσμύ. Aνάμεσά τυς %ε�ωρί#ειμε τ σ�ρίγς της η νελαία, πυ αναδει-κνύεται για πρώτη �ρά σε κινωνικήδύναμη με τάσεις αυτ�νμης παρυσίαςκαι έκ�ρασης στ �ώρ των κινωνικώνκαι πλιτικών διεκδικήσεων. Πρ�κειταιγια ένα �αιν�μεν πυ �αρακτηρί#ει �-λες τις δυτικές κινωνίες πυ εισέρ�νταιδυναμικά και διεκδικητικά στ μεταπ-λεμικ� κ�σμ.

Σ’ αυτ� τ γενικ� πλαίσι ανα#ητύν�ώρ ύπαρ%ης και δράσης ι νελαίες τηςδεκαετίας τυ ‘60: στη Δε%ιά η Eθνική Pι-#σπαστική Eνωσις Nέων (EPEN) και ηEθνική Kινωνική Oργάνωσις Φιτητών(EKOΦ), στ Kέντρ η Oργάνωσις NέωνEνώσεως Kέντρυ (ONEK), στην Aρι-στερά η Nελαία της EΔA (NEΔA), στκ�μμα των Πρδευτικών η Πρδευτι-κή Eνωσις Nέων (ΠEN). H EKOΦ δια-

πνέεται απ� διαθέσεις και εμπνέεται απ�συγγένειες πυ της επιτρέπυν να νιώθειάνετα κινύμενη στις παρυ�ές (και ε-ντ�ς) τυ παρακράτυς και, εκ τυ α-σ�αλύς, να ασκεί –λ�γω και έργω– τρ-μκρατία μέσα στα πανεπιστήμια, ενα-ντίν αντι�ρνύντων �ιτητών τυ Kέ-ντρυ και της Aριστεράς. H NEΔA ανα-πτύσσει δράση στυς �ιτητές, τυς ερ-γα#�μενυς νέυς και τυς μαθητές.A%ιπαρατήρητ: στην ΠEN �ρίσκυν«κατα�ύγι» και �ιτητές πρερ��μενιαπ� τη Δε%ιά αλλά και την Aριστερά, πυδεν θέλυν να δρυν στυς �ώρυς της ι-δελγικής τυς πρέλευσης και να εκτί-θενται πλιτικά.

Πρς τ τέλς της δεκαετίας τυ ’50, ι�ιτητικί και σπυδαστικί σύλλγιστα μ�να πανεπιστήμια της �ώρας την ε-

π�ή εκείνη –Aθηνών και Θεσσαλνί-κης–, στ Πλυτε�νεί, την Πάντει, τηΓεωπνική, την Aνωτάτη Σ�λή Oικν-μικών και Eμπρικών Eπιστημών(AΣOEE), τις Bιμη�ανικές Σ�λές Πει-ραιώς και Θεσσαλνίκης, ελέγ�νται, ιπερισσ�τερι, απ� την EKOΦ, αλλά μετην έλευση της νέας δεκαετίας αρ�ί#υννα απδίδυν ι πρσπάθειες συνεργα-σίας κεντρώων και αριστερών δυνάμεων–με συνεργα#�μενυς Πρδευτικύς–να κερδηθύν ι �ιτητικί σύλλγι. Tεπιτυγ�άνυν δύ �ρ�νια αργ�τερα.Eκτ�ς ελα�ίστων ε%αιρέσεων, �πως, π.�.η Oδντιατρική Σ�λή Aθηνών, τν έλεγ-� των �ιτητικών συλλ�γων απκτύνκεντρώι, αριστερί και συνεργα#�μενι�ιτητές.

Mετα%ύ 1961 και 1963 αναπτύσσεται

–απτέλεσμα των ευρύτερων #υμώσεωνστην ελληνική κινωνία και πλιτική– έ-να μα#ικ� �ιτητικ� κίνημα με πρτάγ-ματα τη δημκρατία στη �ώρα και σταπανεπιστήμια, την εθνική ανε%αρτησίακαι την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση.Mια περίδς δυναμικών αγώνων καιαιματηρών συγκρύσεων με την Aστυ-νμία καταγρά�εται στ πλιτικ� ημε-ρλ�γι. Tα �ιτητικά συλλαλητήρια, ιαπαγρεύσεις της Aστυνμίας, η �ία, ιτραυματισμί, ι συλλήψεις και τα νέασυλλαλητήρια γίννται συ�νά πρωτσέ-λιδα και πρώτα θέματα στις ε�ημερίδεςτης επ�ής.

T περιε��μεν των �ιτητικών αγώ-νων συμπυκνώνεται σε δύ κυρίαρ�ασυνθήματα: τ «114», απ� τ ακρτελεύ-τι άρθρ τυ Συντάγματς τυ 1952, «H

H νελαία

στ πρσκήνι


Aθήνα, πλατεία Συντάγματ�ς, 17 Δεκεμ�ρί�υ 1964. Στ� νέ� κλίμα π�υ έ�ει διαμ�ρ�ωθεί μετά την άν�δ� της Eνωσης Kέντρ�υ στην κυ�έρνηση, μα�ική π�ρεία ��ιτητών πρ�ς τ� υπ�υργεί� Παιδείας,με αίτημα τ�ν εκδημ�κρατισμ! της Παιδείας (�ωτ.: Eπίκαιρα).

Aθήνα, 1962. Φ�ιτήτριες πρ�σκείμενες στη ΔEΣΠA, σε πικετ��ρία με αίτημα«15% πρ�ίκα στην παιδεία» (�ωτ.: Hνωμέν�ι Φωτ�ρεπ!ρτερ).

τήρησις τυ παρ�ντς Συντάγματς α-�ιερύται εις τν πατριωτισμ�ν τωνEλλήνων», για τη δημκρατία και ενα-ντίν της κυ�έρνησης· και τ «15% Πρί-κα στην Παιδεία», υπέρ της εκπαιδευτι-κής μεταρρύθμισης και, εμμέσως, ενα-ντίν των ανακτ�ρων για τη σκανδαλώδηπρικδ�τηση της πριγκίπισσας Σ�ίαςεν �ψει τυ γάμυ της με τν διάδ� τυισπανικύ θρ�νυ, Xυάν Kάρλς. Πα-ράλληλα αναπτύσσεται και κίνημα στυςμαθητές των γυμνασίων, στις τελευταίεςτά%εις, πυ αντιστι�ύν στις τά%εις τυσημερινύ Λυκείυ.

Eίναι ιδιαίτερα ενδια�έρν �τι ι πρώ-τι αγώνες – συλλαλητήρια των �ιτη-τών, πυ πρσκρύυν στ υπερ�άλλ-ντα διωκτικ� #ήλ των κατασταλτικώνδυνάμεων και ανίγυν τ δρ�μ σε αγώ-νες �πυ κυριαρ�ύν τα συνθήματα καιτα αιτήματα τυ εκδημκρατισμύ, ήταναγώνες με τυπικά επαγγελματικά αιτήμα-τα απ� τυς �ιτητές τυ Φυσικύ Tμή-ματς τυ Πανεπιστημίυ Aθηνών, τνMάρτι τυ 1962, και της ΘελγικήςΣ�λής τυ Πανεπιστημίυ Aθηνών, τνεπ�μεν μήνα, ενώ την ίδια περίδπραγματπιείται η περί�ημη πε#ή κά-θδς των υπμη�ανικών (σημερινώνσπυδαστών TEI) απ� τη Θεσσαλνίκηστην Aθήνα.

Xαρακτηριστικ� της κινωνικής καιπλιτικής �αρύτητας τυ κινήματς τωννέων, και της ιδιαίτερης σημασίας πυ δί-νει η κυ�έρνηση στις �ιτητικές κινητ-πιήσεις, είναι τ γεγν�ς �τι η κατα-σταλτική αντιμετώπισή τυς έ�ει ανατε-θεί στ δια��ητ Σπυδαστικ�, %ε�ωρι-στή υπηρεσία στη Γενική Aσ�άλεια, στηνAθήνα, και στην Eιδική Aσ�άλεια τηςXωρ�υλακής, στη Θεσσαλνίκη.

Στην ιδιαίτερη αυτή αντιμετώπισή τυς

–αντίδραση στη �ία, τν εκ��ισμ� καιτις συλλήψεις– ι �ιτητές απαντύν μετην ίδρυση της Δημκρατικής Aντίστα-σης Σπυδαστών – 114 (ΔAΣ – 114).

Στις 28–30 Aπριλίυ τυ 1963 πραγμα-τπιείται στην Aθήνα τ Δ΄ Πανσπυ-δαστικ� Συνέδρι. Δημιυργείται η Eθνι-κή Φιτητική Eνωση Eλλάδς (EΦEE)και εκλέγεται τ Kεντρικ� Συμ�ύλι�της, στ πί εκπρσωπύνται ι συνα-σπισμένες δημκρατικές δυνάμεις.

Eνα �ρ�ν αργ�τερα ι δυνάμεις αυτέςδιασπώνται. T 1964, αρ�ηγ�ς της Eνω-σης Kέντρυ και πρωθυπυργ�ς πλέν,Γεώργις Παπανδρέυ, διαλύει τηνONEK, διαγρά�ει ηγετικά στελέ�η τηςκαι δημιυργεί την Eλληνική Δημκρατι-κή Nελαία (EΔHN).

Δημιυργύνται δύ συγκρυ�μενιπ�λι. H Aριστερά ελέγ�ει την EΦEE, τKέντρ ελέγ�ει τη Διικύσα EπιτρπήΣυλλ�γων Πανεπιστημίυ Aθηνών(ΔEΣΠA), η πία πριν απ� την EΦΦE,εί�ε ρ�λ συντνιστή των �ιτητικώνσυλλ�γων και πέραν τυ ΠανεπιστημίυAθηνών. H ΔEΣΠA –τ αντίστι�� της,στη συμπρωτεύυσα, ήταν η ΦιτητικήEνωσις Aρισττελείυ ΠανεπιστημίυΘεσσαλνίκης (ΦEAΠΘ)– τώρα πυ ηE.K. είναι κυ�έρνηση γίνεται άλλς π�-λς. H διάσπαση δηγεί σε �ωριστές κινη-τπιήσεις των �ιτητών, κατά τις πίεςι μεν εναντιώννται στην κυ�έρνηση τυKέντρυ, ι δε την υπστηρί#υν.

Oι δυνάμεις αυτές θα %ανασυναντη-θύν τν Iύλι τυ ’65, θα πρωταγωνι-στήσυν μα#ί στις κινητπιήσεις για δη-μκρατία, εναντίν της απστασίας καιτυ �ασιλικύ πρα%ικπήματς και θασυνεργαστύν %ανά με την EΦEE.

Mετά τ 1965 εμ�ανί#νται –σημείτων καιρών– στ �ώρ της Δε%ιάς, στα

πανεπιστήμια, δυνάμεις ανανεωτικές, μενέ λ�γ, εμ�ρύμενες απ� τη «γλώσ-σα» και τη σκέψη τυ ηγέτη της παράτα-%ής τυς, Παναγιώτη Kανελλ�πυλυ.

Aπ� τις αρ�ές της δεκαετίας ήδη, ανα-πτύσσνται α�εν�ς Tπικί Σπυδαστι-κί – Φιτητικί Σύλλγι –στην Aθήνακυρίως, αλλά και στη Θεσσαλνίκη– καισυλλγικές εκ�ράσεις των εργα#μένων�ιτητών και μαθητών. Oι τελευταίιαυτί επηρεά#νται, κατά κύρι λ�γ α-π� την Aριστερά. Oι τπικί σύλλγιεί�αν δημιυργήσει την Oμσπνδία T-πικών Σπυδαστικών Συλλ�γων Eλλά-δς (OTΣΣE), ι δε άλλι τυς Συλλ�-γυς Eργα#μένων Φιτητών και Mα-θητών. Aργ�τερα δημιυργύνται, στ�ώρ της Aριστεράς, ι «Φίλι των Nέ-ων Xωρών» και η «Aναγέννηση», �ιλ-κινε#ική ργάνωση.

T �ειμώνα 1962-63 ιδρύεται και δρα-στηριπιείται στ �ώρ των �ιτητών,στην Aθήνα, Σύνδεσμς Nέων για τνΠυρηνικ� A�πλισμ� «Mπέρτραντ Pά-σελ», με πρ�εδρ τ Mι�άλη Περιστερά-κη, μια �ιλειρηνική κίνηση πυ επιλέγειτ �νμα τυ Bρετανύ �ιλ�σ�υ, μα-θηματικύ και νμπελίστα, αγωνιστή καιμα�ητή της Eιρήνης και τυ α�πλισμύ.O Σύνδεσμς, σε λίγυς μ�ν μήνες �ρί-σκει τεράστια απή�ηση. E�ει συνδεθεί μετα �ιλειρηνικά κινήματα στ ε%ωτερικ�και κυρίως στη Bρετανία, τη Συηδία καιτη Γερμανία και έ�ει ήδη παραρτήματαστη Θεσσαλνίκη και αλλύ. Bηθά, �ε-�αίως, η NEΔA, αλλά Σύνδεσμς είναιαυτ�νμς.

Eί�ε πρηγηθεί απ� �ρ�νια η EλληνικήEπιτρπή για τη Διεθνή Y�εση και τηνEιρήνη (EEΔYE), γνωστή ως EπιτρπήEιρήνης. Hταν �μως στενά δεμένη με τηνEΔA και �ερ�ταν πρσκλλημένη σε �-

σα περί α�πλισμύ και ειρήνης πρέ-σ�ευε η M�σ�α. H Eπιτρπή Eιρήνηςπυ ε%έδιδε και τ επιτυ�ημέν περιδι-κ� «Δρ�μι της Eιρήνης», δεν εί�ε αντα-π�κριση και πλατιά απδ�ή, θεωρύμε-νη ως ε%αρτημένη απ� την Aριστερά.

Γεγν�ς είναι �τι μετα%ύ των δύ κινή-σεων υπήρ�ε δια�ρά θέσεων: η Eπιτρ-πή Eιρήνης ήταν υπέρ τυ πλήρυς πυ-ρηνικύ α�πλισμύ, �πως υπστήρι#εκαι η M�σ�α, ενώ Σύνδεσμς Pάσελ ή-ταν υπέρ τυ πλήρυς και ελεγ��μενυα�πλισμύ, ακλυθώντας τις θέσειςτων κινημάτων ειρήνης των δυτικών �ω-ρών και κυρίως της Bρετανίας.

O Σύνδεσμς Pάσελ ήταν ργανωτήςτης πρώτης Mαραθώνιας Πρείας Eιρή-νης, τν Aπρίλι τυ 1963, η πία απα-γρεύθηκε, με απτέλεσμα �ιλιάδες συλ-λήψεις την ώρα πυ απ� τ Mαραθώνα%εκινύσε, μνα�ικ�ς Mαραθωνδρ�μςτης Eιρήνης, �υλευτής της EΔA Γρη-γ�ρης Λαμπράκης, πυ ένα μήνα αργ�τε-ρα δλ�νήθηκε στη Θεσσαλνίκη. Aςσημειωθεί �τι τ κίνημα για την ειρήνηστην Eλλάδα εί�ε ήδη ιστρία: δώδεκα�ρ�νια πριν απ� τη δλ�νία τυ Λα-μπράκη, εί�ε καταδικαστεί σε θάνατ α-π� τ στρατδικεί και εί�ε εκτελεστεί Nίκς Nικη�ρίδης, επειδή συγκέντρωνευπγρα�ές για την «Eκκληση Eιρήνηςτης Στκ��λμης».

O θάνατς τυ Λαμπράκη δήγησεστην ίδρυση, με πρωτ�υλία της EΔA,της Δημκρατικής Kίνησης Nέων Γρηγ�-ρης Λαμπράκης, πυ λίγυς μήνες αργ�-τερα συγ�ωνεύθηκε με τη NEΔA. Σ�ημα-τίστηκε έτσι η Nελαία Λαμπράκη, η με-γαλύτερη, πι δραστήρια και μα#ική νε-λαία πυ υπήρ%ε πτέ στην Eλλάδα, η -πία πρωταγωνίστησε στυς πλιτικύςαγώνες έως τ 1967.


H EΛΛAΔA 1960 –1965

Tων Kωστή Γι�ύργ�υ– Nικη��ρ�υ Σταματάκη

Hνίκη τυ κ�μματς τυ Γεωργίυ Παπανδρέυ στις εκλγές της 3ηςNεμ�ρίυ 1963 επι�ε�αίωσε πανηγυρικά δυ θεμελιώδεις αλήθει-ες: πρώτν, τ ρ�λ της ηγετικής πρσωπικ�τητας στην Iστρία και,δεύτερν, τη δύναμη πειθύς και αυθυπ�λής πυ ασκεί στυςπλλύς συνδυασμ�ς της επιθυμίας για σταθερή διακυ�έρνησηκαι της πρσδκίας ικανπίησης των ατμικών συμ!ερ�ντων μέ-σω της γενικ�τερης αλλαγής. O Γ. Παπανδρέυ, ως παλαι�ς και έ-μπειρς πλιτικ�ς, και γνώστης εκ των έσω τυ !αινμένυ �ενι"ε-

λισμ�ς, ή#ερε την πρωθητική δύναμη πυ παράγεται απ� τν επιτυ$ή συνδυασμ�των δύ αυτών παραγ�ντων – ήταν η δύναμη $άρις στην πία τ κ�μμα τυ ανα-δεί$θηκε τα$ύτατα σε α#ιωματική αντιπλίτευση στις εκλγές τυ Oκτω�ρίυ1961. H#ερε, επίσης, �τι η δύναμη αυτή, πυ στις εκλγές της 3ης Nέμ�ριυ 1963εί$ε $αρίσει στην Eνωση Kέντρυ τη σ$ετική πλειψη!ία με 42%, ε#ακλυθύσεακ�μη να τν περι�άλλει με την εύνιά της και ήταν απ!ασισμένς να τ εκμε-ταλλευθεί.

H κυ�έρνηση της Eνωσης Kέντρυ των 138 εδρών στη Bυλή της 20ης Nεμ�ρί-υ 1963 έλα�ε ψή! εμπιστσύνης με την υπστήρι#η των 28 �υλευτών της EΔA.H ψη!!ρία εκείνη δεν ήταν μια τυπική συμμ�ρ!ωση στις επιταγές τυ Συντάγ-ματς, η πία απλώς επι�ε�αίωσε την ήδη γνωστή κατανμή δυνάμεων. Eδει#εστν Γ. Παπανδρέυ �τι σε επίπεδ κρυ!αίων λειτυργιών τυ πλιτικύ συστή-ματς εί$ε ε#ασ!αλισμένη τη σύμπλευση της Aριστεράς – αλλά και την άνεση νατην αρνείται �ταν αυτή τν ε#έθετε πλιτικά. Πράγμα τ πί έπρα#ε επιλέγνταςνα υπ�άλει συντμ�τατα την παραίτηση της κυ�έρνησής τυ στ �ασιλιά, �έ�αι-ς �τι ι εκλγές στις πίες δηγύσε τη $ώρα η κίνησή τυ αυτή θα τυ $άρι"ανάνετη πλειψη!ία. Aλλωστε, εί$ε !ρντίσει πρηγυμένως να ανακινώσει τη λή-ψη μιας σειράς μέτρων: δωρεάν Παιδεία, διαγρα!ή των αγρτικών $ρεών, διπλα-σιασμ�ς των μισθών των δικαστικών και των τραπε"ικών υπαλλήλων.

Στις εκλγές της 16ης Φε�ρυαρίυ 1964, τις πίες διε#ήγαγε υπηρεσιακή κυ-�έρνηση υπ� τν Iω. Παρασκευ�πυλ, η Eνωση Kέντρυ έλα�ε τ 53% των ψή-!ων και 171 έδρες, συνασπισμ�ς EPE-Πρδευτικών 35,26% και 101 έδρες, και ηEΔA 11,8% και 22 έδρες.

H αυτδύναμη πλέν κυ�έρνηση της Eνωσης Kέντρυ ρκίστηκε ενώπιν τυ�ασιλιά Παύλυ στις 16 Φε�ρυαρίυ. Στις 6 Mαρτίυ στ θρ�ν ανέ�ηκε, μετά τθάνατ τυ πατέρα τυ την πρηγυμένη, διάδ$ς Kωνσταντίνς. Nές �ασι-λιάς, νές πρωθυπυργ�ς, νέες πλιτικές ιδέες στην κυ�έρνηση: ι ιωνί έδει$νανπαραπάνω απ� ευνϊκί για τη $ώρα – αλλά δεν ήταν.

Γνωρί"ντας, απ� τη λαϊκή σ!ία, �τι στα «αλλα#�ασιλίκια» υπάρ$υν παγί-δες αλλά και ευκαιρίες, η νέα κυ�έρνηση έθεσε τα$ύτατα σε ε!αρμγή ένα πρ�-

H κυ�έρνηση Kέντρυγραμμα μεταρρυθμίσεων στ πνεύματων πρεκλγικών ε#αγγελιών της,πυ, �ε�αίως, θα της ε#ασ!άλι"αν τησυναίνεση και στήρι#η λαϊκών δυνάμε-ων πλύ πέραν της εκλγικής της δύ-ναμης, για τ ενδε$�μεν μιας αναμέ-τρησης με ισ$υρές κατεστημένες δυνά-μεις, αναμέτρησης την πία η κυ�έρ-νηση τυ Kέντρυ δεν σ$εδία"ε λμέ-τωπη μεν, αλλά ή#ερε, μλαταύτα, �τιθα ήταν σκληρή.

Oι �ασικές μεταρρυθμίσεις α!ρύ-σαν τυς τμείς της ικνμίας και, κυ-ρίως, της Παιδείας. Στη $άρα#η της ι-κνμικής πλιτικής, �αρύνντα ρ�λδιαδραμάτισε γις τυ πρωθυπυρ-γύ, Aνδρέας Παπανδρέυ– υπυργ�ςΠρεδρίας, αρ$ικά, και, απ� τν Iύνιτυ ‘64, αναπληρωτής υπυργ�ς Συντ-νισμύ–, πίς ήδη τ 1961, μετά τηνεπιστρ!ή τυ απ� τις HΠA, ύστερα α-

π� πρ�σκληση τυ K. Kαραμανλή, ήτανεπικε!αλής τυ νεσύστατυ τ�τε Kέ-ντρυ Oικνμικών Eρευνών.

Mε σειρά μέτρων επι$ειρήθηκε η ανα-διανμή τυ εισδήματς: αύ#ηση τωνκατώτερων ημερμισθίων και των μι-σθών των δημσίων υπαλλήλων, αύ#η-ση των αγρτικών επιδτήσεων, μείωσητυ !�ρυ εισδήματς. H συνακ�λυ-θη αύ#ηση της κατανάλωσης, η πίασύντμα έγινε έκδηλη στην αγρά, έ-δρασε ευεργετικά και για την εγ$ώρια�ιμη$ανία, τμέα στν πί η νέα κυ-�έρνηση εί$ε επιλέ#ει να συνε$ίσει τηνπλιτική των πρκατ�$ων της. Eτσι, τ1965 η α#ία τυ �ιμη$ανικύ πρϊ�-ντς #επέρασε για πρώτη !ρά την α-#ία της γεωργικής παραγωγής και ρυθμ�ς ανάπτυ#ης της ικνμίας έ-!τασε τ 8%.

Στην Παιδεία η κυ�έρνηση Kέντρυ

πρ$ώρησε στην ε!αρμγή της«Eκπαιδευτικής Mεταρρύθμισης», πυ�ασικί της ά#νες ήταν η καθιέρωσητης δημτικής γλώσσας στη διδασκαλίαστα δημτικά σ$λεία, η καθιέρωση εν-νεαετύς υπ$ρεωτικής εκπαίδευσης, ηανα�άθμιση των σπυδών και η καθιέ-ρωση της «δωρεάν Παιδείας» σε �λεςτις �αθμίδες της εκπαίδευσης. Iδρύθη-καν επίσης δύ νέα πανεπιστήμια: τηςΠάτρας και των Iωαννίνων.

Aλλά τ μεγάλ "ητύμεν –και �ρςαπαραίτητς για την επιτυ$ία κάθε επι-μέρυς μεταρρυθμιστικής πλιτικής– ή-ταν εκδημκρατισμ�ς της ελληνικήςκινωνίας, εναντίν τυ πίυ δρύ-σαν ως τρ$πέδη τα τραυματικά κατά-λιπα της εμ!ύλιας σύρρα#ης. H κυ�έρ-νηση απ!άσισε την απ!υλάκιση εκα-τντάδων πλιτικών κρατυμένων καιτη διάλυση κάπιων ακρδε#ιών ργα-

νώσεων. A!έθηκαν να περιπέσυν σε α-$ρηστία τα πιστπιητικά νμιμ!ρ-σύνης πυ απαιτύνταν έως τ�τε για να�ρει κανείς σταθερή και μ�νιμη εργα-σία. H ε#ασ!άλιση και πρστασία τωνατμικών δικαιωμάτων, η σταδιακή άρ-ση των εκτάκτων μέτρων τυ νμθετι-κύ πλαισίυ πυ εί$αν ε!αρμ�σει ιπρηγύμενες κυ�ερνήσεις, η ανεμπ�δι-στη και ακηδεμ�νευτη συνδικαλιστικήδραστηρι�τητα, στ�$ευαν να ε#ασ!αλί-συν τ υγιές πλιτικ� κλίμα πυ απαι-τύνταν για τν κινωνικ� και ικν-μικ� εκσυγ$ρνισμ� της $ώρας. Kατάπ�σν αυτ� επιτεύ$θηκε, έμελλε να α-πδει$θεί αρκετά σύντμα.

Παρά τη !αινμενική ε#άλειψη τυπνιγηρύ μετεμ!υλιακύ κλίματς, τνάνεμ ελευθερίας, τις αλλαγές πρσώ-πων σε ανώτερα κλιμάκια της αστυν-μίας και τν εκδημκρατισμ� των εργα-


O Γ. Παπανδρέυ, περιστι�ι��μενς απ� τν Γ. N��α, δε�ιά τυ, και τν Σ�κλή Bενι�έλ, αριστερά τυ, άλλα μέλη της πρώτης κυ�έρνησης Kέντρυ, μετά τη νίκη τυ κ�μματ�ς τυ στις εκλγές της 3ης Nεμ�ρίυ 1963 (�ωτ.: Aρ�εί «K»).

O πρωθυπυργ�ς Γ. Παπανδρέυ και �ασιλιάς Kωνσταντίνς, μετά την ρ-κωμσία τυ τελευταίυ ενώπιν της Bυλής (�ωτ.: K. Γ. Mεγαλκν�μυ).

τικών ενώσεων, στρατ�ς παρέμενε τ ι-σ$υρ� πρπύργι εν�ς συντηρητικύ κα-τεστημένυ τ πί ε#ακλυθύσε νακατέ$ει νευραλγικές θέσεις στν κρατικ�μη$ανισμ�. T κατεστημέν αυτ� ερμή-νευσε τη μετριπαθή !ιλελευθερπίησηως επι�ε�αίωση των !��ων τυ �τι απει-λύνταν τα κεκτημένα τυ και �τι η $ώ-ρα έ$ανε την αμυντική της θωράκιση α-πέναντι στην κμμυνιστική επι�υλή.

Στις ήδη μεγάλες δυσκλίες στ εσω-τερικ� μέτωπ, η κυ�έρνηση τυ Kέ-ντρυ είδε πλύ σύντμα να πρστίθε-ται, στις ε#ωτερικές υπθέσεις, τ αδιέ-#δ στ πί εί$ε περιέλθει –παρά τιςεπιθυμίες και τις πρσπάθειές της πρςπάσα κατεύθυνση– τ Kυπριακ�. H με-τριπαθώς ανε#άρτητη ε#ωτερική πλι-τική της δεν ερμηνεύτηκε απ� τυς Aμε-ρικανύς ως !υσικ� συστατικ� της π-λιτικής !υσιγνωμίας της, σα!ώς !ιλ-δυτικής, ωστ�σ, αλλά ως απ�δει#η α-ντιδυτικής στρ!ής. Bε�αίως, η κυ�έρ-νηση Παπανδρέυ, μλν�τι παρέμενεπιστή στη δυτική συμμα$ία, δεν ήταν πειθήνις εταίρς πυ θα ήθελε η δι-πλωματία των HΠA, συνηθισμένη, στηνπερίπτωση της Eλλάδας, να μη θεωρείαπαραίτητ να αναλώνεται σε ιδιαίτεραπλύπλκυς και α�ρύς σ$εδιασμύς.H Eλλάδα ήταν μια αδύναμη και ε#αρ-τημένη $ώρα, πυ δεν της αναγνωρι"�-ταν η πλυτέλεια να παίρνει μέτρα για

την κατάργηση της ε#άρτησης των μυ-στικών της υπηρεσιών απ� τη CIA, νααπέ$ει απ� γυμνάσια τυ NATO, �πωςέκανε τν Aύγυστ τυ 1964, να μην α-πθαρρύνει την αγρά απ� την Kύπρ�πλων πρερ$�μενων απ� ανατλικ-ευρωπαϊκές $ώρες, να σ$εδιά"ει τη μεί-ωση των στρατιωτικών δαπανών της,πλλώ μάλλν να αρνείται μια απρκά-λυπτα νατϊκή λύση τυ Kυπριακύ.

Στ εσωτερικ�, την ίδια στιγμή, άνε-μς της αλλαγής τυ πλιτικύ κλίματςαναπτέρωνε τις ρι"σπαστικές διαθέσειςτων εργα"μένων και των αγρτών, μετην επικυρία και της Aριστεράς, πυδεν ήθελε να παρακλυθεί αδρανής τηδιαρρή των παδών της πρς τ Kέ-ντρ, και πυ ενέτεινε τυς διεκδικητι-κύς αγώνες ως απάντηση στην πλιτικήτυ «διμέτωπυ» τυ Γ. Παπανδρέυ.Aυτ� με τη σειρά τυ ενέτεινε τυς !�-�υς τυ συντηρητικύ κατεστημένυγια περαιτέρω ρι"σπαστικπίηση τυκ�μματς τυ Kέντρυ, στυς κ�λπυςτυ πίυ εί$ε ήδη διαμρ!ωθεί μια α-ριθμητικά ισ$υρή αριστερή συσπείρωσηγύρω απ� τν Aνδρέα Παπανδρέυ.

Oντως, μετά απ� λίγυς μ�ν μήνεςπαραμνής στην ε#υσία, αυτ� πυ εί$ευπάρ#ει για την Eνωση Kέντρυ –�τανήταν αντιπλίτευση– τ μεγάλ τηςπλενέκτημα για την κατάκτηση της ε-#υσίας, δηλαδή η πλυσυλλεκτική

γητεία τυ Kέντρυ, ε#ελί$θηκε σε μιααπ� τις σ�αρ�τερες εγγενείς αδυνα-μίες της – �ταν έγινε κυ�έρνηση. H συ-στέγαση στην Eνωση Kέντρυ πλιτι-κών ανδρών με δια!ρετική έως και α-ντιθετική ιδελγική πρέλευση, και ιαρ$ηγικές !ιλδ#ίες πλλών απ� αυ-τύς, πυ ήλπι"αν να διαδε$θύν τνγηραι� αρ$ηγ� τυς, υπήρ#ε η α$ίλλει-ς πτέρνα της συν$ής της.

H αντιπαλ�τητα ανάμεσα στνAνδρέα Παπανδρέυ και τν Kωνστα-ντίν Mητστάκη ήταν η πι έκδηλη α-π� τις ενδκμματικές διαμά$ες και α-ντι"ηλίες πυ δρύσαν ανασταλτικάμέσα στυς κ�λπυς τυ κ�μματς.Eν�ς κ�μματς πυ η συντηρητική πτέ-ρυγά τυ, με τις επι!υλά#εις της, ι -πίες συνέκλιναν (σε μια πρεία μι-ραία, �πως απδεί$θηκε) με τις υπ-ψίες τυ κατεστημένυ για την αριστε-ρή πτέρυγα της Eνωσης Kέντρυ, λει-τυργύσε ως τρ$πέδη στην ανεμπ�-διστη ε!αρμγή των !ιλελεύθερων μέ-τρων της κυ�έρνησης.

H μικρψυ$ία και η αρ$μανία δεν έ-πλη#αν μ�ν τ κ�μμα τυ Kέντρυ.Yπν�μευαν την πλιτική "ωή της $ώ-

ρας και, �πως απδεί$θηκε, υπθήκευ-σαν τ μέλλν της για μία επιπλέν δε-καετία, η πία έμελλε να είναι απ� τιςπι επώδυνες στη σύγ$ρνη ιστρίατης. Mε την παραε#υσία και τα Aνά-κτρα να �υσσδμύν στ παρασκή-νι και να αναμ$λεύυν τις εμμνέςτυ #ένυ παράγντα, δεν έμενε πλένπαρά να υπάρ#ει τ έναυσμα.

T Mάι τυ 1965, α!ύ εί$ε πρηγη-θεί υπ�μνημα, απ� την Kύπρ, τυ Γ.Γρί�α πρς τν εκλεκτ� των Aνακτ�-ρων υπυργ� Eθνικής Aμυνας, ΠέτρΓαρυ!αλιά, και τν �ασιλιά Kωνστα-ντίν, με τ πί ακρδε#ι�ς στρατη-γ�ς κατήγγελλε τν Aνδρέα Παπανδρέ-υ ως υπκινητή κρυσμάτων απειθαρ-$ίας μετα#ύ α#ιωματικών της EΛΔYKστη νήσ, έ�γαινε στην επι!άνεια η δια-��ητη υπ�θεση «AΣΠIΔA», μια «συνω-μσία» αριστερών α#ιωματικών, πυμ�λις και μετά �ίας συγκάλυπτε τηνπραγματική συνωμσία η πία ε#υ!αι-ν�ταν σε �άρς της δημκρατικής μα-λ�τητας και η πία δήγησε στν ε#α-ναγκασμ� τυ εκλεγμένυ πρωθυπυρ-γύ σε παραίτηση ένα μ�λις μήνα μετά,στις 15 Iυλίυ 1965.


H EΛΛAΔA 1960 –1965

T�υ Aλέ�η Δημαρά

Iστ�ρικ�ύ της Eκπαίδευσης

Στις �ώρες των νικητών τ�υ B΄ Παγκ�σμι�υ Π�λέ-μ�υ η ανασυγκρ�τηση και η πρ�σαρμ�γή στις ε-ντελώς νέες συνθήκες π�υ εί�αν δημι�υργηθεί (κυ-ρίως στην κ�ινωνία, την �ικ�ν�μία και την τε�ν�-λ�γία), συνδέθηκε με ρι�ικές μεταρρυθμίσεις τωνεκπαιδευτικών συστημάτων: απ� τις σημαντικ�τε-ρες είναι εκείνες της Aγγλίας (1944) και της Γαλ-λίας (1947) με #άση τις πρ�τάσεις ειδικής επιτρ�-

πής, με πρ�εδρ� τ�ν διάσημ� $υσικ� Paul Langevin, τ�ν �-π�ί� μετά τ�ν θάνατ� τ�υ διαδέ�θηκε � ψυ��λ�γ�ς HenriWallon. Στις εκπαιδευτικά πλήρως απ�κεντρωμένες HΠA, ε-&άλλ�υ, η μεταρρυθμιστική τάση εκδηλώθηκε απ� τ� 1944, μεπαρεμ#άσεις της �μ�σπ�νδιακής κυ#έρνησης, κυρίως σε θέ-ματα πρ�γραμμάτων. Aνάλ�γες ανησυ�ίες εκ$ράστηκαν καιαλλ�ύ (�πως, λ.�. στη Σ�#ιετική Eνωση τ� 1947 και στη Σ�υη-δία τ� 1950), ενώ στις ηττημένες �ώρες επι#λήθηκαν καίριεςμετα#�λές των εκπαιδευτικών συστημάτων.

Σε �λες τις περιπτώσεις �ι ηγεσίες απέ#λεπαν στη δημι�υρ-γία σ�ημάτων π�υ θα παρεί�αν σε μεγαλύτερες απ� πριν κ�ι-νωνικές �μάδες πρ�σ#ασης στις εκπαιδευτικές διαδικασίες,με ίσες για �λ�υς ευκαιρίες και ταυτ��ρ�να θα πρ�σανατ�λι-�αν την εκπαίδευση πρ�ς τις απαιτήσεις της νέας επ��ής. T�αίτημα για τ�ν «εκδημ�κρατισμ�» τ�υ εκπαιδευτικ�ύ συστή-ματ�ς εί�ε τεθεί. Eίναι, άλλωστε, �αρακτηριστικ� �τι η ένν�ιααυτή (και � �ρ�ς) πρωτ�εμ$ανί��νται στα γαλλικά στηνEκθεση Langevin – Wallon. Eκ$ραση αυτών των πρ�θέσεωνυπήρ&ε γενικά η τάση για επέκταση της υπ��ρεωτικής εκπαί-δευσης, για ρι�ική αναθεώρηση των πρ�γραμμάτων, για ανά-πτυ&η τ�υ τε�νικ�–επαγγελματικ�ύ κλάδ�υ και για ρυθμίσειςστην πρ�σ#αση πρ�ς την τρίτη #αθμίδα.

Στην Eλλάδα, #έ#αια, �ι γενικές, συνθήκες δεν επέτρεψαντέτ�ιες παρεμ#άσεις τα πρώτα �ρ�νια μετά την Aπελευθέρω-ση και πάντως ώς την επίσημη κήρυ&η της λή&ης τ�υ Eμ$υλί-�υ. Aλλά και αργ�τερα, τη δεκαετία τ�υ 1950 και στις αρ�έςτης δεκαετίας τ�υ 1960, τα εκπαιδευτικά πράγματα της �ώ-ρας �αρακτηρί��νται ��ι μ�ν� απ� απρα&ία, αλλά και απ�εμμ�νή σε θέσεις και θέματα π�υ εί�αν –αρνητικά– σημαδέ-ψει τ� παρελθ�ν: στ� πρώτ� λ.�. μεταπ�λεμικ� Σύνταγμα(τ�υ 1952) επαναλαμ#άνεται τ� άρθρ� τ�υ 1911 για την πρ�-άσπιση της καθαρεύ�υσας, ενώ –σε άλλ� επίπεδ�– η διαίρεση

της ε&ά�ρ�νης (κατά τ� σ�ήμα τ�υ 1929)μέσης εκπαίδευσης σε δύ� ανε&άρτη-τ�υς κύκλ�υς, π�υ περιέ�εται πρώτη $�-ρά σε μεταπ�λεμικ� ν�μ�σ�έδι�, τ�1949, πραγματ�π�ιήθηκε λειτ�υργικάμ�λις τ� 1964.

Aγκυλώσεις καιδυσλειτ�υργίες

Aπ� την άπ�ψη αυτή, είναι ενδεικτι-κές η ενασ��ληση της Φιλ�σ�$ικήςΣ��λής Aθηνών με τ� γλωσσικ� �ήτημα(δίω&η τ�υ καθηγητή I.Θ. Kακριδήστην περί$ημη «Δίκη των τ�νων» τ�1941–1944), η πρ�σήλωση στ�ν άκα-μπτα συγκεντρωτικ� �αρακτήρα τ�υσυστήματ�ς, η α#�υλία των κυ#ερνήσε-ων να δημι�υργήσ�υν τις πρ�ϋπ�θέσειςγια τη διαμ�ρ$ωση μιας διακ�μματικήςεκπαιδευτικής π�λιτικής (σ�ετικές κι-νήσεις στην περί�δ� 1951–1958 έμειναν�ωρίς απ�τέλεσμα), καθώς και η αδυ-ναμία τ�υ κράτ�υς να παρέμ#ει δραστι-κά στην αναμ�ρ$ωση των δ�μών τ�υσυστήματ�ς (τ� 1959 επι�ειρήθηκε μιααναδι�ργάνωση τ�υ τε�νικ�–επαγγελ-ματικ�ύ κλάδ�υ, η �π�ία, ωστ�σ�, εί�ετελικά περι�ρισμένη έκταση).

Eτσι, �μως, δεν διαιωνί��νταν μ�ν��ι αγκυλώσεις και �ι δυσλειτ�υργίεςτ�υ παρελθ�ντ�ς –διατηρήθηκε σε πλή-ρη ακμή και η κ�ινωνική δυσ$�ρία γιατην ανικαν�τητα τ�υ συστήματ�ς να α-

νταπ�κριθεί στις απαιτήσεις των και-ρών: στις ατ�μικές επιστημάνσεις της ε-θνικής �ημίας π�υ πρ�καλ�ύσε η κατά-σταση αυτή (με κ�ρυ$αία ανάμεσάτ�υς εκείνη την E.Π. Παπαν�ύτσ�υ α-π� τ� 1946) πρ�στέθηκαν �ι υπηρεσια-κές (π.�. η σύνδεση τ�υ εκπαιδευτικ�ύμε τ� «Πρ�γραμμα Aνασυγκρ�τήσεως

της Xώρας» τ�υ υπ�υργεί�υ Συντ�νι-σμ�ύ τ� 1948) και αργ�τερα �ι συλλ�γι-κές (�πως εκείνες μιας –συγκριτικά– ε-γκυρ�τατης «Eπιτρ�πής Παιδείας»,π�υ συστάθηκε απ� την κυ#έρνηση Kα-ραμανλή τ� 1957). Tελικά, κυρίως απ�τ� 1962, η έκ$ραση της δυσαρέσκειαςγια τα εκπαιδευτικά πήρε μα�ικ� �αρα-

κτήρα (με μεγάλες κινητ�π�ιήσεις των$�ιτητών και μακρές απεργίες των εκ-παιδευτικών), συνδέθηκε άμεσα με τ�ευρύτερ� π�λιτικ� θέμα και απ�τέλεσεκύρι� ά&�να των πρ�εκλ�γικών διακη-ρύ&εων τ�ν Oκτώ#ρι� τ�υ 1963.

Eτσι, η κυ#έρνηση της Eνωσης Kέ-ντρ�υ τ� 1963, και ιδίως μετά τις εκλ�-

H εκπαιδευτική

μεταρρύθμιση


Πρ�πύλαια Πανεπιστημί�υ Aθηνών, 7 Δεκεμ�ρί�υ 1962. Στιγμι�τυπ� μιας απ�τις π�λυάριθμες και μα�ικές ��ιτητικές εκδηλώσεις για την ανα�άθμιση των σπ�υδών και τη μεταρρύθμιση στην Παιδεία (�ωτ.: K. Γ. Mεγαλ�κ�ν�μ�υ).

μεταπ�λεμικές τάσεις. Πάντως μερικάαπ� τα πι� καίρια �αρακτηριστικά τ�υελληνικ�ύ εκπαιδευτικ�ύ συστήματ�ς(�πως λ.�. � συγκεντρωτισμ�ς και η ανι-σ�τητα στην πρ�σ$�ρά εκπαίδευσης σε�ρισμένες κ�ινωνικές �μάδες), διατη-ρήθηκαν αμετά#λητα –ή και ενισ�ύθη-καν– στ� νέ� σ�ήμα.

Στην Eλλάδα, μάλιστα, καλλιεργήθη-κε επίμ�να η αντίληψη �τι τ�τε υλ�π�ι-ήθηκε –επιτέλ�υς– η «αστική εκπαιδευ-τική μεταρρύθμιση», π�υ εί�ε περιγρα-$εί για πρώτη $�ρά στα σ�έδια της κυ-#έρνησης Tρικ�ύπη τ� 1889. Δημι�υρ-γήθηκε έτσι η πίστη �τι στα εκπαιδευτι-κά υπάρ��υν δια�ρ�νικές «πρ��δευτι-κές» λύσεις, ανε&άρτητες απ� τ� κ�ινω-νικ�–�ικ�ν�μικ� πλαίσι� μέσα στ� �-π�ί� επι#άλλ�νται. H πίστη αυτή σημά-

δεψε έντ�να τις σ�ετικές συ�ητήσεις καιενέργειες ώς τ� τέλ�ς τ�υ αιώνα.

Πάντως και τ� 1964 η π�ρεία δεν ή-ταν απρ�σκ�πτη: απ� την πρώτη στιγ-μή η αντίδραση υπήρ&ε ιδιαίτερα έντ�-νη, καθώς εντά�θηκε στην πρ�σπάθεια$θ�ράς της Eνωσης Kέντρ�υ, σε τέτ�ιαέκταση ώστε δεν μπ�ρεσε να ε&ασ$αλι-σθεί �ύτε η συναίνεση #ασικών στελε-�ών της Eθνικής Pι��σπαστικής Eνώ-σεως (�πως � Παναγιώτης Kανελλ�-π�υλ�ς και � Kωνσταντίν�ς Tσάτσ�ς)με σα$ές $ιλελεύθερ� παρελθ�ν και«πρ��δευτική» πνευματική παρ�υσία:πέρα απ� τις –π�λύ λίγες– αντιρρήσειςσε θέματα �υσίας, η π�λεμική εκπ�ρεύ-τηκε απ� τ�υς παραδ�σιακά συντηρη-τικ�ύς �ώρ�υς (με πρ�ε&άρ��υσα τηΦιλ�σ�$ική Σ��λή τ�υ Πανεπιστημί�υ

Aθηνών) και �ρησιμ�π�ίησε επι�ειρή-ματα και τακτικές π�υ εί�αν δ�κιμαστείάλλ�τε με επιτυ�ία.

Aι�μή της π�λεμικής απ�τέλεσε πάλιη δημ�τική με τα παρεπ�μενά της: τηναθεΐα, τ�ν αριστερισμ� και την αντεθνι-κ�τητα. Aκ�μη και η ε&αγγελία «δωρε-άν παιδείας» επικρίθηκε ως παραπλα-νητική, α$�ύ δεν κάλυπτε �λες τις σ�ε-τικές δαπάνες (γρα$ική ύλη των μαθη-τών, έ&�δα διαμ�νής $�ιτητών κ.ά.�.).Oι κατήγ�ρ�ι, ε&άλλ�υ αναγνώρισαν τ�πρ�τυπ� τ�υ Παιδαγωγικ�ύ Iνστιτ�ύ-τ�υ στην Aνατ�λική Γερμανία, και θεώ-ρησαν �τι στελε�ώθηκε απ�κλειστικά μεαριστερ�ύς και αριστερί��ντες, ενώ ένανέ� σ��λικ� #ι#λί� (τ� Iστ�ρία Pωμαϊκήκαι Mεσαιωνική τ�υ K. Kαλ�καιριν�ύ)�αρακτηρίστηκε «πρ�παγανδιστικ�

$υλλάδι�» και επικρίθηκε ε-ντ�ν�τατα ως αντίθετ� πρ�ςτις θέσεις της επίσημης εθνι-κής ιστ�ρίας.

Tέτ�ια ήταν η ένταση και ηέκταση των αντιδράσεων (αλ-λά και η ταύτιση της Mεταρ-ρύθμισης με τ�ν Γεώργι� Πα-πανδρέ�υ) ώστε, παρά τηνκεντρώα πρ�έλευσή τ�υς, �ιδιαδ��ικές κυ#ερνήσεις απ�τ�ν I�ύλι� τ�υ 1965 και ύστε-ρα ��ι μ�ν� δεν συνέ�ισαν τιςδιαδικασίες (εκκρεμ�ύσε ηψή$ιση δύ� ν�μ�σ�εδίων –ε-ν�ς για την πανεπιστημιακήεκπαίδευση και εν�ς για τηντε�νικ�–επαγγελματική– π�υθα �λ�κλήρωναν τη μεταρ-ρύθμιση) αλλά και ανέστει-λαν �ρισμένα μέτρα (στις 9Σεπτεμ#ρί�υ 1965 ανακ�ινώ-θηκε λ.�. η αναθεώρηση τωνσ��λικών #ι#λίων τ�υ 1964και η «π�λτ�π�ίησις» �σωνκριθ�ύν ακατάλληλα).

H �ριστική ακύρωση τηςMεταρρύθμισης πραγματ�-π�ιήθηκε τ� 1967, αμέσως με-τά τ� πρα&ικ�πημα της 21ηςAπριλί�υ, με την απ�σπασμα-τική κατάργηση τ�υ συν�λ�υτων μέτρων της, εκτ�ς απ� τη«δωρεάν παιδεία»: �ι σπ�υδέςστις Παιδαγωγικές Aκαδη-μίες λ.�. �ρίστηκαν πάλι διε-τείς και �ι σπ�υδαστές τ�υτρίτ�υ έτ�υς τ�υ 1966–67 έδω-σαν πτυ�ιακές ε&ετάσεις στατέλη Aπριλί�υ, ενώ τ� μάθη-

μα της Aγωγής τ�υ Π�λίτη καταργήθη-κε με τηλεγρα$ική πρ�ς τα σ��λεία δια-ταγή στις 5 Mαΐ�υ και, την ίδια μέρα, μετηλε$ωνική διαταγή, ανέστειλε τις εργα-σίες τ�υ τ� Παιδαγωγικ� Iνστιτ�ύτ�.

Eτσι και αυτή η Mεταρρύθμιση δενμπ�ρεί να κριθεί απ� τα απ�τελέσματάτης. Eλέγ�εται μ�ν� ως πρ�θεση, ωςδιακήρυ&η στ��ων. Aπ� την άπ�ψη αυ-τή, της αναγνωρί��νται �υσιαστικέςδια$�ρές απ� τα παρελθ�ντα και π�λ-λά και σα$ή στ�ι�εία εκσυγ�ρ�νισμ�ύκαι εκδημ�κρατισμ�ύ.

Aλλωστε η μεταδικτατ�ρική υι�θέτη-ση των κύριων �αρακτηριστικών της–και μάλιστα απ� κυ#έρνηση της αντί-παλης παράτα&ης– απ�τελεί σημαντικήένδει&η της εγκυρ�τητας των επιλ�γώνστις �π�ίες στηρι��ταν.

γές τ�υ 1964, με πρωθυπ�υργ� τ�ν υ-π�υργ� Παιδείας τ�ν Γεώργι� Παπαν-δρέ�υ, υ$υπ�υργ� τ�ν Λ�υκή Aκρίτακαι Γενικ� Γραμματέα τ�ν E.Π. Παπα-ν�ύτσ�, πρ��ώρησε στην υλ�π�ίησητων πρ�εκλ�γικών της ε&αγγελιών γιατα εκπαιδευτικά, ε&ασ$αλί��ντας τηνψή$ιση τ�υ ν�μ�σ�εδί�υ, π�υ πήρε τ�ναριιθμ� 4379 και έμεινε στην ιστ�ρία ως«ν�μ�ς της Mεταρρύθμισης Παπανδρέ-�υ – Παπαν�ύτσ�υ». Πρώτη $�ρά μετάτη «Mεταρρύθμιση τ�υ 1929» τ� ελληνι-κ� K�ιν�#�ύλι� ενέκρινε ένα μεί��ν και�λ�κληρωμέν� σ�έδι� συντ�νισμένων(ως πρ�ς τη σ�έση στ��ων και μέτρων)αλλαγών στ� εκπαιδευτικ� σύστημα.

T� $άσμα των παρεμ#άσεων ήταν ευ-ρύτατ�: Kατάργηση �π�ιωνδήπ�τε �ι-κ�ν�μικών επι#αρύνσεων για σπ�υδέςκαι στις τρεις #αθμίδες («δωρεάν παι-δεία»), επέκταση της υπ��ρεωτικής εκ-παίδευσης απ� έ&ι σε εννέα �ρ�νια, δι-αίρεση της μέσης εκπαίδευσης σε δύ� α-νε&άρτητ�υς κύκλ�υς, καθιέρωση (πα-ρά τη συνταγματική δέσμευση) της δη-μ�τικής ως απ�κλειστικής γλώσσας στ�δημ�τικ� σ��λεί� και ως ισ�τιμης πρ�ςτην καθαρεύ�υσα στις άλλες #αθμίδες,και ρι�ική αναμ�ρ$ωση τ�υ τρ�π�υ επι-λ�γής των υπ�ψη$ίων για τα πανεπι-στήμια (καθιέρωση τ�υ «ακαδημαϊκ�ύ

απ�λυτηρί�υ»). Στα επιμέρ�υς ανήκ�υναλλαγές στα πρ�γράμματα (πρ�σθήκηνεωτερικών μαθημάτων, �πως η K�ινω-νι�λ�γία και τα Στ�ι�εία της Oικ�ν�μι-κής Eπιστήμης, ενίσ�υση των $υσικώνεπιστημών και των μαθηματικών, διδα-σκαλία των αρ�αίων κειμένων απ�κλει-στικά απ� μετά$ραση στις τρεις τά&ειςτ�υ γυμνασί�υ) και στα σ��λικά #ι#λίακαι η μέριμνα για τη σίτιση και τη μετα-$�ρά των μαθητών. H μετα#�λή �αρα-κτηρί�εται επίσης απ� την επέκταση, σετρία �ρ�νια της εκπαίδευσης των δα-σκάλων στις Παιδαγωγικές Aκαδημίεςκαι απ� την ίδρυση τ�υ Παιδαγωγικ�ύIνστιτ�ύτ�υ ως �ργάν�υ για την υλ�π�ί-ηση της νέας εκπαιδευτικής π�λιτικήςκαι την επιμ�ρ$ωση των εκπαιδευτι-κών. Tη δημι�υργία της εντύπωσης �τι�ι πρ�θέσεις της κυ#έρνησης για την α-να#άθμιση τ�υ συστήματ�ς ήταν ειλι-κρινείς, ενίσ�υσαν τ�σ� η ιδιαίτερα ση-μαντική αύ&ηση των δαπανών για τηνεκπαίδευση στ�ν κρατικ� πρ�ϋπ�λ�γι-σμ�, �σ� και η #ελτίωση της �ικ�ν�μι-κής θέσης των εκπαιδευτικών.

Mε τ� ν�μ�θετικ� αυτ� πλαίσι�, είκ�-σι �ρ�νια μετά τις ανάλ�γες ρυθμίσειςστα άλλα κράτη τ�υ λεγ�μεν�υ δυτικ�ύκ�σμ�υ, τ� ελληνικ� εκπαιδευτικ� σύ-στημα πρ�σαρμ��ταν στις παγκ�σμιες

Eυάγγελ�ς Παπαν�ύτσ�ς (1900 – 1982).Eκπαιδευτικ�ς, παιδαγωγ�ς, �ιλ�σ��ς,διακεκριμέν�ς συγγρα�έας και ακαδημαϊ-κ�ς. Σε συνεργασία με τ�ν Iωάννη Kακριδήκαι με την ιδι�τητα τ�υ γενικ�ύ γραμματέατ�υ υπ�υργεί�υ Παιδείας (1964 – 1965), εκ-π�νησε την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση τηςκυ�έρνησης Kέντρ�υ. Πάνω, � E. Παπαν�ύ-τσ�ς αγ�ρεύει στη B�υλή (�ωτ.: Athens –Press).


H EΛΛAΔA 1960 –1965

Aθήνα, Kυριακή 9 Iυλίυ 1961. Aπ� την επίσημη υπγρα�ή της συμ�ωνίας σύνδεσης Eλλάδας – EOK, στην Aίθυ-σα Tρπαίων της Bυλής. Διακρίννται απ� αριστερά, υπυργ�ς Συντνισμύ Aρ. Πρωτπαπαδάκης, αντιπρ�ε-δρς της κυ�έρνησης Παν. Kανελλ�πυλς, �ρθις δίπλα τυ αντικαγκελάρις της Δυτικής Γερμανίας Λύντ�ι"Eρ"αρτ, υπυργ�ς E#ωτερικών τυ Bελγίυ Πλ–Aνρί Σπάακ και πρεσ�ευτής της Δ. Γερμανίας στην Eλλάδα Γκέ-μπ"αρτ Zέελς (�ωτ.: K.Γ. Mεγαλκν�μυ).

T�υ Bασίλη Πεσμαγλ�υ

Eπ. καθηγητή, Πανεπιστήμι� KρήτηςTμήμα Oικ�ν�μικών Eπιστημών

Tα ιστ�ρικά γεγ�ν�τα δεν τι-θασεύ�νται εύκ�λα απ� τις�εκάθαρες, στρ�γγυλές δε-καετίες. Eτσι και τα πρώτα�ήματα της π�λύ�ρ�νης πλέ-�ν σ�έσης της Eλλάδας μετην τ�τε EOK και νυν E.E.,καλύπτ�υν μεν τ� σύν�λ� της

δεκαετίας τ�υ 1960, αλλά, συγ�ρ�νως, μια«καν�νική» περι�δ�λ�γηση θα τ�π�θε-τ�ύσε τ� τέλ�ς αυτής της περι�δ�υ στημεταπ�λίτευση τ�υ 1974. Eναλλακτικά,�ε!εύγ�ντας πρ�ς στιγμήν απ� μια στενάελληνική �πτική, τα δεδ�μένα της δεκαε-τίας τ�υ ’60 αναιρ�ύνται τ� 1973: μια �ρ�-νιά κρίσιμη, τ�σ� λ�γω της πετρελαϊκήςκρίσης �σ� και λ�γω της πρώτης διεύρυν-σης της EOK, με την έντα�η της Bρετα-νίας, της Δανίας και της Iρλανδίας.

Στα τέλη της δεκαετίας τ�υ 1950 � κύ-��ς έ�ει πλέ�ν ρι!θεί: η Eλλάδα, υπ�την πρωθυπ�υργία τ�υ K. Kαραμανλή,απ�!ασί$ει να συνδεθεί με την EOKτων 6, π�υ έ�ει ιδρυθεί πριν απ� λίγα�ρ�νια, τ� 1957, με τη Συνθήκη της Pώ-μης. Στ� δημ�σι� διάλ�γ� της επ��ής,π�υ περι�ρί$εται �έ�αια σ’ ένα στεν�κύκλ� ειδημ�νων, η επιλ�γή των «6» έ�ει�εκάθαρα πλε�νεκτήματα έναντι των«7», π�υ απαρτί$�υν την EυρωπαϊκήZώνη Eλεύθερων Συναλλαγών (EZEΣ –αγγλιστί EFTA, ε� �υ και ένα σ�ετικ�λ�γ�παίγνι�): η EOK απ�τελεί ένα πι�!ιλ�δ�� σ�έδι� �ικ�ν�μικής αλλά καιπ�λιτικής εν�π�ίησης και συγ�ρ�νως,πρ��λέπει τη θέσπιση K�ινής Aγρ�τικήςΠ�λιτικής (KAΠ), γεγ�ν�ς ιδιαίτερα ση-μαντικ� για μία κατ’ ε��ήν αγρ�τική�ώρα. T�τε, �πως άλλωστε και τώρα, ηEλλάδα είναι η πλέ�ν αγρ�τική �ώρα α-π� τα κράτη–μέλη, με κριτήρι� τ� π�σ�-στ� (%) τ�υ AEΠ ή της απασ��λησηςπ�υ αντιπρ�σωπεύει � πρωτ�γενής τ�-μέας. Eκτ�ς �μως απ� τ�υς �ικ�ν�μι-κ�ύς αυτ�ύς υπ�λ�γισμ�ύς, υπάρ�ει α-σ!αλώς έντ�ν� και τ� π�λιτικ� στ�ι�εί�:�ρισκ�μαστε λιγ�τερ� απ� μία δεκαετίααπ� τη λή�η τ�υ εμ!υλί�υ π�λέμ�υ, �ψυ�ρ�ς π�λεμ�ς μαίνεται και, πέρα απ�τα πρ�σδ�κώμενα αναπτυ�ιακά �!έλη,� πρ�σανατ�λισμ�ς αυτ�ς υπ�γραμμί$εικαι ενισ�ύει τη γεωπ�λιτική έντα�η τηςEλλάδας στ� δυτικ� στρατ�πεδ�. H δια-!αιν�μενη άλλωστε σύσ!ιγ�η, την επ�-�ή εκείνη, των ελληνικών εμπ�ρικών δε-σμών με τις ανατ�λικ�ευρωπαϊκές �ώ-ρες της λεγ�μενης KOMEKON, έ�ειπρ��ληματίσει και συμ�άλει στην ανα-$ήτηση εν�ς δυτικ�ευρωπαϊκ�ύ �ικ�ν�-μικ�-εμπ�ρικ�ύ αγκυρ��λί�υ.

H συμ�ωνία σύνδεσης

EOK λ�ιπ�ν. Oι διαπραγματεύσειςδιαρκ�ύν περί τα τρία �ρ�νια: είναι κάτικαιν�ύργι� τ�σ� για την Eλλάδα �σ� καιγια τη νε�σύστατη EOK, π�υ αναγνωρί-$εται έτσι ως σημαντική, υπ�λ�γίσιμη �-ντ�τητα απ� μια τρίτη �ώρα. Oι δια-πραγματευτές θα καταλή��υν τ� 1961στη συμ!ωνία σύνδεσης (Σ.Σ.), π�υ τίθε-ται σε ισ�ύ τ�ν N�έμ�ρι� τ�υ 1962. Hσυμ!ωνία πρ��λέπει σταδιακή κατάργη-

ση των δασμών στ� εμπ�ρι� �ι�μη�ανι-κών πρ�ϊ�ντων, π�υ θα �δηγήσει τελικάστην πλήρη τελωνειακή ένωση Eλλάδας-EOK τ� 1984. O δασμ�λ�γικ�ς αυτ�ς α-!�πλισμ�ς δεν είναι συμμετρικ�ς: ηEλλάδα θα μειώσει τ�υς δασμ�ύς τηςσταδιακά σε 12 �ρ�νια για πρ�ϊ�ντα π�υδεν παράγει η ίδια και σε 22 �ρ�νια γιαείδη �π�υ υπάρ�ει εγ�ώρια παραγωγή.Aντίθετα, η EOK, ήδη απ� τ� 1968 π�υ�λ�κληρώνεται η απελευθέρωση των συ-ναλλαγών ανάμεσα στ�υς 6, ��ρηγείστην Eλλάδα πλήρες πρ�τιμησιακ� κα-θεστώς: ελεύθερη αδασμ�λ�γητη πρ�-σ�αση στις �ι�μη�ανικές της ε�αγωγέςστη διαμ�ρ!�ύμενη κ�ινή αγ�ρά. Γιατ�ν αγρ�τικ� τ�μέα τα πράγματα είναιλιγ�τερ� ευν�ϊκά και, κυρίως, περισσ�τε-ρ� ασα!ή: πρ��λέπεται εναρμ�νιση τηςEλλάδας με την υπ� διαμ�ρ!ωση ακ�μηKAΠ, αλλά δεν �εκαθαρί$εται κατά π�-σ�ν θα υπάρ�ει �ρηματ�δ�τηση για τ�νεκσυγ�ρ�νισμ� της ελληνικής γεωργίας.Tέλ�ς, �άσει τ�υ Πρωτ�κ�λλ�υ 19, ηΣυμ!ωνία των Aθηνών πρ��λέπει, γιατην πρώτη πενταετία 1962-1967, αναπτυ-�ιακ� δάνει� 125 εκατ. δ�λαρίων απ�

την Eυρωπαϊκή Tράπε$α Eπενδύσεωνμε ιδιαίτερα ευν�ϊκ�ύς �ρ�υς – δηλαδήμε επιδ�τ�ύμεν� επιτ�κι�. Δεν πρ�κειταιγια καθαρή μετα�ί�αση π�ρων, �πωςαυτή π�υ συνηθίσαμε τα τελευταία �ρ�-νια ως μέλη πλέ�ν της K�ιν�τητας (λ.�.τα γνωστά μας κ�ιν�τικά πρ�γράμματασύγκλισης – KΠΣ), αλλά για ευν�ϊκ� δα-νεισμ� σ�ετικά περι�ρισμένης εμ�έλειας.

H Σ.Σ. Eλλάδας-EOK πρ�έ�λεπε θε-σμ�ύς παρακ�λ�ύθησης της ε!αρμ�γήςτης, �πως η Eπιτρ�πή και τ� Συμ��ύλι�Σύνδεσης και η Mικτή K�ιν��υλευτικήEπιτρ�πή. Aνα!ερ�ταν δε ρητά στηνπρ��πτική μελλ�ντικής έντα�ης τηςEλλάδας στην EOK. Aπ�τελ�ύσε, έτσι,μια καιν�τ�μία για την επ��ή, αλλά καιμιαν επιτυ�ία της Eλλάδας, την �π�ίαθα σπεύσει μάλιστα να μιμηθεί η T�υρ-κία, συνάπτ�ντας, λίγ� μετά, την παρ�-μ�ια Συμ!ωνία της Aγκυρας.

Θετική υπ�δ��ήH σύνδεση της Eλλάδας με την EOK

�αιρετίστηκε απ� ευρύ π�λιτικ� !άσμα:παρά τις άλλες αντιθέσεις τ�υς, τ�σ� η

EPE τ�υ K. Kαραμανλή �σ� και η E.K. υ-π� τ�ν Γ. Παπανδρέ�υ την επικρ�τ�ύνκαι την υπερψη!ί$�υν στη B�υλή. E�αί-ρεση η EΔA, π�υ εναντιώθηκε στη συμ-!ωνία αυτή, �λέπ�ντάς την με τ�υς �ρ�υςτης Aριστεράς της επ��ής, ως περαιτέρω�ικ�ν�μική καθυπ�τα�η και πρ�σδεσητης Eλλάδας στ� άρμα τ�υ δυτικ�ύ ιμπε-ριαλισμ�ύ.

Παρά τ�υς περί τ�υ αντιθέτ�υ !��υςγια καταστρ�!ικές επιπτώσεις στ� εμπ�-ρικ� ισ�$ύγι� και στην εν γένει αναπτυ-�ιακή π�ρεία της �ώρας, η Σ.Σ. λειτ�ύργη-σε, τα πρώτα �ρ�νια ε!αρμ�γής της, πρ�-ωθητικά για τις ελληνικές �ι�μη�ανικές ε-�αγωγές, �ι �π�ίες, τη δεκαετία τ�υ 1960,εν π�λλ�ίς ως απ�τέλεσμα των μεγάλων ε-πενδύσεων της επ��ής, αυ�άν�νται σημα-ντικά, �επερνώντας σε α�ία τις αγρ�τικές.H διαδικασία αυτή θα συνε�ιστεί απρ�-σκ�πτα σ’ �λη τη λεγ�μενη �ρυσή δεκαε-τία τ�υ 1960, π�υ �αρακτηρίστηκε απ�αυ�αν�μενη ευημερία για τ� σύν�λ� τηςEυρώπης, επι!ύλα�ε δε για την Eλλάδαθεαματικ�ύς ρυθμ�ύς αύ�ησης τ�υ AEΠ,της τά�ης τ�υ 6%. Kαθίσταται, έτσι, δύ-σκ�λ� να απ�μ�νωθεί η συγκεκριμένη

Eλλάδα – EOK

Tα πρώτα �ήματα


Aθήνα, Iύλις 1961. Oι εκπρ�σωπι των έ#ι "ωρών–μελών της EOK και της Kμισι�ν έ#ω απ� τ γρα�εί τυ πρωθυπυργύ, αμέσως μετά τηντελετή της επίσημης υπγρα�ής της Συμ�ωνίας Σύνδεσης (�ωτ.: K.Γ. Mεγαλκν�μυ).

συμ��λή της Σ.Σ. στην εν γένει �ικ�ν�μικήανάπτυ�η της Eλλάδας της επ��ής. Σημει-ωτέ�ν �τι τ� αναπτυ�ιακ� δάνει� της Eυ-ρωπαϊκής Tράπε$ας �ρησιμ�π�ιήθηκεμ�ν�ν εν μέρει, κυρίως για κατασκευή τ�υ�δικ�ύ δικτύ�υ, ενώ ήδη την επ��ή εκείνηπρωτ�εμ!ανί$εται και τ� γνωστ� στις η-μέρες μας πρ��λημα της «ελλιπ�ύς απ�ρ-ρ�!ητικ�τητας».

«Πάγωμα»

H επι��λή της δικτατ�ρίας τ�ν Aπρί-λι� τ�υ 1967 απ�τελεί μια τ�μή π�υ θα!έρει σε αμη�ανία τ�υς ιθύν�ντες τωνBρυ�ελλών και θα �δηγήσει στ� λεγ�με-ν� «πάγωμα» της συμ!ωνίας απ� τηνπλευρά της EOK: �ι μεν ρήτρες π�υ α-!�ρ�ύν την τελωνειακή ένωση θα συνε-�ίσ�υν να ισ�ύ�υν, τηρώντας, με τ�ν αυ-τ�ματισμ� π�υ τις διακρίνει, τ� �ρ�ν�-διάγραμμα δασμ�λ�γικ�ύ α!�πλισμ�ύ.Aλλά τ� λεγ�μεν� Xρηματ�δ�τικ� Πρω-τ�κ�λλ� θα ανασταλεί, με απ�τέλεσματα μη �ρησιμ�π�ιηθέντα 55 απ� τα 125εκατ. δ�λάρια να μείν�υν αδιάθετα καινα μην υπάρ�ει η αναμεν�μενη ανανέω-ση τ�υ εν λ�γω Πρωτ�κ�λλ�υ: η Eλλάδαθα στερηθεί, έτσι, ευν�ϊκ� δανεισμ� τηςτά�ης των 200 εκατ. δ�λαρίων τα έτη1967-72. Παράλληλα, � π�λιτικ�ς διάλ�-γ�ς Eλλάδας-EOK σε υψηλ� υπ�υργικ�επίπεδ� σταματάει, συμπαρασύρ�ντας�ιαδήπ�τε συ$ήτηση για ευν�ϊκή εναρ-μ�νιση με την KAΠ: �αρακτηριστικά, �ιελληνικές ε!ημερίδες, τις πρώτες ημέρεςτ�υ Aπριλί�υ 1967, ανέ!εραν �τι αυτήακρι�ώς η διεκδίκηση θα έπρεπε να α-π�τελέσει πρωταρ�ική μέριμνα της �π�ι-ας κυ�έρνησης έμελλε πρ�κύψει μετά τις

ε�αγγελθείσες εκλ�γές τ�υ Mαΐ�υ 1967.Oι εκλ�γές �μως, ως γνωστ�ν, δεν έγι-ναν, �ι δε πρ�ϋπάρ��υσες δυσκ�λίεςστην υλ�π�ίηση της Σ.Σ. εντάθηκαν μετ� πρ�ανα!ερθέν πάγωμα. Oλη την ε-πταετία �ρισκ�μαστε σε μια ενδιάμεση,μεσ��έ$ικη, κατάσταση μετα�ύ δύ� ά-κρων: της πλήρ�υς κατάργησης/καταγ-γελίας της Σ.Σ. και της συνέ�ισής της ωςεάν να μην υπήρ�ε κανένα πρ��λημα.

Πρ��λημα �μως υπήρ�ε, αν μη τι άλλ�,στη λειτ�υργία, λ.�., της Mικτής K�ιν�-��υλευτικής Eπιτρ�πής Eλλάδας-EOK,π�υ, ελλείψει πλέ�ν ελληνικ�ύ K�ιν��υ-λί�υ, συνεκαλείτ� μεσ�ύσης της δικτατ�-ρίας δί�ως Eλληνες εκπρ�σώπ�υς, απ�τε-λώντας, απ� την ίδια της τη !ύση, κατ’ ε-��ήν �ώρ� έκ!ρασης της ευρωπαϊκής ε-ναντίωσης στ� στρατιωτικ� καθεστώς.

Πρωταγωνιστές �ι σ�σιαλιστές και �ικ�μμ�υνιστές, αλλά και !ιλελεύθερ�ι και�ριστιαν�δημ�κράτες – αν και ακ�ύγ�-νταν ενί�τε περιστασιακά !ωνές για μιαπι� «ρεαλιστική» (�λ. πι� !ιλική) αντιμε-τώπιση τ�υ καθεστώτ�ς, στ� �ν�μα τηςπάλης κατά τ�υ κ�μμ�υνισμ�ύ. Eις μάτην:η κυρίαρ�η τ�τε ευρωπαϊκή αντίθεσηπρ�ς τη δικτατ�ρία θεμελιων�ταν στ� �τιη συμμετ��ή μιας �ώρας στην EOK πρ�ϋ-πέθετε δημ�κρατικ�ύς θεσμ�ύς και �τι,κατ’ επέκταση, δεδ�μέν�υ �τι η Σ.Σ. κατέ-τεινε στ� να γίνει η Eλλάδα πλήρες μέλ�ς,ήταν αδύνατ� η εν λ�γω συμ!ωνία να ε-!αρμ�στεί καν�νικά. Στη γνήσια αυτή ιδε-�λ�γική τ�π�θέτηση, π�υ ήταν εν μέρει α-π�ρρ�ια της νωπής ακ�μη μνήμης τ�υ !α-σισμ�ύ και να$ισμ�ύ, εν�ς �λ�κληρωτι-σμ�ύ τ�ν �π�ί� η καθεστηκυία π�λιτικήτά�η της Eυρώπης θεωρ�ύσε ασυμ�ί�α-στ� με την «ευρωπαϊκή ιδέα», ερ��ταν να

πρ�στεθεί και η σκ�πιμ�τητα: για παρά-δειγμα, η απ�ρριψη της �π�ιας συ$ήτησηςμε την Eλλάδα περί εναρμ�νισης με τηνKAΠ στα πρώτα της δύσκ�λα �ήματα, δι-ευκ�λυνε κάπως τα πράγματα, απαλλάσ-σ�ντας την EOK απ� μια πρ�σθετη περι-πλ�κή. T�υναντί�ν, � αυτ�ματ�ς, μ�ν�με-ρής απ� τ� 1968 και μετά, δασμ�λ�γικ�ςα!�πλισμ�ς της Eλλάδας διευκ�λυνε τηδιείσδυση των ευρωπαϊκών ε�αγωγώνστην ελληνική αγ�ρά. T� στρατιωτικ� κα-θεστώς θα επι�ειρηματ�λ�γήσει διά μα-κρών με ν�μικά επι�ειρήματα κατά της«διαιρετ�τητας» της Σ.Σ. και υπέρ τηςάρσης τ�υ παγώματ�ς και της αναθέρμαν-σης της σ�έσης Eλλάδας-EOK· ενί�τε, δε,θα καταγγείλει την EOK για ανάμει�η σταεσωτερικά της Eλλάδας, ακ�μη και για συ-ν�δ�ιπ�ρία με τ�ν διεθνή κ�μμ�υνισμ�,τ�νί$�ντας την αρ�ική γεωπ�λιτική �ρ�ιάτ�υ ευρωπαϊκ�ύ πρ�σανατ�λισμ�ύ: η έ-στω και μερική, επι!υλακτική απ�ρριψήτης απ� ένα μέρ�ς τ�υ «ελεύθερ�υ κ�-σμ�υ» απ�τελ�ύσε για τη δικτατ�ρία πηγήαπ�μ�νωσης αλλά και πρ��ληματισμ�ύ.

Eυρώπη - Δημ�κρατία

H EOK, η «Eυρώπη» (σε αντιδιαστ�λήμε τις HΠA και τ� NATO) θα περάσει, έ-τσι, αμετάκλητα στ� ιδε�λ�γικ� �πλ�στά-σι� της αντιδικτατ�ρικής πλευράς ως ένακρίσιμ� και �ρήσιμ� επι�είρημα για την α-π�κατάσταση της δημ�κρατίας, π�υ θασυγκινήσει ακ�μη και μέρ�ς τ�υ επι�ειρη-ματικ�ύ κ�σμ�υ. Eλλ��εύει άλλωστε, στατέλη της δεκαετίας τ�υ ’60, � !��ς περι-θωρι�π�ίησης της Eλλάδας και αναίρεσηςτης πρ�ν�μιακής της θέσης στ� πλαίσι�της αναπτυσσ�μενης τ�τε μεσ�γειακής

π�λιτικής της EOK. Στην ελληνική κ�ινήγνώμη –��ηθ�ύσης και της τύπ�ις μεν α-π��ώρησης, κατ’ �υσίαν δε απ�π�μπής τ�1969 της ��ύντας απ� τ� Συμ��ύλι� τηςEυρώπης λ�γω καταπάτησης των ανθρω-πίνων δικαιωμάτων – �ι λέ�εις «Eυρώπη»και δημ�κρατία θα αρ�ίσ�υν να συγγενεύ-�υν. T� σκηνικ� για την αντίστρ�!η μέ-τρηση, για την επιτά�υνση, αμέσως μετάτη μεταπ�λίτευση, των διαδικασιών έντα-�ης με την υπερκέραση της Σ.Σ. στήνεται,κ�ντ�λ�γίς, τα �ρ�νια αυτά. Στα τέλη τηςδεκαετίας τ�υ 1960 και στις αρ�ές της επ�-μενης, η EOK περνάει, έτσι, �αθμιαία απ�τις σελίδες τ�υ ειδικευμέν�υ �ικ�ν�μικ�ύTύπ�υ στις περισσ�τερ� π�λιτικές σελί-δες, ως ��ημα αντιδικτατ�ρικ�ύ λ�γ�υ – ι-δίως σε περι�δ�υς σ�ετικής άρσης της λ�-γ�κρισίας. H ανασημασι�δ�τηση αυτή τηςλέ�ης «Eυρώπη» θα �λ�κληρωθεί τη δε-καετία τ�υ ’70, π�υ �ρίσκει τη μεν EOKνα έ�ει ανδρωθεί και αλλά�ει απ� την αρ-�ική της μ�ρ!ή της απλής «κ�ινής αγ�-ράς», τη δε Eλλάδα να �γαίνει �ικ�ν�μικάενισ�υμένη απ� τ�υς γ�ργ�ύς ρυθμ�ύς α-νάπτυ�ης και π�λιτικά έτ�ιμη για ένα στα-θερ� δημ�κρατικ� π�λίτευμα.

Eνδεικτική ελληνική �ι�λι�γρα�ία:A. Δημ�π�υλ�ς: «H K�ινή Aγ�ρά και η Σύνδε-

σις, 1969-1972», Aθήναι 1979 .Δ. Kώνστας: «H Eλληνική Yπ�θεσις στ� Συμ-

��ύλι� της Eυρώπης, 1967-69», Eκδ. «Παπα-�ήσης», Aθήνα 1978.

I. Πεσμα��γλ�υ: «H Σύνδεσίς μας με την EOK,Tράπε�α Eλλάδ�ς», Aθήναι 1962.

Γ. Σαπ�υντ�άκης: «Oκτώ έτη Συνδέσεως μετην EOK, Eμπ�ρικ� και Bι�μη"ανικ� Eπιμε-λητήρι�», Aθήναι 1970.

Σ. Xαρίτ�ς: «Eλλάδα και E.K.», Eκδ. «Παπα-�ήσης», Aθήνα 1979.

Περι�δικ� «Eυρωπαϊκή K�ιν�της».


H EΛΛAΔA 1960 –1965

T�υ Θανάση Kαλαάτη

Iστ�ρικ�ύ, Πανεπιστήμι� Πειραιώς. Tμήμα Oικ�ν�μικής Eπιστήμης

Hδεκαετία τυ ’60 απτελεί τμήμα της περι�δυ 1953-1972, κατά την -πία η ελληνική ικνμία αναπτύ�θηκε με τα�ύτατυς ρυθμύς, ενώταυτ��ρνα μετα�λήθηκε σημαντικά η διάρθρωσή της. H ελληνική ι-κνμική επέκταση είναι μέρς της μεγάλης ευρωπαϊκής καπιταλιστι-κής επέκτασης πυ !εκίνησε τ 1950 και κράτησε σ�εδ�ν δύ δεκαετίες– άρ�ισε να κλνί"εται μετά τη διεθνή νμισματική κρίση τυ 1968 καιτην πρώτη πετρελαϊκή κρίση τυ 1972. H πρεία της ελληνικής ικν-μίας μπρεί να συσ�ετί"εται, έτσι, με τις ευρωπαϊκές και παγκ�σμιες ι-

κνμικές ε!ελί!εις, αλλά στη συγκεκριμένη δεκαετία, η ελληνική ικνμική περίπτω-ση εμ#ανί"ει πλλές ιδιμρ#ίες. Tαυτ��ρνα, στη διάρκεια της ίδιας δεκαετίας ση-μειώνεται α!ι�λγη πλιτιστική ανάπτυ!η και υπάρ�υν σ�αρές πλιτικές και κινω-νικές ε!ελί!εις. Kαι καθώς η ικνμία επι�ειρεί να συμ�αδίσει με τις ευρωπαϊκές ι-κνμίες, η κινωνία σπάει τ κέλυ#ς τυ κμ#ρμισμύ και της συμ�ατικ�τητας, ε-πιτρέπντας έτσι να ανθ#ρήσυν μικρές ανί!εις στν πλιτισμ� και στην παιδεία,#έρνντας τη νελαία στ επίκεντρ των κινωνικών και πλιτικών ε!ελί!εων.

Kύρια �αρακτηριστικά αυτής της περι�δυ, π�τε η Eλλάδα πρσδένεται στηνEOK, είναι ιδι�μρ#ς �αρακτήρας τυ αναπτυ!ιακύ υπδείγματς, ι γρήγριρυθμί ανάπτυ!ης, η ε!ωτερική μετανάστευση και η υπέρμετρη ανάπτυ!η των αστι-κών κέντρων, η άνδς της �ιμη�ανίας με ταυτ��ρνη ενίσ�υση, την πενταετία1960-1965, της γεωργίας και η πρώθηση τυ ικνμικύ πργραμματισμύ.

T κύρι πρ��λημα πυ αντιμετώπισε η Eλλάδα την περίδ εκείνη ήταν τ πoιαναπτυ!ιακ� υπ�δειγμα θα έπρεπε να ακλυθήσει, ώστε να επιτύ�ει γρήγρη ικ-νμική ανάπτυ!η και ταυτ��ρνα να μειώσει τη μεγάλη ανεργία και να περιρίσει τμεγάλ άνιγμα τυ ισ"υγίυ πληρωμών. T αναπτυ!ιακ� υπ�δειγμα πυ ακλύ-θησε και, κατ’ επέκταση, ι συνέπειές τυ στη διανμή τυ εισδήματς, δεί�νυν �-τι τ πρ��λημα παρακάμ#θηκε κατά ανρθ�δ! τρ�π.

Mετανάστευση και ανεργία

Στην περίδ 1960-1970, ι πρτεραι�τητες της ανάπτυ!ης και η διαδικασία εκ�ι-μη�άνισης δεν ενσωματώθηκαν σε ένα συνεπές στρατηγικ� σ�έδι. H αναπτυ!ιακήστρατηγική είναι συγκε�υμένη και επιδιώκει, κατ’ αρ�άς, την ισ�ρρπη ανάπτυ!η �-λων των κλάδων, με έμ#αση στη μεταπίηση. H εκ�ιμη�άνιση πρσανατλί"εταιπρς τις ε!αγωγές με γνώμνα την αρ�ή τυ συγκριτικύ πλενεκτήματς, �ωρίς ναγίνεται συστηματική πρσπάθεια υπκατάστασης των εισαγ�μενων �ιμη�ανικώνπρϊ�ντων απ� πρϊ�ντα παραγ�μενα στην εγ�ώρια ικνμία.

T πλενά"ν εργατικ� δυναμικ� απρρ#άται απ� την ε!ωτερική μετανάστευση. Ση-μειώνεται κάπια τε�νική πρ�δς και εκδηλώννται περι#ερειακές ανισ�τητες, καθώς η

Aναπτυ!ιακή στ��ευσηεκ�ιμη�άνιση πραγματπιείται γύρωαπ� ρισμένυς π�λυς, με �άση τις με-ταλλυργικές και �ημικές �ιμη�ανίες.

Στ πλαίσι τυ υπδείγματς αυτύ,σημειώνεται σημαντική αύ!ηση τωνρυθμών ανάπτυ!ης, ενώ η συνλική δια-νμή τυ ατμικύ εισδήματς παρα-μένει, την ίδια περίδ, λίγ πλύ αμετά-�λητη και η ιδιωτική κατανάλωση διατη-ρείται σε υψηλά επίπεδα. Aνακύπτει,λιπ�ν, τ ερώτημα: γιατί η ικνμικήανάπτυ!η στην Eλλάδα κατά την περί-δ 1960-1970 δεν εί�ε σημαντική επίπτω-ση στη διανμή τυ εισδήματς καιστην κατανάλωση; Oι παράγντες πυσυνετέλεσαν σε αυτ� αναπτύσσνται α-μέσως πι κάτω.

H ε!ωτερική μετανάστευση πυ άρ�ι-σε να λαμ�άνει μεγάλες διαστάσεις απ�

τ 1958 και α#ρύσε κυρίως τη μετανά-στευση Eλλήνων εργατών στη δυτικήEυρώπη, απρρ�#ησε τ μεγαλύτερμέρς της συγκαλυμμένης υπαπασ��-λησης και ανεργίας. Aπτέλεσε, υσια-στικά, τ κ�στς της επι�ειρύμενης ε-κ�ιμη�άνισης, συμ�άλλντας στη μείω-ση της ανεργίας και της συγκαλυμμένηςυπαπασ��λησης και μετα�άλλντας, έ-τσι, τ πλαίσι μέσα στ πί δρύσε ησ�έση κε#αλαίυ–εργασίας, με επιπτώ-σεις στη λειτυργική διανμή τυ εισ-δήματς.

H συμ�λή τυ !ένυ κε#αλαίυ στσ�ηματισμ� κε#αλαίυ είναι α!ι�λγη.O απαραίτητς κε#αλαιακ�ς ε!πλι-σμ�ς, τ�σ για την περίδ 1950-1960 �-σ και για την περίδ 1960-1970, απ-κτάται �άρις στην εισρή !ένυ κε#αλαί-

υ. H πρώτη περίδς συνδέεται με τηνεισρή κε#αλαίων διεθνών ργανισμώνκαι σ�ημάτων ικνμικής �ήθειας, ε-νώ η δεύτερη απ� τις άμεσες επενδύσειςτυ !ένυ ιδιωτικύ κε#αλαίυ. Oι !ένεςεπενδύσεις στν δευτεργενή τμέα �ή-θησαν στη λύση τυ πρ�λήματς των α-ναγκαίων κε#αλαίων, �ωρίς μεγάλη θυ-σία τυ γεωργικύ τμέα. T απτέλε-σμα ήταν να μειωθεί τ κ�στς ανάπτυ-!ης και να υπάρ!υν λιγ�τερες επιπτώ-σεις στην κατανάλωση και, κατ’ επέκτα-ση, στη πραγματική διανμή τυ εισδή-ματς.

Tαυτ��ρνα, �μως, η �ώρα –θεωρώ-ντας �τι τ έλλειμμα τυ εμπρικύ ισ-"υγίυ καλύπτεται απ� τυς άδηλυςπ�ρυς και τν ε!ωτερικ� δανεισμ�– κα-ταναλώνει περισσ�τερ απ� �,τι τις επι-

τρέπυν ι π�ρι της. Yπ� τ πρίσμα αυ-τ�, τ γεγν�ς �τι δεν επιδεινώθηκαν γε-νικά ι εισδηματικές ανισ�τητες (παράτ �τι δεν �ελτιώθηκε η σ�ετική εισδη-ματική θέση τυ �αμηλ�τερυ 35%πράγμα, πυ εκ#ρά"εται με την αύ!ησητης κατανάλωσης), συμπίπτει με την επί-τευ!η υψηλών ρυθμών ανάπτυ!ης. Eπι-πλέν, ως καθριστικί παράγντες μεσα#είς επιδράσεις στην αναπτυ!ιακήδιαδικασία μπρύν να θεωρηθύν ηγρήγρη ανάπτυ!η τυ τυρισμύ, η ε-πέκταση της ναυτιλιακής δραστηρι�τη-τας και η μεταρρύθμιση της παιδείας.

Oικ�ν�μική ανάπτυ�η Στην πενταετία 1960-1965, τ Aκα-

θάριστ Eθνικ� Πρϊ�ν αυ!άνεται με

T� διυλιστήρι� της Esso Pappas στη Θεσ-σαλ�νίκη (Φωτ�γρα�ικ� Aρ�εί� Iδρύμα-

τ�ς Kωνσταντίν�ς Γ. Kαραμανλής).


Aθήνα, 29 Aυγ�ύστ�υ 1960. Λίγ� μετά την υπ�γρα�ή της σύμ�ασης για την ίδρυση εργ�στασί�υ αλ�υμινί�υ, με-τα!ύ τ�υ Eλληνικ�ύ Δημ�σί�υ και τ�υ Oίκ�υ Nιάρ��υ: � K. Kαραμανλής ανταλλάσσει �ειραψία με τ�ν Σταύρ�Nιάρ��, δε!ιά τ�υ (Φωτ�γρα�ικ� Aρ�εί� Iδρύματ�ς Kωνσταντίν�ς Γ. Kαραμανλής).

είναι 8,8%. Παρά ταύτα, στην πενταε-τία 1960-1965, τ ειδικ� �άρς τυ δευ-τεργενύς τμέα στην ικνμία θα υ-στερεί σε σύγκριση με εκείν τυ πρω-τγενύς τμέα. Oι επενδύσεις στη �α-ριά �ιμη�ανία, πυ πραγματπιήθη-καν κατά την πρηγύμενη περίδ,θα αρ�ίσυν τώρα να απδίδυν καρ-πύς. Ωστ�σ, �πως και στην περίπτω-ση τυ γεωργικύ τμέα, πίσω απ� ταυψηλά πσστά ανάπτυ!ης ελλ�εύ-υν σ�αρά διαρθρωτικά πρ�λήματα.Oι επενδύσεις πάγιυ κε#αλαίυ στημεταπίηση είναι ελα#ρά αυ!ημένες σεσ�έση με την περίδ 1953-1959, ενώτυ γεωργικύ τμέα είναι αισθητά�ελτιωμένες.

Σύνδεση με την EOKH ικνμική ανάπτυ!η στην πεντα-

ετία 1960-1965 συντελέστηκε στ πλαί-σι τυ πενταετύς πργράμματς ι-κνμικής ανάπτυ!ης 1960-1964. Στηδεκαετία τυ 1960-1970 έ�υμε μια πισυστηματική επε!εργασία των ικν-μικών πργραμμάτων, ενώ κατα�άλ-λεται μεγαλύτερη πρσπάθεια ε#αρ-μγής τυς. Mε τ πενταετές 1960-1964επιτεύ�θηκε, πρ#ανώς, κάπις συ-ντνισμ�ς των δια#�ρων ικνμικώντμέων. Ωστ�σ, τ πρ�γραμμα δεν έ-δωσε ώθηση στην ε#αρμγή μιας συνε-κτικής κρατικής παρεμ�ατικής πλιτι-κής, πυ θα αντιμετώπι"ε τα μεγάλαδιαρθρωτικά πρ�λήματα τυ ισ"υγί-υ πληρωμών και της ανεργίας, α#ή-νντάς τα στη #ρντίδα ε!ωτερικώνπαραγ�ντων. Oπωσδήπτε δεν υπήρ-!ε η πλιτική �ύληση για μια τέτια ε-πιλγή. Eτσι, γίνεται αντιληπτή αμέ-σως η αναντιστι�ία μετα!ύ στ��ωνκαι μέσων τυ πργράμματς, και η α-πυσία, ως εργαλείυ, τυ �ρνικύπργραμματισμύ.

H σύνδεση της Eλλάδας με την EOK,τ 1962, απτελεί ένα σημαντικ� για την

ελληνική ικνμία και κινωνία γεγ-ν�ς. T έτς αυτ� σηματδτεί την α-παρ�ή μιας μεγάλης πρσπάθειας γιατην είσδ της �ώρας στν �μιλ των α-ναπτυγμένων ευρωπαϊκών �ωρών. H α-π�#αση για τη σύνδεση είναι και για τιςδύ πλευρές πλιτική απ�#αση. Oι �-ρι της Συμ#ωνίας των Aθηνών τυ1961 –ευνϊκί για τις δεσμεύσεις τηςελληνικής πλευράς– και τ �ρνδιά-γραμμα της μετα�ατικής περι�δυ, δι-ευκλύνυν την ενίσ�υση της αναπτυ-!ιακής πρσπάθειας στην περίδ πυακλύθησε.

H ε!ωτερική και εσωτερική μετανά-στευση κατά την πενταετία 1960-1965 α-πτελεί, �πως έ�ει υπγραμμιστεί, ένανκρίσιμ παράγντα για τν �αρακτήρατων ικνμικών και κινωνικών μετα-σ�ηματισμών. Oι επιπτώσεις της μετα-νάστευσης είναι ε!αιρετικά σύνθετεςκαι δεν περιρί"νται μ�ν στην καθα-ρά παραγωγική σ#αίρα. H εισρή μετα-ναστευτικύ συναλλάγματς έρ�εται ναδιαμρ#ώσει ένα εισ�δημα δια#ρετικ�απ� εκείν πυ δημιυργείται στην καθ’εαυτή παραγωγική διαδικασία. H διά-κριση αυτή είναι σημαντική για τηνEλλάδα, �πυ και απ� άλλες πλευρές ε-νισ�ύεται τ δια#ρετικ� αυτ� εισ�δη-μα, �πως, παραδείγματς �άριν, μέσωτης υπερα!ίας των ακινήτων και των ι-κπέδων στις αστικές περι�ές.

H μετακίνηση πληθυσμύ απ� τν α-γρτικ� στν αστικ� τμέα την ίδια πε-ρίδ έ�ει τις δικές της συνέπειες. Tαμετακινύμενα άτμα σε αυτήν τη #άσηείναι, σ�εδ�ν κατά κύρι λ�γ, άτμα�αμηλ�τερων εισδηματικών τά!εωνκαι, ακλύθως, υψηλ�τερων εισδη-ματικών τά!εων. Eτσι, η μετακίνηση,στην πρώτη #άση, σε συνάρτηση με τηνήδη διαμρ#ωμένη κατάσταση στην α-γρά εργασίας, �ειρτερεύει γενικά ταεισδήματα �σων �ρίσκνται στν αστι-κ� τμέα, και ιδίως των λιγ�τερ ειδι-κευμένων. Στην πρεία της εκ�ιμη�ά-

νισης –καθώς η ε!ωτερική μετανάστευ-ση αυ!άνεται περαιτέρω, ενώ παράλλη-λα συνε�ί"εται η πληθυσμιακή εισρή α-π� τν αγρτικ� τμέα στν αστικ�– ε-πιτυγ�άνεται μια ικνμική �ελτίωσηστ �ιμη�ανικ� τμέα, ενώ επιδεινώνε-ται η εισδηματική κατάσταση των νε-εισερ�μένων, ι πίι απρρ#ύ-νται σε δευτερεύυσες θέσεις στν τρι-τγενή τμέα.

Δίπλα στην ε!ωτερική και εσωτερικήμετανάστευση, απ� τν αγρτικ� τμέαστν αστικ�, παρατηρείται και τ #αι-ν�μεν της εσωτερικής αγρτικής μετα-νάστευσης, ιδίως στη ��ρεια Eλλάδα.Oι ρεινές περι�ές τυ μεγάλυ αυτύγεωγρα#ικύ διαμερίσματς ερημώ-νυν ε!αιτίας της μετανάστευσης, ι πε-δινές αγρτικές περι�ές �λέπυν τνπληθυσμ� τυς να παραμένει στάσιμςή να μειώνεται, ενώ αγρτικά κέντρα–συγκινωνιακί κ�μ�ι ή περι�έςπυ γειτνιά"υν με μεγάλα εγγει�ελ-τιωτικά ή αρδευτικά έργα– ενισ�ύνταιπληθυσμιακά απ� εργατικ� δυναμικ�πυ πρέρ�εται απ� τις δύ πρώτες πε-ρι�ές. Oι νέι αυτί αγρτικί �ώρι εί-ναι πεδία ε#αρμγής νέων γεωργικώντε�νλγιών και ανάδει!ης νέων δυνά-μεων συνεταιρισμύ, �πως εκ#ρά"νταιμε τις μεγάλες αγρτικές ε!εγέρσεις, τ1965 και 1966, στη ��ρεια Eλλάδα.

Eνδεικτική ιλι�γρα�ία:Παναγιώτης Γ�υλιέλμ�ς «Nε�ελληνική πραγ-

ματικ�τητα», Aθήνα 1977.Θανάσης Kαλα�άτης «Eκ�ι�μη�άνιση και κα-

ταν�μή εισ�δήματ�ς στην Eλλάδα, 1960-1970», περι�δικ� Aνάλυση E�ελί�εων Eλλη-νικής Oικ�ν�μίας, τεύ��ς 11-12/1981. ABΣΠ1981.

Στέλι�ς Mπαμπανάσης «Oικ�ν�μική Aνάπτυ-�η και K�ινωνικές της Eπιπτώσεις στηνEλλάδα: 1945-1967».Πρακτικά Συνεδρί�υ«H Eλληνική K�ινωνία, 1945-1967». IδρυμαΣάκη Kαράγιωργα, Aθήνα 1995.

Δημήτρης Σακκάς «T� διαρθρωτικ� πρ��λημακαι � �ικ�ν�μικ�ς πρ�γραμματισμ�ς στηMεταπ�λεμική Eλλάδα», Aθήνα 1994.

μέσ ετήσι ρυθμ� 7,8%, ενώ ι υψηλ�-τερι ρυθμί σημειώθηκαν στην τριετία1962-1965. Στην ίδια πενταετία, η αγρ-τική παραγωγή αυ!άνεται με μέσ ετή-σι πσστ� 8,6%, με κύρια πρϊ�ντατ λάδι, τ �αμ�άκι και τν καπν�, ταλα�ανικά και τα #ρύτα.

Tα περισσ�τερα απ� αυτά συμ�άλ-λυν, ως ε!αγώγιμα πρϊ�ντα, στη �ελ-τίωση τυ ισ"υγίυ πληρωμών. Tηνπενταετία αυτή, αγρτικ�ς τμέαςδιατηρεί τ υψηλ� πσστ� στη σύνθε-ση τυ Aκαθάριστυ Eγ�ώριυ Πρϊ�-ντς και υπ�ωρεί ελα#ρώς σε σ�έσημε τη �ιμη�ανία, ενώ απασ�λεί τ με-γαλύτερ πσστ� εργατικύ δυναμι-κύ, πάνττε σε σ�έση με τυς άλλυςτμείς, και απρρ#ά μεγαλύτερ π-σστ� ακαθάριστων επενδύσεων πάγι-υ κε#αλαίυ απ� �,τι η μεταπίηση.

Ωστ�σ, τα διαρθρωτικά πρ�λήμα-τα δεν επιτρέπυν στν αγρτικ� τμέανα παί!ει ένα πι απ#ασιστικ� ρ�λστην πρώθηση της εκ�ιμη�άνισης.

H �ιμη�ανική παραγωγή την περί-δ 1960-1965 θα κινηθεί με υψηλύςρυθμύς. Eιδικ�τερα, η �ιμη�ανικήπαραγωγή αυ!άνεται με μέσ ετήσιπσστ� 8,9%, ενώ τ αντίστι� π-σστ� για τν τμέα της μεταπίησης


H EΛΛAΔA 1960 –1965

Mίκης Θε�δωράκης, Mάν�ς Xατ�ιδάκις, τα δύ� μεγάλα �ν�ματα τ�υ ελληνικ�ύ τραγ�υδι�ύ δεσπ��υν καιμε την πρ�σωπικ�τητά τ�υς και σ�ραγί��υν απ� τ�τε τη μ�υσική π�ρεία της Eλλάδας και στ� ε�ωτερικ�.Σε μια διαρκή αναμέτρηση �ι δυ� τ�υς, εδώ σε μια στιγμή ευτυ��ύς συνάντησης. O Mάν�ς πήρε τ� Oσκαρ’61 για «τα Παιδιά τ�υ Πειραιά», ενώ � Mίκης έ�ει μελ�π�ιήσει τ� «A�ι�ν Eστί» και τα «Eπι�άνεια».

Eίναι �ι πι� διάσημ�ι Eλληνες: η Mαρία Kάλλας μαγεύειμε την απαράμιλλη �ωνή και ερμηνεία της �λ� τ�ν κ�-σμ�, � Aριστ�τέλης Ωνάσης είναι Oδυσσέας και Kρ�ίσ�ςμα�ί, στη σύγ�ρ�νη μυθ�λ�γία. Συναντήθηκαν, ερωτεύ-τηκαν, � Ωνάσης υπ�κλίνεται (εδώ σε �ειρ��ίλημα)μπρ�στά της, αλλά παντρεύεται τη �ήρα τ�υ Πρ�έδρ�υ(�ωτ.: Γ.Δ. Σγ�ύρας).

Tης Eλένης Mπίστικα

Π�τισμέν� τ� ελληνικ� �ώ-μα με τις μνήμες τ�υ π�λέ-μ�υ, της πείνας και τηςμαύρης Kατ��ής, με τιςγρ�θιές ακ�μη σ�ιγμένεςαπ� τ�ν καιρ� τ�υ αλλη-λ�σπαραγμ�ύ, είναι έτ�ι-μ� να �λαστήσει σε μια

�α�νική άν�ι�η δημι�υργίας. H Eυρώπη,στην �π�ία "ητεί π�λιτικά και �ικ�ν�μι-κά να εντα�θεί, τραγ�υδάει Θε�δωράκηκαι Xατ"ιδάκι, ��ρεύει «συρτάκι» σαντ�ν «Z�ρμπά» τ�υ Aντ�νι K�υίν, γ�ητεύ-εται απ� τη Mελίνα–Iλια τ�υ Zυλ Nτασ-σέν. Aπ� τα αν�ι�τά ραδι��ωνα, τις γλυ-κερές �ωνές τ�υ Π�λ Aνκα, τ�υ Nιλ Σε-ντάκα ή τ�υ καντσ�νετίστα Nτ�μένικ�M�ντ�ύνι� στ� «B�λάρε, ω, ω» διαδέ��-νται, ώς την πλήρη κυριαρ�ία, τα τραγ�ύ-δια των λαϊκών �άρδων, τ�υ Γρηγ�ρηMπιθικώτση, τ�υ Στέλι�υ Kα"αντ"ίδη, ε-νώ �ι τρίλιες τ�υ μπ�υ"�υκι�ύ τ�υ Mα-νώλη Xιώτη και τ�υ Γιώργ�υ Zαμπέτασμίγ�υν με τ�υς καημ�ύς τ�υ Tσιτσάνη,τ�υ Bαμ�ακάρη, τ�υ Mητσάκη, τ�υ Πα-παϊωάνν�υ. E�ει μεστώσει η λ�γ�τε�νι-κή–π�ιητική γενιά τ�υ ’30 με Tσίρκα, Σε-�έρη, Pίτσ� και Eλύτη. O δυτικ�ς κ�σμ�ςανακαλύπτει, �πως πριν με τ�ν Kα�ά�η,την Eλλάδα με τ� τ�πί� και τις α�ίες τωνπ�ιητών της. Tα σύν�ρα είναι αν�ι�τά, σεμια �δυνηρή ε�αγωγή εργατικ�ύ δυναμι-κ�ύ πρ�ς Γερμανία κυρίως, με τη B�ρει�Eλλάδα να ερημώνεται απ� την ανεργία,ενώ τα καρά�ια γεμάτα με «νύ�ες» �εύ-

γ�υν για Aυστραλία. H αστυ�ιλία ή � ��-��ς τ�υ �ωρ��ύλακα είναι �ι δύ� �ψειςτ�υ ίδι�υ πρ��λήματ�ς, γιατί η ύπαιθρ�ςEλλάδα εγκαταλείπεται για τ� �ωνευτήριτης Aθήνας, τ�υ Πειραιά, της Θεσσαλ�-νίκης. Oι μ�ν�κατ�ικίες και �ι κήπ�ι συν-θλί��νται στα σαγ�νια της μπ�υλντ�"αςτης αντιπαρ��ής και δίν�υν τη θέση τ�υςστις π�λυκατ�ικίες, με διαμερί-σματα–κ�υτιά, �π�υ �ι άνθρωπ�ι αισθά-ν�νται ασ�αλείς γιατί διατηρ�ύν την α-νωνυμία τ�υς. H π�λιτική τρα�ά τ� δρ�-μ� της, η Kύπρ�ς κηρύσσεται ανε�άρτη-τη, μια «ανε�αρτησία υπ�θηκευμένη ε�αρ�ής», � T"�ν Φιτ"έραλντ Kένεντι, γε-ρ�υσιαστής Mασα��υσέτης, παίρνει τ��ρίσμα των Δημ�κρατικών και στις 9 N�-εμ�ρί�υ 1960 νικά τ�ν Nί��ν με 50,25%.O Mίκης Θε�δωράκης μελ�π�ιεί τ�«A�ι�ν Eστί» τ�υ Oδυσσέα Eλύτη, ενώκυκλ��ρεί σε δίσκ� � «Eπιτά�ι�ς» τ�υΓιάννη Pίτσ�υ. H μίνι ��ύστα της Mαί-ρης K�υάντ έ�ει �θάσει και στην Aθήνα,�πως και η αλ�γ��υρά της Mπρι"ίτMπαρντ� και τα τ�λμηρά ντεκ�λτέ τηςT"ίνα Λ�λ�μπρίτ"ιντα. H Λι" Tέιλ�ρ, με��υρ� και αδύνατα π�δαράκια, είναι τ�«παγώνι» με τα μενε�εδένια μάτια, π�υμας έρ�εται με τ�ν τ�τε σύ"υγ� της, EντιΦίσερ. Aλλά και η P�μι Σνάιντερ, η κ�-σμαγάπητη «Σίσσυ» τ�υ σινεμά, �έρνει,με πρ�σκληση τ�υ EOT, τ�ν μνηστήρατης Aλέν Nτελ�ν, μα"ί με τ�ν Λ�υκίν� Bι-σκ�ντι, π�υ περνά ωστ�σ� απαρατήρη-τ�ς. T� «Kυπαρισσάκι αψηλ�» με τη Nά-να M�ύσ��υρη κερδί"ει για τ�ν Mάν�Xατ"ιδάκι τ� πρώτ� �ρα�εί� στ� B΄ Φε-

στι�άλ Eλληνικ�ύ τραγ�υδι�ύ τ�υ EIP.O Mίκης μελ�π�ιεί τα «Eπι�άνεια» τ�υΓιώργ�υ Σε�έρη, � Xατ"ιδάκις γρά�ει«Tα Παιδιά τ�υ Πειραιά», π�υ θα πά-ρ�υν τ� 1961 τ� Oσκαρ M�υσικής, ενώ τ�’60 η ταινία «Π�τέ την Kυριακή» τ�υ ZυλNτασσέν θα δώσει στις Kάννες τ� πρώτ��ρα�εί� ερμηνείας στη Mελίνα Mερκ�ύ-ρη. O Γιάννης Mαρκ�π�υλ�ς κάνει αι-σθητή τη μ�υσική �λέ�α απ� την Kρήτη,� Nίκ�ς /υλ�ύρης είναι τ� ανωγειαν� αη-δ�νι και � Mέντης Mπ�σταντ"�γλ�υ, μετις γελ�ι�γρα�ίες τ�υ και τ� εύρημα τηςαν�ρθ�γρα�ίας, καυτηριά"ει π�λιτικ�-κ�ινωνικά κατεστημένα και διασκεδά"ειτ� πανελλήνι�. Eίναι η επ��ή π�υ � EOTκαταλα�αίνει τ� �ρυσωρυ�εί� π�υ κρα-τάει ανεκμετάλλευτ� στα �έρια τ�υ. Xτί-"�νται και λειτ�υργ�ύν υπ�δειγματικάτα διά��ρα «/ενία» –σε σ�έδια τ�υ AρηKωνσταντινίδη– Oλυμπίας, Δελ�ών,Aνδρ�υ, μπαίν�υν στ�ν παγκ�σμι� �άρ-τη τ�υ τ�υρισμ�ύ μα"ί με τα μ�υσεία καιτα αρ�αία θέατρα. Στην Aθήνα, τ� Φε-στι�άλ Aθηνών, π�υ �εκίνησε τ� 1954 επίυπ�υργ�ύ Πρ�εδρίας Γεωργί�υ Pάλληκαι πρωθυπ�υργ�ύ Kωνσταντίν�υ Kα-ραμανλή, τρα�ά σαν μαγνήτης τ�υς �έ-ν�υς και τ�υς πλ�ύσι�υς, π�υ έρ��νταιτ�ν Aύγ�υστ� στην πυρακτωμένη Aθήνακαι απ� εκεί στην Eπίδαυρ� για ν’ ακ�ύ-σ�υν τη Mαρία Kάλλας να τραγ�υδά«N�ρμα» και «Mήδεια» και να δ�υν στ�θώκ� τ�ν Aριστ�τέλη Ωνάση να περιμέ-νει να τη συγ�αρεί με �ειρ��ίλημα. Eίναιμα"ί με τ�ν Σταύρ� Nιάρ��, τ� σύγγαμ-�ρ� τ�υ, τα μεγαλύτερα �ν�ματα στ�ν

διεθνή ε��πλισμ�. O Σταύρ�ς Λι�αν�ς,π�υ πάντρεψε τις δύ� κ�ρες τ�υ με τ�νΣμυρνι� και τ�ν Λάκωνα, κλείνει τα μά-τια τ�υ τ� 1963, �ωρίς να είναι ήσυ��ς γιατην τύ�η των θυγατέρων τ�υ, της πανέ-μ�ρ�ης Tίνας, π�υ θα δώσει στ�ν Aρι-στ�τέλη, αργ�τερα, τη Xριστίνα και τ�ναδικ��αμέν� διάδ�� Aλέ�ανδρ�, καιτης γλυκιάς Eυγενίας, π�υ στάθηκε καλήσύ"υγ�ς και μάνα ώς τ� αινιγματικ� τέ-λ�ς της, στη Σπετσ�π�ύλα.

H μ�ίρατης Nρμας Tιν

H δεκαετία τ�υ ’60 θα σ�ραγίσει τ�ναιώνα ως «Xρυσή Δεκαετία», αυτή π�υθα δώσει είδωλα με �ήμη τέτ�ια π�υ τ�άστρ� τ�υς να λάμπει και α��ύ πέθανανή �άθηκαν απ� τ� πρ�σκήνι�. H MέριλινM�νρ�ε, π�υ κάθε ταινία της «σπάει» ταταμεία, περνάει κρίση κ�υλτ�ύρας, πα-ντρεύεται τ�ν Aρθ�υρ Mίλερ π�υ γρά-�ει γι’ αυτήν τ�υς «Aταίριαστ�υς», ται-νία π�υ δεν σημειώνει επιτυ�ία. T� 1961τ� «αταίριαστ� διάσημ� "ευγάρι» �ωρί-"ει, η Mέριλιν μένει μ�νη, αλλά ��ι γιαπ�λύ. Eμπλέκεται στη λάμψη της ε��υ-σίας, καλείται στ�ν Λευκ� Oίκ�, τρα-γ�υδά στα γενέθλια τ�υ JFK, λέγ�νταιπ�λλά, τ� �ν�μά της συνδέεται και μ’αυτ� τ�υ υπ�υργ�ύ Δικαι�σύνης P�-μπερτ Kένεντι. H καριέρα της �λισθαί-νει, η «Φ��» την απ�λύει και στις 5 Aυ-γ�ύστ�υ 1962 η Mέριλιν �ρίσκεται νε-κρή, με τ� ένα �έρι στ� ακ�υστικ� τ�υ

H Eλλάδα στ�ν καθρέ�


T� «Π�τέ την Kυριακή» τ�υ Zυλ Nτασσέν γ�ητεύει τ� Φεστι'άλ Kαννών ’60, η Mελίνα Mερκ�ύρη μ�ιρά-�εται με τη Zαν M�ρ� τα 'ρα'εία ερμηνείας, αλλά τ� γλέντι μετά την πρ�'�λή ά�ησε επ��ή, με τ�υςλαϊκ�ύς ��ρευτές, τη Mελίνα και τ�ν Γιώργ� Φ�ύντα να διδάσκ�υν «συρτάκι» αλλά και μέθε�η με τ� �α-σάπικ�...

«Π�ια είναι η ωραι�τερη;»... Aπρίλης τ�υ 1961, σε πρώτηεπίσημη επίσκεψη, � πρωθυπ�υργ�ς Kωνσταντίν�ς Kα-ραμανλής συναντά τ�ν πρ�εδρ� T��ν Φ. Kένεντι στηνOυάσιγκτ�ν, ενώ �ι �ωτ�γρά��ι έ��υν την τιμητικήτ�υς, με τις δύ� «πρώτες κυρίες», την Aμαλία και τηνT�άκι, να τις ερωτεύεται � �ακ�ς για την �μ�ρ�ιά και τηνκ�μψ�τητά τ�υς... (�ωτ.: K.Γ. Mεγαλ�κ�ν�μ�υ).

τηλε�ών�υ και άδει� δίπλα της �ιαλίδι�με υπνωτικά �άπια.

Π�λιτικ�ί ηγέτες και«πρώτες κυρίες»...

Στην Oυάσιγκτ�ν μεσ�υρανεί � πρ�ε-δρ�ς T"�ν Φιτ"έραλντ Kένεντι με τη νε-αρή σύ"υγ� τ�υ, π�υ τη γνώρισε ως Zα-κελίν Mπ�υ�ιέ, �ταν εκείνη ήρθε να τ�υπάρει �ωτ�γρα�ία για την «Oυάσιγκτ�νΠ�στ», �π�υ εργα"�ταν. H T"άκι κάνειμ�δα τα �εμανίκωτα ��ρέματα για ναδεί�νει τ�υς γυμνασμέν�υς ώμ�υς και ταμπράτσα της. Aπ�κτά την Kαρ�λίνα,τ�ν T"�ν–T"�ν και τ�ν Πάτρικ, π�υ δενέ"ησε, και η συνεισ��ρά της στη μεγάληδημ�τικ�τητα τ�υ JFK είναι αναμ�ισ�ή-τητη. Oταν στ� Nτάλας τ�υ Tέ�ας, στις22 N�εμ�ρί�υ 1963, στ� αν�ι�τ� πρ�ε-δρικ� αμά�ι, � πρ�εδρ�ς έγειρε αιμ�-�υρτ�ς για να πεθάνει στην αγκαλιά τηςτ� π�τισμέν� με αίμα ρ�" ταγιέρ της, καιη ψυ�ραιμία της στην κηδεία την έκανανακ�μη πι� αγαπητή στις μεγάλες μά"εςτ�υ λα�ύ.

Στην επ��ή της πρ�εδρίας τ�υ T". Φ.Kένεντι, τ�ν Aπρίλι� τ�υ 1961 επισκέπτε-ται επίσημα την Oυάσιγκτ�ν � πρωθυ-π�υργ�ς Kωνσταντίν�ς Kαραμανλής, �Σερραί�ς π�λιτικ�ς με τ� ηγετικ� παρά-στημα και την έμ�υτη κ�μψ�τητα. Στ�πλευρ� τ�υ η σύ"υγ�ς τ�υ, η Aμαλία, τ�γέν�ς Aναστασί�υ Kανελλ�π�ύλ�υ, απ�την Πάτρα, ανιψιά τ�υ Παναγιώτη Kα-νελλ�π�υλ�υ, είναι νέα, ωραία και μ�ρ-

�ωμένη, με πρ��ίλ αρ�αίας K�ρης. Oι�ωτ�γρά��ι θυμ�ύνται τ� «Kαθρέ�τη,καθρε�τάκι μ�υ» για τ� π�ια απ� τις δύ�«πρώτες Kυρίες» είναι η �μ�ρ��τερη.

Aπ� τ� 1960 έ�ει απ�συρθεί «T� τραμτ� τελευταί�», ασημένια κέρματα των 20δρα�μών έ��υν κάνει την εμ�άνισή τ�υς,� Λυκα�ηττ�ς και � λ��ς τ�υ Φιλ�πάπ-π�υ �ωταγωγ�ύνται, η Δ�ρα Στράτ�υ α-π�κτά τ� θέατρ� της με τ�υς ��ρευτές νακρατ�ύν "ωντανή την παράδ�ση. H τιμήτης ρετσίνας είναι 1.800 δρα�μές τ�... κά-ρ� (512 κιλά), αλλά τ� �εν��ερτ� �υίσκι«�ν δε ρ�κς» έ�ει κατακτήσει τα λαρύγ-για. O Γρηγ�ρης και � Σταμάτης έ��υν α-νάψει, και απ� �ωτειν�ί σηματ�δ�τες έ-��υν γίνει πρώτ� ν�ύμερ� στις επιθεωρή-σεις, τ� «Xίλτ�ν» εγκαινιά"εται, και μα"ίμε αυτ� και η διεύθυνση «�πισθεν Xίλ-τ�ν», δίπλα θεμελιώνεται τ� μέγαρ� τηςEθνικής Πινακ�θήκης Aθηνών και τ�M�υσεί� Aλε�άνδρ�υ Σ�ύτσ�υ. O Iλισ-σ�ς έ�ει σκεπαστεί και είναι πλέ�ν κε-ντρική αρτηρία και � Yμηττ�ς απειλείταιμε δενδρ��ύτευση, �πως και � Λυκα�ητ-τ�ς με �άρα�η δρ�μων. Aλλά � ΓιάννηςTσαρ�ύ�ης τ�υς κατακεραυνώνει και η ι-στ�ρία τ�ν δικαιώνει. «Eκεί ψηλά στ�νYμηττ�», γρά�ει � Mάν�ς Xατ"ιδάκης,«υπάρ�ει κάπ�ι� μυστικ�». «Mία δρα�μήανά διαδρ�μή – τ� Δώρ� τ�υ Πάσ�α»στα τα�ί. Aπ�καλυπτήρια τ�υ αγάλματ�ςTρ�ύμαν (1963), δώρ� της AXEΠA στηνEλλάδα. H θαλαμηγ�ς «Xριστίνα» στηΓλυ�άδα και απ� εκεί σε κρ�υα"ιέρα μεAριστ�τέλη Ωνάση και πρ�σκεκλημέν�τ�ν «Πατέρα της Nίκης» σερ Oυίνστ�ν

Tσ�ρτσιλ. E�ει απ�κτήσει η Πάρνηθα τ�«M�ν Παρνές», �εν�δ��εί�–μ�ντέλ�, μεαρ�ιτέκτ�να τ�ν Παύλ� Mυλωνά, και τ�1963 διαψεύδεται η μετατρ�πή τ�υ σε«κα"ίν�». Στη «Xριστίνα» έρ�εται η Mα-ρία Kάλλας και �εύγει η Tίνα Ωνάση. Oέρωτας των δύ� διασημ�τερων Eλλήνωνστ�ν κ�σμ� ��υντώνει. H μ�ίρα έ�ει �-μως άλλα γράψει. Στη γραμμή Aργ�σα-ρωνικ�ύ μπαίν�υν τα υδρ�πτέρυγα, τα«Δελ�ίνια», π�υ �έρν�υν τα νησιά κ�-ντά. Στην Aθήνα κυκλ��ρ�ύν τα πρώτα«Mίνι K�ύπερ», π�υ σ�εδίασε � εκ Σμύρ-νης σερ Aλεκ Iσιγ�νης και π�υ απέ�ερανστην Aγγλία συνάλλαγμα �σ� �ι Mπιτλς!

Στην ανασκ�πηση τ�υ π�λιτικ�ύ κλί-ματ�ς στα πρώτα �ρ�νια της δεκαετίαςτ�υ ’60 δεσπ�"ει η κ�ντρα μετα�ύ Aνα-κτ�ρων και κυ�έρνησης, πράγμα π�υ �-μως δεν εμπ�δί"ει υπ�κλίσεις και �ωτ�-γρα�ήσεις στα «ευτυ�ή γεγ�ν�τα». T�1962 γίν�νται με μεγαλ�πρέπεια �ι γάμ�ιΣ��ίας–X�υάν Kάρλ�ς. T�ν Mάρτι�1964 πεθαίνει απ� καρκίν� � �ασιλεύςΠαύλ�ς και �ρκί"εται � Kωνσταντίν�ς. Hπερί�δ�ς πένθ�υς λήγει με τ� γάμ� στις18 Σεπτεμ�ρί�υ 1964 τ�υ 23�ρ�ν�υ �ασι-λέως Kωνσταντίν�υ με την 18�ρ�νηAννα–Mαρία στ�ν Mητρ�π�λιτικ� Nα�των Aθηνών. Oι νε�νυμ��ι με αν�ι�τή ά-μα�α κάν�υν τ� γύρ� της Aθήνας – στ�Δάσ�ς της B�υλώνης κάνει μ�να�ικ�ύςπεριπάτ�υς � Kωνσταντίν�ς Kαραμαν-λής, π�υ έ�ει �ύγει απ� τ�ν Δεκέμ�ρι�τ�υ ’63 στ� Παρίσι.

Στις 10 Δεκεμ�ρί�υ 1963 η Σ�υηδικήAκαδημία απ�νέμει τ� N�μπελ Λ�γ�τε-

�νίας στ�ν Γιώργ� Σε�έρη. Eίναι τ� πρώ-τ� N�μπελ για την Eλλάδα και � Σμυρνι�ςδιπλωμάτης καριέρας, γι�ς τ�υ Σε�εριά-δη και αδελ��ς της κυρίας Iωάννας Tσά-τσ�υ, μ�ιρά"εται τη �αρά της ανώτατηςαυτής αναγνώρισης για την π�ίησή τ�υ μετη σύ"υγ� τ�υ κυρία Mαρώ Σε�έρη.

H δισκ�γρα�ική εταιρεία DECCA κά-νει την «γκά�α τ�υ αιών�ς», �ταν τ� 1962απ�ρρίπτει τ�ν δ�κιμαστικ� δίσκ� π�υ έ-γραψαν γι’ αυτήν τέσσερις νεαρ�ί απ� τ�Λί�ερπ�υλ, γεννημέν�ι μετα�ύ 1940 και1944 σε �τω��γειτ�νιές της εργατικής τά-�ης. Eίναι �ι Beatles, π�υ τ�υς �ν�μασανκαι «Σκαθάρια» (απ� τ� Beetles, παρα-ν�ηση �ρθ�γρα�ική). O T"�ν Λέν�ν και� Π�λ Mακάρτνεϊ γρά��υν μ�υσική καιστί��υς, � T"�ρτ" Xάρισ�ν παί"ει κιθάρακαι � Pίνγκ� Σταρ ντραμς, με μάνατ"ερτ�ν Eπστάιν, π�υ δημι�ύργησε τ�ν θρύλ�τ�υς. «It is a Hard Day’ s Night», η νύ�ταπ�υ έρ�εται ύστερα απ� τη δύσκ�λη μέραυπ��έρεται μ�ν�ν με την αγάπη. Aυτ�ντ� σ�υγμ� των νέων έπιασαν �ι Mπιτλς,τ�ν έκαναν στί�� και τ� τραγ�ύδι τ�υς εί-ναι � ύμν�ς της δεκαετίας τ�υ ’60, π�υ �ινέ�ι ήθελαν να απ�κτήσ�υν �τερά, αλλάη λύση δεν ήταν στα ναρκωτικά και στακ�ιν��ια.

Στ�ν καθρέ�τη της δεκαετίας τ�υ ’60 ηEλλάδα �λέπει τ�ν εαυτ� της. Mια επ��ή�αμ�γελ�υ π�υ, τ�ν Aπρίλι� τ�υ 1967,μετάλλα�ε στην «γκριμάτσα» της δικτα-τ�ρίας.

Σημείωση: Πηγή πληρριών, Iστρικ� Λεύ-κωμα «Kαθημερινής».

τη της δεκαετίας τ�υ ’60


H EΛΛAΔA 1960 –1965

T�υ Kώστα Γ. Παπαγεωργί�υ

Συγγρα�έα–κριτικ�ύ λ�γ�τε�νίας

Hδεκαετία τυ ’60, –η επταετία, μάλλν, α�ύ τα πάντα ακινητπιύ-νται ή ανακ�πτνται �ίαια με τ πρα�ικ�πημα τυ 1967– συνιστά έναν�ώρ, στ πλαίσι τυ πίυ εύκλα διακρίννται τρεις δια�ρετικές,άλλτε παράλληλες, άλλτε διασταυρων�μενες πρείες, �αραγμένες α-π� τυς εκπρσώπυς τριών δια�ρετικών λγτε�νικών γενιών: τηςγενιάς τυ ’30, η πία ε�ακλυθεί να κάνει αισθητή την παρυσία της,κυρίως στην πίησή της, της πρώτης μεταπλεμικής γενιάς, η πία �ρί-σκεται, κατά τη διάρκεια αυτής της δεκαετίας, στην ωριμ�τερη στιγμή

της, τ�σ στην πε"γρα�ία �σ και στην πίηση και της δεύτερης μεταπλεμικής γε-νιάς, η πλειν�τητα των εκπρσώπων της πίας λκληρώνει τν πρώτ δημιυργικ�της κύκλ, καταθέτντας, κατά τν πλέν ευανάγνωστ τρ�π, τ ιδιαίτερ �ιωματικ�της στίγμα και τν ιδιά"ντα ψυ�ισμ� της, ενώ δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητ, �-τι κατά τ δεύτερ μισ� αυτής της δεκαετίας, αρ�ί"υν να δια�αίννται τα ί�νη τυ �ε-κινήματς της τρίτης μεταπλεμικής γενιάς, αυτής τυ ’70.

Π�ίηση

Aρ�ί"ντας απ� την πίηση, και, πι συγκεκριμένα, απ� τη γενιά τυ ’30, �ρισκ�μαστεμπρστά στ �αιν�μεν μιας εκπληκτικής αναλαμπής, με την έκδση πιημάτων πυ, κα-τά γενική μλγία, απτελύν δημιυργικές κρυ�ώσεις των σημαντικ�τερων εκπρσώ-πων της. T 1960 εκδίδεται τ E�η και μία τύψεις για τ�ν �υραν� τυ Eλύτη, ύστερα απ�δεκαπέντε �ρ�νια σιωπής τυ, ταυτ��ρνα σ�εδ�ν με τ A�ι�ν Eστί (1959), με τη γνωστή

Στ�κ��λμη, 10 Δεκεμ�ρί�υ 1963. Aπ�ν�μή τ�υ Bρα�εί�υ N�μπελ Λ�γ�τε-�νίας στ�ν Γιώργ� Σε�έρη απ� τ�ν �ασιλιά της Σ�υηδίας. Στ� πρ�σωπ�και τ� έργ� τ�υ π�ιητή επι�ρα�εύτηκε αντιπρ�σωπευτικά η κ�ρύ�ωση τ�υνε�ελληνικ�ύ π�ιητικ�ύ λ�γ�υ.

απή�ηση πυ εί�αν, και τα δύ, ιδίως τδεύτερ, ίσως ε�αιτίας της μελπίησήςτυ. T 1966 εκδίδεται η τελευταία πιη-τική συλλγή τυ Σε�έρη. Tα τρία κρυ�άπ�ιήματα, πυ μπρεί, λ�γω σκτειν�τη-τάς τυς, να άργησε η απτίμηση της α-�ίας τυς, δεν πρέπει να παρα�λε�θεί,ωστ�σ, η άμεση ανα�ρά τυ πιητήστην πλιτική σήψη της επ�ής καιστυς κινδύνυς πυ εγκυμνύσε O Pί-τσς συνε�ί"ντας την λκλήρωση τυκύκλυ της «Tέταρτης διάστασης», πυάνι�ε με τη Σ�νάτα τ�υ σελην��ωτ�ς,τ 1957, εκδίδει, παράλληλα, μια πληθώ-ρα πιητικών �ι�λίων, ανάμεσα στα -πία συγκαταλέγεται η Pωμι�σύνη, ενώκατά τη διάρκεια της δεκαετίας εκδίδ-νται ι πρώτι γκώδεις συγκεντρωτικίτ�μι τής ώς τ�τε πιητικής παραγωγήςτυ. Eκδίδνται Tα Γραπτά ή Πρ�σωπι-κή Mυθ�λ�γία (1960) τυ Eμπειρίκυ, ηEκλ�γή B΄, συγκεντρωτική έκδση μέ-ρυς των πιημάτων τυ Παπατσώνη, ε-νώ αισθητή είναι η παρυσία τυ Bα��-πυλυ, τυ Bρεττάκυ, τυ Θέμελη,τυ Aντωνίυ, τυ Πεντ"ίκη, τυ NίκυΠαππά, της Mελισσάνθης, της PίταςMπύμη – Παππά κ.ά.

Aν, �μως, ι εκπρ�σωπι της γενιάς τυ’30 συνε�ί"υν και λκληρώνυν, μιαπρεία ήδη �αραγμένη απ� τα �ρ�νια τυμεσπλέμυ, τα πράγματα παρυσιά"-νται, απ� �λες τις απ�ψεις (θεματική, ιδε-λγική, αισθητική κ.λπ.), εντελώς δια�-ρετικά, �ταν στρέψυμε τ ενδια�έρνμας στα �ι�λία των πιητών της πρώτηςκαι της δεύτερης μεταπλεμικής γενιάς.&εκινώντας π� τυς πρώτυς – και πισυγκεκριμένα απ� αυτύς πυ ενεπλάκη-σαν, ενεργά ή συναισθηματικά, με τα συ-γκλνιστικά δρώμενα της επ�ής τυς –τα στι�εία πυ με σ�ετική ευκλία θαμπρύσε να επισημάνει κανείς είναι: ηαισθητή υπ�ώρηση τυ λυρισμύ, η«τραγική σ�αρ�τητα, η έλλειψη ψευδαι-σθήσεων και ραματισμών, κάπτε ένααίσθημα κατάθλιψης και απαισιδ�ίας».

Δεν απυσιά"υν, �ε�αίως και πιητέςθιασώτες τυ υπερρεαλισμύ, αλλά καιτης πίησης της υπαρ�ιακής αγωνίας,�ωρίς αυτ� να σημαίνει �τι απκλείεταιστην ίδια περίπτωση να συνυπάρ�υν

δύ ή και ι τρεις τάσεις. Eτσι, κατά τηδεκαετία τυ ’60, εκδίδνται: H συνέ�εια(1962) τυ Aναγνωστάκη, με την πίασυμπληρώνεται η ε�μλγητική, δρα-ματική κατάθεση της πικρίας για τη διά-ψευση των ραμάτων της γενιάς τυ, σεπρσωπικ� και σε μαδικ� (γενιάς) επί-πεδ. Tρεις συλλγές τυ Kλείτυ Kύ-ρυ (Kραυγές της νύ�τας, 1960, Kλειδά-ριθμ�ι, 1963, Aπ�λ�γία, 1966) με κυρίαρ-� στι�εί αυτ� της εν�ής τυ επι"ήσα-ντς, τα Π�ιήματα 2 – Aριθμ�ί (1962)τυ Πάνυ Θασίτη, η Mαθητεία (1963)τυ Tίτυ Πατρίκιυ, ενώ Mίλτς Σα-�τύρης, με τρεις συλλγές (Περίπατ�ς1960, Tα στίγματα, 1962 και Σ�ραγίδα ήη �γδ�η Σελήνη, 1964) περικλείει με λ-ένα εσωτερικ�τερ, στερ�τερ και ασ�α-λέστερ «υλικ�» τν, ήδη, περίκλειστκαι παραμρ�ωμέν κ�σμ τυ. O Δη-μήτρης Δύκαρης, με πέντε �ι�λία(1963–1969) αυτπρσδιρί"εται, κινη-τπιώντας τη νη�άλια νσταλγία τυγια καθημερινές μικρ�αρές, απέναντιστα πρδμένα ράματά τυ. O Tάκης

Σιν�πυλς, με T� άσμα της Iωάννας καιτ�υ Kωνσταντίν�υ (1961) και την Π�ίη-ση της π�ίησης (1964) συνε�ί"ει τις εκ-�ραστικές τυ ανα"ητήσεις, αντιπαρα-θέτντας στην ερημία της ιστρίας τηνπρσωπική τυ υπαρ�ιακή αγωνία και Tάσς Λει�αδίτης μετά την Π�ίηση (συ-γκεντρωτική έκδση, 1965) πρετιμά"ε-ται για τη γνωστή μεταστρ�ή τυ σε ε-σωτερικ�τερυς �ώρυς, πράγμα πυδια�αίνεται στη συλλγή τυ Oι τελευ-ταί�ι (1966). O Nίκς Kαρύ"ς με τιςσυλλγές: H έλα��ς των άστρων (1962),O υπν�σακκ�ς (1964) και Πενθήματα(1969) –πρηγείται η συλλγή Π�ιήματα(1960)– εισέρ�εται στη γνιμ�τερη πιη-τική τυ περίδ· τ ίδι ισ�ύει και γιατυς: Eκτρα Kακνα�άτ (Διασπ�ρά,1961 και H κλίμακα της λίθ�υ, 1964),Γιάννη Δάλλα (Π�ρτες ε��δ�υ, 1963 καιη συγκεντρωτική E�αγ�ρά, 1965) και �ε-�αίως, τν Δημήτρη Παπαδίτσα, πί-ς με τις συλλγές Oυσίες $΄, (1961), Π�ί-ηση 1 (συγκεντρωτική των ετών1941–1963, 1963), Eν Πάτμω, (1964) και

εν Πάτμω και δύ� Eρμηνείες (1966), α-νταπκρίνεται, σε μεγάλ �αθμ�, στ αί-τημά τυ να ανα�θεί, μέσω της απ�γνω-σης τυ πνεύματ�ς τυ –και γενικά, τηςαπ�γνωσης τυ σύγ�ρνυ ανθρώπυ,στην εν�ραση τυ θείυ. Tέλς, δραστι-κή είναι η συμ�λή, στη διαμ�ρ�ωση τυπιητικύ αλλά και, γενικ�τερα, τυπνευματικύ πρσώπυ της δεκαετίαςτυ ’60, των πιητών (της πρώτης μετα-πλεμικής γενιάς): Eλένης Bακαλ�, Mη-νά Δημάκη, Σταύρυ Bα�ύρη, ΛύντιαςΣτε�άνυ, Eπαμεινώνδα Γνατά, Γιώρ-γυ Γεραλή, Kρίτωνα Aθανασύλη, Nί-κυ Φωκά, Aθυ Δημυλά (με τέσσερα�ι�λία), τυ Aρισττέλη Nικλαΐδη (μετέσσερα �ι�λία), τυ Δημ. Xριστδύλυ(με επτά �ι�λία), τυ Kώστα Στεργι�-πυλυ, τυ Θανάση Kωστα�άρα, τηςMαντώς Aρα�αντινύ κ.ά.

B΄ μεταπ�λεμικήH δεκαετία τυ ’60, ωστ�σ, ανήκει

στη δεύτερη μεταπλεμική γενιά. Στη

ΛOΓOTEXNIA

Διασταυρων�μενες

πρείες


Kαθιστ�ί απ� αριστερά: Mάρκ�ς Mέσκ�ς, Iάσων Iωαννίδης, Φώτης Eυαγγελάτ�ς, Bύρων Λε�ντάρης και Zέ-�η Δαράκη. Oρθι�ι απ� αριστερά: Mάρι�ς Mαρκίδης, Mάρι�ς Xάκκας, Bαγγέλης Bαλα�ανίδης και ΘανάσηςKωστα�άρας (1970). Mερικ�ί απ� τ�υς εκπρ�σώπ�υς της λεγ�μενης B΄ μεταπ�λεμικής γενιάς.

�ρνική έκτασή της πραγματπιύν τηνπρώτη –μερικί τη δεύτερη– εμ�άνισήτυς ι περισσ�τερι εκπρ�σωπί της.Kαι είναι αυτί πυ καταθέτυν �ιωμα-τικ�τερα και αμεσ�τερα τις κινωνικέςκαι ιδελγικές "υμώσεις και μεταλλά-�εις αυτής της δεκαετίας. Aυτί, αρ�ί-"υν να συλλαμ�άνυν και να αντιμετω-πί"υν, τη γύρω τυς πραγματικ�τητα,�ταν τα εκτυ�λωτικά κινωνικά και ιδε-λγικά ράματα πυ κινητπίησαντυς αμέσως πργενέστερυς μτέ-�νυς τυς έ�υν, πια με τραγικ� τρ�π,κατα�αραθρωθεί. Kαι μπαίνυν στ �ώ-ρ της πίησης τη στιγμή πυ τ αντιστα-σιακ�, αγωνιστικ� ρίγς των πρώτων με-ταπλεμικών πιητών μετατρέπεται σερίγς της αγωνίας και της εν�ής.

Tη στιγμή πυ, �πως λέει ένας απ�τυς �αρακτηριστικ�τερυς εκπρσώ-πυς της δεύτερης μεταπλεμικής γενιάς, Bύρων Λεντάρης, κάνυν την εμ�άνι-σή τυς «εκ�υλιστικές τάσεις της αντι-στασιακής πίησης με κύρι �αρακτηρι-στικ� την απδέσμευση απ� την ιδελ-γία, με παράλληλα υπτίμηση και απμυ-θπίησή της». Eτσι, πεσιμισμ�ς, μη-δενισμ�ς, η πικρία της διάψευσης και τηςπρδσίας, πυ �αρακτηρί"υν τ μεγα-λύτερ μέρς της πίησης των πρώτωνμεταπλεμικών πιητών, �ρίσκυν άμεσηανταπ�κριση στις ψυ�ικές διαθέσεις καιπρδιαθέσεις των αμέσως επ�μενων, κα-θώς και στην εικ�να τυ κ�σμυ πυ έ-�υν, ήδη, δημιυργήσει, έ�ντας απ-κτήσει συνείδηση τυ κ�σμυ στα �ρ�νιατυ πλέμυ, της Kατ�ής, της Aντίστα-σης, τυ Eμ�υλίυ και �λων �σι ακ-λύθησαν (διώ�εις, �υλακίσεις, ε�ρίες,ανα"ητήσεις ευθυνών, ψυ�ρ�ς π�λεμς).

Oλων αυτών, λιπ�ν, των γεγν�τωνκαι των καταστάσεων, η πρώιμη πιητι-κή εκ�ρά αρ�ί"ει τη δεκαετία τυ ’50,κατά τη δεκαετία τυ ’60, �μως, πληρύ-νται, πέρα απ� τις λη�ιαρ�ικές–τυπικέςπρϋπθέσεις και ι υσιαστικές· αυτές,δηλαδή πυ έ�υν να κάνυν με τ πιη-τικ� έργ αυτ� καθεαυτ�, συμ�άλλντας

στν εντπισμ� των �ασικών –αν ��ι μ�-νιμων πάντως επικρατέστερων– γνωρι-σματικών στι�είων της πίησης μιας -ρισμένης περι�δυ. Eτσι, παρατηρεί κα-νείς �τι μέσα στη δεκαετία τυ ’60 εμ�α-νί"νται ι περισσ�τερι –μερικί με πά-νω απ� μία εκδ�σεις– απ� �συς απτε-λύν, απδεδειγμένως, σήμερα, τ κύρισώμα της δεύτερης μεταπλεμικής γε-νιάς: O Nίκς–Aλέ�ης Aσλάνγλυ, μεδύ συλλγές. O Nτίνς Xριστιαν�πυ-λς με τέσσερις, Aνέστης Eυαγγέλυ μεδύ, Γιάννης Nεγρεπ�ντης με τρεις, Aνδρέας Aγγελάκης με τρεις, BύρωνΛεντάρης με δύ, Λυκάς Kύσυ-λας με τρεις, Tάσς K�ρ�ης με δύ, ηZέ�η Δαράκη με τρεις, Πρ�δρμςMάρκγλυ με δύ, η Mαρία Kέ-ντρυ–Aγαθπύλυ με δύ, η ΓιλάνταΠέγκλη με τρεις, η Λεία Xατ"πύ-λυ–Kαρα�ία με τρεις, Tάσς Πρ�ύ-ρης με δύ, Kυριάκς Xαραλαμπίδηςμε δύ, Tάσς Pύσσς με δύ, Mά-ρις Mαρκίδης με δύ, ενώ με μια συλλ-γή πυ δεν είναι, κατ’ ανάγκην, και ηπρώτη, εμ�ανί"νται τη δεκαετία τυ ’60ι πιητές: Aλέ�ης Zακυθην�ς, TάσςΠρ�ύρης, Θανάσης T"ύλης, MάνςEλευθερίυ, Kατερίνα Aγγελάκη–Pυκ,Nίκς Γρηγριάδης, Mάρις Mαρκίδης,Mάρκς Mέσκς, Mατθαίς Mυντές,T�λης Nικη��ρυ, Γιώργης Mανυσά-κης, Γιώργς Δανιήλ, Nανά Hσαΐα κ.ά.

Πε��γρα�ία

Eκπρ�σωπι των ίδιων γενιών, ε�άλ-λυ, είναι ενεργί εκδτικά, κατά τηδιάρκεια της «επίκεντρης» δεκαετίας καιστν �ώρ της πε"γρα�ίας: τυ ’30, τηςA΄ και της B΄ μεταπλεμικής. Aν και θαμπρύσε να πει κανείς, �τι η παρυσίατων πρώτων –των εκπρσώπων, δηλαδή,της γενιάς τυ ’30 – πλην ελα�ισττάτωνε�αιρέσεων (αυτών τυ Πεντ"ίκη και τυTσίρκα), περνά σ�εδ�ν απαρατήρητη,πρ�ανώς επειδή η «επίκεντρη» δεκαε-τία ανήκει, κυρίως, στυς μεταπλεμι-κύς πε"γρά�υς.

Aρ�ί"ω, λιπ�ν, απ� τυς πε"γρά-�υς της γενιάς τυ ’30, η πλειν�τηςτων πίων ελά�ιστα επηρεά"εται απ�τα μεταπλεμικά δεδμένα και παραμέ-νει δέσμια της μεσπλεμικής αντίληψηςτων πραγμάτων (�αρακτηριστική είναι ηπερίπτωση τυ Bυσ�ύνη, τυ πίυτ μυθιστ�ρημα T� μεγάλ� διάλειμμα,1961, ελά�ιστη σ�έση έ�ει με την επ�ήτυ) ή, και �ταν καταπιάνεται με ιστρι-κά "ητήματα και πρ�λήματα της επ-�ής δύσκλα εγκαταλείπει τυς κατα-κτημένυς τρ�πυς έκ�ρασης, �πωςσυμ�αίνει με τυς Aσθενείς και �δ�ιπ�-ρ�υς (1964) τυ Θετκά. Στη μία ή στηνάλλη κατηγρία, για να επισπεύσω τη με-τά�ασή μυ στυς μεταπλεμικύς πε"-γρά�υς, ανήκυν τα εκδιδ�μενα τη δε-καετία τυ ’60 �ι�λία: τυ Nίκυ Aθανα-σιάδη, τυ Tάσυ Aθανασιάδη, EλληςAλε�ίυ, Hλία Bενέ"η, της �ψιμα εμ�α-νι"�μενης Mαρίας Iρδανίδυ (Λω�ά-ντρα, 1963 και Διακ�πές στ�ν Kαύκασ�1965), τυ Πάνυ Kαρα�ία, τυ M. Kα-ραγάτση, τυ Θράσυ Kαστανάκη, τυXρήστυ Λε�άντα, τυ Mενέλαυ Λυ-ντέμη, της Λιλίκας Nάκυ, τυ I.M. Πα-ναγιωτ�πυλυ, τυ Θανάση Πετσά-λη–Διμήδη, τυ Kσμά Πλίτη, τυ Πα-ντελή Πρε�ελάκη, τυ Γ. Aμπτ κ.ά. Iδι-αίτερη μνεία, �μως, νμί"ω �τι πρέπει ναγίνει για τη Mαθητευ�μενη των τακ�υ-νιών (τρεις νυ�έλες, 1960), τυ Σκαρί-μπα, ε�αιτίας των ιδια"�ντως πρσωπι-

Περι�δικά αμιγώς λ�γ�τε�νικά, πνευματικ�ύ πρ��ληματισμ�ύ αλλά ακ�μηκαι εκείνα τα π�ικίλης ύλης, συνέ�αλαν στην «άν�ι'η» της λ�γ�τε�νίας(�ωτ.: Συλλ�γή Γ. Zε�ελάκης).


H EΛΛAΔA 1960 –1965κών υπερρεαλιστικών εκδ�ών της γρα-�ής τυ, για τ αυτ�ιγρα�ικ� Σπίτιμ�υ (1965) της Mέλπως A�ιώτη, για ταMατωμένα �ώματα (1962) της Διδώς Σω-τηρίυ, την Aνα��ρά στ�ν Γκρέκ�(1961) τυ Kα"ανατ"άκη και, �ε�αίως,για τν Στρ�$ιλ� (1961) τυ Γιάννη Mπε-ράτη, �πυ συγγρα�έας τυ πλύ ση-μαντικύ έργυ T� πλατύ π�τάμι –τ -πί, σημειωτέν, εκδίδεται λκληρω-μέν τ 1965– δκιμά"ει τις δυνάμεις τυσε νεωτεριστικ�τερυς τρ�πυς γρα�ής.Oπως πιστεύω, ιδιαίτερης μνείας πρέπεινα τύ�υν και τα �ι�λία των εκπρσώ-πων τυ εσωτερικύ μνλ�γυ: τυ Στ.&ε�λύδα (Eσύ, � κύρι�ς X κι ένας μι-κρ�ς πρίγκηπας, 1960, Δ�ν Kι�ώτης,1962 και O δικτάτ�ρας, 1964), τυ Γ. Δέ-λιυ (O ήλι�ς και τ’ αστέρια, 1965, Kασ-σανδρινή ακτή, 1967 και Δ�κιμασία,1969), τυ Aλκι�ιάδη Γιανν�πυλυ (Hτυ�λ�μυγα, 7 διηγήματα, 1962), τυ Γ.Kιτσ�πυλυ (Eκλ�γή, 19 διηγήματα,1968), κυρίως, �μως, H αρ�ιτεκτ�νικήτης σκ�ρπιας 'ωής (1963) και τ πλλα-πλά ριακ� Mυθιστ�ρημα της κυρίαςEρσης (1966) τυ Nίκυ Γα�ριήλ–Πε-ντ"ίκη.

Mεταπ�λεμικ�ίH δεκαετία τυ ’60, ωστ�σ, ανήκει -

λκληρωτικά στυς μεταπλεμικύς πε-"γρά�υς και απτελεί τν εναργέστε-ρ καθρέ�τη των α�ηγηματικών ανα-τρπών, εκτρπών, πρ�ληματισμών καιανα"ητήσεων πυ άρ�ισαν να εκδηλών-νται αμέσως μετά τν π�λεμ, για να επι-�έρυν, με την πάρδ τυ �ρ�νυ, ρι"ι-κές αλλαγές στ τπί της νε�τατης πε-"γρα�ίας μας, με την υιθέτηση και τηνε�αρμγή πικίλων νέων, πρωτπρια-κών για τα ελληνικά δεδμένα, α�ηγη-ματικών μεθ�δων, ανταπκριν�μενωνστις απαιτήσεις εν�ς "έντς �ιωματικύυλικύ, πυ δύσκλα θα μπρύσε να ε-ναρμνιστεί με τις παραδσιακές μρ�έςέκ�ρασης.

O Δημήτρης Xατ"ής, μετά την άμεσαανταπκριν�μενη στα ιστρικά και ιδε-λγικά δρώμενα της επ�ής Φωτιά(1946), επανεμ�ανί"εται με τ Tέλ�ς τηςμικρής μας π�λης (1963) και τυς Aνυπε-ράσπιστ�υς (1966), δύ τ�μυς διηγημά-των, απδεικτικύς τυ μεγάλυ ρήγμα-τς πυ έ�ει ανί�ει η ιστρία ανάμεσαστυς πρπλεμικύς και τυς μεταπ-λεμικύς πε"γρά�υς, καθώς και της ά-μεσης εμπλκής των τελευταίων σταδρώμενα πυ εμπίπτυν στην ιδελγι-κά, κυρίως, πρσδιρισμένη πτική τυςγωνία. Aνάμεσα στ 1961 και στ 1965δημσιεύνται ι τρεις αυττελείς τ�μι«H Λέσ�η, Aριάγνη και Nυ�τερίδα) τηςτριλγίας Aκυ$έρνητες Π�λιτείες τυΣτρατή Tσίρκα (εν�ς �ιλ�δ�υ έργυ –σημείυ ανα�ράς της μεταπλεμικήςμας πε"γρα�ίας, �πυ επιτυγ�άνεται,κατά τν καλύτερ τρ�π, η σύ"ευ�η συ-γκεκριμένων ιστρικών γεγν�των καικαταστάσεων με νεωτερικύς α�ηγημα-τικύς τρ�πυς).

Πρωτ�στατ�ύν

Oι πε"γρά�ι, �μως, πυ πρωτστα-τύν, είναι αυτί πυ γεννήθηκαν απ� τ1924 ώς τ 1940· αυτί, δηλαδή, πυ, έ�-ντας "ήσει τα παιδικά, τα ε�η�ικά και τανεανικά τυς �ρ�νια κατά τη διάρκεια τηςKατ�ής και τυ Eμ�υλίυ και έ�νταςσημαδευτεί απ� τα �σα συγκλνιστικάσυνέ�ησαν στις τραυματικ�τερες και, συ-

νάμα, σκτειν�τερες περι�δυς της πρ�-σ�ατης ελληνικής ιστρίας, επιθυμύν ναδιεισδύσυν στ �άθς των πραγμάτων,ερμηνεύντας, κρίνντας και καταθέτ-ντας τις πρσωπικές τυς αντιδράσεις,�ωρίς, παράλληλα, να αδια�ρύν για τιςκατακτήσεις πυ έ�υν, εν τω μετα�ύ,πραγματπιηθεί στν �ώρ της πε"-γρα�ίας, στην Eυρώπη και στην Aμερική.

Eνδεικτικά, αν ��ι απδεικτικά, των �-σων επισημάνθηκαν, θεωρώ τα παρακά-τω �ι�λία, η σειρά της παράθεσης των -πίων δεν έ�ει α�ιλγικ� �αρακτήρα:Tην τριλγία τυ Bασίλη Bασιλικύ T��ύλλ�, T� πηγάδι και T’ αγγέλιασμα(1961), καθώς και τη Mυθ�λ�γία τηςAμερικής (1964), τις Φωτ�γρα�ίες(1964), τ Z (1966) και τ Eκτ�ς των τει-�ών (1966), τυ ίδιυ συγγρα�έα. Tα μη-�ανάκια (1962) και T� αρμένισμα (1967)τυ Mένη Kυμανταρέα. Mε τ�ν Mινώ-ταυρ� (1962) και Iσ�ρρ�πία τρ�μ�υ(1964) τυ Πέτρυ Aμπατ"�γλυ. Mεσαί-�ς τ�ί��ς (1964) και Oνειρ�π�λ�ι (1965)τυ Παντελή Kαλι�τσυ. Nύ�τες και αυ-γές (1961) τυ Mήτσυ Aλε�ανδρ�πυ-λυ. H κάθ�δ�ς των εννιά (στ περιδικ�«Eπ�ές», 1963) τυ Θανάση Bαλτινύ.H απ�πειρα (1963) τυ Aλέ�ανδρυ K-τ"ιά, Kαι ιδ�ύ ίππ�ς �λωρ�ς (1963) τηςTατιάνας Γκρίτση–Mιλλιέ�. T� �ράγμα(1960) και Oι γ�νατισμέν�ι τυ ΣπύρυΠλασκ�ίτη. Aνα��ρά περιπτώσεων(1966) τυ Aλέ�. Σ�ινά. T� τρίτ� στε�άνι(1962) τυ Kώστα Tα�τσή. Παρα�ωνία(1961) τυ Xριστ��ρυ Mηλιώνη. Πει-σίστρατ�ς (1960), H εκδρ�μή (1964) καιMυθιστ�ρημα (1966) τυ Γιώργυ Xει-μωνά. O τυ�εκι��ρ�ς τ�υ ε�θρ�ύ(1966) τυ πρ�ωρα �αμένυ (1971) Mά-ριυ Xάκκα. Kαγκελ�π�ρτα (1962) τυAντρέα Φραγκιά. O γρασαδ�ρ�ς και τα�ειρ�γρα�α τ�υ Max Tod (1960), B�ράστ� θηρί� (1963), Στη γέμιση τ�υ �εγγα-ρι�ύ (1967) και O A2 (1968) τυ PένυAπστλίδη. Για ένα �ιλ�τιμ� (1964) τυΓιώργυ Iωάννυ Γαλαρία N�7 (1964)τυ Kώστα Kτ"ιά. O κήπ�ς των πριγκί-πων (1966) τυ Nίκυ Mπακ�λα Oι συνυ-πάρ��ντες (1969) τυ Aρισττέλη Nικ-λαΐδη. Aρν�ύμαι (1961) και T� λάθ�ς(1965) τυ Aντώνη Σαμαράκη. H �μ�ρ-�άσ�ημη (1960), T ενύπνι (1960), O ε-�ώστης (1964) H περιπέτεια εν�ς $ι$λί�υ(1965) και O ήρωας της Γάνδης (1967)τυ Nίκυ Kα�τίτση, ενώ δραστικ� ρ�λστη διαμ�ρ�ωση τυ τπίυ, κατά τη δε-καετία τυ ’60, διαδραματί"υν και ι πε-"γρά�ι: Aστέρης K��ατ"ής, ΣωτήρηςΠατατ"ής, Kώστας Λα�άς, Aντρέας Nε-νεδάκης, Iωάννα Kαρατ"α�έρη, Θανά-σης Kωστα�άρας, Φώντας Kνδύλης,P�δης Pύ�ς, Γαλάτεια Σαράντη, Tηλέ-μα�ς Aλα�έρας, Nίκς Πλίτης, Kω-στύλα Mητρπύλυ, Eύα Bλάμη κ.ά.

Στ δεύτερ μισ� της δεκαετίας, αρ�ί-"υν να κάνυν την εμ�άνισή τυς και ισυγγρα�είς τυ ’70. Aπ’ αυτύς υπερι-σ�ύυν ι πιητές, γεγν�ς ενδεικτικ�, εν-δε�μένως, τυ γεγν�τς �τι ι πε"γρά-�ι �ρειά"νται περισσ�τερ �ρ�ν γιατην ωρίμανση των �ιωμάτων τυς. Aπ� �-συς μπ�ρεσα να εντπίσω, ανα�έρωτυς πιητές: Δημήτρη Kαλκύρη (1967),Mαρία Λαϊνά (1968), Γιώργ Mαρκ�πυ-λ (1968), Στέ�αν Mπεκατώρ (1968),Δημήτρη Πταμίτη (1967) και Nτίν Σιώ-τη (1966), καθώς και την πε"γρά� Aλε-�άνδρα Δεληγιώργη (1969). Θα τυς συ-ναντήσυμε �λυς, ανε�αιρέτως, απ� ταμέσα της επ�μενης δεκαετίας, να συμ�ά-λυν στη διαμ�ρ�ωση εν�ς ακ�μα νε�τε-ρυ λγτε�νικύ πρσώπυ.

T�υ Πλάτων�ς Mαυρ�μ�ύστακ�υ

Eπίκ�υρ�υ καθηγητή Tμήματ�ς Θεατρικών Σπ�υδών Πανεπιστημί�υ Aθηνών

Hε�μάλυνση της πλιτικής "ωής τυ τέλυς της δε-καετίας 1950–1960 επιτρέπει τη διεύρυνση της θεα-τρικής δραστηρι�τητας με τη δημιυργία νέων θιά-σων και ε�ασ�αλί"ει τη δυνατ�τητα έκ�ρασης μιας

νέας γενιάς δημιυργών. H πρεία αυτή θα ανακπεί αρ-�ικά με τη δικτατρία των συνταγματαρ�ών, αλλά γρήγ-ρα θα �ανα�ρεί τυς καννικύς ρυθμύς της, ιδιαίτερααπ� τις αρ�ές της επ�μενης δεκαετίας 1970–1980.

Nέα γενιά συγγρα�έωνAπ� τα πρώτα �ρ�νια της δεκαετίας �ε�ωρί"υν ι απ�-

πειρες να δημιυργηθύν νέι θεατρικί �ρείς, ενώ εμ-�ανί"εται �λ και πι συ�νά η νέα συγγρα�ική γενιά. Mε-τά τν Bασίλη Zιώγα (T� πρ��ενι� της Aντιγ�νης, Δωδέ-κατη Aυλαία 1960), τν Kώστα Mυρσελά (Aνθρωπ�ι καιάλ�γα Δωδέκατη Aυλαία 1962), τη Λύλα Aναγνωστάκη(H Πύλη, Θέατρ Tέ�νης 1964–1965) και τν Παύλ Mά-τεσι (H τελετή, Θέατρ Nέας Iωνίας 1966), θα παρυσια-στύν πλλί συγγρα�είς ι πίι θα διαμρ�ώσυν τανέα �αρακτηριστικά της μεταπλεμικής δραματυργίας.Oι νέι συγγρα�είς θα απδίδυν δια�ρετικές �ψεις πα-ρ�μιων �αινμένων, θα επε�εργά"νται παρ�μια πρ-�λήματα, θα ανα�έρνται σε παρ�μιες α�ίες και θα συ-

H «Aγγέλα» τ�υ Γιώργ�υ Σε�αστίκ�γλ�υ. Θέατρ� Tέ�νης, 1964.

γκρτήσυν ένα ενδια�έρν σώμαέργων τα πία ανα�έρνται σε "η-τήματα της ελληνικής κινωνίας α-ντλώντας την έμπνευσή τυς κυρίωςαπ� τα άμεσα αντιληπτά �αιν�μενάτης. Συσπειρωμένι κυρίως γύρω α-π� θιάσυς πυ έ�υν μια κριτικήστάση απέναντι στυς πρωταγωνι-στικύς θα εμ�αθύνυν την έρευνατης ελληνικής θεατρικής πρακτικήςπρς την κατεύθυνση εν�ς πρ�λη-ματισμύ πυ �αρακτηρί"ει τα θέα-τρα τέ�νης. Mέ�ρι την περίδ τηςδικτατρίας έ�υν ιδρυθεί νέι θία-

σι πυ συ�νά �αρακτηρί"νται ωςπειραματικί: με τη Δωδέκατη Aυ-λαία, τ Kυκλικ� Θέατρ τυ Λεωνί-δα Tρι�ι"ά, τ Θέατρ Πρεία τυAλέ�η Δαμιανύ, τ θέατρ NέαςIωνίας τυ Γιώργυ Mι�αηλίδη, τΠειραματικ� Θέατρ της MαριέτταςPιάλδη, και άλλες θεατρικές μάδεςδημιυργείται ένας ευρύτερς �ώρςπρ�ληματισμυ γύρω απ� τ ρ�λτης θεατρικής πρά�ης πυ συσπειρώ-νει τυς νέυς δημιυργύς παρέ�-ντας παράλληλα με τ Θέατρ Tέ-�νης τυ Kαρ�λυ Kυν ένα �ήμα


Στ�ν πυρετ� τ�υ π�λιτικ�ύ κλίματ�ς και η επιθεώρηση «Γαργάλα τα... Γαργάλα τα...» (1964) τωνM. Tραϊ��ρ�υ και N. Eλευθερί�υ (μ�υσική Z. Iακω�ίδη) στ� «Θέατρ� Bέμπ�», με τ�υς N. Σταυρί-δη, A. Λει�αδίτη, I. Φέρμη, T. Mηλιάδη, T. Γιανν�π�υλ�.

«H π�λη» της Λ�ύλας Aναγνωστάκη με τ�υς N. B�υτέρη, M. Λυμπε-ρ�π�ύλ�υ και Γ. Λα+άνη σε σκην�θεσία Kαρ�λ�υ K�υν απ� τ� Θέα-τρ� Tέ�νης (1965). Πρωτ�παί�τηκε μα+ί με άλλα δύ� μ�ν�πρακτα(«H Διανυκτέρευση», «H Παρέλαση») με γενικ� τίτλ� «H Π�λη».

έκ�ρασης, τ�σ για τυς νέυς ηθ-πιύς �σ και τη νέα γενιά των συγ-γρα�έων.

Oι καθιερωμέν�ι

Oι θίασι πυ δημιυργύνται απ�την αρ�ή της δεκαετίας με τη συμμετ-�ή πρωταγωνιστών πυ έ�υν καθιε-ρωθεί στη συνείδηση εν�ς ευρύτερυκινύ, τ�σ απ� την παρυσία τυς σεκινηματγρα�ικές παραγωγές �σ καισε σημαντικές παραστάσεις τυ Eθνι-κύ Θεάτρυ ενισ�ύυν την πικιλίατυ θεατρικύ τπίυ ακλυθώντας�έ�αια την πρακτική πυ έ�υν καθιε-ρώσει επιτυ�ημένα σ�ήματα της πρη-γύμενης δεκαετίας �πως θίασς τυ

Mάνυ Kατράκη, τυ Kώστα Mυσύ-ρη ή τυ Δημήτρη Mυράτ.

Oι θίασι πυ ιδρύυν η Πα�ινύ μετν Mινωτή, η Eλλη Λαμπέτη, Δημή-τρης Xρν, Aλέκς Aλε�ανδράκης, ηT"ένη Kαρέ"η, αλλά και η Kάκια Aνα-λυτή με τν Kώστα Pηγ�πυλ, η Σμα-ρύλα Γιύλη και η Aλίκη Bυγιυ-κλάκη διαμρ�ώνυν τη �υσιγνωμίατυς με επιλγές πυ ε�αρτώνται απ�τις δυνατ�τητες των ηθπιών πυσυμμετέ�υν και απ� πρτιμήσεις πυσ�ετί"νται τ�σ με την πνευματικήτυς πρέλευση �σ και με τις καλλιτε-�νικές τυς σταδιδρμίες.

Kατά την περίδ πριν απ� τη δικτα-τρία παρυσιά"νται και ι σημαντι-κές απ�πειρες των Mάνυ Xατ"ιδάκι

και Mίκη Θεδωράκη πυ α�ιπιώ-ντας τη διάδση και την απδ�ή της έ-ντε�νης λαϊκής μυσικής με θεάματα(Oδ�ς Oνείρων, Oμ�ρ�η Π�λη, Tρα-γ�ύδι τ�υ Nεκρ�ύ Aδελ��ύ), τα πίαπλυτί"υν την εικ�να της αθηναϊκήςθεατρικής "ωής, πρ�άλλυν νέα πρ�-τυπα θεατρικής δραστηρι�τητας καιστ�εύυν στην πρσέλκυση τυ ευρύ-τερυ κινύ.

Iδρυση τ�υ KΘBE

H ίδρυση τυ Kρατικύ ΘεάτρυBρείυ Eλλάδς (1961) στη Θεσσαλ-νίκη εντάσσεται στην ίδια πρσπάθειαπυ εί�ε αρ�ίσει απ� τα μέσα της πρη-γύμενης δεκαετίας για τη δημιυργία

σημαντικών κρατικών θεσμών πυ θασυμ�άλυν στην ανάπτυ�η της θεατρι-κής δραστηρι�τητας. H λειτυργία μ�-νιμης κρατικής σκηνής στη Θεσσαλνί-κη έδωσε σημαντική ώθηση για τη δια-μ�ρ�ωση μιας αυτ�νμης θεατρικής"ωής στη συμπρωτεύυσα και συνέ�α-λε στην εδραίωση μιας αντίληψης, η -πία πρ�άλλεται απ� δημυργύςτυ θεάτρυ πυ διεκδικύν �ρυς θε-ατρικής δημιυργίας πέρα απ� την πα-ραδσιακή αθηναϊκή θεατρική αγρά.Στην ίδια κατεύθυνση στ�εύει και η ί-δρυση τυ περιδεύντς AρματςΘέσπιδς τ πί θα διακ�ψει ριστι-κά τη λειτυργία τυ τ 1982.

H δεκαετία 1960-1970 �αρακτηρί"ε-ται και απ� ένα σημαντικ� ενδια�έρνγια τις θεατρικές εκδ�σεις. T ενδια�έ-ρν αυτ� τρ�δτείται κυρίως απ� ει-δικευμένα περιδικά. H ετήσια έκδσηΘέατρ� τυ Θ. Kρίτα με τη διεύθυνσητυ Mάριυ Πλωρίτη (1957-1960) κα-ταγρά�ει τα πεπραγμένα της ελληνικήςθεατρικής "ωής, ενώ η μώνυμη τριμη-νιαία έκδση τυ K. Nίτσυ συμ�άλλειστην ευρύτερη γνωριμία τυ ελληνικύκινύ και των ανθρώπων τυ θεάτρυμε νε�τερες θεωρητικές πρσεγγίσειςθεατρικών �αινμένων και με συστη-ματική ενημέρωση για την παγκ�σμιαθεατρική δραστηρι�τητα.

Tα πρώτα �ρ�νια της δεκαετίας πρ-ετιμά"υν μια νέα πρεία τυ θεά-τρυ, η συνέ�εια της πίας θα εντπι-στεί μετά τ 1972-1973, την περίδ δη-λαδή κατά την πία θα ανασταλεί η ι-σ�ύς ρισμένων απ� τυς περιριστι-κύς της ελευθερίας ν�μυς της δικτα-τρίας. H πραγματική �μως ανάπτυ�ητυ ελληνικύ θεάτρυ θα αρ�ίσει ναγίνεται για πρώτη �ρά στην ιστρίατυ τ�πυ �ωρίς την ύπαρ�η πιασ-δήπτε δέσμευσης με τη νέα περίδλειτυργίας της δημκρατίας, πυ αρ-�ί"ει με τη μεταπλίτευση.

ΘEATPO

H περίδς

της άνθησης


H EΛΛAΔA 1960 –1965

O «Oυραν�ς» τυ Tάκη Kανελλ�πυλυ (1962) με σενάρι Γιώργυ Kι-τσ�πυλυ και μυσική Aργύρη Kυνάδη. Πιητικ�ς ρυθμ�ς και λυρικήματιά στ θέμα τυ πλέμυ της Aλ�ανίας.

Tης Mαρίας Kατσ�υνάκη

Πληθωρική σε ταινίες καιγεγ�ν�τα η δεκαετία τ�υ’60. O εμπ�ρικ�ς κινημα-τ�γρά��ς �ρίσκεται στ�απ�γει� τ�υ, ενώ παράλ-ληλα κάνει την εμ�άνισήτης μια γενιά σκην�θετώνπ�υ αν�ίγει νέ�υς δρ�-

μ�υς και πρ��πτικές, κυ��ρώντας τηδυναμική και την τ�λμη τ�υ Nέ�υ Eλλη-νικ�ύ Kινηματ�γρά��υ. Aπ� τη μια, τ�μελ� και η �αρσ�κωμωδία κυριαρ!�ύν,τ� μι�ύ"ικαλ γνωρί"ει ταμειακές δ�#ες.Aπ� την άλλη, �ι ταινίες τ�υ Kακ�γιάν-νη, τ�υ K�ύνδ�υρ�υ, τ�υ Kανελλ�π�υ-λ�υ, �έρν�υν νέα αισθητική και θεματ�-λ�γία δαπνε�μενες απ� �ίστρ� και ύ��ςπ�υ αι�νιδιά"ει ευ!άριστα τη «ρ�υτίνα»της εγ!ώριας παραγωγής.

E�δ�μάδακινηματ�γρά��υ

Σε μια Eλλάδα π�υ διανύει την πρώτημεταπ�λεμική της περί�δ� πρ�σπαθώνταςνα επ�υλώσει τα τραύματα των δύ� περα-σμένων δεκαετιών, να αν�ί#ει �ρί"�ντεςκαι να επανακτήσει τ� ενδια�έρ�ν της γιατα διεθνή δρώμενα, εμ�ανί"εται η 1ηE�δ�μάδα Eλληνικ�ύ Kινηματ�γρά��υπ�υ αντανακλά και καλλιεργεί αντιλή-ψεις, διαθέσεις, κατευθύνσεις. Eκεί συνυ-πά!�υν �ι σταρ τ�υ εμπ�ρικ�ύ κυκλώμα-τ�ς και �ι αναδυ�μενες στάρλετ με νέ�υςδημι�υργ�ύς π�υ κάν�υν τα πρώτα τ�υς�ήματα. Eκεί �ι πρώτες ανατρεπτικές,π�ιητικές πρ�τάσεις μά!�νται σώμα μεσώμα με τη λ�γ�κρισία και τ�υς απ�κλει-σμ�ύς. O Παύλ�ς Zάννας και � Λίν�ς Π�-λίτης (της εταιρείας «Tέ!νη» της Θεσσα-λ�νίκης), εμπνευστές και εμψυ!ωτές τ�υνέ�υ θεσμ�ύ, έθεσαν τ� 1960 τα θεμέλιατης «E�δ�μάδας» π�υ μια ε#αετία αργ�τε-ρα (1966) μετ�ν�μά"εται σε Φεστι�άλ Kι-νηματ�γρά��υ. Hδη, απ� την πρώτη !ρ�-νιά, διαγρά��νται �ι αντιτιθέμενες κλί-σεις. Aπ� τη μια τ� καταναλωτικ� σινεμά

KINHMATOΓPAΦOΣ

Eλπιδ��ρες

εμ�ανίσειςμε τη «Mανταλένα» (η Aλίκη B�υγι�υκλά-κη τιμήθηκε με τ� �ρα�εί� ερμηνείας) καιαπ� την άλλη η πρ�σωπική δημι�υργίατ�υ Nίκ�υ K�ύνδ�υρ�υ «T� π�τάμι», αλ-λά και η παρ�υσία εν�ς άγνωστ�υ νεαρ�ύΘεσσαλ�νικι�ύ π�υ έγινε τ� ελπιδ��ρ�πρ�σωπ� της ημέρας με μια μικρ�ύ μή-κ�υς ταινία. Hταν � Tάκης Kανελλ�π�υ-λ�ς με τ� «Mακεδ�νικ� γάμ�». T� 1962 θαεπιστρέψει με τ�ν «Oυραν�», τ� 1966 μετην «Eκδρ�μή» και θα πάρει τ�ν τίτλ�τ�υ «λυρικ�ύ π�ιητή της εικ�νας», τ�υ«πρώιμ�υ μ�ντερνιστή», αλλά και τ�υ μ�-νήρη, αινιγματικ�ύ ανθρώπ�υ. T� 1965«#εμύτισαν» με μικρ�ύ μήκ�υς ταινίες ση-μαντικ�ί δημι�υργ�ί: � B�ύλγαρης, � Πα-παστάθης, � Λιαρ�π�υλ�ς, � Zώης. T� υ-π�γει� ρεύμα εν�ς νέ�υ κινηματ�γρά��υπ�υ ��ύσκωνε διαρκώς #εσπά τ� 1966 στ�7� Φεστι�άλ: «Mε τη λάμψη στα μάτια»τ�υ Π. Γλυκ��ρύδη, «Mέ!ρι τ� πλ�ί�» τ�υAλ. Δαμιαν�ύ, «Πρ�σωπ� με πρ�σωπ�»τ�υ P. Mανθ�ύλη, «O θάνατ�ς τ�υ Aλέ-#ανδρ�υ» τ�υ Δ. K�λλάτ�υ και �έ�αια η

κλασική πλέ�ν μικρ�ύ μήκ�υς τ�υ Π.B�ύλγαρη «T"ίμης � τίγρης».

Παντ�δυναμίατης παραγωγής

T� ίδι� διάστημα δύ� σκην�θέτες δ�κι-μά"�νται στ� αρ!αί� δράμα: � Γ. T"α�έλ-λας με την «Aντιγ�νη» και � Mι!. Kακ�-γιάννης με την «Hλέκτρα», στ�!εύ�νταςστη δια!ρ�νικ�τητα των αρ!αίων μύθωνκαι πρ�τύπων. H ετήσια παραγωγή τ�υελληνικ�ύ κινηματ�γρά��υ αυ#άνει !ρ�-ν� με !ρ�ν�. Oι 60 ταινίες τ�υ 1960–61, θαγίν�υν 117 τ� 1966. Oι παραγωγ�ί είναιπαντ�δύναμ�ι (η �ασιλεία της «Φίν�ςΦιλμ»), καθ�ρί"�ντας τ� γ�ύστ� τ�υ κ�ι-ν�ύ αλλά και τα �εστι�αλικά �ρα�εία (�-πως τ� 1966 � T"έιμς Πάρις με τ�υς «+ε-!ασμέν�υς ήρωες»). Tαυτ�!ρ�να, η ελλη-νική κ�ινωνία μεταλλάσσεται. Mικρ�αστι-κ�π�ιείται, μέσα στην πα�λά"�υσα επιθυ-μία «να πιάσει την καλή». Π�νηρ�ί επαρ-

!ιώτες, κ�μπιναδ�ρ�ι, �α�λατάδες, έντι-μ�ι αλλά και καταπιεσμέν�ι δημ�σι�ι υ-πάλληλ�ι, "ηλιάρηδες σύ"υγ�ι, τρ��δ�-τ�ύν την πένα τ�υ Aλέκ�υ Σακελλάρι�υ(«H Aλίκη στ� ναυτικ�», «H σω�ερίνα»,κ.�.κ.), αλλά και τ�υ Nτίν�υ Δημ�π�υλ�υ(«Δεσπ�ινίς διευθυντής»), τ�υ Γρηγ�ρηΓρηγ�ρί�υ («Tα 201 καναρίνια»), τ�υΓιώργ�υ T"α�έλλα («H δε γυνή να ��ή-ται τ�ν άνδρα») κ.ά.

«Kατή��ρ�ς» και«Tα κ�κκινα �ανάρια»

O Γ. Δαλιανίδης γυρί"ει τ�ν «Kατή��-ρ�» (1961–62) πρ��άλλ�ντας ένα καυτ�κ�ινωνικ� θέμα: τη δια�θ�ρά και τ�ν τε-ντιμπ�ϊσμ� των νέων. Oι αρ!ές τ�υ ιταλι-κ�ύ νε�ρεαλισμ�ύ αναλ�γως πρ�σαρμ�-σμένες. H Zωή Λάσκαρη με τη ημίγυμνεςεμ�ανίσεις της αναδεικνύεται στη σε#�υα-λικ�τερη σταρ τ�υ κινηματ�γρά��υ. Hταινία έρ!εται πρώτη σε εισπρά#εις

H Eιρήνη Παππά και η Aλέκα Kατσέλη σε σκηνή απ� την «Hλέκτρα» (1962) τυ Mι�. Kακγιάννη. Kινηματγρα-

�ική μετα�ρά της μώνυμης τραγωδίας τυ Eυριπίδη με απή�ηση και �ρά�ευση σε διεθνή �εστι�άλ.


Nίκς Kύρκυλς και σε πρώτη εμ�άνιση η Zωή Λάσκαρη στ κινωνικ� αισθηματικ� δράμα «Kατή�ρς» (1961)τυ Γιάννη Δαλιανίδη.

H Aλίκη Bυγιυκλάκη στη «Mανταλένα»(1960) τυ Nτίνυ Δημ�πυλυ (�ωτ.: LeCinema Grec, Παρίσι 1995).

Mαίρη Xρνπύλυ, Γιώργς Φύντας και Kατερίνα Xέλμη στ κινωνικ� δράμα «Tα κ�κκινα �ανάρια» σεσκηνθεσία Bασίλη Γεωργιάδη και μυσική Σταύρυ %αρ�άκυ (�ωτ.: Iάσων Tριαντα�υλλίδης «Στ τέλς μιλά-ει τ πανί» εκδ. «Aμμς»).

(161.331 εισιτήρια). Oι ηθικ�πλαστικ�ύπεριε!�μέν�υ υπ�θέσεις με διδακτικές α-π�λή#εις δίν�υν σταδιακά τη θέση τ�υςστη �αντασμαγ�ρία. T� πρώτ� ελληνικ�έγ!ρωμ� σινεμασκ�π είναι σε παραγωγήτ�υ Φίν�υ και σκην�θεσία τ�υ «!ρυσ��-ρ�υ» για τα στ�ύντι� τ�υ σκην�θέτη Γ.Δαλιανίδη. T� μι�ύ"ικαλ «Kάτι να καίει»κ��ει 660.791 εισιτήρια. Tην ίδια !ρ�νιά(1963) � Bασίλης Γεωργιάδης με «Tα κ�κ-κινα �ανάρια», καλ�γυρισμέν� μελ� γιατη "ωή σε ένα �ίκ� αν�!ής, έρ!εται στηντρίτη θέση με 473.686 εισ. και � Nίκ�ς

K�ύνδ�υρ�ς με τις «Mικρές A�ρ�δίτες»στη 14η (με 114.000 εισ.). Kαι �ι δύ� ται-νίες κάν�υν διεθνή καριέρα. T�σ� η συμ-��λική, ιδι�τυπη σε επίπεδ� γρα�ής (εικα-στική ανα"ήτηση και έκ�ραση τ�υ ενστί-κτ�υ και της �ύσης) ταινία τ�υ K�ύνδ�υ-ρ�υ κερδί"ει τη Xρυσή Aρκτ� στ� Φεστι-�άλ τ�υ Bερ�λίν�υ �σ� και τ� νε�ρεαλι-στικ� δράμα τ�υ Γεωργιάδη �θάνει στ�Φεστι�άλ των Kαννών και �ά"ει υπ�ψη-�ι�τητα για τ� Oσκαρ #εν�γλωσσης ται-νίας. H δεκαετία τ�υ ’60 σταθερ�π�ιείτ�υς σταρ (Aλίκη B�υγι�υκλάκη, T"ένη

Kαρέ"η, Zωή Λάσκαρη, Nίκ�ς K�ύρκ�υ-λ�ς, Pένα Bλα!�π�ύλ�υ, Kώστας B�υ-τσάς κ.�.κ.), αναδεικνύει την κωμική λάμ-ψη και υπ�κριτική ευελι#ία τ�υ ΘανάσηBέγγ�υ («Ψηλά τα !έρια Xίτλερ»), δίνει τ�πρ��άδισμα σε κωμωδίες ηθών ή παρε#η-γήσεων, συντηρεί την επιρρ�ή τ�υ μελ� (�Nίκ�ς +ανθ�π�υλ�ς ανακηρύσσεται στ�«παιδί τ�υ λα�ύ»), εμπνέεται απ� την κα-τ�!ή και τ�ν π�λεμ� («Διωγμ�ς», «Mε τηλάμψη στα μάτια», «T� μπλ�κ�» κ.ά.) καικάνει τις πρώτες απ�πειρες να ασκήσεικριτική στην κ�ινωνία, στην ε#�υσία, και

να απ�καλύψει τ� παρακράτ�ς (μετά τ�1963 και την εκλ�γική νίκη της EνώσεωςKέντρ�υ), με μικρ�ύ μήκ�υς, κυρίως, πα-ραγωγές: «Eκατ� ώρες τ�υ Mάη», των Δ.Θέ�υ και Φ. Λαμπριν�ύ, «Aναμ�νή» τ�υK. Σ�ήκα, «Eλιές» τ�υ Δ. K�λλάτ�υ,«Γράμμα απ� τ� Σαρλερ�υά» τ�υ Λ. Λια-ρ�π�υλ�υ κ.ά. T� 1966 συν�ψί"εται η «α-ναγέννηση» τ�υ ελληνικ�ύ κινηματ�γρά-��υ (με ταινίες–σταθμ�ύς, �πως πρ�ανα-�έραμε). Mια αναγέννηση π�υ θα πνιγείστα σπάργανά της με την επι��λή της δι-κτατ�ρίας τ� 1967.


H EΛΛAΔA 1960 –1965

Γεωργί�υ Mπ�υ�ιάνη «Aυτ�πρ�σωπ�γρα�ία», 1953 (λάδι σε μ�υσαμά 38x27,5 εκ., ιδιωτικήσυλλ�γή). Mετά τ� θάνατ� τ�υ (1959), δημι�υργήθηκε � «Σύλλ�γ�ς Φίλων τ�υ Mπ�υ�ιάνη».T� 1963 έγινε έκθεση έργων τ�υ στ� Πρακτ�ρεί� Πνευματικής Συνεργασίας τ�υ Mάρι�υ Bαϊ-άν�υ και τ� 1965 ακ�λ�ύθησε άλλη στην Eλλην�αμερικανική Eνωση (�ωτ.: Aλέ". #ύδης,«Mπ�υ�ιάνης � δάσκαλ�ς», εκδ. «Περίπλ�υς», 1999).

T�υ Δημήτρη Παυλ�π υλ υ

Iστ�ρικ�ύ της Tέ�νης

T� 1961 αν�ίγ�υν η Πινακ�θήκη Iωαννίνωνκαι η Πινακ�θήκη Iερ�ύ Iδρύματ�ς Eυαγ-γελίστριας Tήν�υ. H Eλλάδα συμμετέ�ειστην Mπιενάλε Aλε�ανδρείας, στην Mπιε-νάλε τ�υ Σά� Πά�λ�, �π�υ � !ωγρά"�ς N.Kεσσανλής τιμάται με διάκριση και στηνMπιενάλε Nέων Παρισι�ύ. Oργανώνεται ηA΄ Πανελλαδική Eκθεση Nέων στ� Γαλλικ�

Iνστιτ�ύτ�. O !ωγρά"�ς A. Γεωργιάδης � Kρης απ��ω-ρεί απ� την AΣKT λ�γω �ρί�υ ηλικίας.

T� 1962 ιδρύ�νται η Δημ�τική Πινακ�θήκη P�δ�υκαι η Πινακ�θήκη Σύγ�ρ�νης Eλληνικής Tέ�νης Kαλα-μάτας. Oργανώνεται η B΄ Πανελλαδική Eκθεση Nέωνστ� Γαλλικ� Iνστιτ�ύτ�. H Eλλάδα συμμετέ�ει στηνMπιενάλε Bενετίας, με γλυπτά τ�υ Xρήστ�υ Kαπρά-λ�υ. Oργανώνεται στ� Zάππει� έκθεση Caravaggio καιτης Σ��λής τ�υ, με διμερή συμμετ��ή, ελληνική και ιτα-λική. O !ωγρά"�ς Γ. M�ραλης �λ�κληρώνει την εγ�ά-ρακτη σύνθεση ε�ωτερικών τ�ί�ων τ�υ �εν�δ��εί�υHilton. Eκδίδ�νται τ� περι�δικ� Nέες M�ρ�ές, της �-μώνυμης γκαλερί και � πρώτ�ς τ�μ�ς της Iστ�ρίας τηςνε�ελληνικής τέ�νης (�ωγρα�ικής, γλυπτικής, �αρακτι-κής, αρ�ιτεκτ�νικής και διακ�σμητικής) 1821–1941, τ�υδημ�σι�γρά"�υ, τε�ν�κρίτη, !ωγρά"�υ και λ�γ�τέ�νηΦώτ�υ Γι�"ύλλη (Σπύρ�υ N. M�υσ�ύρη). O Zωγρά-"�ς και ακαδημαϊκ�ς E. Θωμ�π�υλ�ς γίνεται πρ�ε-δρ�ς της Aκαδημίας Aθηνών. O !ωγρά"�ς Xρήστ�ςΛε"άκης δι�ρί!εται καθηγητής της !ωγρα"ικής στ�AΠΘ.

T� 1963 ιδρύ�νται η γκαλερί «Z�υμπ�υλάκη» απ�τ�ν γι� τ�ύ παλι�ύ αρ�αι�πώλη Θε�δωρ�υ Z�υμπ�υ-λάκη, Tάσ� και τα αδέλ"ια τ�υ, η «Aίθ�υσα Tέ�νηςXίλτ�ν» απ� την Mαριλένα Λιακ�π�ύλ�υ, κ�ρη τ�υ !ω-γρά"�υ Π. Bυ!άντι�υ και η γκαλερί «Mέρλιν». H γκα-λερί «Zυγ�ς» αν�ίγει τ� «P�λ�ι», κέντρ� ε"αρμ�σμέ-νων τε�νών. Γίνεται αναδρ�μική έκθεση έργων τ�υ !ω-γρά"�υ Γ. Mπ�υ!ιάνη στ� Πρακτ�ρεί� ΠνευματικήςΣυνεργασίας τ�υ λ�γ�τέ�νη Mάρι�υ Bαϊάν�υ. H Eλλά-δα συμμετέ�ει στη Mπιενάλε Nέων Παρισι�ύ, �π�υ �

EIKAΣTIKEΣ TEXNEΣ

Nέες αίθ�υσες τέ�νηςγλύπτης Γεράσιμ�ς Σκλά+�ς τιμάταιμε τ� πρώτ� +ρα+εί� γλυπτικής. T� ελ-ληνικ� τμήμα της Διεθν�ύς EνώσεωςKριτικών Tέ�νης (AICA) "ιλ��ενείεκπρ�σώπ�υς της Eνώσεως και �ργα-νώνει στην AΣKT έκθεση Eλλήνων!ωγρά"ων. H Eλλάδα συμμετέ�ει στηνMπιενάλε Aλε�ανδρείας, στην Mπιε-νάλε Σά� Πά�λ�, �π�υ η γλύπτρια I.Σπητέρη – Bερ�π�ύλ�υ τιμάται με τ�δεύτερ� +ρα+εί�, και στην MπιενάλεNέων Παρισι�ύ. O !ωγρά"�ς N. Nικ�-λά�υ εκλέγεται καθηγητής της !ωγρα-"ικής στην AΣKT.

T� 1964 ιδρύ�νται τ� M�υσεί�

Eργων Θε�"ιλ�υ απ� τ�ν Mυτιληνι�τε�ν�κρίτη Teriade (Στρ. Eλευθεριά-δης) και η γκαλερί τ�υ Kέντρ�υ Tε�ν�-λ�γικών E"αρμ�γών. Δι�ργανώνεταιέκθεση !ωγρα"ικών έργων τ�υ Θε�"ι-λ�υ στην Eλλην�αμερικανική Eνωση.Mπαίνει � θεμέλι�ς λίθ�ς τ�υ κτιρί�υτης EΠMAΣ. Oργανώνεται στην «Aί-θ�υσα Tέ�νης Xίλτ�ν» έκθεση τωνπρωτ�π�ρων της νε�τερης ελληνικήςτέ�νης. H Eλλάδα συμμετέ�ει στηνMπιενάλε Bενετίας.

T� 1965 � Teriade δωρί!ει τ� M�υ-σεί� Eργων Θε�"ιλ�υ στ�ν δήμ� Mυ-τιλήνης και ιδρύεται η γκαλερί

«Aστ�ρ». H γκαλερί «Zυγ�ς» διακ�-πτει τη λειτ�υργία της. Δι�ργανώνεταιαπ� τ�ν τε�ν�κρίτη T.Π. Σπητέρη η με-γάλη διεθνής έκθεση Παναθήναια τηςΣυγ�ρ�ν�υ Γλυπτικής, με διαμ�ρ"ωσητ�υ �ώρ�υ στ� λ�"� τ�υ Φιλ�πάππ�υαπ� τ�ν αρ�ιτέκτ�να Γιώργ� K�νδύλη.H Eλλάδα συμμετέ�ει στην MπιενάλεAλε�ανδρείας, στην Mπιενάλε Σά�Πά�λ� και στην Mπιενάλε Nέων Παρι-σι�ύ, �π�υ � γλύπτης Θ�δωρ�ς τιμά-ται με τ� Bρα+εί� P�ντέν.

Aπώλειες: Πεθαίν�υν τ� 1961 �ι !ω-γρά"�ι T. Kαλμ�ύ��ς και N. Kαστα-νάκης (και σκιτσ�γρά"�ς), � γλύπτης

Γ. Συννέ"ας και � καραγκι�!�παί�τηςκαι λαϊκ�ς !ωγρά"�ς Γ. Δεδ�ύσαρ�ς,γι�ς τ�υ επίσης καραγκι�!�παί�τη Θ.Δεδ�ύσαρ�υ, τ� 1963 �ι !ωγρά"�ι Γ.Mηταράκης, Γ. Mπα!ιώτης και A.Σπα�ής, τ� 1964 � σκιτσ�γρά"�ς καιγελ�ι�γρά"�ς K. Θε�δωρίδης (Togo)και τ� 1965 �ι !ωγρά"�ι A. Θε�δωρ�-π�υλ�ς, A. Λάι�ς (και �αράκτης), Σ.Λασκαρίδ�υ, T. Mάρθας, Σ. Mηλιά-δης, Θ. Tσίγκ�ς και A. Xατ!ημι�άλη, �γλύπτης Δ. Περάκης, � σκιτσ�γρά"�ςκαι γελ�ι�γρά"�ς G. Noir (Γεώργι�ςMαυριλάκ�ς) και � δημ�σι�γρά"�ςκαι τε�ν�κρίτης Δ. Kαλλ�νάς.


T�υ Γιώργ�υ N�ταρά

Δημ�σι�γρά�υ

Tα δέκα �ρνια είναι ένα συμ�ατικ ν�ύμερ� για να�ρ�θετήσ�υν τ� πνεύμα της δεκαετίας τ�υ ’60... Eί-ναι π�λλ�ί εκείν�ι π�υ την έ�ησαν αναδρ�μικά καιαρκετ�ί εκείν�ι π�υ την �εκίνησαν νωρίτερα... Kαιείναι και δια!�ρετικς � τρπ�ς π�υ εκ!ράστηκετ� πνεύμα αυτ σε κάθε τπ�... Yπάρ�ει μως ένακ�ιν σημεί� π�υ λ�ι και λα συναντώνται. Hπρκληση, η ρί�η, η απελευθέρωση. Θα μπ�ρ�ύσε

να πει κανείς τι κάτι τέτ�ι� εί�ε γίνει στην Eυρώπη και στη δε-καετία τ�υ ’30, και μάλιστα σε πι� ακραί� �αθμ. Yπάρ�ει μωςμια σημαντική δια!�ρά: Στη μα�ικτητα. H επαναστατημένηνέα γενιά της δεκαετίας τ�υ ’30 –με επίκεντρ� τ�υς σ�υρεαλι-στές– λειτ�υργ�ύσε σ�εδν περιθωριακά. Eνώ στη δεκαετία τ�υ’60 και � τελευταί�ς «γεγές» της γης συμ�λι�ε μια !��ερή ανα-τρ�πή στα μάτια των πρ�ηγ�ύμενων γενεών... Kαι � τελευταί�ς«μαλλιάς» στη δεκαετία τ�υ ’60 λειτ�ύργησε για μια στιγμή σανένα σύμ��λ�, κυρι�λεκτικά σαν ένας μύθ�ς! O μύθ�ς τ�υ και-ν�ύργι�υ, τ�υ δια!�ρετικ�ύ. H νε�λαία της δεκαετίας τ�υ ’60!άνηκε σαν ένα πακέτ� ε�ωγήινων μέσα σε τακτ�π�ιημένη κ�ι-νωνία. E�ωγήινων π�υ π�λλαπλασιά��νταν συνε�ώς σε μεγάλεςπ�στητες...

H ανατρ�πή αυτή δεν εί�ε, κατ’ αρ�άς, π�λιτικ �αρακτήρα,δεν ήταν μια ιδε�λ�γική, συνειδητ�π�ιημένη κίνηση. Hταν μίααλλαγή κ�ινωνικής συμπερι!�ράς και στάσης, με κινητήρια δύ-ναμη έναν απλυτ� παρ�ρμητισμ. Hταν μια ανατρ�πή �ωρίςαπώτερ� στ��, �ωρίς συγκεκριμένη πρ��πτική. T� κυρίαρ��στ�ι�εί� της, έτσι πως εκ!ράστηκε στ�ν Παρισιν Mάη τ�υ’68, ήταν τ� «Eδώ και Tώρα». Eνα σύνθημα αν�ι�τ στ�ν καθέ-να να τ� �ρησιμ�π�ιήσει πως ήθελε. Oι μαύρ�ι στην Aμερικήτ� �ρησιμ�π�ίησαν για να απαιτήσ�υν ψή!� και π�λιτική �ει-ρα!έτηση. Eνώ μια μαθήτρια απ τ�υ Zωγρά!�υ πάτησε πάνωτ�υ για να κάνει σε� �ωρίς δεσμεύσεις... (Xάρη στη δεκαετίατ�υ ’60, π�λύ σύντ�μα �ι δακτυλ�δεικτ�ύμενες μαθήτριες έπα-ψαν να είναι σε ένα σ��λεί� �ι ερωτικά απελευθερωμένες κι έγι-ναν �ι παρθένες...).

H σε��υαλική ήταν η πρώτη επανάσταση π�υ έ!ερε η δεκαε-τία τ�υ ’60 σε �ικ�υμενικ, μα�ικ επίπεδ�. Kαι την επέκτεινε

Kαλ�καίρι 1962, στα παρασκήνια τ�υ θεάτρ�υ Mετρ�π�λιταν, της λεω��ρ�υ Aλε�άν-δρας, αμέσως μετά την πρεμιέρα της μυθικής «Oδ�ύ Oνείρων». Mερικ�ί απ� τ�υς �α-σικ�ύς συντελεστές της παράστασης, απ� αριστερά: Aλέ�ης Σ�λ�μ�ς (κείμενα–σκην�-θεσία), Mάν�ς Xατ�ιδάκις, Δημήτρης X�ρν και Mίνως Aργυράκης (σκηνικά–κ�στ�ύμια).

γενικτερα στις σ�έσειςτων ανθρώπων. Για πρώτη!�ρά ττε αρ�ί��υν νακάν�υν παρέα λαϊκά παι-διά με παιδιά καλών αστι-κών �ικ�γενειών... Γιαπρώτη !�ρά � νεαρς υ-πάλληλ�ς ενς �εν�ινάδι-κ�υ μπ�ρ�ύσε να κάνει«τρέλες», με την κρη ενς�ι�μη�άν�υ... Για μια στιγ-μή στη δεκαετία τ�υ ’60 -λ�ι έγιναν ένα, σ� και ανσε επίπεδ� κατεστημέν�υ,� ανα�ρ�νισμς, η μαύρηαντίδραση και η αγριτη-τα κυριαρ��ύσαν. Oσ�ι σεεπίπεδ� κατεστημέν�υ καιπ�λιτικής πραγματικτη-τας πρ�σπάθησαν να κά-ν�υν κάτι δια!�ρετικ υ-πέστησαν σ��αρά �τυπήματα. Στην Aμε-ρική � Kένεντι δ�λ�!�νήθηκε, στην Tσε-��σλ��ακία μπήκαν τα τανκς, και στηνEλλάδα �ι Λαμπράκηδες πήγαν ε��ρία,με τ�ν ερ��μ της ��ύντας. Oι συγκρ�ύ-σεις ανάμεσα στ� νέ� πνεύμα και την ύλητης ε��υσίας ήταν !��ερά σκληρές. Eωςκαι αιματηρές. Tην ώρα π�υ σε λη τηνAμερική απλώνεται τ� μήνυμα της αγά-πης, της ειρήνης και των λ�υλ�υδιών, τ�κατεστημέν� επι�ειρεί τις πλέ�ν αιματη-ρές επιθέσεις στ� Bιετνάμ. Tην ώρα π�υστήνεται τ� ανεπανάληπτ� πανηγύρι τ�υΓ�ύντστ�κ, τα ναπάλμ στ� Bιετνάμ, μετα-τρέπ�υν τ� μέτωπ� της μά�ης σε κλαση...

H δεύτερη επανάσταση π�υ έ!ερε η δε-καετία τ�υ ’60 ήταν στην έκ!ραση και την

αισθητική. Στην Aγγλία η αλλαγή �εκίνη-σε με τ�υς Mπιτλς, π�υ γρήγ�ρα επεκτά-θηκε στις HΠA με απίθανες και π�λυπ�ί-κιλες διαστάσεις, στη Γαλλία με τα «τρ�με-ρά παιδιά της κινηματ�γρα!ικής ν�υ�έλ�αγκ, �ι �ώρες αυτές στάθηκαν η αι�μήτ�υ δρατ�ς για τ� νέ� πνεύμα. Oι υπ-λ�ιπες ευρωπαϊκές �ώρες ακ�λ�υθ�ύσανπως μπ�ρ�ύσαν. Oι περισστερες εισέ-πρα�αν κατ’ αρ�άς τ� πνεύμα αυτ σε έναγρα!ικ επίπεδ�, με ε�αίρεση την Eλλά-δα. Στην Eλλάδα τ� νέ� πνεύμα –τ� αντί-παλ� δέ�ς της εκάστ�τε νέας τά�ης– λει-τ�ύργησε μά�ιμα, καταλυτικά και με γνή-σι� ελληνικ �ρώμα. Kαι σε μα�ικ επίπε-δ� εκ!ράστηκε πέρα για πέρα με τ� τρα-γ�ύδι, με τη μ�υσική και τ�ν λγ�, π�υ για

την Eλλάδα απ�τελ�ύν πηγές ανε�άντλη-τες, δια�ρ�νικές και σε μεγάλ� �αθμ λαϊ-κές. Oσ� σπ�υδαί�υς π�ιητές και αν πα-ρήγαγε η Eλλάδα σ’ αυτν τ�ν αιώνα, �λας μπήκε στ� παι�νίδι της έκ!ρασης,της συμμετ��ής της συνδημι�υργίας μέσααπ’ τ� τραγ�ύδι...

Στην Eλλάδα η κ�ινωνική και η αισθητι-κή ανατρ�πή �εκίνησαν παρέα, �έρι �έρι,μέσα απ’ τ� τραγ�ύδι, με ιστ�ρική α!ετη-ρία τη συνάντηση τ�υ Mίκη Θε�δωράκημε τ�ν Γιάννη Pίτσ� στ�ν «Eπιτά!ι�».Eπρκειτ� για μια ελληνικής ταυττηταςανατρ�πή, γιατί τ� �ητ�ύμεν� στη συγκε-κριμένη περίπτωση δεν ήταν ν’ αλλά�ει �κσμ�ς, αλλά κατ’ αρ�άς η Eλλάδα. Πρινπάμε παρακάτω, έπρεπε να θεραπεύσ�υ-

με τις πληγές τ�υ παρελθντ�ς, να δώσ�υ-με δικαίωση κι ελπίδα σ’ ένα μεγάλ� κ�μ-μάτι καταπιεσμέν�υ λα�ύ και ν’ αν�ί��υ-με τα μάτια των άλλων... O «Eπιτά!ι�ς»λ�ιπν, με τη σπ�υδαία π�ίηση και τη μ�υ-σική τ�υ, αλλά �ασισμέν�ς σε λατρεμέ-ν�υς λαϊκ�ύς ρυθμ�ύς και με τη μ�ναδική!ωνή τ�υ Mπιθικώτση, έκανε την πρώτηκίνηση και η απή�ησή τ�υ ήταν καταλυτι-κή, παντ�ύ.

Aν η δικαίωση της Aριστεράς ήταν γιατ�ν Mίκη μ��λς δημι�υργίας, τ� καλλιτε-�νικ τ�υ ραμα δεν εί�ε καμιά σ�έση μετην αισθητική της μέ�ρι ττε Aριστεράς...Kαι η άπ�ψή τ�υ, π�υ κ�ρυ!ώθηκε τ�1964 με την παρ�υσίαση τ�υ «A�ι�ν εστί»,δεν θα εί�ε τη σημασία π�υ εί�ε –και έ�ει–

M�υσική

Aπλυτη ρή�η


H EΛΛAΔA 1960 –1965αν δεν ερ�ταν σε ρή�η και με τα ίδια τασυμ�ατικά πλαίσια της ιδε�λ�γίας τ�υ!Kαι αυτή είναι η δική τ�υ, πρ�σωπική α-νατρ�πή π�υ εισήγαγε. Iσως �ωρίς πλήρησυνείδηση –γιατί ττε ήταν ακμη νωρίς–� συνθέτης έπιασε τ� νέ� πνεύμα π�υ θακυριαρ��ύσε λίγ� αργτερα παγκσμια–κείν� π�υ δεν δέ�εται τίπ�τα ως πρ�καθ�-ρισμέν� και απ κανέναν!

O συνδυασμς τ�υ λαϊκ�ύ τραγ�υδιστήμε τ�ν �υ�αντιν ψάλτη στ� «A�ι�ν Eστί»εί�ε ακρι�ώς τ� ίδι� νημα π�υ εί�ε και �συνδυασμς ενς π�π τραγ�υδι�ύ με κ�υ-αρτέτ� εγ�ρδων στ� κ�μμάτι «EleanorRigby» των Mπιτλς... Δύ� μ�υσικ�ί κσμ�ιτελείως δια!�ρετικ�ί π�υ γίν�νται μωςαπλυτα συγγενείς στ� πνεύμα τ�υς...

Xατιδάκις

H επιτυ�ία αυτ�ύ τ�υ πειράματ�ς στά-θηκε ένα σημαντικ πλην μως �ι !ανε-ρά �μ�λ�γημέν� ερέθισμα για τ�ν Mάν�Xατ�ιδάκι, να πραγματώσει τη μεγάλη δι-κή τ�υ στρ�!ή. O Xατ�ιδάκις εί�ε ήδηστήσει στη !αντασία τ�υ, τ� δικ τ�υ ρα-μα απ τα �ρνια τ�υ ’50. T� μεγάλ� τ�υταλέντ� μως ως μελωδ�ύ και �ι απαιτή-σεις τ�υ κσμ�υ, τ�ν υπ��ρέωσαν να λ�-��δρ�μήσει τ�υλά�ιστ�ν για δέκα �ρ-νια... Δ�υλεύ�ντας κατά παραγγελίαν γιατ�ν κινηματ�γρά!� και τ� θέατρ�, �άρα�εμια α�τιν��λα π�ρεία, π�υ κ�ρυ!ώθηκεμε την «Oδ �νείρων» τ� 1962 και έκλεισετ�ν κύκλ� της τ� 1965. Aπ εκείνη τη �ρ�-νιά και μετά � Mάν�ς μπήκε σε μια σ��α-ρή !άση πρ��ληματισμ�ύ.

Tην ώρα π�υ η ανθρωπτητα �λκληρησυνταρά�εται –και η Eλλάδα μα�ί– εκεί-ν�ς δεν μπ�ρ�ύσε να συνε�ίσει να γρά!ειτραγ�ύδια, σ� ωραία και αν ήταν, για -νειρα, !εγγάρια, παλικάρια, για τις γειτ�-νιές της Aθήνας και τα παιδιά τ�υ Πει-ραιά... Tην ώρα π�υ λη η Eλλάδα τ�ντραγ�υδάει «ελα!ρά τη καρδία», εκείν�ς,τ� 1965, �ανα�ρίσκει την π�λύτιμη επί-δραση τ�υ Nίκ�υ Γκάτσ�υ, τ� ραμα τωννεανικών τ�υ �ρνων για κάτι εντελώςκαιν�ύργι�. H��γρα!εί λ�ιπν την �ριακή«Mυθ�λ�γία» της �π�ίας τη σημασία λίγ�ιττε κατενησαν. H ανώμαλη πρ�σγείωσηπ�υ έ!ερε η ��ύντα, τ�ν �δηγεί στη NέαYρκη, π�υ στα τελευταία �ρνια της δε-καετίας, ήρθαν τα πάνω κάτω... Πήγε εκείγια να �ιώσει απ κ�ντά τις αισθητικές καικ�ινωνικές ανατρ�πές και υλ�π�ιεί με τ�νδικ τ�υ τρπ�, με τα δικά τ�υ μέσα, τ�νέ� πνεύμα ταν επιστρέ!ει τ� 1972 και η-��γρα!εί τ� «Mεγάλ� Eρωτικ». O δρ-μ�ς π�υ άν�ι�ε η «Mυθ�λ�γία» γίνεται λε-ω!ρ�ς και � «Mεγάλ�ς Eρωτικς» απ�-τελεί ένα νέ� αυτν�μ� μ�υσικ σύμπαν.O «Mεγάλ�ς Eρωτικς» είναι κι αυτς έναλαμπρ παιδί της δεκαετίας τ�υ ’60, μιλά-ει τη δική τ�υ νέα γλώσσα, ακρι�ώς πωςμίλησε πριν απ μερικά �ρνια τ� «A�ι�νεστί» τη δική τ�υ, ή πως ττε μιλ�ύσε τηδική τ�υ νέα γλώσσα στην Aμερική �Mπ�μπ Nτίλαν...

H��ς τ�υ ρ�κ και της παράδ�σης

O Mίκης με τ�ν Mάν� έδωσαν καιν�ύρ-γι� στίγμα, απ μια σκ�πιά ώριμη και κα-τασταλαγμένη. Oι κατ’ ε��ήν νέ�ι συνθέ-τες της δεκαετίας τ�υ ’60, πρτειναν κι αυ-τ�ί κάτι τελείως δια!�ρετικ, απλυτα συ-νεπείς στ� «μη πρ�καθ�ρισμέν�». Eτσι �Δι�νύσης Σα��π�υλ�ς εισάγει πρώτ�ςτην εικνα και τ�ν ή�� τ�υ ρ�κ, κάν�νταςδημι�υργική �ρήση των ε�ωτερικών, εισα-

γ�μένων μηνυμάτων και ερεθισμάτων, αλ-λά με απλυτα δικ τ�υ ύ!�ς και σε πλήρηεπα!ή με τις ελληνικές γραμμές, της μ�υ-σικής και τ�υ λγ�υ. Ως εκπληπτικς δέ-κτης τ�υ νέ�υ πνεύματ�ς πραγματ�π�ιείτ� «Φ�ρτηγ» τ� 1966 και στην εκπν�ήτης δεκαετίας τ� «Περι�λι», πράγματα ε-ντελώς ασύλληπτα για τα ττε ελληνικάδεδ�μένα. Tην ίδια επ��ή � Γιάννης Mαρ-κπ�υλ�ς κάνει τη δική τ�υ παρέμ�ασηκ�ιτά��ντας σε δια!�ρετική κατεύθυνση,αλλά με ανάλ�γη !ρεσκάδα, έμπνευση καιδιάθεση ανατρ�πής. Oταν τ� 1969 αρ�ί�εινα η��γρα!εί τ� «Xρ�νικ» ένας νέ�ς ή-��ς γεννιέται.

O Mαρκπ�υλ�ς επέστρεψε στις ρί�εςτης ελληνικής παράδ�σης, περισστερ� α-π κάθε άλλ�ν ττε, μως αυτ π�υ έκανεδεν εί�ε καμιά σ�έση με κανένα παρελθνκαι ήταν τσ� πρ�σωπικ και ρη�ικέλευ-θ� σ� μια ταινία τ�υ Kι�ύμπρικ...

Tην ίδια στιγμή άλλ�ι νέ�ι συνθέτες τηςδεκαετίας δεν μπαίν�υν άμεσα στη διαδι-κασία της πρκλησης, μως διαθέτ�υν τέ-τ�ι� μέγεθ�ς ταλέντ�υ π�υ τ�υς επιτρέπεινα γράψ�υν απλά λαϊκά τραγ�ύδια �ωρίς!�� σύγκρισης με τα μεγάλα κ�μμάτιατ�υ παρελθντ�ς ενς Tσιτσάνη ή τωνπρώτων λαϊκών τ�υ Mίκη. Συνθέτες πως� Σταύρ�ς <αρ�άκ�ς και � Δήμ�ς M�ύ-τσης δεν εισάγ�υν τίπ�τα καιν�ύργι� ωςάπ�ψη, μως γρά!�υν αριστ�υργήματα!Mας �αναδίν�υν έναν Mπιθικώτση γεμά-τ� !ρεσκάδα, και μας απ�καλύπτ�υνθαυμάσιες νέες !ωνές, πως της M�σ��λι-�ύ, τ�υ Kκκ�τα, τ�υ Mητσιά, της Γαλά-

Kινηματ�θέατρ� REX, 1964. Oι συντελεστέςτ�υ «A�ι�ν Eστί», στ� �ινάλε μετά

την πρώτη εκτέλεση. Aπ� αριστερά: M. Θε�-δωράκης, Mάν�ς Kατράκης, Γρηγ�ρης Mπι-

θικώτσης (�ωτ.: Tάκης Πανανίδης).

νη, ενώ κ�ντά στα τέλη της δεκαετίας, απτη Θεσσαλ�νίκη κατε�αίνει � Σταύρ�ςK�υγι�υμτ�ής με τη !ωνή τ�υ Γιώργ�υNταλάρα. Mα�ί, σε π�λύ μικρ �ρ�νικδιάστημα, θα δημι�υργήσ�υν νέα κατά-σταση στ� λαϊκ τραγ�ύδι.

Συν�πτικά, η δεκαετία τ�υ ’60 για τηνEλλάδα σε ,τι α!�ρά τ� τραγ�ύδι στά-θηκε μια !ανταστική ανεπανάληπτη ε-π��ή, π�υ συνυπήρ�αν σε υψηλ �αθ-μ επιτυ�ίας τα πάντα... O Tσιτσάνης μετ�ν Kαλδάρα ε�ακ�λ�υθ�ύν να γρά-

T�υ Nίκ�υ A. Δ�ντά

T� καλ�καίρι τ�υ 1961 η Mαρία Kάλ-λας πραγματ�π�ιεί την τελευταία ε-πίσημη εμ!άνισή της στην Eλλάδα,ως Mήδεια στην �μώνυμη περα τ�υ

Kερ�υμπίνι στην Eπίδαυρ�.Στις 3 Aπριλί�υ 1962, λί-

γ�υς μήνες πριν απ τηνπαρ�υσίαση της τελευταίαςτ�υ περας «Kωνσταντίν�ςΠαλαι�λγ�ς» στ� Hρώ-δει�, � γεννημέν�ς τ� 1883Mανώλης Kαλ�μ�ίρης πε-θαίνει σε πνευματική απ�-μνωση, �ωρίς να έ�ει δημι-�υργήσει την παράδ�ση γιατην �π�ία τσ� εί�ε αγωνι-στεί. Aντίθετα, η «μ�υσικήπρωτ�π�ρία» κέρδι�ε λ�και μεγαλύτερ� έδα!�ςστην Eλλάδα. T� 1962 τ�Iνστιτ�ύτ� Γκαίτε ίδρυσε τ�«Eργαστήρι Σύγ�ρ�νηςM�υσικής» και τρία �ρνια αργτερα τ�παράρτημά τ�υ στη Θεσσαλ�νίκη εγκαι-νίασε τ� «Στ�ύντι� Nέας Tέ�νης». T� 1965ιδρύθηκαν τ� Eλληνικ Tμήμα της «Διε-θν�ύς Eταιρείας Σύγ�ρ�νης M�υσικής»και � «Eλληνικς Σύνδεσμ�ς Σύγ�ρ�νηςM�υσικής». T� 1967 � Θεδωρ�ς Aντωνί-�υ (1935) δημι�ύργησε τ� «Eλληνικ Συ-γκρτημα Σύγ�ρ�νης M�υσικής».

Eπι�ειρώντας έναν ακμη πρ�σδι�ρι-σμ της περί!ημης «ελληνικτητας» στη

μ�υσική, �ι Xατ�ιδάκις (1925–1994) καιΘε�δωράκης (1925) απ�τλμησαν τη γε-!ύρωση μ�υσικών κσμων π�υ αντλ�ύσανστ�ι�εία απ δια!�ρετικές παραδσεις.T� 1962 � Xατ�ιδάκις δι�ργάνωσε τ�νΠρώτ� Πανελλήνι� Διαγωνισμ Σύνθε-

σης. Tην ίδια �ρ�νιά ιδρύθηκε η �ρα�ύ�ια«Mικρή Oρ�ήστρα Aθηνών» με διευθυ-ντές τ�υς Στέλι� Kα!αντάρη και Mίκη Θε-�δωράκη και ένα ρεπερτρι� κυρίως έρ-γων Mπαρκ. E�ίσ�υ �ρα�ύ�ια απ�δεί-�θηκε η «Πειραματική Oρ�ήστρα Aθη-νών», π�υ δημι�ύργησε � Xατ�ιδάκις τ�1964 και παρ�υσίασε 14 πρώτες εκτελέσειςέργων Eλλήνων συνθετών.

Tα καλ�καίρια τ�υ Φεστι�άλ Aθηνώνλαμπρύν�νταν σταδιακά απ λ� και με-

γαλύτερα �νματα. H παρέλαση αστέρωνσυνε�ίστηκε με αμείωτ� ρυθμ μέ�ρι καιτ� 1966, επηρεά��ντας �λκληρη την επι-κράτεια, π�υ αναπτύ�θηκαν αντίστ�ι�αΦεστι�άλ. T� 1965 στ� σ�ετικ έντυπ� τ�υEOT απαριθμ�ύνται εκδηλώσεις πενήντα

πλεων σε λη την Eλλάδα.Aνάμεσα σε αυτές ανα!έ-ρ�νται εμ!ανίσεις της «Φι-λαρμ�νικής Oρ�ήστρας τηςΛάρισας» στην Aμ!ισσα,τη Λι�αδειά, τη Bέρ�ια, τηNά�υσα, την Eδεσα και τηNαύπακτ�, της «Συμ!ωνι-κής Oρ�ήστρας B�ρεί�υEλλάδ�ς» στη Θάσ� καιτ�υς Φιλίππ�υς, τ�υ «Oυγ-γρικ�ύ K�υαρτέτ�υ» στηMύκ�ν� και τη Pδ�, της«Oρ�ήστρας Δωματί�υAθηνών» στη Δήλ� και τηνKέρκυρα, ενώ τα Xανιά α-πλαυσαν την «Oρ�ήστραΔωματί�υ Mπα�» της Λει-

ψίας. H σημαντική αυτή π�ρεία ανακπη-κε τ� 1967 απ τη Δικτατ�ρία.

T� 1964 �εκινά στην Aθήνα την π�λιτι-στική της δραστηριτητα η «Λέσ�η τ�υ Δί-σκ�υ», ενώ η μ�υσική �ωή της πρωτεύ�υ-σας εμπλ�υτί�εται με τ� «Oκτέτ� Eγ�ρ-δων Aθηνών» (1961–1969) τ�υ �ι�λιστήΣπύρ�υ Tμπρα.

H Eθνική Λυρική Σκηνή πρ�γραμματί-�ει με πρωτ�!ανή !αντασία έργα, πως«Διάλ�γ�ι Kαρμηλιστισσών», «Πρίγκιπας

M�υσική

πρωτ�π�ρία


!�υν δυνατά τραγ�ύδια, � Kα�αντ�ί-δης να παραμένει ακλνητ�ς στ� �ά-θρ� τ�υ, �ι καλλιτέ�νες τ�υ Nέ�υ Kύ-ματ�ς, απ μια άλλη πλευρά, να τα�ι-δεύ�υν π�λύ κσμ� με τις θρυλικέςπλακιώτικες μπ�υάτ, ενώ τ� γλέντι δεν

σταματάει με τ�ν Zαμπέτα, τ�ν Xιώτη,τη Λίντα, την Πλυ Πάν�υ, τ�ν Γα�α-λά, την Kαίτη Γκρέι, τ�ν MανώληAγγελπ�υλ�.

Tελική σύν�ψη: Oλα ήταν αν�ι�τά,και π�λλά �γήκαν σε καλ...

Iγκρ», «X��άντσινα», «Tάν��ϊ�ερ»(1960-1961) «Eλεύθερ�ς Σκ�πευτής»(1963), «Tσάρ�ς και <υλ�υργς» (1964),Eυγένι�ς Oνιέγκιν» (1965) και «H Aγάπητων Tριών Π�ρτ�καλιών» (1967-68).

T� 1969, κατά τη διάρκεια της ΔEΘ,δι�ργανώνεται η «E�δ�μάδα NέωνKαλλιτε�νών». T� 1970, επίσης στη Θεσ-σαλ�νίκη, δεκατρία μέλη της KOΘ ιδρύ-�υν τη «Mικρή Oρ�ήστρα Θεσσαλ�νί-κης», ενώ ιδρύεται και η X�ρωδία «Tά-σ�ς Πάππας» απ τη Mακεδ�νική Kαλ-λιτε�νική Eταιρεία «Tέ�νη» π�υ υπήρ�εαπ τ� 1951.

H δεκαετία ’61-’70 κλείνει με τ�ν θλι-�ερ θάνατ� τ�υ Γιάννη Xρηστ�υ, μιαςαπ τις σημαντικτερες μ�ρ!ές των με-ταπ�λεμικών �ρνων. Γεννημέν�ς τ�1926 στην Hλι�ύπ�λη τ�υ Kαΐρ�υ μεγά-λωσε στ� κ�σμ�π�λίτικ� περι�άλλ�ν τηςευρωπαϊκής κ�ινωνίας της Aιγύπτ�υ, -π�υ !�ίτησε σε αγγλικά σ��λειά. Mελέ-τησε πιάν� πλάι στην T�ίνα Mπα�ά�υερκαι πραγματ�π�ίησε πανεπιστημιακέςμ�υσικές σπ�υδές σε Aγγλία και Iταλία.Mετά τ� ’60 εγκατέλειψε τη σειραϊκή τε-�νική και ανέπτυ�ε την �ρθ�λ�γική επε-�εργασία ενς νέ�υ μ�υσικ�ύ συστήμα-τ�ς, π�υ παρ�υσίασε για πρώτη !�ράστις «Mετατρ�πές» (1960). Στ� «Mυστή-ρι�ν» (1965-66) � Xρήστ�υ απέρριψε τηνκαθαρά αισθητική α�ία της μ�υσικής καιαναγνώρισε μν� τ�ν λυτρωτικ της ρ-λ�. Σταδιακά πρ�σανατ�λίσθηκε σε άλ-λες περι��ές της εμπειρίας: η συμ�ατική

σημει�γρα!ία εγκαταλείπεται και αντι-καθίσταται απ �πτική παρασημαντικήγρα!ή, π�υ υπ�δηλώνει η�ητικές υ!ές ή«πρτυπα», καθώς και τ�ν τρπ� !ρτι-σής τ�υς με ενέργεια. Xαρακτηρί�ει τησύνθεση «Kυρία με τη Στρυ�νίνη» (1967)«τελετ�υργία για νειρ�».

X�ρ�ς

Aστέρια τ�υ Mπαλέτ�υT�υ Aνδρέα Pικάκη

Iστ�ρικ�ύ–Kριτικ�ύ X�ρ�ύ

Eίναι η δεκαετία π�υ � Γιάννης Mέτσης, επιστρέ!�ντας στην Eλλάδα απ τη διεθνή τ�υσταδι�δρ�μία, επαναπρ�σλαμ�άνεται στ� Mπαλέτ� της EΛΣ ως πρώτ�ς ��ρευτής και έ-κτακτ�ς ��ρ�γρά!�ς. Aν�ίγει την πρ�σωπική τ�υ Σ��λή Mπαλέτ�υ και �ργανώνει τ�«Mπαλέτ� Γ. Mέτση», π�υ σύντ�μα θα μεταν�μαστεί σε «Πειραματικ Mπαλέτ� Aθη-νών». Θα απ�δει�θεί τ� μακρ��ιτερ� ιδιωτικ συγκρτημα κλασικ�ύ ��ρ�ύ και θα πα-ρ�υσιά�ει απ�σπάσματα τ�υ κλασικ�ύ ρεπερτ�ρί�υ. Πι� σημαντικ: εδώ �ργανώνεταιγια πρώτη και τελευταία !�ρά μια �μάδα «νε�–κλασικ�ύ» ��ρ�ύ στα πρτυπα των αντί-στ�ι�ων �μάδων τ�υ ε�ωτερικ�ύ. H α�ία της �μάδας –μέρ�ς της �π�ίας �!είλεται στησ�εδν μνιμη συνεργασία π�λλών στελε�ών της και στην αισθητική της ενδυματ�λ-γ�υ/σκην�γρά!�υ Λί�ας Zαΐμη– αναγνωρί�εται αμέσως και περι�δεύει στην Eλλάδασυμμετέ��ντας σε μικρά ή μεγαλύτερα («Δημήτρια») Φεστι�άλ. Eδώ εμ!ανί�εται η ε�Aιγύπτ�υ «πρίμα–μπαλαρίνα» Περσε!νη Σαμαρ�π�ύλ�υ π�υ πρ�σλαμ�άνεται στηΛυρική Σκηνή, αλλά συνε�ί�ει τη σημαντική της σταδι�δρ�μία στ� ε�ωτερικ. Στη Λυρι-κή Σκηνή �ργανών�νται τακτικές Bραδιές Mπαλέτ�υ, ενώ τ� πέρασμα τ�υ Mπρις Kνιά-�ε! – ικαν�ύ αλλ�δαπ�ύ «μαιτρ-ντε-μπαλέ» δεν υπήρ�ε σ� παραγωγικ θα περίμενεκανείς. Στα αστέρια τ�υ Mπαλέτ�υ πρ�στίθεται τώρα και τ� !ωτειν ν�μα της AνναςΠέτρ��α.

T� Mπαλέτ� Hρώς Σισμάνη –σύντ�μη η π�ρεία τ�υ– διαλύεται για �ικ�ν�μικ�ύς λ-γ�υς. Oμως τώρα θα ιδρυθ�ύν τα «X�ρικά», μια σημαντική ��ρ�θεατρική �μάδα –στ�πλαίσι� της �ρ�ηστικής εκ!ραστικής τέ�νης– π�υ θα παρ�υσιά�ει απ�σπασματικά ��ρι-κά αρ�αίων τραγωδιών ή κωμωδιών, αλλά �ι μν�. Iδρύτρια και ��ρ�γρά!�ς ήταν –καιπάντα είναι, με-τά τη «νεκρα-νάσταση» των«X�ρικών» τ�1995– η Z�υ��ύN ι κ � λ � ύ δ η .Mετά την εκ-πληκτική απή-�ηση π�υ εί�ετσ� στηνEλλάδα, σ�,κυρίως, στ� ε-�ωτερικ, π�υπεριδευσε ε-κτενώς, τ� συ-γκρτημα δια-λύθηκε στη δε-καετία τ�υ ’70για τ�υς γνω-στ�ύς �ικ�ν�μι-κ�ύς λγ�υς.T� «EλληνικX � ρ δ ρ α μ α »της Pαλλ�ύςMάν�υ δίνειμια ιδιαιτέρ�υκύρ�υς παρά-σταση στ� Φε-στι�άλ Aθη-νών, πριν απτη Δικτατ�ρία.Στ� ρεπερτ-ρι�: η Eναντι�-δρ�μία τ�υΓιάννη Xρή-στ�υ και �Eρωτκριτ�ς τ�υ Nίκ�υ Mαμαγκάκη. Aκ�λ�υθεί πανελλαδική περι�δεία.

T� 1962 έ��υμε τη «σύσταση Oργανισμ�ύ Oρ�ηστικής Eκπαιδεύσεως με συμμετ��ήτης Π�λυ�ένης Mατέι και σκ�π τη μρ!ωση νέων στελε�ών, ��ρ�γρά!ων, ��ρευτών,καθηγητών ��ρ�ύ και ρυθμικής. T� Συμ��ύλι� τ�υ Oργανισμ�ύ αναθέτει την ευθύνητων σπ�υδών στη Σ��λή της K�ύλας Πράτσικα», η �π�ία απ την αρ�ή της δεκαετίαςλειτ�υργεί τ� επαγγελματικ τμήμα και τα των επαρ�ιών με κρατική ενίσ�υση. H Σ��λήτης �δ�ύ Oμήρ�υ μετα�ι�ά�εται στ� κράτ�ς τ� 1970.

Mε την επι��λή της Δικτατ�ρίας τ�υ 1967, τ� Φεστι�άλ Aθηνών (Hρώδει�, Λυκα�ητ-τς, Στ�ά Aττάλ�υ) συρρικνώνεται. Oι ανά την Eλλάδα Kαλλιτε�νικές Eκδηλώσεις τ�υEOT περι�ρί��νται και διακπτ�νται �ι περι�δείες και των ��ρευτικών σ�ημάτων. T��ειρτερ�, ίσως: �ι περί!ημες «Λυμενες Σκηνές» π�υ ετ�π�θετ�ύντ� σε �ώρ�υς αρ�αι-�λ�γικ�ύς, κάστρα, πλατείες, γήπεδα (σκηνή, παρασκήνια, απ�δυτήρια, λα πλήρως ε-��πλισμένα) εγκαταλείπ�νται και διαλύ�νται ή σαπί��υν. Oργανώνεται τ� υπ�υργεί�Π�λιτισμ�ύ και Eπιστημών. Oι ιδιωτικές Σ��λές X�ρ�ύ (δεν υπάρ��υν και άλλες) περ-ν�ύν απ τ� υπ�υργεί� Παιδείας στη Διεύθυνση Kαλών Tε�νών τ�υ YΠΠE.

Θέατρ� Πεδί�υ Aρεως, 1962. Oι «Oρνιθες» τ�υ Mάν�υ Xα-τ�ιδάκι απ� τα X�ρικά της Z�υ��ύς Nικ�λ�ύδη. Tην παρά-σταση ανέ�ασε τ� Θέατρ� Tέ%νης σε σκην�θεσία K. K�υνκαι σκην�γρα�ία – ενδυματ�λ�γία Γιάννη Tσαρ�ύ%η (σκί-τσ� Eλλης Σ�λ�μωνίδ�υ–Mπαλάν�υ).

Γιάννης Xρήστ�υ (1926–1970): τ�

έργ� τ�υ πρ�ωρα %αμέν�υ συνθέτη

απ�τελεί σπάνι� παράδειγμα της α-

π�δ�σης �ιλ�σ��ικών ενν�ιών, ψυ-

%�λ�γίας και μετα�υσικών ανησυ-

%ιών μέσα απ� τη μ�υσική.

Documents

ΕΛΛΑΔΑ 1960-1965