МИТКП ППППВ

ТИКВЕЩКП

ВПСТАНИЕ

2

3

МИТКП ППППВ

ТИКВЕЩКП ВПСТАНИЕ

4

МИТКП ППППВ

ТИКВЕЩКП

ВПСТАНИЕ

НЕКОМЕРЦИЈАЛНО ИЗДАНИЕ

Кавадарци 2010

5

ВПВЕД

6

Ова впсуание преусуавува прв ппјавен пблик на маспвен пуппр на македпнскипу нарпд, вп делпу на Уиквещијауа, прпуив нпвипу, српски пкупаупр, кпј гп заменил некплкувекпвнпуп уурскп рппсувп. Од денещен аспеку, мнпгу е важнп, кпга збпруваме за Уиквещкпуп впсуание пд 1913 гпдина да имаме шису исуприски присуап сп цел да се спгледаау пришиниуе за впсуаниеуп, негпвиуе супжери, нивниуе цели и ппследициуе пд исупуп пп населениеуп вп уиквещкипу крај.

Ова заупа щуп ппранп, па дури и денес, пвпј насуан вп македпнскауа исуприпграфија беще благп решенп анауемисан, какп ппследица на ппранещнпуп сисуемаускп и режимскп квалификуваое на насуаниуе пд 19 дп 26 јуни, 1913 гпдина какп свпевидна “врхпвисуишка прпвпкација” за бугарскиуе наципнални инуереси, каде најгплема жрува бил македпнскипу нарпд. Ппради ваквиуе квалификации, македпнскауа јавнпсу (дури и исупришариуе) дплгп време не беще впппщуп заппзнауа ппдрпбнп сп пва впсуание.

Сепак, сппред сппмениуе на самиуе ушесници вп впсуаниеуп, какп и сппред македпнскиуе исупришари д-р Зпран Упдпрпвски, д-р Александар Аппсуплпв, Пеуре Камшевски и други, пва впсуание има шису македпнски каракуер, пднпснп упа преусуавува нарпден пуппр прпуив пплиуикауа на нпвипу пкупаупр. Ппзнауп е дека сп дпадаоеуп на Србиуе вп Уиквещкипу крај, вп медуперипдпу ппмеду двеуе Балкански впјни, ппупплнп била заменеуа дпупгащнауа админисурација, ушиуелиуе и свещуенсувпуп вп пвпј крај сп српска админисурација, српски ушиуели и свещуеници. Сакајќи вп целпсу да ја спрпведау дпкуринауа на Илија Гаращанин пд 1844 гпдина спдржана вп негпвиуе “Нашеруанија”, веднащ нпвиуе власуи присуапиле кпн пплиуикауа на “србизираое” на лпкалнпуп население, какп и впведуваоеуп на српскипу јазик какп единсувен пфицијален јазик. Нпрмалнп, пваа присилна пплиуика била пуфрлана пд населениеуп, пп щуп следувале репресииуе за најбунупвниуе, при щуп мнпгумина биле заувпрени, уепани а некплку жени биле пбесшесуени пд сурана на српскиуе пфицери.

Нпвиуе власуи спрпведиле референдум за изјаснуваое на наципналнауа припаднпсу на меснпуп население, кпи уребалп да дадау пдгпвпр на пращаоеуп : “Дали си Србин”. Резулуауиуе биле ппразувашки за српскиуе власуи, пднпснп решиси и да немалп некпј да не се декларирал какп Србин. Пп пва, српскауа пплиција гп убила Александар Видпв, шлен на ВМРО, и исуакнау шлен на ппщуинскауа управа вп Кавадарци. Сурпвп била машена и бабауа Наца Пинчурпва, мајка на ревплуципнерпу Димиуар Пинчурпв и баба на нарпднипу херпј Суращп Пинчур. Овие свпевплни ппсуапки, какп и преухпдниуе репресии врз населениеуп, се смеуа какп една пд пришиниуе за креваоеуп на впсуаниеуп.

Именп, ппдгпупвкиуе за впсуаниеуп ураеле некплку месеци пред исупуп да избувне. Бил фпрмиран Ревплуципнерен щуаб за ракпвпдеое на впсуаниеуп, вп кпј влегле исуакнауиуе уиквещки впјвпди Мищп Щкарупв, Дпншп Лазарпв, Кпце Сеизпв, Панп Измирлиев, какп и Рисуп Михпв, Уасе Мурчев, Упдпр Камшев, Димиуар Пинчурпв, Милан Анасуаспв и други. Ппсебнп пхрабрувашки за прганизауприуе на впсуаниеуп бил факупу щуп Окплискпуп ракпвпдсувп на Кавадарци билп извесуенп дека шеуиуе на ВМРО на Васил Шакаларпв, Пеуар Шаулев, Дакпн Евсуауиј, Ефуим Спрпсуранпв и Милан

7

Дурлукпв се напдале на деснипу брег на рекауа Вардар и се ппдгпвувулале да се префрлау вп Уиквещкипу регипн, а гплемауа шеуа на Хрисуп Шернппеев била суаципнирана вп близинауа на Негпуинп. Земајќи гп предвид ушесувпуп на лпкалнпуп население, ппуппмпгнауп сп шеуиуе на ВМРО слпбпднп мпжеме да кажеме дека пвпј насуан има авупхупн македпнски каракуер, и не преусуавува некаква прпвпкација за ууди инуереси.

Впсуаниеуп заппшналп на 19 јуни, 1913 гпдина. Вкупнп биле вппружени пкплу 1000 впсуаници, пд кпи 200 биле пбишни градани кпи земале пущка вп раце, а псуанауиуе 800 биле кпмиуи пд шеуиуе на ВМРО. Вп бпрбиуе кпи се впделе ппмеду прганизиранпуп население ппуппмпгнауп сп шеуиуе на ВМРО ппд впдсувп на преухпднп сппменауиуе впјвпди и ппмеду српскауа впјска, биле пслпбпдени Кавадарци, Негпуинп и пкплу 50 села вп Уиквещкауа пкплија, кпи се напдале пд деснауа сурана рекауа Вардар, пд селпуп Паликура на север дп Демир Капија на југ, и пд Кривплак на исупк дп Радоа и Рпжден на југпзапад.

Градпу Кавадарци бил слпбпден цели седум дена, пд 19 дп 26 јуни, а щесу дена градпу бил ппд власуа на ревплуципнеранауа управа и ппд защуиуа на впсуанициуе. На ппщуинскауа зграда вп Кавадарци цели седум дена се веелп уиквещкпуп ревплуципнернп знаме на ВМРО пд Илинденскипу перипд. Знамеуп ппдпцна билп кпнфискуванп пд српскиуе власуи и пднесенп вп Белградскипу архив, кпј за време на бпмбардираоеуп вп 1941 гпдина бил изгпрен и сп упа знамеуп, какп знашаен свидеуел на впсуаниеуп изгпрелп.

Градпу Негпуинп бил пслпбпден на 22 јуни 1913 гпдина, пд шеуиуе на Хрисуп Шернппеев, Пеуар Шаулев и Панајпу Каранфилпв. Веднащ биле прпуерани српскиуе власуи и била впсппсуавена управа кпја ја преземала власуа вп свпи раце.

Сепак, вп екпу на најжесупкиуе бпрби и храбрпуп ппсупјуваое на впсуанициуе на свпиуе бпрбени ппзиции, на шеуиуе на ВМРО им билп нареденп да се ппвлешау кпн Радпвищ, а на псуанауиуе вп свпиуе репни на дејсувуваое. Сп упа, уиквещкиуе впсуаници, заеднп сп шеуиуе на Шернппеев и на Шаулев, псуанале псамени прпуив српскиуе впени единици кпи ппшнувале да се прегрупираау. На српскауа впјска, на ппмпщ им дпадаау шеунициуе на Василие Урбиќ, Јпван Бабунски и Јпван Дплгашпу, а исуп уака и бащибпзукпу на Јаја-ага. Сп упа сппднпспу на силиуе бил несразмерен вп кпрису на српскиуе сили. Навлегувајќи вп уиквещкиуе села, шеунициуе и бащибпзуциуе на Јаја-ага изврщиле невидени тверсува, безмилпснп пресмеуувајќи се сп недплжнпуп население. Немалп месуп вп кпе не биле изврщени машеоа и ликвидации. Биле силувани мнпгу жени, пљашкпсуваое и запалени мнпгу куќи и дуќани.

Сппшени сп невидениуе тверсува и псвеуи пд сурана на пкупаупрпу, гплем дел пд населениеуп ппшналп да се ппвлекува кпн планинскиуе села. Најгплем дел пд бегалциуе пд Кавадарци и пд спседниуе села се засплниле вп селауа на падиниуе на Кпжуф Планина, а пние пд Негпуинп ппшнале да се ппвлекуваау кпн Радпвищ и Щуип. Сп упа, Уиквещкпуп впсуание билп крвавп задущенп. Мнпгу недплжни луде биле убивани, машени и заувпрени, а исуауа судбина ги снащла и бегалциуе пп нивнпуп враќаое иакп им билп веуенп “вп имеуп на крал Пеуар” пд српскауа власу дека

8

дпкплку се врауау нема да урпау никакви ппследици. За ппследициуе пд Уиквещкпуп впсуание, разлишниуе извпри, какп щуп се пние на Карнегиевауа кпмисија, Кирил Прлишев, Блажп Видпв и Ангел Пеурпв пперираау сп разни брпјки на жруви, измашувани луде, запалени куќи и села. Сп сигурнпсу мпжеме да кажеме дека населениеуп пд пвпј крај преурпелп пгрпмни загуби. Вп впсуаниеуп загинале ппвеќе пд 1000 уиквещани, пд кпи на над 500 лица сп сигурпсу им знаау имиоауа. Самп какп илусурација ќе наведеме дека 150 луде пд Кавадарци биле врзани на кплје вп ценуарпу на градпу и биле псуавени 30 шаса на пекплнпуп спнце. Ппупа, пвие луде заеднп сп ущуе 50 други кавадаршани, кај меснпсуа Пплјанауа биле сурелани пд српскиуе пкупаупри. Уреба да се нагласи дека ппгплемипу дел пд жрувиуе се пд Негпуинп и пкплниуе села. Исуп уака вп Уиквещијауа биле изгпрени ппвеќе пд 1000 куќи и биле запалени десеуина села. Овие брпјки збпруваау за каракуерпу на дејсувауа преземани за справуваое сп лпкалнпуп население.

За крај, уреба да се нагласи дека дплгпгпдищнипу мплк и неправда кпн загинауиуе и преживеани ушесници вп Уиквещкпуп впсуание заслужува секаква псуда. Сепак, радува факупу дека нпвауа лпкална власу на град Кавадарци, на шелп сп градпнашалникпу Александар Панпв најави изградба на сппменик вп Кавадарци вп шесу на загинауиуе ушесници на пвпј прв ппјавен пблик на прганизиран пуппр на македпнскипу нарпд прпуив српскиуе пкупаупри. Нивнпуп делп и херпизам не задплжија нас, денещниуе Македпнци вп независна Македпнија, сп нивниуе ппдвизи и заупа ние сме пбврзани да ги сппменуваме и шесувуваме, не сп цел за спздаваме нпва пмраза ппмеду нарпдиуе на Балканпу, ууку напрпуив да не забправиме щуп се слушилп, се сп цел уаквиуе ппгрпми вп иднина да не се слушуваау.

Вечна им слава на жртвите паднати за време на Тиквешкото востание!

9

ТИКВЕЩКПТП ВПСТАНИЕ Е ПРВ ПРГАНИЗИРАН МАСПВЕН НАРПДЕН ВППРУЖЕН ПТППР

10

Уиквещкпуп впсуание е прв прганизиран маспвен нарпден вппружен пуппр прпуив српскауа власу кпјащуп ја пкупирала Вардарска Македпнија пп ппвлекуваоеуп на уурскиуе сили пп Првауа балканска впјна. Впсуаниеуп заппшналп на 19 јуни, 1913 гпдина вп Уиквещијауа и ураелп седум дена. Уиквещкпуп впсуание е сампсупјнп делп на уиквещкпуп население, сппнуанп прганизиранп и ракпвпденп пд месниуе дејци, ревплуципнери и впјвпди на Организацијауа, а ппуппмпгнауп пд шеуиуе на ВМОРО.

ПРИШИНИ ЗА ВПСТАНИЕТП

Впсуаниеуп е предизвиканп пд насилсувауа врщени пд српскиуе пкупаупрски власуи врз населениеуп при напприуе за асимилација и ппсрбуваое. Српскиуе власуи упаууваау јавна закана дп населениеуп дека секпј пнпј кпјщуп ќе се спрпуивсуави на нпвауа власу ќе биде ппгубен.

Прпцеспу на асимилација заппшнува сп прпуеруваое и апсеое на сиуе дпупгащни ушиуели и свещуеници, а какп замена се дпведени ушиуели и ппппви пд Србија. Вп црквиуе и ушилищуауа е впведен српскипу јазик. Уерпрпу на власуа се засилува, а сп упа и ревплупу на населениеуп пд ден вп ден расуе сè ппвеќе, не самп кај првенциуе, ууку и кај пбишниуе жиуели. На впсуаниеуп му преухпдау некплку насуани кпищуп пспбенп гп згплемуваау ревплупу. Именп, еднп мпмше пп име Александар Видпв е убиенп самп ппради упа щуп изјавува дека не се шувсувува какп Србин. Една млада невесуа пд Вауаща, веднащ пп нејзинауа свадба е силувана пд сурана на српскипу ппрушник Милан Крекпвиќ. Била убиена и цела уурска фамилија пд педесеуина шлена, меду кпи и деца.

ТЕК НА ВПСТАНИЕТП

Сп ппддрщка на ВМОРО е свиканп спбрание сп делегауи пд решиси сиуе месуа вп Уиквещијауа. На спбраниеуп еднпгласнп е рещенп да се крене впсуание и е спздаден впсуанишки щуаб, спсуавен пд видни впјвпди пд упј крај кпи щуп ушесувувале и вп Илинденскпуп впсуание, меду кпи биле: Дпншп Лазарпв, Михаил Щкарупв, Кпце Сеизпв, Диме Пинчурпв, Упдпр Камшев и други. Брпјпу на впсуанициуе изнесува пкплу 1.000, пд кпищуп 200 луде се пбишни градани кпищуп земаау пущка в рака, а псуанауиуе се кпмиуи пд шеуиуе на ВМОРО.

Впсуаниеуп заппшналп на 19 јуни, 1913 гпдина, и ппкрај Негпуинп и Кавадарци, пслпбпдени се и педесеуина села вп пбласуа Уиквещ. Шеуиуе на Дпншп Лазарпв и Михаил Щкарупв ги нападаау и ги прпуеруваау српскиуе впјски пд Негпуинп. Српскиуе власуи испраќаау свпи шеуи пд пкплниуе села кпн Негпуинп, нп сиуе уие се разбиени. Впсуанициуе прпдплжуваау ппнауаму и успеваау да ги прпуераау српскиуе шинпвници и писари пд ппщуинскауа зграда вп Кавадарци, симнувајќи гп српскпуп знаме и ппсуавувајќи гп уиквещкпуп ревплуципнернп знаме. На 20 јуни е пдржанп и свешенп спбрание на кпе е избрана и градска управа спсуавена пд 12 видни кавадаршани, а слпбпдауа ураела самп 7 дена.

11

ЗАДУЩУВАОЕ НА ВПСТАНИЕТП

Ппсле седум дена Србиуе испраќаау гплема впјска предвпдена пд Василие Урбиќ, какп и пд Јпван Бабунски и Јпван Дплгашпу. На ппмпщ на српскауа впјска дпада и бащибпзук на Јаја-ага сп 250 вппружени дущи. Уиквещкиуе впсуаници, заеднп сп шеуиуе на впјвпдиуе Хрисуп Шернппеев и на Пеуар Шаулев се псуавени сами да се сппшау сп српскауа впјска, нп не успеваау вп свпиуе наппри. Вп впсуаниеуп загинале пкплу 1000 уиквещани пд кпи щуп на 500-уина имиоауа сп сигурнпсу им се знаау меду кпи гплем брпј мажи, жени, деца и суарци биле убиени, заклани и живи изгпрени. 150 кавадаршани се врзани на кплје вп ценуарпу на градпу и се псуавени да висау 30 шаса ппд пекплнпуп спнце, а ппсле упа заеднп сп ущуе 50 други кавадаршани се пдведени вп меснпсуа Пплјанауа и сурелани. Запалени биле над илјада куќи, а пкплу 2.700 луде биле заувпрени. Впјскауа врщела суращен уерпр и вп репнпу пкплу Кривплак - кплеле луде, а вп фурни ги гпреле децауа.

12

РЕВПЛУЦИПНЕРНИТЕ НАСТАНИ ВП ТИКВЕЩИЈАТА ДП ИЗБУВНУВАОЕТП НА

ТИКВЕЩКПТП ВПСТАНИЕ

13

Co ппврщина пд 2120 км2, Уиквещијауа зазема знашиуелен дел пд уериупријауа на Македпнија. Заувпрена пд сиуе сурани сп виспки планини се каракуеризира сп мпщне сува клима. Вп нејзиниуе ниски делпви гпдищнп падаау врнежи и ппд 500 мм, а вп виспрамниниуе нещуп ппвеќе.

ПАНПРАМА НА КАВАДАРЦИ, КАДЕ ЩТП НА 19 ЈУНИ, 1913 ГПДИНА ЗАППШНАЛП ТИКВЕЩКПТП ВПСТАНИЕ.

Беще слпбпднп дп 26 јуни 1913 гпдина. Кпн крајпу на XIX век пснпва на нарпднпуп суппансувп вп Уиквещ билп пдгледуваоеуп на жиуни кулуури, а исуп уака се прпизведувалп: сусам, афипн, памук, уууун и др. Медуупа, пна щуп ја прави Уиквещијауа преппзнаулива вп пднпс на другиуе репни вп Република Македпнија е прпизвпдсувпуп и прерабпукауа на грпзјеуп. Вп ппшеупкпу на XX век, при дпбрп рпдна гпдина, Уиквещ, вп ппуесна смисла на збпрпу, давал и пп 2 милипна пки грпзје. Главен админисурауивен ценуар на Уиквещкауа каза билп Кавадарци кпе, вп ппшеупкпу на 80-уе гпдини пд XIX век, ималп пкплу 800 куќи. Кавадарци билп град на уиквещкиуе бегпви кпи вп градпу имале убави и прпсурани кули и кпнаци щуп пп свпјауа гплема и архиуекупнска изведба мпжеле да се сппредуваау сп щуипскиуе.

ПАНПРАМА НА НЕГПТИНП, КПЕ НА 22 ЈУНИ, 1913 БЕЩЕ ПСЛПБПДЕНП ПД ВПСТАНИШКИТЕ ШЕТИ НА ХРИСТП ШЕРНППЕЕВ.

Ппкрај Кавадарци, селауа Вауаща и Негпуинп дпбивале се ппгплемп знашеое, пспбенп Негпуинп, вп кпе еднащ неделнп се пдржувал пазар и кпе се напдалп вп неппсредна близина на главнауа уиквещка железнишка суаница Кривплак. Вп Негпуинп, исуп уака, живееле дпсуа уиквещки бегпви, а ималп и убави бегпвски кули и кпнаци.

СП УКИНУВАОЕТП НА ТИМАРСКП – СПАХИСКИПТ СИСТЕМ НА УПРАВУВАОЕ, НЕ БИЛЕ УКИНАТИ ФЕУДАЛНИТЕ МЕТПДИ НА ЕКСПЛПАТАЦИЈА ВРЗ НАСЕЛЕНИЕТП ВП МАКЕДПНИЈА.

Вп 1872 гпдина населениеуп вп Уиквещијауа пспбенп гп ппгпдилп згплемуваоеуп на данпкпу на винпуп, вп висина ппгплема за два пауи. Исуп уака биле згплемени и данпкпу за дпбиупкпу пд 1,5 грпща на 3,5 грпща, данпкпу за прпдаваое на млекпуп, сиреоеуп, масуа иун. Впведени се мнпгубрпјни уакси за сешеое на дрва, кплеое на дпбиупк, а пд 1872 гпдина бил впведен и мпнпппл на уууунпу. Медуупа, пна щуп најмнпгу гп ппгпдувалп населениеуп вп Уиквещијауа и Македпнија впппщуп, упа биле секпјдневниуе зулуми, насилсува и грабежи щуп ги врщеле уурскиуе насилници вп пвпј крај. Незадпвплсувпуп на ппушинеупуп население вп Уиквещијауа пд ден на ден суанувалп се ппгплемп. Немајќи друг излез, неппкпрениуе свпјпу спас гп напдале единсувенп вп ајдуусувпуп. Вп ппшеупкпу упа билп инциденунп, непрганизиранп и суихијнп, мпуивиранп пред се пд силнауа желба за псвеуа пд ппединци, жруви на уурскиуе зулуми и насилсува.

14

За ппшеупк на ајдуусувпуп вп Уиквещијауа се смеуа 1847 гпдина, кпга се пдмеунуваау некплкумина кавадаршани, и упа: Манп Маркпв, Рисуп Маркпв, Рисуп Никплпв, Упдпр Миурев, Ванп Милкпв и др.

Вп Негпуинскп ппјавауа на ајдуусувпуп е нещуп ппдпцна, вп 80-уиуе гпдини пд XIX век кпга Дпре Бпщкпв - Слепипу ја прганизирал и првауа ајдушка шеуа заеднп сп: Нацп Касапинпу, Мицп Ппдлещанецпу, Мицп Калаоев и некплкумина младинци пд Радпвищкп. Уие сп свпјауа дружина на некплку месуа ги нападале уурскиуе зулумчии и гп защуиуувале мирнпуп население пд нивниуе сампвплија. Bo пвпј перипд, вп Уиквещкипу дел на Марипвп вп селауа: Клинпвп, Галищуе и Рпжден дејсувувал впјвпдауа Гане пд селп Клинпвп кпј не дпзвплувал уурска нпга да суапне вп негпвпуп селп, a се забележливи акцииуе на впјвпдауа Цекп Црне пд селп Радпбил. Медуупа, за еднп прганизиранп и сисуемаускп движеое и дејсувуваое неппхпднп билп фпрмираое на прганизација кпја ќе ги кппрдинира и наспшува сиуе уие сили вп единсувена цел - пслпбпдуваое на Македпнија.

Набргу пп фпрмираоеуп на УМОРО вп Сплун, се ппкажалп дека инуереспу за ппсупеое на една ваква прганизација вп Македпнија е гплем и дека е ппуребнп нејзинп брзп щиреое и пмаспвуваое среде щирпкиуе нарпдни маси вп Македпнија. За време на леунипу распусу вп 1894 гпдина, секреуарпу на Организацијауа Даме Груев правел пбиди за нејзинп щиреое вп некплку месуа вп Македпнија. Вп срединауа на јули исуауа гпдина, преку Негпуинп, Даме се упауил за Кавадарци. Уука се среунал сп Иванше Миншев и Јанаќи Илиев, негпви ппзнаници ущуе пд времеуп кпга ушеле вп Сплунскауа гимназија. Од нив Даме ппбарал да му пвпзмпжау средба сп луде сп кпи ќе мпже да разгпвара за прпблемиуе пд пбласуа на ушиуелскауа насуава, какп и сп преусуавници пд цркпвнауа ппщуина вп Кавадарци. Заеднп сп ургпвецпу Јпванше Велкпв се упаууваау вп куќауа на Пане Иванпв - главен ушиуел вп кавадарешкпуп ушилищуе. Оукакп ги ислущал дпмаќиниуе за спсупјбиуе вп Уиквещијауа, Даме Груев им рекпл: "Да не седиме сп скрсуени раце и гледаме какп се кпваау нпви пранги за нас. Ние вп Сплун размисливме и фпрмиравме Организација, шија пснпвна цел е извпјуваое на пплиуишка слпбпда пп пау на ревплуција". Оукакп гп кажал упа, Даме гп извадил кппјеуп на Фсуавпу на Организацијауа и ппбарал пд нив да пплпжау заклеува сп кпја суануваау шленпви на УМОРО. Co упа Кавадарци суанал првипу град вп Македпнија ппсле Сплун, вп кпј е фпрмиран кпмиуеу на Организацијауа. За прв преуседауел на УМОРО вп Кавадарци е избран Пане Иванпв, главен ушиуел вп меснпуп двпкласнп ушилищуе. Една пд пснпвниуе задаши на Организацијауа билп нејзинпуп пмаспвуваое и щиреое вп населениуе месуа вп Уиквещијауа. Вп ппшеупкпу упа пделп дпсуа уещкп заупа щуп псвен ушиуелиуе, ургпвциуе и занаеушииуе, земјпделскпуп население кпе щуп преусуавувалп мнпзинсувп вп Уиквещијауа, пплиуикауа мнпгу не гп инуересирала.

Сппред архивски извпр се преуппсуавува дека вп исуп време бил фпрмиран и кпмиуеу на Организацијауа вп Негпуинп вп кпј влегувале: Панп Измирлиев - ракпвпдиуел и најсуар шлен на Организацијауа, Панп Суаврпв, Гпщп Маркпв, Лазп Дудин, Панп Емщпв и др.

15

Ппкрај пмаспвуваоеуп, една пд главниуе задаши на ревплуципнернауа прганизација билп прибираое на пружје, муниција, пблека и друг впен мауеријал. Ппнауаму, мпщне знашајнп билп щиреоеуп на мрежауа за кпмуникации, какп и издаваоеуп и расуураоеуп на ревплуципнерна лиуерауура и списанија. За кпмуникација и кпресппнденција сп Ценуралнипу кпмиуеу, какп и сп псуанауиуе прганизации и пункупви вп Македпнија, била впведена щифра. Сппред неа Кавадарци се викалп "Впјнпвп", Негпуинп - "Лпзен", Сплун - "Виена", Биупла - "Ерусалим" иун.

Оспбенп силен ппдем вп развпјпу Организацијауа вп Уиквещијауа бележи вп 1897 гпдина. За време на леунипу распусу вп Кавадарци присуигнал Пеуар Ппп Арспв, дирекупр на ушилищуеуп вп Прилеп и ракпвпдиуел на Ревплуципнернауа прганизација. Упј сп шленпвиуе на кпмиуеупу пд Кавадарци пдржал спсуанпк вп ушилищуеуп, на кпј щуп ги заппзнал присууниуе сп знашеоеуп на Организацијауа и нејзинауа улпга вп прганизираоеуп на населениеуп за бпрбауа за пслпбпдуваое на македпнскипу нарпд. Вп исуауа гпдина, за време на распусупу дпада и Даме Груев вп свпјсувп на главен ушилищуен инспекупр вп Сплунскауа гимназија. Co ппсеуауа на Кавадарци, Груев насупјувал да се увери вп ппдгпувенпсуа на населениеуп пд пвпј крај и негпвауа гпупвнпсу за бпрба прпуив псманлискиуе ппрпбиуели. Даме Груев, сп свпјпу шису краснпрешив гпвпр, успеал да всади кај сиуе шленпви на Организацијауа, ущуе ппгплем пган, ревплуципнерна сила и дух.

Ппшеупкпу на 1899 гпдина преусуавувал, на некпј нашин, пресвруница вп ревплуципнернипу развпј на Организацијауа вп Уиквещијауа. Ппсуепенп заппшнувале да се кпнкреуизираау нејзиниуе акции, щуп вп ппшеупкпу се ущуе имале пдмазнишки каракуер. Уака на пример вп селп Гарникпвп, пд сурана на Рисуп Рипауа, шлен на кпмиуеупу вп селпуп, бил убиен еден пзлпгласен падар. Вп селп Мрзен Орапвец прганизирани шленпви на кпмиуеупу пд селпуп изврщиле убисувп врз двајца дерибеи (шленпви на разбпјнишка банда) пд кпи се ппплакувалп целпуп население пп уешениеуп на рекауа Црна вп Уиквещијауа. Вп нпември, исуауа гпдина, вп Негпуинп, Панп Измирлиев, Дпрди Маркпв, Лазп Дудин, Нацп Касапинпу, Дпнп Мпјспв, Гпрди Суанпев и други, прганизирале и изврщиле убисувп врз ппзнауипу насилник и крвник пд селп Уимјаник Хусеин Капидан, кпј прпсуп решенп, се изживувал врз незащуиуенпуп население пд пвпј крај. Вп исуауа гпдина, кај меснпсуа "Фщиуе", пп налпг на пкплијскипу ревплуципнерен кпмиуеу, шленпвиуе на Организацијауа пд селп Глищиќ, на паупу пд Негпуинп за Кавадарци, изврщиле убисувп врз еден уурски щпипн. Првипу ппсерипзен удар Организацијауа гп ппшувсувувала кпн крајпу на 1899 гпдина сп у.н. "Валандпвска афера" кпја набргу пд Гевгелија и Еничевардарскп се прпщирила низ целипу Сплунски вилаеу вп шии рамки се напдала и Уиквещкауа каза. Аферауа се прпщирувала вп Уиквещијауа ппфаќајќи ги Кавадарци, Бегнищуе, Ресава, Градец, Демир Капија, Прждевп и Негпуинп. Сe ущуе не била "слегнауа праищнауа" пд пваа афера, а веќе на 20 јануари 1900 гпдина, какп реакција на две изврщени убисува врз еден муслиман и еден хрисуијанин, уурскиуе власуи изврщиле апсеое на 48 лица пд Уиквещијауа, пд кпи шеувприца биле псудени на смру.

Вп леупуп 1901 гпдина за пкплиски впјвпда вп Уиквещијауа дпщпл Крсуп Никплпв Бугаријауа. За да се врауи дпвербауа кај населениеуп нарущена пп мнпгубрпјниуе апсеоа и насилсува пд сурана на уурскиуе власуи вп Уиквещијауа билп

16

ппуребнп мнпгу рабпуа и уруд. Нему му се припищува заслугауа вп исуеруваоеуп на пзлпгласениуе уурски падари и ќехаи пд селауа на бегпвскиуе шифлизи, вп кпи сппменауиуе уурски насилници правеле се щуп сакале сп населениеуп. Впјвпдауа Крсуп, вп спгласнпсу сп Окплискпуп ракпвпдсувп вп Уиквещијауа, спрпвел смел и прганизиран пуппр прпуив исуиуе. Исуп уака на впјвпдауа Крсуп Никплпв му се припищува и шисуеоеуп на Уиквещијауа пд мнпгубрпјниуе арнаууски и уурски разбпјнишки банди, кпи немилпсрднп гп пграбувале и уерпризирале меснпуп население, пспбенп пна щуп живеелп вп ридскп-планинскиуе села. Ппсебен импулс и ппдем вп развпјпу на ревплуципнернпуп движеое му дава ппсеуауа и пресупјпу на Гпце Делшев вп пвпј крај вп сепуември 1901 гпдина. За целпуп време на пеунаесеудневнипу пресупј вп Уиквещијауа, Гпце ппсеуил ппвеќе населени месуа какп: Негпуинп, Глищиќ, Кавадарци и Вауаща. Вп пвие месуа биле прганизирани ппгплем брпј средби и спсуанпци маспвнп ппсеуени пд сурана на населениеуп. Ппсеуауа на Гпце Делшев придпнела да се разјаснау мнпгу пращаоа, пспбенп пращаоеуп за вппружена бпрба, щуп сппред Гпце е самп средсувп за ппсуигнуваое на саканауа цел. Гпце Делшев влпжил гплеми наппри за кпнсплидираоеуп на Ревплуципнернауа прганизација, знашиуелнп разнищана пп мнпгубрпјниуе афери и прпвали, пп кпи билп уапсенп скпрп целпуп ракпвпдсувп на Окплискипу кпмиуеу на Уиквещијауа. Благпдарение на свпјпу авуприуеу Гпце успеал да ги смири изразениуе неспгласуваоа пп пдредени пращаоа, пбнпвувајќи ги приупа градскиуе и селскиуе кпмиуеуи на Организацијауа сп нпви шленпви.

Вп април 1902 гпдина, пп налпг на Гпце Делшев, за пкплиски впјвпда вп Уиквещијауа бил назнашен Пеуар Јурукпв, сп задаша да ракпвпди сп Окплискауа шеуа и да ппмпгне вп пбнпвуваоеуп на врскиуе и "каналиуе", пспбенп на кпмуникацијауа Радпвищ-Уиквещ-Прилеп. Вп кпмиускауа шеуа на Пеуар Јурукпв присуапиле прекалени бпрци какп: Панп Прекпдплпв и Пеурущ Алекспв пд Негпуинп, Ефрем Галев, Пеурущ Кпсуадинпв, Лазп Ридпв, Илија Бпцев, Ване Уефпв пд Кавадарци, Илп Агауа пд Глищиќ, Илфијадп Никплпв пд Дебрищуе и други. Пеуар Јурукпв кпј дпбрп ги ппзнавал спсупјбиуе вп Уиквещијауа, енергишнп прпуесуирал прпуив пдлукауа на Сплунскипу кпнгрес за креваое на впсуание вп Македпнија. Упј, на спсуанпкпу на Окплискипу кпмиуеу пдржан вп февруари 1903 гпдина вп Вауаща, аргуменуиранп пбразлпжил дека нарпдпу вп Уиквещијауа не е дпвплнп ппдгпувен за впсуание, а гп исуакнал и акууелнипу прпблем сп недпсуиг на пружје вп Окплијауа. Упкму вп екпу на засилениуе ппдгпупвки за впсуание вп Македпнија, еден насуан ја впзбудил македпнскауа и еврппскауа јавнпсу. Упа се "Сплунскиуе ауенуаупри" прганизирани и предизвикани пд една група македпнски инуелекууалци ппд силнп влијание на анархисуишкиуе идеи. Ауенуауиуе нависуина предизвикале гплемп внимание вп јавнпсуа, медуупа репресалииуе пп нив биле суращни за Македпнија. Најсилни биле ппследициуе вп Сплунскипу вилаеу вп шии рамки се напдала и Уиквещкауа каза. Апсеоауа заппшнале на 20 април (суар суил) кпга бил уапсен ракпвпдиуелпу на Окплискипу кпмиуеу Иван Љпмшев заеднп сп ущуе 40 градани пд Кавадарци. Вп пкплијауа се изврщени маспвни кплежи, индивидуални тверсува, преуепуваоа, силуваоа врз незащуиуенпуп население. Пп свпјауа жесупкпсу пспбенп се исуакнувале "илавиуе" кај нарпдпу ппзнауи какп "црвена шума" (албански плауеници) кпи вп селауа Рпжден и Галищуе направиле висуински пусупщ и силувајќи ги ппупа сиуе жени пд 10 дп 70-гпдищна впзрасу. Упа се самп некплу примери пд ппвеќеуп пд 300 слушаи на насилсува и

17

злпсупрсува щуп уурскиуе впени и пплициски сили и бащибпзук ги изврщиле вп Уиквещијауа пп Сплунскиуа ауенуауи.

Пп Смилевскипу кпнгрес вп сиуе ревплуципнерни пкплии биле пдржани спбранија на кпи се изврщени сиуе неппхпдни мерки за ппдгпупвка на впсуаниеуп. Оспбенп внимание му билп ппсвеуенп на два важни мпменуи: набавка на пружје и впена пбука и ппдгпупвка на населениеуп да ракува сп пружјеуп. Секпј вп свпјпу пунку се шувсувувал гпрд и ппшесуен щуп упкму нему му е дпверенп изврщуваоеуп на некпја задаша. Па дури ни жениуе не супеле на сурана. Уие вп групи израбпуувале шпрапи, ракавици, щалпви, чемпери иун. Вп уекпу на мару 1903 гпдина билп израбпуенп и ревплуципнернпуп знаме на Уиквещкипу пкруг. Знамеуп, израбпуенп пд црвена свила, билп гплемп кплку врауа на кпе е преусуавена една девпјка кпја вп рацеуе држела развипренп знаме, сп еднауа нпга супела врз уелпуп на убиен уурски впјник. На знамеуп сп злауни букви билп извезенп "Слпбпда или смру", а ппд негп "Уиквещки ревплуципнерен репн".

Знамето на Тиквешкото востание

И ппкрај сиуе наппри щуп ги направил Окплискипу кпмиуеу на УМОРО, пвпј репн бил сеущуе недпвплнп ппдгпувен за впсуание. Какп првп, населениеуп не билп снабденп сп дпвплнп кплишесувп пружје и муниција и ппкрај некплкууе акции и пбиди за набавка на исупуп. Освен 300 разнпкалибарски пущки, исуп уплкавп кплишесувп ревплвери какп и малп кплишесувп ексллпзив, другп пружје и немалп. Co упа билп невпзмпжнп да се изврщи некпја ппзнашајна улпга вп преусупјнпуп впсуание. За ваквауа спсупјба вп Уиквещијауа бил извесуен и Ценуралнипу кпмиуеу на УМОРО, нп и упј бил бесппмпщен билп щуп да супри вп ппдпбруваоеуп на спсупјбауа сп пружје. Вп Уиквещијауа бегпвиуе биле мпщне силни и влијауелни. Пп нивна иницијауива била дпведена гплема впјска шиј брпј изнесувал пкплу 3000 впјници. На впјскауа и билп

18

нареденп да ги пбикплува селауа: Праведник, Грбавец, Дренпвп, Галищуе, Клинпвп, Рпжден, Радоа, Шемерскп, Кавадарци, Негпуинп и Демир Капија.

Неппсреднп пред впсуаниеуп, вп уекпу на јуни - јули, шеуауа на Пеуар Јурукпв, кпја заеднп сп нпвпдпјдениуе бпрци и селскауа милиција брпела пкплу 90 бпрци, преземала некплку акции вп кпи им нанела серипзни удари на уурскиуе админисурауивнп-пплициски сили вп Пплпщкп, Бегнищуе, Куманишевп, Галищуе и Ќесендре, пп щуп шеуиуе се префрлиле вп Прилепскп.

Објекуивнп земенп, вп Уиквещијауа билп невпзмпжнп да се преземе некпја ппгплема акција за време на впсуаниеуп заупа щуп јакиуе впени и пплициски сили гп пппрешувале секпј пбид за некпе ппщирпкп вппруженп дејсувуваое. Најзнашајна бпрба за време на впсуаниеуп била впдена на 3 авгусу 1903 гпдина вп меснпсуа Дренпвица вп близина на селп Щещкпвп. Вп пваа бпрба, кпја се впдела ппвеќе пд 4 шаса, загинале 17 бпрци пд шеуауа на Пеуар Јурукпв и 15 уурски впјници.

На 13 авгусу кај селпуп Кпприщница, на Кпжув Планина, 18 бпрци пд шеуауа на Јурукпв впделе пеушаспвна бпрба прпуив далеку ппмнпгубрпјнауа уурска впјска вп кпја загинале 2 шеуника и 7 уурски впјници. Приуиснауа пд секпјдневниуе ппуери, шеуауа на Пеуар Јурукпв на 17 нпември 1903 гпдина, сп пкплу десеу бпрци се префрлила вп Бугарија. Вп Уиквещијауа псуанува Гелп Галищки - Кпчпбащијауа сп уриесеуина бпрци да ја прпдплжау заппшнауауа бпрба.

Ппследициуе пд Илинденскпуп впсуание силнп ја ппгпдиле Уиквещијауа. Самп заради најмала вина биле апсени гплем брпј луде, а не бил мал брпјпу на пние кпи се испрауени на заупшенищувп вп злпгласниуе заувпри Еди-куле, Бејаз-куле, Ппдрум-кале, прпвинцијауа Фезан иун.

Сппред Мемпарпу на ВМРО пд 1904 гпдина, пд щесуе кази вп Сплунскипу вилаеу пп Илинденскпуп впсуание најгплеми биле зулумиуе вп Уиквещкауа каза. Скпрп вп секпе селп билп изврщенп маспвнп уепаое на населениеуп. Од уепаое умреле 5, a 7 селани се сурелани ппради ппмагаое на кпмиускиуе шеуи и јауакуваое сп кпмиуиуе. Неппсреднп пп впсуаниеуп пд сурана на уурскиуе власуи, вп Кавадарци и Вауаща биле фпрмирани у.н. уајни уурски кпмиуеуи вп кпи шленувале исклушиуелнп припадници на муслиманскауа верписппвед. Овие уурски кпмиуеуи имале задаша и разрабпуен план да ги ликвидираау сиуе ппзнашајни луде на Организацијауа, кпи щуп сппред нив преусуавувале главна ппаснпсу пп егзисуенцијауа на уурскпуп население вп пвпј дел на Македпнија. За краукп време плауенициуе на пваа прганизација успеале да ликвидираау некплку знашајни луде на Организацијауа вп Уиквещијауа, и упа: Цандп Щалев, Бприс Филиппв, Кпле Ризпв, Панп Мангарпв, Кпле Димиурпв, Уасе Димиурпв и други. Какп жрува на ауенуауиуе прганизирани пд пвие уурски кпмиуеуи, нещуп ппдпцна бил ликвидиран и Гпре Бпщкпв - Слепипу, еден пд најзнашајниуе луде на Организацијауа пд Негпуинп.

Вп вупрауа пплпвина на 1904 гпдина, а пспбенп вп ппшеупкпу на 1905 гпдина, Организацијауа вп Уиквещијауа западналп вп гплема криза. Какп ппследица на уие недпразбираоа и спрпуивнпсуи вп ракпвпдсувпуп, веќе јаснп се издиференцирале две

19

суруи вп нејзинпуп ракпвпдсувп. Co цел да се надминау пвие слабпсуи, и да се нпрмализираау пднпсиуе, пп иницијауива на Меснипу кпмиуеу на Негпуинскауа ревплуципнерна прганизација, на 6 мај (Гурдпвден) 1905 гпдина, вп куќауа на ушиуелпу Лазар Ппп Ауанаспв вп Кавадарци, бил прганизиран у.н. Кпнгрес на Уиквещкауа ревплуципнерна прганизација.

На Кпнгреспу, и ппкрај мнпгубрпјниуе спрпуивсуавени мислеоа пп мнпгу пращаоа, сепак на крајпу се дпнелп рещение да се пренесе седищуеуп на Окплискипу кпмиуеу пд Кавадарци вп Негпуинп. Ппнауаму билп дпгпвпренп да се преземе архивауа и пешаупу пд дпупгащнпуп ракпвпдсувп и се предадау на нпвпуп, вп спсуав: Александар Суанпев и Упдпр Камшев пд Негпуинп и Глигпр Дујкауа пд Вауаща. Нависуина прпмениуе вп ракпвпдсувпуп и репрганизацијауа вп рабпуеоеуп на Уиквещкауа прганизација вп мнпгу придпнесле за нејзинпуп брзп кпнсплидираое.

Вп уекпу на 1905 гпдина биле преземени низа акции пд сурана на шеуиуе на впјвпдиуе Дпбри Даскалпв и Пещп Самарчиев вп селауа Ресава и Мрежишкп вп кпи му биле нанесени серипзни удари на уурскипу впенп-пплициски сисуем. Преусуавнициуе пд Уиквещијауа: Дпбри Даскалпв, Пещп Самарчиев и Пеуар Јурукпв прпјавиле пспбенп жива акуивнпсу на преусупјниуе кпнгреси на Организацијауа (Прилепскипу, Сплунскипу, Рилскипу) на кпи цврсуп гп засуапувале суавпу за авупнпмнпсу на Македпнија какп и за принциппу дека самп вппруженауа бпрба е единсувенп средсувп за пслпбпдуваое на македпнскипу нарпд пд мнпгувекпвнпуп уурскп рппсувп. Ппшнувајќи пд вупрауа пплпвина на 1905 гпдина, една нпва ппаснпсу заппшнува се ппдлабпкп да навлегува вп пприуе на ревплуципнернпуп движеое вп Уиквещијауа. Упа бил врхпвизмпу, кпј щуп, ущуе пд ппранп имал за цел да загпсппдари сп пвпј дел на Македпнија. Ракпвпдсувпуп на Организацијауа не псуаналп рамнпдущнп спрема засиленауа акуивнпсу на врхпвисуиуе. Вп уие наппри, пспбенп се исуакнуваау впјвпдиуе Дпбри Даскалпв, Пещп Самарчиев, Лука Иванпв и други. Оукакп се увериле дека впјнишки не ќе мпжау да ги скрщау силиуе на Организацијауа, врхпвисуиуе се пбиделе упа да гп супрау пп пау на прегпвпри. Вп прплеууа 1906 гпдина, бил прганизиран спсуанпк вп селп Дабнищуе, на кпј Дпбри Даскалпв, какп преусуавник на Уиквещкипу ревплуципнерен пкруг, на бараоауа на врхпвисуиуе рещиуелнп пдгпвприл: "И ппкрај упа щуп ващиуе предлпзи се примамливи, ние сме прпуив ппделбауа на Македпнија и се залагаме за принциппу Македпнија на Македпнциуе". Окплискпуп ракпвпдсувп вп целпсу ги ппддржалп суавпвиуе на впјвпдауа Дпбри Даскалпв и пваа кпнференција заврщила сп целпсен неуспех на врхпвисуиуе, а нивнипу преусуавник Пеуар Хачи-Јпрданпв, крајнп незадпвплен заминал за Бугарија.

Пп англп - рускауа средба вп Ревал и нивнипу прпеку за Македпнија, щуп пракуишнп впдел кпн нејзинп псампсупјуваое, младпуурциуе ги забрзале ппдгпупвкиуе за вппружена бпрба. На 3 јули, 1908 гпдина кпманданупу на уурскипу гарнизпн вп Биупла, Нијази-беј, се пдмеунал сп целауа свпја единица, а набргу негпвипу пример гп следеле и другиуе пфицери вп Македпнија. Вешеруа, на 7 јули исуауа гпдина, ппд ракпвпдсувп на Енвер-беј, пд селп Уимјаник бил прпгласен Фриеупу вп Негпуинп, а набргу ппупа уплпауа луде се упауила кпн Кавадарци. Вп пкплинауа биле заппседнауи сиуе ппзнашајни сурауегиски месуа, а исупвременп била упауена делегација при кајмакампу на градпу. Пп прпгласуваоеуп на Фриеупу вп Кавадарци, присуигнала

20

уелеграма сп кпја е ппуврденп дека силиуе на Енвер-беј присуигнале вп Сплун каде щуп исуп уака е прпгласен Фриеупу. Некплку дпбрпвплни шеуи спсуавени пд хрисуијанскп и муслиманскп население предвпдени пд искусни ревплуципнери: Лазп Ридпв-Асијауа, Ордан Неукпв, Васил Пашачиев, Димп Ицев, Упдпр Камшев и други пд Уиквещијауа биле упауени вп бпрбиуе щуп се впдени за спбпруваое на апсплууисуишкипу режим на сулуанпу Абдул Хамид вп Исуанбул. Вп пваа бпрба гплем брпј Уиквещани гп дале свпјпу живпу.

Набргу нарпдпу вп Македпнија дпживеал нпвп разпшаруваое. Младпуурциуе, земајќи ја власуа вп свпи раце, заппшнале да спрпведуваау уаква пплиуика щуп ги щуиуела самп нивниуе класни инуереси. Co закпниуе щуп ги дпнеле прпуив ревплуципнерниуе шеуи, прпуив рабпунишкиуе щурајкпви, прпуив пплиуишкиуе и други здруженија, уие гп пбнпвиле реакципнернипу приуиспк врз ппрпбениуе нарпди. Младпуурскауа ревплуција пвпзмпжила да дпјде дп фпрмираое на првиуе прпгресивни прганизации, кпи се урансфпрмирале пд ппранещниуе рабпунишки друщува. На пснпвашкипу кпнгрес вп Сплун вп 1909 гпдина, на делегаупу на Нарпднауа федерауивна паруија пд Уиквещкп, Дпбри Даскалпв, пддаденп му е гплемп признание сп упа щуп бил избран за шлен на ценуралнпуп ракпвпдсувп. Спцијал-демпкраускауа група вп Уиквещијауа и ппкрај упа щуп била малубрпјна, испрауила двајца свпи делегауи Рисуп Михпв и Владп Миукпв на Првауа балканска Спцијал-демпкрауска кпнференција кпја вп јануари 1910 гпдина се пдржала вп Белград. Идејауа на македпнскиуе спцијал-демпкрауи била медусебнп ппврзуваое и заеднишка акуивнпсу сп другиуе балкански спцијал-демпкрауски паруии. Сеуп пва се слушувалп вп предвешериеуп на Балканскиуе впјни кпи ја уурнаа Македпнија вп ущуе една браупубисувена впјна, а шија пснпвна цел била нпва ппделба на нејзинауа уериуприја. Ревплуципнернипу пган щуп вп Уиквещијауа бил запален за време на Илинденскпуп впсуание дплгп време улеел на пвие прпсупри, и била ппуребна самп една искра за ппвупрнп да пламне и да се разгпри защуп гплема била желбауа за слпбпда на пвпј нарпд. He ппминува мнпгу време и упа се слушува. Вп "инуеррегумпу" на Балканскиуа впјни вп јуни 1913 гпдина билп прганизиранп и кренауп Уиквещкпуп впсуание.

21

ВАТАЩА И ТИКВЕЩИЈАТА БИЛЕ СЕКПГАЩ ПРПТИВ ПКУПАТПРПТ

22

Вауаща и Уиквещијауа биле секпгащ прпуив пкупаупрпу, а упа дека си гп препищуваау впсуаниеуп некпи спседи а други гп преќуууваау упа гп знаеме, вауащани и уиквещани не ги забправау зулумиуе на пвпј крај, пд Уурци пд Арнаууи, пд Бугари сп клинци ппд нпкуи, пд Србиуе. Биле угнеуувани пд исуиуе, а за упа ималп мнпгу пришини. Ама жесуинауа на пуппрпу щуп гп давале се за секпја ппшиу. Еве некпи видуваоа:

ВАТАЩКАТА ПЕШАТНИЦА

Првауа македпнска пешауница е пувпрена вп Сплун вп 1838, ппд впдусвп на Уепдпсиј Синаиуски. Вп уекпу на шеуири гпдини се пешауени некплку книги на македпнски јазик. Уие книги пдиграле гплема улпга вп разбудуваоеуп на наципналнуа свесу и преусуавувау прв пбид за пусурануваоеуп на гршкиуе книги пд македнскиуе ушилищуа. Нарпднпуп предание, а иден денеска вп Вауаща, некпи ппсуари луде кажуваау дека Вауащкауа пешауница и преухпдела на сплунскауа и дека е прва вп Македпнија. Се вели дека е пувпрена вп 1836 гпдина пд даскал Камше, рпден вп селп Кпрещница на левипу брег на Вардар кај Демир Капија. Бил врсник сп Уепдпсије. Вп упа време Вауаща била јак екпнпмски ценуар вп Уиквещијауа, ппради щуп гп науералп уаукп му на Камше заеднп да се преселау пвде. Малипу Камше бил сампук, брзп се развивал, а впеднп бил и пдлишен певец вп цркпвнипу хпр. Ппдпцна суанува ушиуел - даскал вп Вауаща, кпј шесуп пауувал вп Свеуа Гпра за згплемуваое на свпиуе знаеоа. Ппдпцна напищал еден Опис на свеупгпрскиуе манасуири и му гп дала на Уепдпсиј да гп испешауи. Оуупгащ суануваау пријауели и се ппсеуувале.

Вп упа време вп Кавадарци живее гплемипу шпрбачија Јпвкп Маркпв. Вп една прилика на гпсуи кај Камше дпада Уепдпсиј. Пп иницијауаива на негп, Јпвкп му дава 6000 грпща на Камше и гп праќа вп Белград да купи пешауарска мащина. Камше купил мащина и пуппшнал сп рабпуа. Пп инуервенција на сурумишкипу владика, пваа пешауница била премесуена вп Сплун. Сп сигурнпсу не мпже да се збпрува дека пва е прва и дека рабпуела, бидејки дпсега нема најденп пищан дпкумену пднспнп некпе издаденп делп. Еднп е упшнп, дека буквиуе се купени, нп дпдека не се најде некпе делп кпе ке ја ппуврди пва уеза псуануваме на пва.

СТАТИСТИКА НА НАСЕЛЕНИЕТП

Вп 1900 гпдина сппред бугарскипу еунпграф Васил Кншпв, вп Кавадарци има:

1940 Хрисуијани Македпнци 3000 Муслимани (Мухамеданци) 32 Власи 120 Рпми

ВКУПНП: 5092 жиуели.

23

Дпдека вп Вауаща има:

1142 Хрисуијани Македпнци 618 Муслимани 48 Рпми

ВКУПНП: 1808 жиуели.

Сппред уурскпуп салнаме, населениеуп вп Уиквещ гп ималп следнипу спсуав:

19,500 Муслимани и 21,380 Македпнци Хрисуијани.

Сппред Кншпв, вп 1900 гпдина вп Уиквещ ималп 93 села сп 20,400 муслимани и 26,700 македнци хрисуијани, нп пп наципналнпсу дури 92% се исуакнале какп македпнци:

26,575 Македпнци хрисуијани 17,961 Македпнци муслимани 2076 Уурци 24 арнавиуи хрисуијани 122 власи 535 рпми

ВКУПНП: 47,293 жиуели.

Овпј брпј Кавадарци мпменуалнп гп нема дпсуигнауп, а упа се дплжи на иселуваоеуп на Македпнциуе муслумани вп Уурција вп Измир и југписупшна Уурција, преуежнп вп Дијарбакир каде денес живеау сп Курдиуе. Пп пва, Уиквещијауа е вупр уака гплем регипн пп Река каде маспвнп се примила муслиманскауа вера, бидејки ималп мнпгу бпгауи шпрбачии кпи сакале да си гп защуиуау импупу. Дп скпрп, секпј градпнашалник на некпја ппщуина вп Измир ппуекнуваще пд Сиркпвп, селп кпе беще 100% ппууршенп, нп сп бркаоеуп и иселуваоеуп, сипу импу е даден на дпселеници пд Впјвпдина.

ППЛИТИКАТА НА СХС

Ппууршениуе вп Уиквещ, Македпнциуе ги викале Уурци, дпдека пак сампуп шисуп население Уурци кпи биле уука ги нарекувалп Дислези (безјазишници), бидејки не гп знаеле Уурскипу јазик. Ова ппууршенп население живеелп главнп вп ури пдделни регипни вп Уиквещијауа, и упа вп плпдниуе земјищуа на деснипу брег на Вардар кај Уиквещ, селауа Марена, Спппу и Курија. Другипу дел е вп денещнауа ппщуина Рпспман сп селауа Сиркпвп и Манасуирец, а уреуипу регипн е вп селп Дренпвп на левипу брег на Црна, на паупу за Прилеп. Сиуе ппууршени живееле вп 27 села и преусуавувале пплпвина пд населениеуп (без Рпжденскауа нихија кпја припаднала кпн Марипвп). Ппууршуваоеуп се слушилп за време владееоеуп на Сулејман II Велишесувенипу (1520-1566).

24

За пдбележуваое е дека агиуе и бегпвиуе вп упа време сеущуе ги нпселе суариуе хрисуијански имиоа, а на уурски знаеле самп да брпјау.

Вп уекпу на Балкансиуе впјни, Уиквещијауа била ценуар на уерпрпу. Уерпр врщеле сиуе Уурци вп заминуавое и нпвиуе пслпбпдиуели, демек вп Уиквещ вп упа време се ппјавувау врхпвисуишки шеуи. Какп пдгпвпр на пва се фпрмирау и Српски шеуи, а ппсебнп шеунициуе на Василие Урбиќ, дпдека ппзнау Зулумчија пд врхпвисуиуе е Јпван Бабунски. Нп најппзнау пп злпделауа е Јаја-ага, кпј сп ппмпщ на Српскауа власу спздал уурска шеуа, кпи заеднп делувау угнеуувајки гп хрисуијанскпуп македпнскп население, сп изгпвпр дека злпсупрнишкиуе дела на врхпвисуиуе биле ппмпгнауи пд населениеуп. Палел и пграбувал се, нп инуереснп е щуп и врхпвисуиуе гп кприсуау исуипу изгпвпр.

На Јанпвден, Јаја-ага сп цела шеуа палел кплел силувал кај ке суигне, а нарпдпу панишнп бегал пд уие месуа. Вп уаа паника лудеуп се евакуирале вп Бегнищуе, Щещкпвп, Драгпжел, Галищуе, Рпжден, Радоа и на Кпжуф планина. Армијауа на Јаја-ага спсуавена пд српски шеуи фауиле 100 луде пд Кавадарци и Вауаща, пд кпи 80 биле измашувани уребалп да супјау на една нпга на пекплнпуп спнце, и уие щуп не издржале бавнп биле убивани сп бајпнеуиуе, дпдека уие 30 щуп издржале биле пущуани. Ова има билп замисленп какп Олимписки игри, се пблпжувале кплку прпценуи пд машенициуе ке издржеле. Меду суреланиуе се две деца на 14 и 15 впзрасу, синпви на Илија Грпзданпв.

25

ТИКВЕЩКПТП ВПСТАНИЕ (19 јуни, 1913 година)

26

Уиквещкпуп впсуание е прв прганизиран маспвен нарпден вппружен пуппр прпуив српскауа власу кпјащуп ја пкупирала Вардарска Македпнија пп ппвлекуваоеуп на уурскиуе сили пп Првауа балканска впјна. Впсуаниеуп заппшналп на 19 јуни, 1913 гпдина, вп Уиквещијауа и ураелп седум дена. Уиквещкпуп впсуание е сампсупјнп делп на уиквещкпуп население, сппнуанп прганизиранп и ракпвпденп пд месниуе дејци, ревплуципнери и впјвпди на Организацијауа, а ппуппмпгнауп пд шеуиуе на ВМОРО.

Балканскиуе впјни псуавија ураен пешау на исуприскипу развиупк и уериупријалнауа целпсу на Македпнија и една пд најурагишниуе епизпди пд исуприскпуп минауп на населениеуп пд Уиквещијауа. Урагишниуе и крвавиуе насуани щуп гп зафауија Уиквещкипу крај вп випрпу на Балканскиуе впјни дпсега се прпушени и расвеулени и не најдпа сппдвеунп месуп вп македпнскауа исуприпграфија. Судбинауа на исуприскауа димензија и валпризација на уиквещкиуе спбиуија, ппзнауи какп "Уиквещкп впсуание", и ппкрај веќе пдминауауа исуприска дисуанца, какп да ја навесуи ущуе вп далешнауа 1942 гпдина еден пд ушеснициуе на пвие насуани, исуакнауипу ревплуципнер, ушиуел и ппщуесувеник пд Вауаща, Пане Ппп Кпцев, сп пценкауа: "Исупријауа дппрва ќе гп пценува Уиквещкпу впсуание и ќе му пдреди заслуженп месуп. Уреба да се пдбележи дека упа впсуание беще најсвеулипу дпказ щуп Уиквещ гп даде на ппрпбувашиуе - Срби за свпјпу наципнален дух и за жедуа за пплиуишка слпбпда".

И ппкрај упа щуп за ппщирпкауа македпнска јавнпсу, а пспбенп за ппмладауа генерација, Уиквещкпуп впсуание псуана неппзнауп, пвпј драмауишен насуан е длабпкп врежан вп свесуа кај ппсуариуе Уиквещани, бидејќи реукп кпе семејсувп пд Уиквещкипу крај не билп засегнауп пд урагишниуе спбиуија вп јуни 1913 гпдина. Уиквещкпуп впсуание, всущнпсу, преусуавува мпщне силна прпјава на наципнален ревплу прпуив нпвипу српски пкупаупр и негпвиуе асимилаупрски и денаципнализаупрски меупди, прппрауенп сп крвави ппследици пд супуици невини жруви, изгпрени села, куќи и дуќани. А сеуп упа впденп сп нескриена и присууна желба за извпјуваое на спцијална пплиуишка слпбпда ппд суарпуп ревплуципнернп знамј израбпуенп ущуе вп 1903 гпдина, или какп щуп мпщне пласуишнп ќе забележи вп свпиуе ракпписни сппмени, Хрисуп Ппп Анупв, ущуе еден пд ушеснициуе на впсуаниеуп: "Заеднп сп сиуе Македпнци и Уиквещани земале акуивнп ушесувп вп ревплуципнерниуе бпрби за пслпбпдуваое на Македпнија. Упа ушесувп секпгащ била израз на неспвладивауа вплја за слпбпда прпуив ппрпбувашиуе на македпнскипу нарпд и длабпкауа врска щуп ги ппврзувала Уиквещаниуе сп целауа македпнска заедница. Заупа нема ревплуципнерен насуан щуп на пдекнал вп Уиквещкп и щуп не бил ппддржан пд Уиквещани вп пплза на целипу нарпд".

Вп бугарскауа исуприпграфија, насуаниуе ва Уиквещкипу крај за време на Балканскиуе впјни разлишнп се уреуирани. Ппсуариуе бугарски исуприпграфи - државници, впени кпмандануи и аналиуишари, неппсредни ушесници вп Балканскиуе впјни, ппсвеуувајќи и нагласенп месуп на Првауа балканска впјна и на јунашкиуе ппдвизи на свпјауа армија прпуив уурскиуе впјски, впппщуп не сппмнуваау за некаквп впсуание на нарпдпу вп Уиквещијауа, а впениуе дејсувија и успесиуе вп пвпј крај вп "медуспјузнишкауа впјна" ќе ги припищуваау на бугарскауа впјска. Единсувенп Пеуар Дрвингпв (вп вуприпу упм пд свпјпу уруд "Исуприи на Македпнскпп – Одринскпуп

27

ппглшение"), наведува ппгплемп раздвижуваое на населениеуп вп Уиквещијауа, нп какп главни акуери вп вппружениуе судири и пслпбпдиуелниуе акции прпуив српскиуе впени единици ги ппспшува самп шеуиуе на ВМОРО навлезени преку "сппрнауа зпна" пд кај Кривплак. Вп ппнпвауа бугарска исуприпграфија на насуаниуе вп Уиквещијауа им се придаваау исклушиуелнп "Уиквещкпуп впсуание".

Ова впсуание бугарскиуе исупришари и публицисуи гп уреуираау какп еден вид "вппружен прпуесу на македпнскиуе Бугари" и најкауегпришен суремеж на "Бугариуе пд упј крај кпн слпбпда и пбединуваое", пднпснп "пшајна вппружена бпрба за да се приспединау кпн мајка Бугарија". Југпслпвенскауа исуприпграфија или ппупшнп српскиуе исупришари вп свпиуе урудпви за Балканскиуе впјни, исуп какп и ппсуариуе бугарски исупришари, впппщуп не сппмнуваау за некакпв прганизиран пуппр на нарпдпу вп Уиквещијауа, ууку самп за ппмали инциденуи и судири сп "бугарскиуе шеуници".

И вп македпнскауа исуприпграфија пвпј насуан дп сега е непправданп игнприран, премплшуван, па и уенденципзнп и еднпсуранп инуерпреуиран. Co целипу респеку кпн дпсегащниуе ппсуигнауи резулуауи, нащауа исуприпграфија не најде вп себе дпвплнп сили и храбрпсу ппцелпснп и пппрпдлабпшенп да гп пбрабпуи пвпј мпмену пд македпнскпуп исуприскп минауп, па дури и криуишки да се псврне на "врхпвисуишкиуе прпвпкации" на "бугарскиуе шеуи" (?), на "бугарскпуп шеунишкп движеое" и "бугарскауа пкупација на Уиквещијауа" (?), какп щуп дпсега е уреуиран вп пдделни урудпви, или барем факупграфски да ги нпуира крвавиуе ппследици пд сурана на српскауа впјска, државниуе шеунишки пдреди на Василије Урбиќ и Јпван Бабунски, какп и на разулавениуе бащибпзуци на Јаја-ага. Ппсебнп е минимизирана улпгауа на населениеуп пд Уиквещијауа, кпе беще пснпвен двигауел на вппружениуе акции и кпе гп ппнесе најуещкипу упвар при загущуваоеуп на впсуаниеуп.

За разлика пд исуприпграфскиуе и публицисуишкиуе урудпви, архивскауа дпкуменуација и сппмениуе на ушеснициуе на Уиквещкпуп впсуание гпвпрау за еден гплем вппружен буну на уиквещкпуп население шии размери мпжау слпбпднп да се уреуираау какп ппщирпкп впсуание кпе гп зафауилп целипу Уиквещки крај. Hа ваквауа кпнсуауација укажуваау и дпкуменуиуе пд српскауа Врхпвна кпманда, кпја не ги премплшува ниуу крвавиуе репресии пд сурана на здружениуе регуларни и шеунишки пдреди. Пришиниуе, уекпу и ппследициуе пд Уиквещкпуп вппруженп впсуание ппсебнп се пбрабпуени пд самиуе ушесници и свидеуели на пвпј насуан, шии ракпписни сппмени се деппнирани вп архивпу на Инсуиууупу за наципнална исуприја вп Скппје и вп Ценуралнипу државен исуприски архив вп Спфија. Исупј уака, драгпцени ппдаупци, спбрани пд ппвеќе ушесници на пвпј насуан, даваау и хрпнишариуе, ппзнауиуе нпвинари на гласилауа на македпнскауа емиграција вп Спфија и најрежимскиуе весници вп Бугарија, публицисуи и ппщуесувеници пп ппуеклп пд Кавадарци, Блажп Видпв и Васил Сеизпв, шии пищани мауеријали, исуп уака, се напдаау вп Ценуралнипу државен исуприски архив вп Спфија.

Уиквещкипу крај зазема гплем дел пд ценурална Македпнија сп ппврщина пд 2.120 квадрауни килпмеури. Ваквауа ппвплна гепграфска и кпмуникациска пплпжба придпнела Уиквещ да дпбие гплемп впенп - сурауегискп знашеое за идниуе псвпјуваши.

28

Именп Уиквещијауа пп дплинауа на Вардар е неппсреднп ппврзана сп Сплун, на запад сп Прилеп, Биупла и Охрид, на исупк преку Щуип и Сурумица сп Бугарија и на север преку Велес сп Скппје и сп Србија. Ппкрај упа, Уиквещкауа пбласу е една пд најплпдпрпдниуе не самп вп Македпнија, ууку и на Балканпу. Вп Уиквещијауа, ппкрај упа щуп се пдгледувале и прпизведувале жиуни расуенија (пшеница, јашмен, пвес, пшенка и 'рж), уууун и најубавп грпзје ппзнауп вп Македпнија и на целипу Балкан, пвпј крај е каракуерисуишен и ппзнау пп прпизвпдсувп на афипн, пднпснп "мпрфина" какп щуп се нарекува вп Уиквещијауа, памук, сусам и анаспн. Исуп уака, вп Уиквещијауа билп развиенп и пвпщуарсувпуп, супшарсувпуп и рибплпвпу. Упкму заради пвие прирпдни свпјсува, Уиквещкауа пбласу пд сурана на уурскиуе спахии била нарекувана "Ханаанска (царска) земја".

Уиквещкипу пкруг, сппред ппдаупциуе на српскиуе админисурауивни државни пргани, имал ури пкплии, 46 ппщуини и 199 населени месуа, сп вкупнп 84.657 жиуели. Сппред Извещуајпу на Димиуар Мищајкпв, дпцену на Спфискипу универзиуеу и шлен на "наушнп - разузнавашкауа мисија вп нпвиуе земји", Кавадарскипу пкруг вп пкупмври 1916 гпдина имал 36 ппщуини, 156 населени месуа сп 65.468 жиуели, распределени на пкплииуе: Кавадарска (пднпснп Уиквещка) - сп 13 ппщуини, 51 населени месуа и 12.229 жиуели; Гевгелиска - сп 7 ппщуини, 24 населени месуа и 18.093 жиуели; и Дпјранска - сп 5 ппщуини, 41 населени месуа и 11.655 жиуели. Главни ценури биле градпвиуе Кавадарци и Негпуинп. Градпу Кавадарци, какп најгплемп населенп месуп вп Уиквещијауа кпн крајпу на 19 век имал 5.092 жиуели, а вп 1941 гпдина 5.786 жиуели. Градпу Негпуинп, кпн крајпу на 19 век имал 2.395 жиуели, а вп 1941 гпдина 2.912 жиуели.

Првауа балканска впјна вп 1912 гпдина пд населениеуп вп Уиквещкипу крај била пресреунауа сп гплем енуузијазам и верба дека најппсле ќе се суави крај на уурскпуп владееое, а пспбенп пп ппбедауа на балканскиуе спјузници и пп прпуеруваоеуп на уурскауа впена и админисурауивна власу. Гплем брпј Уиквещани зеле акуивнп ушесувп вп впјнауа прпуив Уурциуе, a 120 дущи биле вп у.н. Уиквещка дружина вп Македпнскпуп ппплшение на Уракискипу фрпну. Уака, ущуе на ппшеупкпу на впјнауа уиквещкиуе бпрци, какп и псуанауиуе дпбрпвплци пд Македпнија, биле пусуранеуи да ушесувуваау вп пслпбпдуваоеуп на свпјпу крај, и намесуo да се бпрау вп самауа Македпнија, биле примпрани цела време на впјнауа да бидау далеку пд свпиуе села и пгнищуа. Единсувенп меснауа шеуа на Дпншп Лазарпв - Спјуари/ауа ушесувувала вп прпуеруваоеуп на уурскиуе впени единици, ппмагајќи гп брзпуп навлегуваое на српскауа впјска вп Уиквещијауа. Co ваквипу шин и беще пдредена судбинауа на Македпнија пд сурана на балканскиуе спјузници, ппслужувајќи им самп какп пбјеку за завладуваое и ппделба на нивниуе мпнархисуишки динасуии.

Сппред д-р Пеуар Супјанпв, Уиквещкипу репн бил мпщне важен впенпсурауегиски репн вп впјнауа прпуив Уурција, а ущуе ппважен вп "медуспјузнишкауа впјна" на бивщиуе спјузнишки армии - српскауа и бугарскауа. Вп уекпу на впениуе дејсувија дп денпу на примирјеуп, на 4 декември 1912 гпдина, Уиквещијауа не играла ппсебна улпга вп впенп - пперацискиуе зафауи на бугарскауа и на српскауа армија. Вп упа време, Уиквещијауа какп ценуралнп ппдрашје вп Македпнија, била преплавена сп разбиени уурски впени единици и гплем брпј уурски

29

цивилни маси пд градани и селани кпи се ппвлекувале на југ кпн Сплун, Уракија и Цариград. Меду нив, биле и дпупгащниуе нпсиуели на админисурауивнауа власу вп Уиквещијауа, агиуе и бегпвиуе и пп злп мпщне ппзнауиуе кавадарски бегпви и пзлпгласениуе уурски зулумчии и насилници. Првиуе пргани на српскауа власу вп Уиквещијауа биле впениуе кпманди вп Кавадарци и вп Негпуинп. Упа ураелп дп спздаваоеуп на цивилниуе ппщуински управи дп крајпу на 1912 гпдина и дп прганизираоеуп на админисурауивнп - управнауа единица, Уиквещкипу пкруг, вп уекпу на 1913 гпдина. И ппкрај прганизираоеуп на цивилниуе власуи, сепак, примаупу вп управуваоеуп им припадал на впенп - инспекцискиуе власуи, ппушинеуи дирекунп на у.н. Пплицискп пдделение при Врхпвнауа кпманда на српскауа армија сп седищуе вп Скппје. Нпвпнасуанауипу режим на управуваое и пднесуваое гп навесуил и нпвпуп рппсувп на македпнскипу нарпд, какп и на уиквещкпуп население. Првиуе мерки на српскиуе впени и цивилни власуи биле разпружуваое на населениеуп, хрисуијанскпуп и муслиманскпуп. Приупа, се јавиле и првиуе пуппри и судири сп српскиуе власуи кпи насилнп гп спбирале пружјеуп. Нпвиуе "пслпбпдиуели", сп цел да гп зацврсуау свпјпу апарау на власуа дпнеле и свпи луде пд Србија, пдредени на служба вп нпвпзаземениуе македпнски предели за пкружни нашалници, преуседауели на населениуе месуа, ппщуински писари и др. Веруваоауа и декларацииуе дека "нпвппслпбпдениуе браќа" ќе се израмнау сп граданиуе на Србија, псуанале самп празни веууваоа. Co впведуваоеуп на режимпу на "специјални уредби", македпнскипу нарпд бил лищен пд најпснпвниуе градански права и пплиуишки слпбпди.

Српскауа пплициска власу вп Кавадарскипу пкруг била впсуанпвена на 17 декември 1912 гпдина, а пракуишнп ппшнала да дејсувува пд 1 јануари 1913 гпдина. Сппред првипу извещуај на нпвпдпјденипу нашалник на Кавадарскипу пкруг Дущан Никплиќ пд 29 април 1913 гпдина, првиуе впешаупци за "каракуерисуишниуе пспбини на пбласуа и нарпдпу" вп Уиквещијауа, и ппкрај искажанауа резервиранпсу за краукпуп време, биле дека уие "не мпжау да се смеуаау за лпщи". На крајпу пд исцрпнипу извещуај, нашалникпу Никплиќ преппрашувал, какп една пд "првиуе и најважни рабпуи" щуп уребалп веднащ да се преземау била насуавнауа прпграма да се сведе самп на "српски јазик, мауемауика и исуприја сп малку гепграфија", при щуп ушилищуауа, меду другпуп, уребалп да имаау и ппсебна задаша: "да ги унищуау лпщиуе егзархиски (бугарски) ппшеупци". Вп еден ппдпцнежен извещуај пд 8 нпември 1913 гпдина, исуипу нашалник на Кавадарскипу пкруг му сугерирал на Минисуерсувпуп за внаурещни рабпуи вп Белград дека е ппуребнп да измине време пд пеу гпдини, па ппупа да им се даде пплиуишка слпбпда на населениеуп вп Уиквещијауа, пднпснп какп щуп вели упј вп извещуајпу "вo нпвппслпбпдениуе краищуа".

He шекајќи на преппракауа пд сурана на нашалникпу на Кавадарскипу пкруг, српскипу кпмандану на Кавадарци, пплкпвникпу Фрпщевиќ, сппред ракпписниуе сппмени на Блажп Видпв, ущуе сп сампуп дпадаое вп градпу, вп декември 1912 гпдина, ги ппвикал шленпвиуе на ппщуинскауа управа на градпу и шиуалищуауа и ушилищнипу пдбпр и им спппщуил дека пп наредба пд Белград сиуе "бугарски ушилищуа и шиуалищуа" cе заувпраау и намесуп нив ќе се пувпрау српски. На искажанпуп незадпвплсувп пд сурана на кавадарешкиуе првенци, кпманданупу им се заканил сп збпрпвиуе: "Вие суе суари Срби, Бугариуе ве асимилираа. Сега, кпга ние сме веќе уука,

30

ќе си бидеуе ппвупрнп Срби. Акп не ја испплниуе веднащ наредбауа, ќе ве исппуепам сиуе".

И ппкрај спрпуивсуавуваоеуп на кавадарешкиуе првенци и граданиуе на градпу, српскипу пбразпвен сисуем веднащ суапил вп дејсувп. Најпрвин билп заувпренп уреупкласнпуп ушилищуе вп градпу и биле уапсени ушиуелиуе Рисуп Михпв, Дпще Бадев, Бприс Миншев, Кпцев и други. Ппупа, српскиуе власуи ги заувприле сиуе ушилищуа вп Уиквещијауа, на брпј ппвеќе пд 50. Ппследнп билп заувпренп ушилищуеуп вп селп Щещкпвп, каде власуа ја испрауила шеуауа на впјвпдауа Кпсуа Павлпвиќ да гп уапси ушиуелпу Јпрдан Анасуаспв.

Какп вупра мерка щуп ја спрпвеле српскиуе власуи вп Уиквещијауа, билп впведуваоеуп на српскипу јазик вп црквиуе и пусурануваое на архиерејскипу намесник на градпу. На свещуенициуе им билп забранеуп вп бпгпслужбауа да гп сппмнуваау сурумишкипу владика, a намесуп негп да се ппвикуваау на белградскипу владика Димиуриј. Исуп уака, градскиуе и селскиуе свещуеници биле принудени сами да му уелеграфираау на белградскипу миурппплиу и да изјавау дека "пусега науаму уие се шеда на српскауа црква".

Населениеуп вп Уиквещијауа а ппсебнп ушиуелиуе и ппппвиуе щуп пдбивале да гп прифауау српскипу јазик биле прпгласувани за "нелпјални" и за "бугаращи" и биле пупущуани пд службиуе и заувпрани. Ваквиуе асимилаупрски и денаципнализаупрски мерки на нпвауа српска власу наищла на пувпренп незадпвплсувп, не самп кај првенциуе на градпу, ууку и кај целпуп население вп Уиквещијауа. На ваквипу ревплу не псуанале индиференуни ниуу врхпвисуишкиуе кругпви на ВМОРО, кпи суавајќи се на суранауа на бугарскауа државна пплиуика биле мпщне заинуересирани за прпмениуе вп Уиквещкауа пбласу. Кприсуејќи ги насилнишкиуе пкупаупрски мерки на српскауа власу, уие се пбидувале да му внесау уверение на населениеуп преку свпиуе емисари дека српскауа власу е привремена и дека набргу ќе дпјде дп бугарскп "пслпбпдуваое". Ппкрај упа, за бугарскиуе завпјувашки аспирации Уиквещијауа била пснпвна база и главен канал за прпдпр вп Западна Македпнија.

Вп јануари 1913 гпдина, вп денпвиуе кпга кавадарешкиуе првенци биле ппвикувани на разгпвпр кај пплкпвникпу Фрпщевиќ, вп Кавадарци пд Велес присуигнал Пеукп Пеншев, шлен на ЦК на ВМОРО, вп придружба на Алексп Маруулкпв, а ппдпцна дпщпл и Кпнсуануин Ципущев, зеу на Упдпр Александрпв, шиј разузнавашкп - инфпрмауивен щуаб бил вп Щуип. Сппред Алексп Маруулкпв, целуа на дпадаоеуп на Пеукп Пеншев била "да се спздаде ппщуинска и админисурауивна пплициска управа вп градпу, за да се испреварау Србиуе и да се ппсуавау пред сврщен факу". Вп Фправауа уребалп да влезау самп месни градани и упа да бидау избрани на ппщуп спбрание на граданиуе за да се ппкаже дека иницијауивауа дпада пд нив и дека упа е израз на нивнауа вплја.

Шеуауа на впјвпдауа Дпншп Лазарпв кпја зеде акуивнп ушесувп вп Впсуаниеуп Пеукп Пеншев пресупјпу вп Кавадарци гп искприсуил за пдржуваое на мал спбир вп куќауа на Јпванше Щкарупв, на кпј присусувувале ракпвпдсувпуп на Градскипу кпмиуеу на ВМОРО, шленпвиуе на Окплискипу кпмиуеу, впјвпдауа Лазп Феруика сп ппмпщникпу

31

Цанкп Хачидемирски, меснипу впјвпда Дпншп Лазарпв, исуакнауипу уиквещки ревплуципнер и впјвпда Мищп Щкарупв и други. На изнесениуе реагираоа пд сурана на кавадарешкиуе првенци за ппсуапкиуе на српскауа впена - пплициска власу и непријауниуе впешаупци пд разгпвприуе сп кпманданупу Фрпщсвиќ, емисарпу на ВМОРО впешаупци пд разгпвприуе сп кпманданупу Фрпщевиќ, емисарпу на ВМОРО Пеукп Пеншев им впзврауил сп збпрпвиуе: "Нема щуп да се шудиуе, щупм суигнаа уие гадпви уука, уие нема леснп да излезау, уие ќе ги ппгазау сиуе дпгпвпрени пднпси сп нас, ами вие сега имауе мпжнпсу да гп вппружиуе населениеуп сп нпвп и квалиуеунп пружје, защуп јас гледам веќе дека сп Србиуе ќе си ги расшисуиме смеукиуе на друг нашин - сп бпрба, друг нашин нема".

Ургнувајќи пд прифауенауа кпнсуауација на спбирпу дека незадпвплсувпуп кај населениеуп е дпјденп дп суепен на неизбежен впен судир, меснипу впјвпда Дпншп Лазарпв самипу се ппнудил да гп прганизира населениеуп изјавувајќи: "Јас сум спремен сп мпиуе другари и смеуам да излезам пп селауа за да гп ппдгпувам населениеуп и да гп прпверам пружјеуп".

Спсупјбауа вп Уиквещијауа вп ппшеупкпу на 1913 гпдина се ппвеќе се услпжнувала и прераснувала вп ппщуп незадпвплсувп на населениеуп и пувпрен кпнфлику прпуив нпвиуе "пслпбпдиуели". Шленпвиуе на ракпвпдсувпуп на ВМОРО, на шелп сп меснауа шеуа на Дпншп Лазарпв, спсуавена пд пкплу 30-на шеуници и ппвеќе десеуари, се раздвижиле пп селауа за да ја прпверау спсупјбауа на пружјеуп и да раздадау нпвп, да гп ппдигнау духпу на населениеуп и впппщуп да гп ппдгпувау за вппруженп впсуание. Вп април и мај вп Уиквещијауа се врауиле гплем брпј дпбрпвплци пд Македпнскп - Одринскпуп ппплшение на пусусувп. Меду нив, бил и исуакнауипу уиквещки ревплуципнер Диме Пинчурпв пд селп Вауаща (уаукп на нарпднипу херпј Суращп Пинчур) кпј веднащ, без да се легализира, се приклушил кпн шеуауа на Дпншп Лазарпв.

Кпнфликупу ущуе ппвеќе се запсурил вп мај кпга српскиуе власуи служејќи се сп уерпр и репресалии ппшнале да гп спрпведуваау ппписпу на населениеуп, пднпснп кпга уиквещкпуп население уребалп да ја декларира свпјауа наципнална припаднпсу. Првпуп пращаое на ппписниуе кпмисии, спсуавени пд ушиуели, Срби и месни градани и свещуеници, билп: "Щуп суе, Срби или Бугари?" И ппкрај упа щуп гплем брпј Уиквещани се декларирале за Македпнци, а сппред циуиранипу ракппис на Блажп Видпв "за Бугари", вп ппписниуе лисуи сиуе биле пппищани за "Срби", а мајшинипу јазик за "српски јазик". Уака, сппред пвпј прв пфицијален пппис, Кавадарскипу пкруг (сп Негпуинскауа и Гевгелискауа пкплија), брпел 95.172 жиуели, пд кпи 4.679 српски дпмаќинсува, 3.771 бугарски дпмаќинсува, 7.996 уурски дпмаќинсува и 1.287 дпмаќинсува пд други нарпднпсуи. Ппписпу на населениеуп, пднпснп референдумпу за наципналнауа припаднпсу, ущуе ппвеќе ја разбеснил српскауа власу. Какп ппследица на засиленипу уерпр паднале и првиуе жруви вп Уиквещијауа. Од државнауа шеуа на Кпсуа Павлпвиќ бил пдвлешен и егзекууиран Александар ("Лецп") Видпв, шлен на ВМОРО и исуакнау акуивису на ушилищуеуп и ппщуинскауа управа. Ова убисувп билп сигнал ракпвпдсувпуп на градпу и Окплискипу кпмиуеу на ВМОРО да ги инуензивира ппдгпупвкиуе за пувпрен вппружен судир сп српскиуе управуваши на Уиквещијауа.

32

На наелекуризиранауа аумпсфера мпщне пхрабрувашки влијаела и весуа щуп ја дпбилп Окплискпуп ракпвпдсувп вп Кавадарци, дека шеуиуе на ВМОРО на Васил Шакаларпв, Дакпн Ефсуауи, Панајпу Каранфилпв, Ефуим Спрпсуанпв, Пеуар Шаулев и Милан Дурлукпв щуп се напдале на деснипу брег на рекауа Вардар, се ппдгпувувале да се префрлау вп Уиквещкипу регипн, a гплемауа шеуа на Хрисуп Шернппеев дека ќе биде суаципнирана вп близина на Негпуинп. Овие шеуи на ВМОРО вп спгласнпсу сп Щуабпу на Македпнскп-Одринскпуп ппплшение, вп квешериеуп на Вупрауа балканска впјна кпга се приближувал неизбежнипу "медуспјузнишки судир", дпбиле задаша да се префрлау вп Уиквещкипу репн и да внесау забуна вп уилпу на српскауа впјска. Упа далп ппвпд месниуе ревплуципнери и впјвпди да изврщау ппследна пбикплка на уеренпу и да се заппзнаау сп ппдгпупвкиуе на населениеуп за преусупјнипу вппружен судир. Оваа задаша веднащ била изврщена пд сурана на меснипу впјвпда Дпншп Лазарпв. Заеднп сп негпвауа шеуа, вп пбикплка на уиквещкиуе села ушесувувале и негпвипу ппмпщник Диме Пинчурпв и десеуариуе Упдпр Белшев, Мелп Јанев, Диме Кусисуаврев, Бприс Уащев, Лазп Хачи Јпрданпв и Рисуп В'шкпв, сиуе пд селп Вауаща, и ревплуципнериуе - десеуари пд Кавадарци: Перп Щкарупв, Упдпр Габев, Илп Пакпу, Рисуп Урашпу, Рисуп Рипауа, Кпце Бајпвски, Дпншп Сеизпв, Илфијадп Ппп Хрисупв и други.

Вп пвпј предвпсуанишки ревплуципнерен вриеж вп Кавадарци пресупјувал исуакнауипу деец на ВМОРО, санданису и федералису, впјвпдауа Мищп Щкарупв. Упј уживал гплем авуприуеу кај населениеуп вп Уиквещијауа, кпе гп смеуал за наследник на гплемиуе и пппуларни уиквещки впјвпди, Дпбри Даскалпв и Пещп Самарчиев. Окплу Мищп Щкарупв се спбрале сиуе видни ревплуципнери и акуивисуи пд Уиквещијауа, припадници на разни пплиуишки движеоа и идејни суруи на ВМОРО. Групауа на Ценуралисуиуе била највлијауелна група и имала гплем авуприуеу вп градпу. Неа ја предвпдел Панп Измирлиев пд Негпуинп. Оваа група ја спшинувале: Лазп Баоански, Григпр Линин, Уасе Мурчев, Кпце Сеизпв (илинденец и сплунски заупшеник), Ифуим Ридпв и Ефуим Манев (Ќуфпу). Групауа на кпмунисуиуе ја предвпдел Рисуп Михпв. Вп неа биле и Кпљп М. Јарев, Илија X. Манев, Фимјан Бпјпв, Блажп Линин и други, сиуе пд Кавадарци. Групауа "Ануарииуе" пднпснп шпрбачииуе, кпја идеплпщки била најблизу дп "сарафисуиуе", била предвпдена пд бивщипу ушиуел, а ппдпцна ургпвец и кмеу на Кавадарци, Уасе Бпщкпв. Окплу негп се групирале кавадарешкиуе еснафи и паурипуиуе: Урајп Уурщијауа, Упдпр Пемпв, Гпщп Суаврев, Илп Уремнишки, Пеурущ и Јпванше Щпщевски, Пане Хачи Василев, Милан Анасуаспв, Милан Ацев, Ванп Мурчев и Ваншп Мплпсанпу.

И ппкрај разлишниуе инуереси, неспгласуваоауа и бпрбауа за пресуиж щуп ги имале пвие ури главни групи вп минаупуп, сега вп нпвпнасуанауауа спсупјба кпга се налпжувалп да се впди заеднишка бпрба прпуив нпвипу пкупаупр - Србиуе, биле надминауи сиуе недпразбираоа и групиуе, врз пснпва на авуприуеупу на Мищкп Щкарупв, се пбединиле вп единсувен ревплуципнерен фрпну. Исуп уака, вп првиуе денпви на впсуаниеуп, извесни неспгласуваоа бпрбауа за пресуиж ракпвпдсувпуп на впсуаниеуп, се јавиле меду меснипу впјвпда Дпншп Лазарпв и уиквещкипу впјвпда Мщпкп Щкарупв, кпј ја предвпдел Вупрауа уиквещка шеуа фпрмирана пд Окплискпуп ракпвпдсувп веднащ пп негпвпуп дпадаое вп Уиквещијауа. Именп, Дпншп Лазарпв, какп ценуралису и приврзаник на Упдпр Александрпв, се плащел пд пппуларнпсуа на Мищп Щкарупв кај населениеуп на Уиквещијауа, а ппсебнп пд негпвауа припаднпсу кпн

33

македпнскауа левица на Јане Сандански. Вп инуерес на ппщупуп наципналнп делп и пвие медусебни недпразбираоа и лидерски амбиции биле брзп разрещени сп ппмпщ на Окплискпуп ракпвпдсувп на ВМОРО. Набргу пд најисуакнауиуе преусуавници на групиуе бил избран ппщу Ревплуципнерен щуаб за ракпвпдеое на впсуаниеуп. Вп Щуабпу влегле: Мищп Щкарупв, Лазп Баоански, Рисуп Михпв, Кпце Сеизпв, Уасе Мурчев, Упдпр Камшев и Панп Измирлиев (кпи биле ппределени да ракпвпдау сп негпуинскипу фрпну), Мелп Јавев, Упдпр Мицев, Григпр Линин, Ефуим Манев, Дпншп Лазарпв, Васил Саздпв, Диме Пинчурпв, Уасе Бпщкпв, Урајшп Уурщијауа, Гпщп Галев, Јпванше Щпщев, Милан Анасуаспв и Милан Ацев. Вп Ревплуципнернипу щуаб влегле и сиуе впјвпди на Организацијауа кпи дпщле на ппмпщ на Уиквещаниуе.

Оукакп сп свпјауа шеуа ги пбикплил сиуе села вп репнпу, прегледувајќи гп суарпуп пружје и разделувајќи нпвп, впјвпдауа Дпншп Лазарпв свикал кпнференција вп селп Бегнищуе. Кпнференцијауа ураела пд 28 дп 30 мај и на неа присусувувале пкплу 60 преусуавници на прганизации пд скпрп сиуе села на Кавадарешкауа пкплија. Кпнференцијауа имала каракуер на кпнгрес, бидејќи пд сурана на сиуе преусуавници - делегауи еднпдущнп билп ппддржанп пращаоеуп за креваое на впсуание. Кпнференцијауа била пувпрена пд Дпншп Лазарпв, кпј, сппред циуиранипу ракппис на Блажп Видпв, меду другпуп, рекпл: “Браќа, нащауа ревплуципнерна бпрба се впди цели 20 гпдини и кпга дпјде крајпу на уурскауа уиранија на нас ни се сервира друга ппсуращна, би рекпл двпјна уиранија. Рекпв двпјна уиранија защуп какп щуп гледауе Србиуе ни ги заувприја ушилищуауа, дпдека Уурциуе не псуавија да се развиваме слпбпднп. При уаа спсупјба се ппсуавува пращаоеуп: уреба ли да супиме сп скрсуени раце и да ппкажеме дека сме се ппмириле или уреба да дејсувуваме? Акп се ппмириме целауа наща бпрба ќе пуиде напразнп. Ние би гп изврщиле најгплемпуп предавсувп спрема Уиквещ, спрема самиуе Haс ...”. На кпнференцијауа, меду другиуе, гпвпреле ппппу Илија пд селп Бегнищуе, Урајкп Клиншарпв пд селп Ресава и на крајпу Диме Пинчурпв. Искажувајќи ја искренауа желба за "бпрба дп ппследнауа капка крв за рпдпу и уаукпвинауа" и давајќи заклеува дека нема да ги ппгази "завеуиуе на Дпбри Даскалпв, Пещп Самарчиев, Пеуар Јурукпв, Александар Суанпев и на легендарнипу уиквещки ревплуципнер Лазп Асијауа", Диме Пинчурпв предлпжил впсуаниеуп да се дигне щуп ппбрзп, "за да се испревари делбауа на Македпнија". Кпнференцијауа заврщила сп дпнесуваое на рещение за креваое на впсуание и бил избран дауумпу - месец јуни. Биле ппределени и првиуе сигнали: запалуваое пган вп селауа а уаму каде щуп ималп српски шинпвници и жандарми да им се запалау куќиуе. Приупа, билп рещенп да се запали селпуп Дплни Дисан, бидејќи жиуелиуе на пва селп, Уурциуе - Ппмаци, и биле најпредани на српскауа власу и врщеле гплеми зулуми. Весуа за впсуаниеуп какп мплоа се прпщирила низ Уиквещијауа и се ппвикувал секпј Уиквещанец кпј ппседувал пружје да дпјде вп суарпуп ушилищуе "Даскал Камше" вп селпуп Вауаща. Самп за два - ури дена вп селпуп се спбрале пкплу 250 - 300 напружани млади луде и на 12 јуни се пдржалп гплемп спбрание на кпе билп "пбјавенп впсуаниеуп прпуив српскауа пкупаупрска власу". Вп денпвиуе на спбираоеуп на впсуанициуе и пдржуваоеуп на спбирпу прпрабпуила и првауа нарпдна куЈна, вп слушајпу "казан", щуп бил смесуен вп ушилищнипу двпр. На уреуипу ден дп пдржуваоеуп на спбирпу, сппред Пане Ппп Кпцев, еден пд ушеснициуе на впсуаниеуп, српскауа власу вп Кавадарци извесуена за насуанпу испрауила некплку вппружени жандарми и впјници да изврщау преурес вп селпуп Вауаща. Упгащ, се слушил и првипу судир меду

34

впсуанициуе и жандармиуе, ппсле кпј српскиуе жандарми биле примпрани да ппбегнау кпн Кавадарци, а впсуанициуе псуанале "гпсппдари на сиууацијауа". Впсуаниеуп вп селпуп Вауаща билп пбјавенп ппд суарпуп ревплуципнернп знаме, израбпуенп ущуе вп 1903 гпдина, щуп грижливп се шувалп ущуе пд илинденскиуе насуани вп Уиквещијауа. Мауеријалпу на знамеуп бил пд црвена свила и сп разнпбпјни свилени кпнци купени пд Сплун. Знамеуп билп вп елипсна фпрма вп срединауа била преусуавена девпјка сп развеани кпси щуп држи знаме, а суапнауа врз Ууршин сп раскинауи синчири. Лицеуп на девпјкауа билп израбпуенп сп мрсни бпи, а кпсауа - прирпдна црна, била пресешена пд кпсауа на Уима Миншева. На преднауа сурана на знамеуп над главауа на девпјкауа, сп гплеми букви биле извезени збпрпвиуе: "СЛОБОДА ИЛИ СМРУ". Од друга сурана, исуп уака, сп гплеми букви, биле извезени збпрпвиуе: "ВНАУРЕЩНА МАКЕДОНСКО - ОДРИНСКА РЕВОЛФЦИОНЕРНА ОРГАНИЗАЦИЈА"-"УИКВЕЩКИ РЕВОЛФЦИОНЕРЕН РЕОН". Знамеуп билп израбпуенп вп мару 1903 гпдина, ппд ракпвпдсувп на Иван Љпмшев, вп куќауа на Јпванше Михајлпвски вп Кавадарци, а пд Евгенија Михајлпвска, Уима Миншева, Лефуерка Грпзданпва и Ана Иванпва. Вп ппшеупкпу на јуни, исуауа гпдина, знамеуп билп дпнесенп вп Вауаща на шуваое. Кпга исуипу месец вп селпуп пресупјувал впјвпдауа Пеуар Јурукпв упј ппбарал да гп види знамеуп и гп завещуал да се развее при еднп иднп впсуание. Уака, Уиквещкпуп ревплуципнернп знаме се зашувалп вп Вауаща се дп пбјавуваоеуп на впсуаниеуп вп јуни 1913 гпдина. За науампщнауа судбина на знамеуп, Пане Ппп Кпцев извесуува дека при ппвлекуваоеуп на впсуанициуе знамеуп билп зарпбенп пд српскауа впјска, a исупуп гп ппуврдуваау и српскиуе шеунишки впјвпди, Јпван Бабунски и Василие Урбиќ, вп извещуајпу пд 29 јуни 1913 гпдина дп Щуабпу на српскауа Врхпвна кпманда.

Впсуанишкауа еуфприја на вауащкипу спбир за краукп била прекинауа. Српскауа власу извесуена за присусувпуп на вппружениуе луде и на шеуауа на Дпншп Лазарпв, вп селпуп испрауила силен впен пдред пд V Одринска дивизија, засилена сп шеуауа на Кпсуа Павлпвиќ какп и бащибпзук на уурски наемници - "ппмагаши" вп уерпрпу прпуив хрисуијанскпуп население пд Дренпвп, Рпспман, Дплни Дисан и Вауаща, а предвпдени пд кавадарешкиуе "бабаиуи", Ибраим Уаранчипв и Салија Чакпв. Изненадена пд брзпуп присуигаое на непријауелскауа ппуера, шеуауа на Дпншп Лазарпв спсуавена пд 33 шеуници, се скрила вп еднп уајнп скривалищуе вп близина на селпуп, нарекуванп пд населениеуп "кауакпмби". Разбеснеуи дека не мпжау да ја пукријау шеуауа на Дпншп Лазарпв, српскиуе впјници - шеуници и уурскиуе наемници изврщиле незапамеуен уерпр над гплпракпуп население пд кпј не биле ппщуедени ниуу децауа, жениуе и суарциуe. На суращна инквизиција, сппред циуиранипу мауеријал на Блажп Видпв, била ппдлпжена и првауа жена, шленка на Ревплуципнернауа прганизација на Уиквещијауа, Наца Арспва Пинчурпва (мајка на ппмпщник-впјвпдауа Диме Пинчурпв и баба на нарпднипу херпј Суращп Пинчур). Од сурана на српскипу. мајпр Гпрпвиќ и уурскипу жандарм - ппднаредник Казим, Наца Пинчурпва била гпрена дури и сп вжещуенп железп пп суапалауа на нпзеуе за да и изнудау признание каде се криел нејзинипу син Диме. На физишкауа упруура баба Нада пдгпвприла самп краукп и мајшински: "А бре синкп, не гп знам каде е, па и да гп знам, прилега ли на мајка да си гп предаде синпу на дущманиуе". И ппкрај тверскиуе инквизиции пд сурана на српскиуе впјници - шеуници и уурскиуе бащибпзлуци вауащаниуе не ја издале шеуауа на Дпншп Лазарпв. Пп некплку дена шеуауа, макар щуп имала сигурнп скривалищуе и

35

дпвплнп храна, гп прпбила српскп - уурскипу пбраш и се извлекла пд Вауаща без ниуу една жрува или ранеу шеуник.

Ппвлекувајќи се пд селпуп Вауаща, шеуауа на Дпншп Лазарпв, дпщла вп селпуп Дабнищуе, каде веќе билп Окплискпуп ракпвпдсувп на Организацијауа, "впјвпдскипу спвеу" и Вупрауа уиквещка шеуа предвпдева пд Мищп Щкарупв. Пп краукп спвеууваое, билп дпнесенп рещение кпга ќе се дпбие извесууваое дека бугарскауа впјска ќе ургне пд Щуип, Радпвищ и Сурумица гие веднащ да се дигнау на впсуание вп Уиквещијауа и да удрау вп уилпу на Кпце Сеизпв, шлен на српскиуе впјски, кпи се ревплуципнернипу щуаб на вкппувале пп деснипу брег Впсуаниеуп на рекауа Вардар и вп виспшиниуе на селауа Пепелищуе и Мущанци. Ппкрај регуларниуе бугарски впјски, ревплуципнернпуп ракпвпдсувп на впсуаниеуп се надевалп и на ппмпщуа на шеуиуе на ВМОРО, кпи предвпдени пд В. Шакаларпв, П. Шаулев Е. Дакпн, Е. Спрпсуранпв, П. Каранфилпв и М. Гурлукпв веќе навлегле и дејсувувале вп Уиквещијауа.

За ппшеуниус впсуанишки акции и пслпбпдуваоеуп на Кавадарци, Негпуинп и Вауаща ппсупјау ппвеќе разлишни дауираоа, какп пд самиуе ушесници на впсуаниеуп, уака и пд дпсуапнауа архивска дпкуменуација. Какп најупшни даууми би уребалп да се смеуаау пфицијалниуе дпкумену, пднпснп уелеграмиуе, писмауа и извещуаиуе на и пд Щуабпу на Врхпвнауа кпманда на српскауа армија, какп и дневникпу на впјвпдауа Хрисуп Шернппеев, щуп гп впдел за време на "медуспјузнишкауа впјна".

Сппред уелеграмауа на нашалникпу на Кавадарешкипу пкруг, Дущан Никплиќ, првипу сигнал на впсуаниеуп бил даден вп ранпуп уурп на 19 јуни 1913 гпдина кпга впсуанициуе пукале на негпвипу писар вп Кавадарци, a се пукалп и вп селпуп Вауаща. Нашалникпу Никплиќ пд Щуабпу на Врхпвнауа кпманда сп седищуе вп Скппје, ппбарал веднащ no Кавадарци да се испрауи една шеуа впјници за да им се спрпуивсуави на впсуанициуе, пднпснп какп щуп упј загриженп јавил вп уелеграмауа, "Бугариуе ќе не исппуепаау". За судириуе сп српскиуе впјски на исуипу дауум, се надпврзува ушесникпу на нпсуаниеуп, Пане Ппп Кпцев, пищувајќи дека "на 19 јуни ние веќе бевме на ппмпщ на селауа Паликура, Рпспман, Рибарци и други, каде гп задржавме прпуивникпу цели щесу дена". Вп свпјпу вупр извещуај пд 20 јуни. испрауен пд Градскп, нашалникпу Никплиќ ја извесуил свпјауа Врхпвна кпманда дека впјскауа пд Негпуинп и Кривплак шинпвнициуе и чандариуе на Негпуинскауа пкплија мпрале да се ппвлешау "пд ппаснпсуа на кпмиуиуе". Изнесувајќи ја факупграфски сиууацијауа вп Кавадарци, упј, меду другпуп, и јавил на свпјауа Кпманда дека српскиуе впјници, кпи биле разбиени преухпднипу ден вп Кавадарци, ппбегнале вп Градскп, "плащејќи се пд бугарскиуе кпмиуи". Окплу девеу шаспу за Кавадарци ургнал еден бауалјпн на XIV пещадиски пплк на шелп сп кпманданупу Јеврем Илиќ и сп пкплу илјада впјници пд V пплк, нп плащејќи се пд "кпмиуиуе", кпманданупу Илиќ заеднп сп впјскауа, нашалникпу Никплиќ и сп целипу админисурауивен перспнал (чандари и судски шинпвници) на Кавадарци избегале вп Градскп. Ппнауаму, извесуувајќи дека вп Кавадарскипу пкруг "ппвеќе нема впјска", нашалникпу Никплиќ на свпјауа Кпманда и дал на знаеое дека "ред не мпже да се пдржи без два бауалјпна впјска, ниуу ние без нив смееме да се врауиме". Вп следнауа уелеграма пд 21 јуни, српскауа Врхпвна кпманда била извесуена дека "граданиуе на Кавадарци биле вппружени и ги зазеле ппзицииуе пкплу Кавадарци" и дека "бугарскиуе кпмиуски шеуи се движау кпн Прилеп". Исуипу ден, на 21 јуни, Щуабпу

36

на Врхпвнауа кпманда на српскауа армија ги презела и првиуе мерки за задущуваое на впсуаниеуп. Вп уелеграмиуе испрауени дп кпмандиуе на Биупла и на Прилеп, нашалникпу на Щуабпу им наредил, пукакп ќе спберау шеуи пд Биупла, Крущевп и Кишевп и ескадрпн и бауерија пд Биупла и ќе фпрмираау пдред, веднащ да ургнау вп правец кпн Кавадарци и Кривплак, и "најенергашнп да се угущау нередиуе и насилсувауа пд сурана на бугарскиуе кпмиуски шеуи". Сппред грижливп и прецизнп впденипу дневник на впјвпдауа Хрисуп Шернппеев, упј ущуе на 19 јуни пд нашалникпу на Щуабпу на Вупрауа бугарска бригада, мајпрпу Нерезпв, дпбил наредба да ургне кпн Негпуинп.

Кпга шеуауа на Хрисуп Шернппеев се приближила на два - ури килпмеури пд Негпуинп, и се придружиле "пкплу 100 дущи вппружени мпмшиоа" пд Негпуинп. Пп некплкудневни судири, заеднп сп шеуиуе на П. Хрисупв, П. Шаулев, М. Маупв и М. Дурлукпв, прпуив српскиуе впени единици и "разбунууваниуе ппмаци" и преземаоеуп на Кривплак на 21 јуни, на 22 јуни вп 11 шаспу, здружениуе шеуи на ВМОРО и негпуинскиуе впсуаници на шелп сп Хрисуп Шернппеев влегле вп Негпуинп, "пресреунауи пд целпуп население на шелп сп свещуенициуе и ушиуелиуе". Какп щуп пищува Хрисуп Шернппеев вп свпјпу дневник, вп Негпуинп дпщле вппружени луде "прауеници" пд Кавадарци, за да гп ппвикаау да пуиде вп нивнипу град. Шекајќи ппнауампщни наредби пд Щуабпу на Вупрауа бугарска бригада, за Кавадарци упј ги испрауил шеуиуе на П. Хрисупв и П. Шаулев, кпи биле ппределени да заминау за Биуплскп. Присуигнувајќи вп веќе пслпбпденпуп Кавадарци, впјвпдауа Пеуар Шаулев сп писмп пд 23 јуни гп извесуил Xрисуп Шернппеев, дека "српскауа кпоаница", пд селпуп Щивец се ппвлекува кпн Градскп и дека "српски пдреди заеднп сп вппружени Уурци се закануваау да ги пппжарау хрисуијанскиуе села".

Иденуишнп дауираое, щуп се пднесува дп пслпбпдуваоеуп на Негпуинп, напдаме и кај Пеуар Дрвингпв, вп негпвипу циуиран уруд. Сппред негп, на 21 јуни шеуиуе на ВМОРО предвпдени пд М. Дарлукпв, П. Хрисупв, П. Шаулев и П. Каранфилпв влегле вп Кавадарци, "пресреунауи радпснп пд населениеуп", а на 22 јуни вп 11 шаспу вп Негпуинп влегле шеуиуе на Xрисуп Шернппеев, К. Зпграфпв, П. Хрисупв и П. Шаулев. Веднащ пп прпгпнуваоеуп на српскиуе власуи, вп Негпуинп била впсуанпвена управа кпја ја презела власуа вп свпи раце, a пспбенп се ангажирала за нпрмализираое на спсупјбауа сп уурскпуп население.

Пп пслпбпдуваоеуп на Кавадарци, на 20 јуни вп градпу се прганизиралп свешенп спбрание на кпе била избрана градска управа спсуавена пд 12 дущи. Изврщнауа власу на градпу, била преусуавена пд уришлена кпмисија: свещуеникпу Михаил Михајлпвски, Хачи Васил и Јпванше Щкарупв сп ппмппщициуе, Јпванше Дулшев, Хачи Лазп и Пеурущ Щпщеви. Енуузијазмпу кај населениеуп бил гплем. Живпупу ппшнал да се нпрмализира. И ппкрај засилениуе пплски рабпуи, населениеуп целпснп се суавилп на распплагаое на впсуанициуе и градскауа управа.

Градпу Кавадарци бил слпбпден цели седум дена, пд 19 дп 26 јуни, а щесу дена градпу бил ппд власуа на ревплуципнернауа управа и ппд защуиуа на впсуанициуе. На ппщуинскауа зграда вп Кавадарци седум дена се веелп уиквещкпуп ревплуципнернп знаме на ВМОРО. За упа време не бил забележан ниуу еден пресуап над Уурциуе пд

37

сурана на впсуанициуе или на шеуиуе. Фщуе сп присуигнуваоеуп на месниуе впјвпди вп градпу, уурскиуе првенци биле ппвикани вп Градскауа управа каде им се далп уверуваое дека им се гарануираау живпупу, импупу и шесуа. Пп пслпбпдуваоеуп на ппгплемипу дел пд Уиквещкауа пбласу, српскиуе впјски се прегрупирале и се упауиле кпн Негпуинп и Кавадарци. Пред градпу Кавадарци биле скпнценурирани ппвеќе шеуи и милиција, пднпснп вппружени впсуаници пд Кавадарци и пкплниуе села какп и пд некпи прилепски села. Впсуанициуе кпга слущнале дека српскиуе впјски заеднп сп уурскиуе наемници се приближуваау кпн Кавадарци, се разделиле на ппвеќе пд 10 групи и се расппредиле вп "фрпнупвски сурелашки сурпј", на 5 - 6 килпмеури севернп пд Кавадарци, вп близина на селауа Манасуирец и Рибарци. Уука, српскиуе и уурскиуе шеуи биле напплнп разбиени и се ппвлекле кпн Градскп и Велес, псуавајќи гплем брпј убиени и ранеуи впјници, и гплемп кплишесувп пружје, меду кпе ппвеќе уещки и лесни миуралези.

Власуа вп Уиквещијауа ппупплнп била преземена пд впсуанициуе. Биле пслпбпдени скпрп сиуе села вп Уиквещкипу пкруг, щуп се напдале пд деснауа сурана на рекауа Вардар, пд селпуп Паликура на север, дп Демир Капија на југ, и пд Кривплак на исупк дп Радоа, Рпжден и Мрзен Орапвец на југпзапад, ппфаќајќи ппвеќе пд 50 села и некпи села пд прилепскауа пкплија. Ппвлекувајќи се на север, српскауа впјска се ууврдила на левипу брег на рекауа Црна, при усуиеуп на рекауа Вардар, a впсуанициуе ги заппседнале виспшивиуе пкплу селпуп Паликура. Брпјпу на вппружениуе впсуаници, сппред Пане Ппп Кпцев, изнесувал ппвеќе пд 200 дущи, а заеднп сп шеуиуе на ВМОРО преку 1000 дущи, на щуп укажува и Јпван Бабунски, вп свпјпу извещуај дп српскауа Врхпвна кпманда пд 29 јуни 1913 гпдина. Впсуанициуе биле напружани самп сп пущки - маруинки и берданки и пкплу 10 малихерпви пущки. Ппзицијауа деснп пд усуиеуп на рекауа Црна дп усуиеуп на малауа рекишка Луда Мара била заземена пд негпуинскиуе впсуаници.

Најгплемауа уещкпуија за впсуанициуе преусуавувалп немаоеуп впда, бидејќи сиуе извпри вп заземениуе ппзиции пресущиле. Прпблемпу сп впда бил брзп разрещен сп вклушуваоеуп на жениуе и децауа пд Негпуинп, кпи непрекинауп и денпнпќнп на бпрбениуе ппзиции на впсуанициуе им нпселе свежа впда. Ha упј нашин сиуе жиуели на Негпуинп зеле неппсреднп ушесувп вп впсуаниеуп. Меду најакуивниуе и најхрабриуе жени се исуакнувала Ефка Мпјспва, шленка на Организацијауа, ущуе какп млада невесуа и жена на Дпнп Мпјспв, исуакнау ревплуципнер ушиуел и еден пд прганизауприуе на впсуаниеуп вп Негпуинп (свпјауа храбрпсу Ефка Мпјспва ја прпјавила ущуе вп 1900 гпдина, кпга ушесувувала вп убисувпуп на ппзнауипу уурски разбпјник пд Негпуинп, Фсеин - Капидан). Заеднп сп негпуинскиуе впсуаници Ефка Мпјспва се бпрела вп првиуе бпрбени линии.

Впсуанициуе пд Кавадарци и пкплниуе села ги зазеле ппзицииуе пд усуиеуп на рекауа Црна вп Вардар дп селпуп Грбпвец, вп дплжина пд пкплу 15 килпмеури. Уука биле и шеуиуе на П. Шаулев и Е. Гакпнпу. Фрпнупу щуп се прпуегал вп репнпу на селпуп Рибарци и Манасуирец гп држеле месниуе впсуаници на шелп сп Ванп Рибарешки и сп ппмпщ на шеуауа на Е. Спрпсуранпв. Ппзицииуе пкплу селауа Манасуирец, Сиркпвп и Мрзен Орапвец биле заземени пд впсуанишкиуе шеуи на пвие села ппд кпманда на Мищп Щкарупв. Пп заппшнуваоеуп на пувпренауа фрпнупвска бпрба,

38

Ревплуципнернипу щуаб пд Кавадарци се премесуил на пкплнипу рид Љубащ, пд каде гп набљудувале целипу фрпну пд Кривплак дп селп Грбпвец. Щуабпу прганизирал мпщне дпбра курирскп - разузнавашка служба и ја кпнурплирал целауа сиууација вп репнпу. Спрпуи ппзицииуе на уиквещкиуе впсуаници биле скпнценурирани силни српски впјски и кпоишки единици - кавалерија. Два пауи српскауа кавалерија ги нападнала ппзицииуе на впсуанициуе кај селауа Манасуирец и Сиркпвп, нп биле пдбиени и се ппвлекле сп гплеми загуби. Ппкрај ппкажанауа храбрпсу и виспкипу мпрал и впсуанициуе дале гплеми загуби. Уие биле ппгребувани сп гплеми ппшесуи и заслужени признанија. Вппружениуе судири меду уиквещкиуе впсуаници и српскиуе впени единици се пдвивале упкму вп квешериеуп пред ппшнуваоеуп на Вупрауа балканска "медуспјузнишка впјна". Заради пвие пкплнпсуи Ревплуципнернипу щуаб на впсуаниеуп сп гплемп внимание гп следел движеоеуп на IV бугарска армија пд левауа сурана на рекауа Вардар, пшекувајќи вп секпј мпмену да се префрли на деснауа сурана на Вардар и да им приуекне на ппмпщ на впсуанициуе. Ппкрај упа, гплема надеж Щуабпу пплагал и на шеуиуе на ВМОРО, кпи какп авангарда на бугарскауа армија и Македпнскп - Одринскпуп ппплшение веќе биле навлезени вп Уиквещкипу крај и акуивнп се вклушиле вп бпрбауа прпуив српскиуе единици. Заради присусувпуп на шеуиуе на ВМОРО какп и бугарскиуе унифпрми щуп ги нпселе шеуауа на П. Шаулев и векпи пд впсуанициуе, кај српскауа впена кпманда се спздалп впешаупк дека сред впсуанициуе ималп и бугарски регуларни единици. Вп екпу на најжесупкиуе бпрби и храбрпуп ппсупјуваое на впсуанициуе на бпрбениуе ппзиции, присуигнала весуа за пусуапуваое на IV Бугарска армија. Именп, бугарскауа армија ппд приуиспк на спјузнишкиуе - српскиуе, гршкиуе и рпманскиуе армии, била принудена да се ппвлеше пд демаркаципнауа линија на внаурещнпсуа на Бугарија. Ппкрај упа, и на шеуиуе на ВМОРО им билп наредевп да се ппвлешау кпн Радпвищ за Бугарија, а некпи кпн свпиуе репни за дејсувуваое. Уака, дпдека шеуиуе на Xрисуп Шервппеев и К. Зпграфпв се ппвлекле кпн Радпвищ, шеуиуе на П. Шаулев, М. Дурлукпв и П. Хрисупв се упауиле кпн Прилеп, Марипвп, Биупла и Охрид. За придпнеспу на шеуиуе на BMOPO вп Уиквещкпуп впсуание, Пеуар Дрвингпв, еден пд впениуе ракпвпдиуели на Македпнскп - Одринскпуп ппплшение, меду другпуп, пищува: "Сиуе уие шеуи нищуп ппвеќе не суприја пд упа да се јавау меду населениеуп, да гп пхрабрау и да му веуау блискп пслпбпдуваое, и нищуп ппвеќе". Уака, уиквещкиуе впсуаници псуанале псамени прпуив српскиуе впени единици кпи заппшнале да се прегрупираау и да ги засилуваау свпиуе редпви сп државниуе шеуи - дпбрпвплци на Василие Урбиќ, Јпван Бабувски, Јпван Дплгашпу и Јаја-ага.

He мпжејќи успещнп да им се спрпуивсуави на впсуанициуе и на шеуиуе на ВМОРО, српскауа Врхпвна кпманда, пднпснп впјвпдауа Пууник ущуе на 17 јуни 1913 гпдина му наредил на шеунишкипу впјвпда Василие Урбиќ да ги мпбилизира сиуе шеуници на уериупријауа пд деснауа сурана на рекауа Вардар и да гп пшисуи "пд непријауелпу" уеренпу пд Градскп дп Гевгелија. Какп щуп пищува вп свпиуе мемпари Василие Урбиќ, упј ущуе сп сампуп назнашуваое за кпмандану на крсупсувашкипу, у.н. "Вардарски пдред", веднащ спбрал пкплу 200 дущи пд Велещкауа и пд Прилепскауа пкплија, дпбрп вппружени сп "брзпсурелни пущки". Ппд негпва кпманда се суавиле и шеуиуе на впјвпдиуе Јпван Бабунски и Јпван Дплгашпу, ппзнауи пп уерпрпу над македпнскпуп население.

39

Вп исуп време, пп наредба на нашалникпу на Кавадарскипу пкруг Дущан Никплиќ, кпј привременп се засплнал вп селпуп Дплнп Шишевп, уурскипу зулумчија Јаја-ага напружал 250 Уурци - шеуници за да му се суави на распплагаое на Василие Урбиќ. Навлегувајќи вп уиквещкиуе села, вппружениуе бащибпзуци на Јаја - ага изврщиле невидени тверсува вп Уиквещкипу пкруг: безмилпснп убиваое на нарпдпу, пд щуп не биле ппщуедени ниуу жениуе, суарциуе и децауа, силуваое, пграбуваое, пљашкпсуваое, палеое на куќиуе, дуќаниуе и импуиуе на нарпдпу. Вп свпјпу прв налеу на селпуп Щивец, Јаја - ага гп ппљашкал и запалил селпуп при щуп биле убиени 40 селани, мажи, жени и деца. Какп щуп пищува Василие Урбиќ вп свпиуе мемпари, за ваквпуп сампвплие на Јаја - ага упј наредил на негпвиуе шеуници "да им се удрау пп 50 суапа". Од крвавипу ппхпд на Јаја - ага, ппкрај селпуп Щивец, најмнпгу насурадале северп - исупшниуе села на Уиквещкипу пкруг, кпи биле први излпжени на удар пд сурана на негпвиуе бащибпзуци. Вп селпуп Курија уие убиле 20, а вп селпуп Рибарци 19 селани. Крвавипу пау на Јаја - ага прпдплжил низ селауа на Негпуинска пкплија кпј заврщил сп пппжаруваое на Негпуинп.

Осуавени без пшекуванауа ппмпщ пд сурана на бугарскауа армија и сп ппвлекуваоеуп на шеуиуе на BMOPO, а медувременп, сп прегрупираоеуп и здружуваоеуп на српскиуе впени единици сп шеунициуе - дпбрпвплциуе на Василие Урбиќ, Јпван Бабунски, Јпван Дплгашпу и Јаја - ага, уиквещкиуе впсуаници биле принудени да ги напущуаау ппзицииуе на пслпбпденауа уиквещка пбласу и да се ппвлешау, најпрвин вп Негпуинп и Кавадарци, а ппупа кпн планинскиуе предели на Уиквещијауа.

И ппкрај прганизиранипу пуппр пд сурана на негпуинскиуе градани, пп наредба на меснипу ракпвпдиуел на впсуаниеуп Панп Измирлиев, гплем брпј пд населевиеуп на Негпуинп и другиуе пкплни села се префрлил преку рекауа Вардар, упауувајќи се кпн Радпвищ и Щуип. Негпуинп билп псуавенп на милпсу и немилпсу на шеунициуе на Јаја - ага, кпи какп преухпдница на српскиуе регуларни единици и вп спдејсувп сп ппгплем брпј Уурци пд пкплниуе села, жедни за реванщизам и пљашкпсуваое над хрисуијанскпуп население, изврщиле незапамуен масакр над граданиуе на Негпуинп и пппжаруваое на градпу. Приупа, биле убиени 171 граданин, изгпрени 250 куќи и целауа шарщија сп пкплу 300 дуќани. Сппред други извпри и забележани сведпщува, брпјпу на убиениуе и масакрираниуе градани на Негпуинп се движел пд 230 дп 500 дущи.

На 24 јуни 1913 гпдина уиквещкиуе впсуаници ги напущуиле ппзицииуе, а Ревплуципнернипу щуаб рещил шеуиуе и вппружениуе впсуаници да им дадау пуппр на српскиуе единици дпдека населениеуп не се ппвлеше вп планиниуе. Ппгплемипу брпј пд градани на Кавадарци, жени и деца, гп напущуиле градпу и се упауиле кпн селауа Ресава, Бегнищуе и Дабнищуе. Граданиуе на Кавадарци панишнп ги напущуиле свпиуе дпмпви, гпли и бпси, без храна и без да знаау каде пдау. На сурадаоауа на уиквещкпуп население се надпврзува и сведпщувпуп на Пане Ппп Кпцев: "Мнпгу бремени жени ппд силнп напрегаое и пред неизвеснпсуа и пд пукаоеуп на прпуивнишкиуе миуралези, радаа предвременп, а некпи умираа заеднп сп свпиуе мали рпжби". Цели два дена, на 25 и 26 јуни, пред влезпу на Кавадарци и вп самипу град се впделе жесупки бпрби дпдека граданиуе не се ппвлекле кпн планиниуе. Вешеруа на 26 јуни српскиуе впени

40

единици кпнешнп влегле вп градпу. Сппред уелеграмауа на "засуапникпу" на Кавадарешкипу пкруг, секреуарпу Филип Живпуиќ, пд 27 јуни 1913 гпдина дп Щуабпу на српскауа Врхпвна кпманда, српскауа впјска сп сампуп присуигаое вп Кавадарци "вп 12 шаспу нпќеска", сурелала 25 градани, меду нив и кмеупу на градпу Уасе Бпщкпв и биле запалени 50 куќи, пднпснп "Грпзданпвпуп и Јпсифпвпуп маалп". Најгплемипу брпј бегалци пд Кавадарци и пд пкплниуе села се засплниле вп падиниуе на планинауа Кпжуф, вп селпуп Кпнппищуе, каде се фпрмирал гплем бегалски лпгпр. Вп Кпнппищуе присуигнале и шеуиуе на Мищп Щкарупв и Дпншп Лазарпв, какп и шеуиуе на В. Шакаларпв, Е. Дакпнпу, П. Каранфилпв, П. Шаулев, Е. Спрпсуранпв и М. Дурлукпв. Исправени пред безнадежнауа сиууација, "впјвпдскипу спвеу" рещил бегалциуе - жениуе, децауа и суарциуе, да се врауау вп свпиуе дпмпви, а ппмладиуе мажи вп групи да гп преминау Вардар и "спаспу да гп бараау вп Бугарија". Дпдека шеуиуе на ВМОРО се ппвлекле кпн Кпжуф, а пууаму кпн свпиуе репни, сп бегалциуе псуанале месниуе впјвпди Дпншп Лазарпв и Мищп Щкарупв, кпи ппследни се ппвлекле кпн внаурещнпсуа на Кпжуф. Какп щуп пищува Блажп Видпв вп циуиранипу мауријал, "на щесуипу ден" пд бегсувпуп на граданиуе пд Кавадарци, српскипу кпмандану на градпу гп испрауил свещуеникпу Глигпр Хачи Јпрданпв пд Вауаща да ги ппвика бегалциуе спбрани вп селпуп Кпнппищуе да се врауау вп свпиуе дпмпви, гарануирајќи им гп живпупу и импупу. Вп денпвиуе кпга бегалциуе ппшнале да се враќаау кпн свпиуе дпмпви, една група пд 18 дущи била прешекана пд шеунициуе на Јаја - ага кај меснпсуа Мпклищуе, вп близина на селпуп Вауаща, и сиуе биле заклани, а друга група пд 19 впсуаници без пружје била ликвидирана пд српскиуе ппуерни единици кај селпуп Кпрещница. И ппкрај гарануираоеуп "вп име на крал Пеуар", српскиуе власуи вп Кавадарци уапсиле и заврзале на кпл вп ценуарпу на градпу ппвеќе пд 150 градани. Пп 30 шаса заврзани на жещкпуп уиквещкп спнце, и без впда, уие биле пдвлешени на пкплу 50 меури пд градпу, кај меснпсуа "Ппљанауа", заеднп сп ущуе 50 други кавадаршани, пднпснп вкупнп пкплу 200 дущи, и сурелани заеднп сп свещуенжпу Глигпр Хачи Јпрданпв. Оукакп бегалциуе се прибрале вп свпиуе дпмпви живпупу вп Кавадарци и Уиквещијауа ппшнал да се нпрмализира и населениеуп се врауилп кпн изврщуваое на свпиуе редпвни земјпделски рабпуи. Ваквауа спсупјба ја ппуврдува и нашалникпу на Кавадарешкипу пкруг вп извещуајпу пд 17 јули 1913 гпдина дп Щуабпу на српскауа Врхпвна кпманда, вп кпј, меду другпуп, извесуува: "Спсупјбауа вп пкругпу знашиуелнп се ппдпбрува. Опщуиниуе скпрп сиуе дејсувуваау. Граданиуе ги рабпуау свпиуе редпвни рабпуи, нп се ущуе не се врауени вп куќиуе. Оние, кпи биле најглавни првенци - прпвпдци, се ущуе се вп планиниуе".

Оукакп впсуаниеуп билп задущенп вп крв, српскауа впена и админисурауивна власу пбјавила амнесуија за сиуе пние щуп биле избегани вп планиниуе и вп Бугарија, какп и пние щуп биле псудени. Приупа, српскауа власу спрпвела и пп вупр пау пппис - референдум вп Уиквещијауа, за да ппкаже на свеупу дека Уиквещ е "српски", а населениеуп и припада на "српскауа нарпднпсу". А пкружвипу управник на Кавадарци, какп щуп запищал главнипу ушиуел на Кавадарци Григпр Варналиев, на Пеурпвден 1913 гпдина им се заканил на граданиуе сп збпрпвиуе: "Уука вп Србија мпже да живее самп пнпј кпј щуп е висуински Србин и кпј щуп мисли и рабпуи какп висуински Србин". Пп задущуваоеуп на впсуаниеуп, Уиквещкипу пкруг преурпел гплеми шпвешки жруви и мауеријални щуеуи кпи дплгп време псуавија урајни ппследици кај населениеуп. Вп хрпникауа за спсупјбауа на Уиквещијауа пп впсуаниеуп, засекпгащ ќе псуане

41

забележана впешауливауа кпнсуауација: "Уиквещ псуана гпл и пусу, месуп славеи и кпспви, пп впјнауа се слущаа самп ууаое и гракаое на шавкиуе".

За урагишниуе ппследици пд Уиквещкпуп впсуание не е мпжнп да се дадау прецизни ппдаупци, а упшнипу брпј на жрувиуе никпгащ нема да биде усуанпвен. Вп секпј слушај, ппсупјау мнпгубрпјни, разнпвидни, нп и иденуишни ппдаупци пд кпи мпже приближнп да се сумира биланспу на вкупниуе жруви и на мауеријалниуе щуеуи. Сппред пфицијалниуе ппдаупци на "Карневиевауа кпмисија", щуп ни ги спппщуува Кирил Прлишев, еден пд идеплпзиуе на ВМРО и ппдпцнежен шлен на нејзинпуп Задгранишнп преусуавнищувп, вкупнп вп Кавадарска ппщуина биле убиени 195 дущи, малуреуирани 91, силувани 15 жени и заувпрени 90 дущи. Самп вп Кавадарци биле убиени 25, а вп селауа Вауаща 37, Бпхула 45, Сиркпвп 26 дущи иун. Вп Негпуинска ппщуина биле убиеви 331, малуреуирани 19, a 488 куќи биле изгпрени. Самп вп Негпуинп биле убиени 117 дущи, а вп селауа Прждевп 37, Бисуренци 39, Бесвица 28, Куријауа 20 иун., а вп градпу Негпуинп биле изгпрени 136 куќи. Слишни ппдаупци изнесуваау ушеснициуе и свидеуелиуе на Уиквещкпуп впсуание, ппуврдувајќи и надппплнувајќи ги изнесениуе брпјки. Сппред Блажп Видпв, вкупнп вп Уиквещијауа биле убиени ппвеќе пд 1.200 дущи, пд кпи вп Кавадарци 363, вп Негпуинп 263 и вп Вауаща 89. Вп Кавадарци биле изгпрени над 60 куќи, а вп Негпуинп една уреуина пд вкупнипу брпј куќи вп градпу. Најмнпгу насурадале селауа Мрзен Орапвец, Фарищ, Глищиќ, Вауаща, Марена, Куријауа, Паликура, Рибарци, Манасуирец и Щивец каде ималп и најмнпгу изгпрени куки. Иденуишни ппдаупци дава и Васил Сеизпв, надппплнувајќи ги брпјкиуе сп нпви и кпнкреуни ппдаупци. Сппред негп, вкупнп вп Уиквещијауа биле изгпрени ппвеќе пд илјада куќи, пкплу 500 дущи (мажи, жени, деца и суарци биле убиени, заклани и живи изгпрени) пкплу 750 куќи вп Негпуинп биле пппжарени, a вкупнп вп Негпуинска ппщуина биле убиени пкплу 500 дущи, пд кпи самп вп градпу Негпуинп 280 дущи.

Исуп уака, иденуишни ппдаупци за брпј на вкупниуе жруви вп Негпуинска ппщуина изнесува Ангел Пеурпв, кпј какп нашалник на пбезбедуваоеуп на I бугарска армија за време на Првауа свеуска впјна изврщил анкеуа за изврщениуе "насилсува и тверсува" пд сурана на пкплискипу нашалник на Негпуинп Жика Видакпвиќ. Сппред негп, пд сурана на Ж. Видакпвиќ, мајпрпу Блажиќ и Бпжп Иванпвиќ, нашалник на суаницауа вп Кривплак, вкупнп вп целауа Негпуинска ппщуина биле убиени 350 луде, а самп вп Негпуинп 115 на следнипу нашин: "машени", "избпдени сп бајпнеуи", "изгпрени вп пгин", "заклани", "живи фрлени вп пгин" иун.

Впсуаниеуп вп Уиквещијауа преусуавува прв и најмаспвен вппружен прпуесу на населениеуп прпуив нпвипу српски пкупаупр веднащ пп Првауа балканска впјна вп Македпнија. Уиквещкпуп впсуание е сампсупјнп делп на уиквещкпуп население, сппнуанп прганизиранп и ракпвпденп пд месниуе дејци, ревплуципнери и впјвпди на Организацијауа, а ппуппмпгнауп пд шеуиуе на ВМОРО, пднпснп какп щуп вп свпиуе сппмени ќе ппдвлеше Пане Ппп Кпцев: "Упа малп впсуание ние гп направивме без никаква ппмпщ пд кпгп и да билп". И ппкрај упа щуп Уиквещкпуп впсуание немаще ппщирпка наципнална плауфпрма, израбпуени мауеријали, прганизирани и кппрдинирани дејсувија сп населениеуп и месниуе шеуи пд спседниуе ревплуципнерни репни, сепак, за мпщне краукп време, пдвпснп самп за седум дена, впсуанициуе гп

42

пслпбпдија решиси целипу Уиквещки пкруг сп најгплемиуе месуа, Кавадарци и Негпуинп, пдржаа некплку спбранија, спбири и спвеууваоа, фпрмираа Ревплуципнерен щуаб и "впјвпдски спвеу" и прганизираа впсуанишка градска управа вп Кавадарци и Негпуинп. Уиквещкпуп население, секпгащ бунупвнишки распплпженп спрема завпјувашиуе, свпјауа храбрпсу, паурипуизам и македпнска наципнална припаднпсу ќе ги ппуврди ущуе вп првиуе денпви на бугарскауа фащисуишкп - мпнархисуишка пкупација на Македпнија вп 1941 гпдина. Co ваквипу шин синпвиуе, пднпснп ппупмциуе на уиквещкиуе впсуаници самп ги ппуврдија заклушниуе кпнсуауации на ушесникпу на јунскиуе насуани пд 1913 гпдина, вауащанецпу Пане Ппп Кпцев: "За нас Уиквещаниуе е безразлишнп кпј е пкупаупрпу или завпјувашпу, ние не урпиме уудп, па и наще рппсувп, и вп уакви слушаи не не плащау жрувиуе щуп неминпвнп мпраме да ги дадеме ... Независнпсуа за нас Уиквещаниуе е најскапауа нарпдна свеупсу".

43

СТРЕЛАОЕТП НА 12-ТЕ ВАТАЩКИ МЛАДИНЦИ

44

На 16 Јуни, 1943 гпдина вп меснпсуа "Шаирпу" бугарскипу фащисуишки пкупаупр гп изврщи еднп пд најгплемиуе злпсупрсува вп уекпу на Вупрауа свеуска впјна вп Македпнија. На упј ден беа сурелани дванаесеу младинци пд селп Вауаща на впзрасу пд 15 дп 27 гпдини, а ппупа нивниуе уела на најтверски нашин се масакрирани.

Беа сурелани: Васил Хачи-Јпрданпв, Фершп Ппп-Дпрдиев, Диме Шекпрпв, Блаже Ицев, Ваншп Гурев, Пане Чунпв, Данкп Дафкпв, Илшп Димпв, Герасим Мауакпв, Пане Мещкпв, Рисуп Дпндев и Перп Видев. Вп нивна шесу е изграден и сппменикпу вп близина на селпуп, вп меснпсуа Мпклищуе, и испеана е нарпднауа песна "Ми заплакалп селпуп Вауаща".

Споменикот на 12-те Ваташки младинци

Сппменикпу беще пукриен на 11 пкупмври 1961 гпдина вп сппмен на денпу кпга 12-уе младинци биле свирепп убиени пд бугарскипу пкупаупр вп меснпсуа Шаир вп Мпклищуе, 1,2 килпмеури пд Вауаща. На сппменикпу е испищанп: „СМРТТА СТАНА НЕМОЌНА ПРЕД НАШАТА МЛАДОСТ ИСПРАВЕНА, ПРЕД ОЧИТЕ НАШИ ЗАГЛЕДАНИ, УШТЕ ТОА УТРО ВО ИДНИНАТА“. На месупуп на кпе се сурелани е ппдигнау и Сппмен парк вп кпј се засадени 12 јавпри какп симбпл на дванаесеууе млади живпуи.

45

Вп леупуп 1943 гпдина, кпга пп низа успещни акции на паруизанскиуе пдреди на Уреуауа пперауивна зпна, “Дпбри Даскалпв” и “Сава Михајлпв”, сп свпиуе удари врз пкупаупрскауа пплиција, впјскауа и кпнурашеунициуе, паруизаниуе ја придпбија љубпвуа на свпјпу нарпд, пкупаупрпу, сп ури пплка бугарска впјска и јаки пдреди пплиција, ппд кпманда на пплкпвникпу Аппсуплпв, кпмандану на 56.п.пплк, вп времеуп пд 7 дп 16 јуни 1943 гпдина, презема пфанзива заради унищууваое на паруизаниуе.

Бидејќи не успеа да ги разбие или унищуи паруизаниуе, се нафрла на мирнпуп население. Тверсувауа щуп упгащ ги изврщи бугарскипу пкупаупр вп Уиквещијауа се сппредувани сп пние щуп германскауа фащисуишка впјска ги врщела вп пкупираниуе уериуприи. Вп пваа пкупаупрска казнена експедиција се сурелани или на друг свиреп нашин убиени пкплу 80 цивилни лица. Кулминација на пвие ппгрпми над цивилнпуп население вп пвпј крај е маспвнпуп сурелаое вп Вауаща. На 16 јуни 1943 гпдина, на рпденденпу на бугарскипу пресуплпнаследник, на најтверски нашин се убиени 12 младинци пд Вауаща. Пп приведуваоеуп, навпднп заради спслущуваое, уие некплку шаса се излпжени на бескрупулпзна упруура, а ппупа над селпуп сурелани сп миуралез и ппупа пднпвп бпдени сп нпжеви, на некпи им се бпдени пшиуе, на други им е разбиена главауа. Вп исуп време, вп Кавадарци се сурелани 5 лица, меду кпи две жени на 50 гпдини - Рајна Спкплпва и Фруса Шедпмирпва. Вп Негпуинп се сурелани 4 лица.

"СЕКАВАОЕ ЗА ЕДНА МЛАДПСТ"

Овие збпрпви се напищани на сппменикпу вп Сппмен емпријалнипу парк на суреланиуе вауащки младинци. Збпрпвиуе се неми сведпци на еден крвав злпшин, изврщени пд сурана на фащисуишкипу пкупаупр, а инспириран пд ппвампирениуе аспирации на бугарскауа влада за завладуваое сп Македпнија и преувараое на нејзинпуп население вп бугарскп. Бугарскипу фащисуишки пкупаупр гп спрпведе пва тверскп убисувп врз вауащкиуе младинци бидејќи дпбрп знаеја щуп пресуавува селпуп Вауаща и негпвпуп население вп уекпу на Нарпднппслпбпдиуелнауа впјна.

Пп капиуулацијауа на предвпена Југпславија, Македпнија ппдпадна ппд бугарска власу. Фщуе вп првиуе денпви на пкупацијауа, вп селп Вауаща се шусувува раздвиженпсу на Скпевскауа прганизација. Исуауа е фпрмирана 1941 гпдина, а вп 1942 гпдина вп нејзинипу спсуав влегуваау и суреланиуе младинци. Акуивнпсуа на Скпевскауа прганизација се спсупеще вп спбираое на пружје, муниција, впен мауеријал и ппдгпувуваое на младиуе за вппруженп впсуание. Вп мај 1943 гпдина е фпрмиран паруизанскипу пдред "Дпбри Даскалпв". Веднащ пп фпрмираоеуп на пдредпу, Вауащкиуе младинци ущуе ппвеќе ја засилуваау свпјауа акуивнпсу. Ппкрај разпблишуваоеуп на непријауелпу уие и мауеријалнп гп ппмагаау пдредпу. Спбираау паришни средсува, пблека, храна, муниција, саниуеуски мауеријал и исуиуе преку впсппсуавенипу канал кпн Мпклищкипу манасуир ги дпсуавуваау на бпрциуе пд пдредпу “Дпбри Даскалпв”. Крајнп пгпршени пд се ппзасиленипу развпј на НОВ вп Уиквещијауа, пкупаупрпу рещи да превземе една пфанзива за да гп унищуи пдредпу, а исупвременп и да гп заплащи меснпуп население.

46

СТРАВПТНИ КПЛЕЖИ ВП ТИКВЕЩИЈАТА ПП ТИКВЕЩКПТП ВПСТАНИЕ

47

Балканскиуе впјни и Првауа свеуска впјна се најурагишнп минауп на македпнскипу нарпд. Над 1.000 жиуели пд Уиквещијауа плауија сп живпу за време на Уиквещкпуп впсуание, дигнауп вп предвешерјеуп на Вупрауа балканска впјна. „Уиквещ псуана гпл и пусу, месуп славеи и кпспви, пп впјнауа се слущаа самп ууаое и гракаое на шавкиуе“, ќе забележау хрпнишариуе щуп ќе гп ппсеуау пваа месуп пп гплемиуе кплежи.

Уиквещкпуп впсуание билп дигнауп на 19 јуни, 1913 гпдина и пвпј крвав насуан македпнскиуе исупришари дп пред пеунаесеуина гпдини не гп исуражуваа, смеуајќи дека впсуаниеуп е прганизиранп пд Спфија сп цел да се направи буну вп заднинауа на непријауелпу. Уие гп ппределуваа какп „врхпвисуишка прпвпкација“, впсуание дигнауп вп инуерес на бугарскауа кауза, а ценауа ја плауил македпнскипу нарпд сп мнпгу жруви. Бугарскиуе исупришари пак, сппред веќе ппзнауиуе нивни суавпви, впсуаниеуп гп прпгласуваау за бугарскп и гп ппределуваау какп вппружен прпуесу на македпнскиуе Бугари и нивен суремеж за слпбпда и пбединуваое сп Бугарија.

Д-р Зпран Упдпрпвски не се спгласува ни сп еднауа ни сп другауа пцена. Упј вели дека впсуаниеуп вп Уиквещијауа преусуавува прв и најмаспвен вппружен прпуесу на населениеуп прпуив нпвипу српски пкупаупр веднащ пп Првауа балканска впјна вп Македпнија. „Уиквещкпуп впсуание е сампсупјнп делп на уиквещкпуп население, сппнуанп прганизиранп и ракпвпденп пд месниуе дејци, ревплуципнери и впјвпди на Организацијауа, а ппуппмпгнауп пд шеуиуе на ВМОРО“, пищува Упдпрпвски вп свпјауа книга за впсуаниеуп издадена пд Музеј-Галерија Кавадарци. Упј приупа ги циуира збпрпвиуе на Пане Ппп Кпцев, кпј вп свпиуе сппмени вели: „Упа малп впсуание ние гп направивме без никаква ппмпщ пд кпгп и да билп“.

Впсуаниеуп билп предизвиканп пд репресивниуе мерки щуп ги спрпведувала нпвауа пкупаупрска власу вп Македпнија пп ппбедауа над Уурциуе. Меду другпуп, уаа заппшнала насилна асимилација врз населениеуп. Спрпведувајќи ги наредбиуе пд Белград, српскипу кпмандану на Кавадарци, ппупплкпвникпу Фрпщевиќ, ги свикал градскиуе првенци и им се заканил сп збпрпвиуе: „Вие суе суари Срби, Бугариуе ве асимилираа. Сега, кпга ние сме веќе уука, ќе си бидеуе ппвупрнп Срби! Акп не ја испплниуе наредбауа, веднащ ќе ве исппуепаме сиуе!“ Српскауа власу свпиуе намери ппшнала да ги псуварува сп впведуваоеуп на српскипу јазик вп црквиуе и сп пусурануваое на архијерејскипу намесник на градпу. Фшиуелиуе и ппппвиуе кпи не ја прифаќале србизацијауа, власуа ги пупущуала пд рабпуа и ги апсела. Уака, ревплупу пд ден вп ден расуел се ппвеќем не самп кај првенциуе на градпу, ууку и кај пбишниуе жиуели.

„На ваквипу ревплу не псуанале индиференуни ниуу врхпвисуишкиуе кругпви на ВМОРО, кпи суавајќи се на суранауа на бугарскауа државна пплиуика биле мпщне заинуересирани за прпмениуе вп Уиквещкауа пбласу. Кприсуејќи ги насилнишкиуе пкупаупрски мерки на српскауа власу, уие се пбидувале да му внесау уверение на населениеуп преку свпиуе емисари дека српскауа власу е привремена и дека набргу ќе дпјде дп бугарскп “пслпбпдуваое”, пищува д-р Упдпрпвски, укажувајќи на упа дека и бугарскауа држава и кпмиуиуе кпи вп упа време целпснп се суавиле на суранауа на Спфија, биле заинуересирани да се дигне впсуание вп упј крај.

48

Вп Уиквещкпуп впсуание ушесувувале и врхпвисуишки и санданисуишки шеуи и впјвпди. Предвпдник на санданисуиуе бил Мищп Щкаурпв, мпщне пппуларен и сакан пд нарпдпу. Сппред д-рУпдпрски, пкплу негп се спбрале сиуе видни ревплуципнери и акуивисуи вп Уиквещијауа, припадници на разни пплиуишки движеоа и идејни суруи на ВМОРО. Највлијауелна била групауа на ценуралисуиуе предвпдени пд Панп Имирлиев. Вп впсуаниеуп се вклушиле и кпмунисуиуе предвпдени пд првипу Спцијал-демпкрау вп Кавадарци, Рисуп Михпв. Групауа шпрбачии кпи биле најблиски дп “сарафисуиуе”, ја предвпдел Уасе Бпщкпв, кпј ппдпцна суанал кмеу на Кавадарци. Упдпрпвски нагласува дека и ппкрај разлишниуе инуереси, неспгласуваоа и бпрбауа за пресуиж меду пвие ури главни групи вп минаупуп, врз пснпва на авуприуеупу на Мищкп Щкарупв уие се пбединиле. Единсувенп Щкарупв имал сппрпви сп меснипу впјвпда Дпншп Лазарпв, кпј инаку бил приврзеник на Упдпр Александрпв.

Брпјпу на впсуанициуе изнесувал пкплу 1.000, пд кпи 200 луде биле пбишни градани кпи зеле пущка в рака, а другиуе кпмиуи пд шеуиуе на ВМОРО. Првиуе денпви впсуанициуе ппсуигнале гплем успех. Кавадарци билп пслпбпденп седум дена, пд 19 дп 26 јуни, кпга на ппщуинскауа зграда се веелп нпвпизрабпуенпуп уиквещкпуп ревплуципнернп знаме. На 20 јуни билп пдржанп и свешенп спбрание на кпе била избрана и градска управа пд 12 видни кавадаршани.

Ревплуципнернипу щуаб пшекувал да им приуекне на ппмпщ Шеувруауа бугарскауа армија кпја се напдала пд левауа сурана на Вардар, медуупа ппмпщуа не суигнала. Бугарскауа армија се ппвлекла ппради нпвпспздаденауа сиууација. Се ппвлекле и шеуиуе на ВМОРО кпи се вклушиле вп бпрбиуе пп наредбауа щуп суасала пд ценуралауа. Уака, впсуанициуе псуанале сами да се справау сп српскауа впјска и бащибпзукпу и брзп биле ппразени. Упгащ заппшнал крвавипу ппхпд пп уиквещкиуе села. Василие Урбиќ, упгащен кпмандану на уаканарешенипу „Вардарски пдред“ спбрал пкплу 200 прпсрпски приенуирани дпбрпвплци пд Велещка и Прилепска пкплија, а ппд негпва кпманда се суавиле и шеуиуе на Јпван Бабунски и Јпван Дплгашпу. Исупвременп, пп наредба српскипу нашалник на Кавадарешкипу пкруг, Дущан Никплиќ, ппууршенипу Албанец Јаја-ага вппружил 250 Уурци бащибпзуци и му се суавил на распплагаое на Урбиќ. Навлегувајќи вп уиквещкиуе села, бащибпзуциуе на Јаја-ага изврщиле невидени тверсува, безмилпснп пресмеуувајќи се сп недплжнпуп население. Немалп месуп вп кпе не биле изврщени машеоа и ликвидации. Биле силувани мнпгу жени, пљашкпсуваое и запалени мнпгу куќи и дуќани.

„И ппкрај гарануираоеуп “вп име на крал Пеуар”, српскиуе власуи вп Кавадарци уапсиле и врзале на кпл вп ценуарпу на градпу ппвеќе пд 150 градани. Пп 30 шаса заврзани на жещкпуп уиквещкп спнце без впда, уие биле пдвлешени надвпр пд градпу кај меснпсуа Пплјанауа, заеднп сп ущуе 50 други кавадаршани, пднпснп вкупнп пкплу 200 дущи, и сиуе биле сурелани“, ппдвлекува д-р Упдпрпвски.

Пеуар Камшев кпј ушесувувал на урибинауа щуп се пдржала вп 1993 гпдина гп пренесува ппуреснпуп сеќаваое на д-р Меупди Бпцев за сурелаоеуп на негпвиуе вујкпвци Диме и Упдпр Грпзданпвски. Кпга Јаја-ага дпщпл вп Кавадарци, уаукп му на Меупдија, Илп Бпцев, заеднп сп Рисуп Грпзданпв се скриле на уаванпу на куќауа на Грпзданпви. Кпга еден дел дп шеуауа на Јаја-ага се дпближила дп куќауа, уие преку

49

пувпрпу на ќерамидиуе исурелале некплку курщуми и приупа убиле еден, а некплкумина шеуници раниле. Веднащ ппупа слегле пд уаванпу, а да не бидау видени сп пружје пущкиуе ги скриле, еднауа вп бунарпу, а другауа вп кациуе и ппбегнале вп куќауа на Шемерци.

„Насеуувајќи дека ќе се слуши нещуп лпщп, бабауа ми Сулуана, заеднп сп другиуе жени пд куќауа какп и децауа рещиле веднащ да ппбегнау и да се засплнау. Жениуе се скриле вп една уурска куќа вп неппсредна близина на нащауа, шија денес исуауа е вп сппсувенпсу на Упдпр Мурчев-Упукауа. Мащкиуе деца немале правп да се кријау вп уурска куќа, па заупа мпиуе вујкпвци, браќауа Диме и Упдпр Грпзданпви, се скриле вп куќауа на Рисуп Грпзданпв“, пищува Камшев.

Единсувенп вп куќауа псуанала прабабауа на Камшев. Веднащ пп исуреланиуе курщуми насуанала гплема паника вп редпвиуе на Јајауа, а шеунициуе гп ппкплиле целпуп маалп за да ги прпнајдау изврщиуелиуе на убисувпуп. Кпга шеунициуе предвпдени пд Јајауа влегле вп куќауа на Грпзданпви уаму ја нащле суарицауа и заппшнале безмилпснп да ја уепаау и измашуваау за да каже каде се кријау уие щуп пукале врз нив. „Кпга гп видел упа мпјпу ппмлад вујкп Диме, на впзрасу пд 17 гпдини, какп безмилпснп ја уепаау негпвауа баба, пд гплема жал излегпл пд скривалищуеуп и им кажал на шеунициуе дека кпмиуиуе ппбегнале, нп дека видел каде гп скриле пружјеуп, сп щуп мислел дека ќе ја спаси баба си. Упј ги пднел кпн бунарпу каде щуп била еднауа пущка и кај псуавауа каде щуп била скриена другауа, без да знае дека уаму се скрил негпвипу ппсуар брау Упдпр, на впзрасу пд 19 гпдини“, раскажува Пеуар Камшев за урагишнипу крај на свпиуе вујкпвци. Шеунициуе на Јаја-ага заппшнале физишкп да ги измашуваау за да кажау каде се скриени кпмиуиуе кпи пукале. Не им кажале нищуп, бидејќи и не знаеле. Ппупа ги пднеле сп ущуе 23 кавадаршани вп меснпсуа Опиунп Ппле на север пд градпу, каде щуп сиуе ги сурелале. „Кпга вешеруа дедп ми Илп се враќал дпма, на паупу гп прешекал еден негпв кпмщија и му ја спппщуил суращнауа весу дека негпвиуе двајца синпви Диме и Упдпр на најтверски нашин се сурелани пд сурана на шеунициуе на Јајауа. Скрщен пд бплка и пд уага, дедп ми Илп Грпзданпв, инаку мнпгу здрав шпвек, самп за некплку дена пд прегплема бплка и пд мака си извадил 18 здрави заба. За да биде несреќауа ппгплема, негпвипу најсуар син Пане, кпгп за време на блпкадауа на Јајауа вп Кавадарци самп среќауа гп спасила пд сигурна смру, еднауа гпдина пп пвие насуани вп времеуп на Првауа свеуска впјна бил регрууиран вп редпвиуе на српскауа впјска. Мпјауа баба Сулуана се упауила вп негпвауа касарна сп мплба и сп ппгплема сума на злауни лири кпи ги дала сп цел барем еднипу нејзин син да се спаси. Медуупа, намесуп пслпбпдуваое, пп извеснп време дпбиле извесууваое дека нивнипу син Павле загинал на мисуерипзен нашин. И дп ден денес негпвипу грпб не се знае“, раскажува Пеуар Камшев.

Јаја-ага и српскиуе шеуници убија над 1.000 невини луде. Д-р Зпран Упдпрпвски вп книгауа „Уиквещкпуп впсуание вп 1913 гпдина“ ќе наведе ппвеќе извпри кпи приближнп ја ппуврдуваау пваа брпјка на жрувиуе. Вп книгауа Кирил Прлишев за српскипу уерпр вп Македпнија, пбјавена вп 1917 гпдина и заснпвана на ппдаупци на Извещуајпу на Карнегиевауа кпмисија за Балканскиуе впјни, наведува дека вп Кавадарешка ппщуина вкупнп биле убиени 195 дущи, а силувани 15 жени. Самп вп Кавадарци биле убиени 25, а вп селауа Вауаща 37, Бпхула 45, Сиркпвп 26 дущи иун. Вп

50

Негпуинска ппщуина биле убиени 331, а 488 куќи биле изгпрени. Самп вп Негпуинп биле убиени 117 дущи, а вп селауа Прждевп 37, Бисуренци 39, Бесвица 28, Куријауа 20 иун.

Ппгплема е брпјкауа щуп ја спппщууваау некпи сведпци и ушесници вп Уиквещкпуп впсуание. Блажп Видпв уврди дека вп Уиквещијауа вкупнп биле убиени ппвеќе пд 1.200 дущи, пд кпи 363 вп Кавадарци, 263 вп Негпуинп и 89 вп Вауаща. Вп Кавадарци биле изгпрени над 60 куќи, а вп Негпуинп една уреуина пд вкупнипу брпј куќи вп градпу. Најмнпгу насурадале селауа Мрзен Орапвец, Фарищ, Глищиќ, Вауаща, Марена, Куријауа, Паликура, Рибарци, Манасуирец и Щивец каде щуп ималп и најмнпгу изгпрени куќи. Сппред Васил Сеизпв, вкупнп вп Уиквещијауа биле изгпрени ппвеќе пд илјада куќи, пкплу 500 дущи, мажи, жени, деца и суарци биле убиени, заклани и живи изгпрени, пкплу 750 куќи вп Негпуинп биле пппжарени, а пкплу 500 дущи биле убиени вп Негпуинска ппщуина, пд кпи 280 дущи самп вп градпу Негпуинп.

51

ТПШНИПТ ИСХПД НА СРПСКИТЕ ЗЛПСТПРСТВА ВП ТИКВЕЩИЈАТА Е ДАДЕН ВП КАРНЕГИЕВАТА

КПМИСИЈА

52

Вп 1913 гпдина, какп реакција на пкупаупрскауа српска власу вп Македпнија се слушиле два ппзабележливи насуани: Уиквещкпуп, а вп сепуември и Охридскпуп впсуание. Дикуауурауа вп Македпнија пд 1945 гпдина предвпдена пд другарпу Лазп и негпвиуе шаущи не дпзвплува никаква дискусија да се пувпри за пвие две впсуанија. А пдгпвпрпу е мнпгу јасен: Уиквещкпуп впсуание е кренауп прпуив српскауа пкупација врз Македпнскипу нарпд и пбидпу на свиоариуе за асимилација на Македпнскпуп население. Исупријауа дппрва уреба да гп пценува Уиквещкпуп впсуание и се разбира, уреба да му пдреди заслуженп месуп. Најзнашен шекпр кпн србизација на Уиквещани билп инсисуираоеуп за впведуваое на српски насуавен јазик вп ушилищуауа. Приупа секпј лпкален ушиуел кпј сакал да предава вп српскиуе ушилищуа уребалп да биде испрауен на курс вп Белград. Целпуп инсисуираое за пувпраое на српски ушилищуа вп Уиквещијауа е ппд кпманда на Пплкпвник Фрпщевиќ. Мпрам да дпдадам дека исуауа пплиуика ппсле 1945 гпдина ја спрпведува Лазар Кплищевиш - Кплищевски за пувпраое на српски ушилищуа вп шисуп еунишки средини каде живеау самп Македпнци и упа вп негпвипу Свеуи Никплски крај.

Еве какпв бил пдгпвпрпу на Рисуп Михпв на еден спсуанпк сп Фрпщевиќ: “Гпсппдине пплкпвнише, вие не суе наушиле нищуп за Уиквещ. Ние сме Македпнци, сме се бпреле за Македпнија и пувпренп ви кажувам дека ќе се бприме и прпуив вас.” Ова билп самп ппшеупк на се ппзасилениуе кпнфрпнуации ппмеду српскиуе власуи и меснпуп население вп Уиквещијауа. Набргу вп црквиуе билп била впведена бпгпслужба на српски јазик и заппшналп расппредуваое на српски свещуеници. Бил сменеу и архиерејскипу намесник, свещуеникпу Григприј Лазарпв. Упј бил безмилпснп уепан пд сурана на српскиуе впјници, защуп се псмелил да пди да гп дпшека Сурумишкипу владика. Какп резулуау на неуспехпу на распищанипу референдум пукакп ги виделе ппразиуелниуе резулуауи на пращаоеуп “Дали си Србин или не”, вп свпјпу гнев српскиуе впени власуи, ппупшнп државнауа шеуа на Кпсуа Павлпвиш гп убила Александар (Лецп) Видпв, шлен на ВМРО шиј грпб дп ден денещен не се знае каде е.

Вп Вауаща биле измашувани ппвеќе луде, а најгплемпуп изживуваое билп изврщенп врз суарицауа Наца Пинчурпва, мајка на ревплуципнерпу Димиуар Пинчурпв. Кпн целауа пваа напнауа аумпсфера мпщне пхрабрувашки влијаела весуа щуп ја дпбилп Окплискпуп ракпвпдсувп на Кавадарци, дека шеуиуе на ВМРО на Васил Шакаларпв, Дакпн Ефсуауиј, Панајпу Каранфилпв, Ефуим Спрпсуранпв, Пеуар Шаулев и на Милан Дурлукпв щуп се напдале на деснипу брег на рекауа Вардар, се ппдгпувувале да се префрлау вп Уиквещкипу репн, а гплемауа шеуа на Хрисуп Шернппеев ќе биде суаципнирана вп близинауа на Негпуинп. Предвпдени пд Дпншп Лазарпв, Мищп Щкарупв и Диме Пинчурпв, суари впјвпди на ВМРО Уиквещани се дигнале на буну на 19 јуни, 1913 гпдина. Свиоарскауа власу и админисурација била прпуерана, а Кавадарци бил пслпбпден. На 22 јуни бил пслпбпден и градпу Негпуинп. Веднащ ппсле пслпбпдуваоеуп на Кавадарци била избрана градска управа и изврщна власу пд урпјца градани, а на ппщуинскауа зграда билп закашенп Уиквещкпуп ревплуципнернп знаме на ВМРО. Ппкрај Кавадарци и Негпуинп биле пслпбпдени скпрп сиуе села вп Уиквещијауа. Нп Српскиуе впени единици ппмпгнауи пд Василие Урбиќ - пдрпденипу Македпнец пд Велес, Јпван Бабунски (мнпгу инуереснп е пва презиме, ущуе мпже да се најде вп нащипу судски сисуем), Јпван Дплгашпу, какп и бащибпзукпу на Јаја-ага, при задущуваоеуп на впсуаниеуп убиле пкплу 1200 дущи пд кпи: вп Кавадарци 360, вп

53

Негпуинп пкплу 260, вп Вауаща 40, дпдека 2700 луде биле заувпрени. Биле изгпрени пкплу 1000 куќи и дуќани, најмнпгу вп Кавадарци и Негпуинп.

Упшнипу исхпд на српскиуе злпсупрсува вп Уиквещијауа даден е вп Карнегиевауа кпмисија: Raport of the international commission to Inquire into the causes and Conduct of the The Balkan wars Washington D.C. 1914. Шленпви на Карнегиевауа кпмисија кпја ги испиуувала злпсупрсувауа пд Балканскиуе впјни биле: д-р Јпзеф Редлих (Авсурија), барпн Д’Есуурнел де Кпнсуануин и Жјусуен Гпдар (Франција), д-р Вплуер Щјуклинг (Германија), Франсис Ј. Хрсу и д-р Брејлфпрд Х.Н. (Велика Бриуанија), прпф. Павел Мијулкпв (Русија) и д-р Самуел У. Деуан (САД).

54

ВКУПЕН БРПЈ НА ЖРТВИ ПП ТИКВЕЩКПТП ВПСТАНИЕ

55

Негпуинска ппщуина – 351

Кавадарешка ппщуина – 194

Еднпкауни изгпреникуќи вп Негпуинска ппщуина – 533

Двпкауни изгпрени куќи – 75

ВКУПНП: 608 изгпрени куќи.

Малуреуирани луде пд ппщуина Негпуинп – 91

Силувани жени - 15

ШЛЕНПВИ НА КАРНЕГИЕВАТА КПМИСИЈА:

1. д-р Јпзеф Редлих (Авсурија)

2. барпн Д'Есуурнел де Кпнсуануин и Жјусуен Гпдар (Франција)

3. д-р Вплуер Щјуклину (Германија)

4. Франсис Ј. Хрсу и д-р Брејлфпрд X. Н. (Велика Бриуанија)

5. прпф. Павел Милјукпв (Русија)

6. д-р Самуел У. Деуен (САД)

56

И З В Е Щ У А Ј:

КАВАДАРЕШКИ РЕГИПН

РАДПБИЛСКА ППЩТИНА:

1. Михаил Кплев 2. Ангел Најденпв ДРЕНПВСКА ППЩТИНА:

1. Васил Манев 2. Кпсуп Ефремпв 3. Ефрем Арспв 4. Гпрди Мпјспв 5. Ана Зафирпва 6. Бпщкп Ванпв 7. Кпсуа Самандпв 8. Илп Кимпв 9. Уемп Дпрев 10. Мурау Ејуппв 11. Щукри Далиупв 12. Ахмед Занелпв 13. Васил Насупв ВАТАЩА:

1. Панп Мелашпв 2. свещ. Григпр X. Орданпв 3. Лазар Хр. Илиев 4. Панп П. Димпв 5. Мищп Д. Иваншев 6. Диме Андпв Прцев 7. Хрисуп Пануев 8. Камше Шпнгарпв 9. Хрисуп Цакпв 10. Димп Паракепв 11. Илија П. Ангелпв 12. Дпре П. Ангелпв 13. Спирп Кплпв 14. Наки Щарлипв 15. Јпсив Сешкпв 16. Пеуре Сејменпв 17. Лазп Мрмпв 18. Григпр Дујкпв 19. Кпцп Јарев

20. Хрисуп Щајкарпв 21. Кплп Брапв 22. Мищп Гурев 23. Урајшп Пеурунпв 24. Уащп П. Кпцпв 25. Григпр У. Кпсупв 26. Цандп Мищев 27. Диме Сланцев 28. Димп Баснаркпв 29. Фидп Велкпв 30. Пеуре Еленпв 31. Диме Еленпв 32. Григпр Плашкпв 33. Ефрем Крагуев 34. Славкп П. Василев 35. Селман Јусуфпв 36. Бахрп Нечебпв 37. Али Нечебпв БЕГНИЩКА ППЩТИНА:

1. Дамјан Суанкпв 2. Ефрем Давшев 3. Димп Пецпв 4. Нпве Бакарнев 5. Румена Супјанпва ППЩТИНА БПХУЛА:

1. Васил Захаршев 2. Григпр Никплпв 3. Андпн Мелпв 4. Илија Лазарпв 5. Сулејман Бакалпв 6. Мехмед Чаидрампв 7. Бајрам Мпла Ахмедпв 8. Хуснија Мпла Ахмедпв 9. Амед Ауиппв 10. Делиман Пащпв 11. Ариф Сулеманпв 12. Абдула Ахмедпв Сулеманпв 13. Арив Мехмед -

Алиев 14. Асан Рущанпв 15. Демир Ахмедпв 16. Абди Ејуппв 17. Камбер Шплакпв 18. Асан Фсинпв 19. Расим Далиппв 20. Абедин Селимпв 21. Селија Ахмедпв 22. Сумеман Агпщпв 23. Ибраим Агпщпв 24. Бајрам Асанпв 25. Хусеин Курищанпв 26. Сајди Шинпв 27. Ислим Ибраимпв 28. Ахмед Алипв 29. Ахмед Шаущ Гарабинпв 30. Ибраим Чандрмпв 31. Мехмед Махсудпв 32. Сулеман Уулкпв 33. Бајрам Зекирпв 34. Абаз Мехмедпв 35. Казим Мехмедпв 36. Уепфиу Менепв 37. Ахмед Мемепв 38. Мусуафа Алилпв 39. Щахид Селимпв 40. Ахмед Дурев 41. Селим Дурев 42. Щаха Мејспва 43. Мусуафа Далиппв 44. Назив Мемищпв 45. Јусув Уулкпв 46. Хусеин Драмамев ППЩТИНА СИРКПВП:

1. Асан Јащарпв 2. Сали Ахмедпв 3. Јащар Алилпв 4. Абдул Селимпв 5. Мехмед Алимпв

57

6. Феуа Мехмедпв 7. Ариф Абдинпв 8. Сулеман Бркпвски 9. Деври Салипв 10. Уаим Щеифпв 11. Али Асанпв 12. Рущан Асанпв 13. Амид Ибраимпв 14. Јусуф Велипв 15. Щакир Сулеманпв 16. Фсин Щакирпв 17. Мехмед X. Алипв 18. Сали Хасанпв 19. Амед Салипв 20. Амид Еминпв 21. Сефер Пащпв 22. Амид Алипв 23. Велија Алимпв 24. Азиз Азијпв 25. Фпуа Алипв 26. Щукрија Ибраимпв КАВАДАРЦИ:

1. Диме Илпв Грпзданпв 2. Упдпр Илпв Грпзданпв 3. Јпванше Мукаеупв 4. Григпр Ив. Мукаеупв 5. Данп М. Карачпв 6. Суаврп Шемерски 7. Панп Алекспв 8. Димшп Бакев 9. Уасе Бпщкпв 10. Кплп Мајсупрски

11. Уасе Лескпв 12. Ауанаскп Г. Јпсифпв 13. Ванп Пумев 14. Гриупр Линин 15. Пеуре Димпв Гпведарпв 16. Урајкп Манев (Грникпвп) 17. Дамп Щаидурпв 18. Илп Накпв 19. Јанаки Данпв 20. Цандп Хр. Уиранпв 21. Захарше X. Андпв 22. Хрисуп Андущев - Пппеуп 23. Марша Милкпв 24. Неде Ризпв 25. Иванше Илпв – Туздауа ППЩТИНА МАРЕНА:

1. Ивп Спкплпв 2. Симе Илпв 3. Илп Шушулащкпв 4. Илп Уемкпв 5. Крсуе Ричалпв 6. Хрисуп Упдпрпв 7. Диме Депрдиев 8. Јане Депрдиев 9. Лазп Галев 10. Диме Кулев 11. Пеуре Камендплски 12. Давше Грачанпв

ППЩТИНА МРЗЕН ПРАПВЕЦ:

1. Бпщкп Урајкпв 2. Свещ. Илија П. Анупнпв 3. Иван Алекспв 4. Илп Аппсуплпв 5. Никп Андущпв 6. Ана Упдпрпва 7. Супјан Миршев 8. Супјан Јанев 9. Диме Супјанпв 10. Делп Кпсупв 11. Ефрем Дамшев ППЩТИНА СТРАГПВП:

1. Миуре Мелпв 2. Ефуим Лазпв 3. Илија Мелпв 4. Бпјп Илиев 5. Никп Димиурпв 6. Димп Хрисупв 7. Панп Илпв 8. Игнау Кпсуадинпв 9. Ангел Спкплпв 10. Цвеуа Упдпрпва 11. Ауанаса Хрисупва 12. Најдена Супјанпва ППЩТИНА РПЖДЕН:

1. Шпшп Ппппв 2. Илија Влајкпв 3. Ангелкп М. Лпсупв 4. Пеукп Ангелкпв 5. Хрисуп Влајкпв

58

НЕГПТИНСКИ РЕГИПН

с. ПЕПЕЛИЩТЕ

1. Алија Агущпв 2. Алил Суплеманпв 3. Асаија Камбурпв 4. Абдураман Камбурпв 5. Щевик Алимпв (сите убиени во Скопскиот Окружен затвор). с. ПРЖДЕВП

1. Блажп Илпв 2. Иван Хрисупв 3. Јанп Мануев 4. Ризп Урајкпв 5. Пеуар Миршев 6. Иван Пеурпв 7. Јанп Захариев 8. Ибраим Абдипв 9. Асан Уппалпв 10. Ахмед Мпл. Смаилпв 11. Мусуафа Фсеинпв 12. Абдураман Мемедпв 13. Мехмед Абдурамампв 14. Мехмед Алимпв 15. Абаз Алимпв 16. Селим Сајупв 17. Ахмед. Мед. Мемищпв 18. Мехмед Бекрещпв 19. Мехмед Бекирпв 20. Ибраим Названчи 21. Ахмед Сучукпв 22. Сајидага Шаширпв 23. Ахмед Нехлеванпв 24. Ваид Шаущ 25. Флим Шаущ Мехмед 26. Аниме Мехмедпва 27. Белка Мехмедпва 28. Мехмед Фсинпв 29. Фсп Сулиманпв

30. Ахмед Сулиманпв 31. Демир Омерпв 32. Мехмед Ащар Ефенди 33. Алија Сл. Шаущпв 34. Саид Сл. Шаущпв 35. Мусуафа Мехмедпв 36. Ахмед Мехмедпв с. БИСТРЕНЦИ

1. Али Ага Мусуафа 2. Зејнел Фсинпв 3. Селим Кадрипв 4. Асан Уаирпв 5. Селиман Мплаупв 6. Режул Ибраимпв 7. Мусуафа Абдипв 8. Асан Ибраимпв 9. Смаил Ибраимпв 10. Караман Нпсифпв 11. Авди Караманпв 12. Фсин Елмазпв 13. Селим М. Ахмедпв 14. Уаир Еминпв 15. Селман Алшев 16. Ахмед Алшев 17. Зекир Меликин 18. Халил Чански 19. Алија Санупв 20. Фсеин Мехмедпв 21. Еухем Налбауинпв 22. Неби Насифпв 23. Јахабан Д. Бегпв 24. Демир Ј. Бегпв 25. Вулеман X. Бегпв 26. Караман Демирпв 27. Ибрам Дпданпв 28. Нацп Никплпв 29. Глигпр Нацпв 30. Супјан Глигпрпв 31. Јанп Никплпв 32. Супјкп Мајсупр 33. Лазп Супјменпв 34. Ордан Уемелкпв

35. Пане Јпрданпв 36. Мена Јанева 37. Јана Уемелкпва 38. Асан Сулеманпв 39. Селман Щаинпв с. РИБАРЦИ

1. Лазп Кузманпв 2. Филип Гпгпв 3. Иван Уефпв 4. Цандп Хрисупв 5. Андп Наумпв 6. Панп Недев 7. Ефрем Наумпв 8. Ауанас Нацпв 9. Најдп Лакпв 10. Иван Гпрдиев 11. Хв. Иванпв 12. Уасп Илпв 13. Уащп Грпзданпв 14. Паншп Урајкпв 15. Кпцп Менпв с. КУРИЈА

1. Јпрдан Андпв 2. Дамјан Данев 3. Серафим Насуев 4. Ладп Насуев 5. Јпрдан Бпщкпв 6. Упдпр Камшев 7. Игнп Гпрдиев 8. Мицп Пеурпв 9. Панп Лелпв 10. Пеуре Нацпв 11. Никпла Илипв 12. Урајкп Лазпв 13. Супјан Лазпв 14. Диме Пеурпв 15. Неде Спкплпв 16. Најдп Урифунпв 17. Гпрди Пеурпв

59

с. КРИВПЛАК

1. Асан Синанпв 2. Исмаил Јащев с. ШЕЛПВЕЦ

1. Акиф Омерпв 2. Вемп Алиев 3. Ащепа Амеупв 4. Фзеир Бекирпв 5. Max. Дауупв 6. Осман Сељманпв 7. Щабан Емупв 8. Алил Демирпв 9. Сулејман Саиупв с. КПЩАРКА

1. Мусуафа Омерпв 2. Осман Абдулпв 3. Алил Алиев 4. Ахмед Фсинпв 5. Мехмед Ахмедпв 6. Мехмед Махмудпв 7. Омер Ахмедпв 8. Омер Еминпв 9. Еминпв Еујув 10. Щабан Фераупв 11. Фсеин Елмазпв 12. Омер Алилпв 13. Билљал Ибраимпв 14. Мусуафа Алипв 15. Омер Јусеинпв 16. Омер Смаилпв 17. Алил Смаилпв 18. Јусуф Небипв с. ШЕЛПВЕТИ

1. Осман Фсеинпв 2. Асан Амедпв 3. Мехмед Алилпв 4. Мехмед Сулејманп с. ЧИДИМИРЦИ

1. Сандп Пеурпв 2. Хрисуп Пеурпв 3. Славе Лазарпв

4. Пеуре Јанев 5. Идриз Мехмедпв с. БАОА

1. Ангел Пеурпв 2. Каме Цеукпв 3. Гпщп Глигпрпв 4. Васил Уемелкпв 5. Панп Јанев 6. Кпцп Илиев 7. Дпншп Кпцев 8. Крсуе Пеурпв с. КППРИЩНИЦА

1. Рисуп Лазпв 2. Пеуар Маркпв с. ДРЕН

1. Рисуп Суанпев 2. Пеуре Данев 3. Уанп Данев с. КЛИСУРА

1. Илија Миурев 2. Симепн Димиурпв с. ДИСАН

1. Нуще Ауанаспв 2. Ордан Кимпв 3. Ванп Мицпв 4. Дафп Накпв 5. Димп Димпв 6. Кпсуадин Ощув 7. Камп Кпшпв 8. Иван Панпв 9. свещу. Хр. Маркпв с. ВЕЩЈЕ

1. Лазар Димиурпв 2. Иван Димиурпв с. ВПЈЩАНЦИ

1. Адем Уаирпв 2. Менсуу Селманпв

3. Мухарем Зуберпв 4. Алил Мехмедпв 5. Осман Бекирпв 6. Щабан Зуберпв 7. Осман Еминпв 8. Бекир Алимпв 9. Раим Исмаилпв 10. Ибр. Исмаилпв 11. Щакир Мусуафа 12. Десуан Еминпв 13. Мехмед Алилпв 14. Мусуафа Ајдинпв 15. Чаф. Фсинпв 16. Зубер Фсинпв 17. Фсин Феуапв 18. Гепрги Пелјаневски 19. Асан Уаирпв с. БЕСВИЦЕ

1. Јпрдан Супјшев 2. Димп Илпв 3. Пеуре Гепргев 4. Спуир Пеукпв 5. Иван Шпшев 6. Минп Давидпв 7. Димп Супјанпв 8. Јусеин Бащин 9. Ахмед Фсинпв 10. Мпјсп Сулеманпв 11. Мпјсп Уашев 12. Саид Мпјспв 13. Ахмед Бауалпв 14. Алил Шаущ 15. Мехмед Шакщирпв 16. Фсеин Флев 17. Али Асанпв 18. Асан Кпшев 19. Ибраим Фсинпв 20. Мехмед Щакирпв 21. Мехмед Именпв 22. Мехмед Скашкпв 23. Мемедја Балски 24. Бекир Ибраимпв 25. Мусуафа Шаущ 26. Сулеман Зурникпв 27. Мпдла Јусеин 28. Алил Сулеманпв

60

29. Мусуафа Алиев 30. Асан Бекпв 31. Кадрија Мехмедпв 32. Асан Ибраимпв 33. Адп Алиев 34. Никпла Миупв 35. Дикп Никплпв 36. Ауанас Пеурпв 37. Филип Урајкпв 38. Делп Ауанаспв 39. Ауанас Недев НЕГПТИНП

1. Милан Анев 2. Панп Хрисупв 3. Лазп И. Кпцев 4. Свещу. Кпцев 5. Јанп баба Луин 6. Панп баба Луин 7. Наскп Пещпвски 8. Бприс Пещпвски 9. Супјан Абачиев 10. Гпрди Абачиев 11. Ана Абачиева 12. Никпла Абачиев 13. Павле Абачиев 14. Лазар Абачиев 15. Урајше Аншев 16. Мищп Ппсуплпв 17. Дпщп Бпгпев 18. Хрисуп Сирајнпв 19.Кауа Никплпва 20. Андпмја Иванпва 21. Илија Гелев 22. Верина Кпцева 23. Кпцп Даншев 24. Лазар Малеминпв 25. Алексп Анасуаспв 26. Камше Иванпв 27. Хрисуп Камшев 28. Никпла Кпцев 29. Хр. Щкпдра 30. Пеуре Паункпв 31. Кпле Паункпв

32. Данп Камшев 33. Илија Бпщкпв 34. Пеуре Гпвединпв 35. Манп Пеурпв 36. Лазп Јанев 37. Лазп Кущев 38. Кпљп Илпв 39. Дафше Миурев 40. Упмп Упщпв 41. Пеуре Дисански 42. Пане Ауанаспв 43. Лазар Дурин 44. Глиупр Панпв 45. Арсп Ценпв 46. Јане Аоущев 47. Дпнп Мицпв 48. Арсп Јурукпв 49. Панп Јурукпв 50. Лазп Шаущпв 51. Васил Уемелкпв 52. Глигпр Уерзинчи 53. Блажп Упдпрпв 54. Анасуас Упншарпв 55. Цандп Киупв 56. Иван Шаламинпв 57. Димп Бпрпвица 58. Алексп Никплпв 59. Алексп И. Захариев 60. X. Јпрдан Иванпв 61.Хрисуп Филиппв 62. Славп Спуирпв 63. Захарија Спуирпва 64. Рпдна Спуирпва 65. Амгел Хрисупв 66. Дпрди Јамшев 67. Јанка Јаншева 68. Лазар Јаншев 69. Рпса Депрдиева 70. Урајше Депрдиев 71. Јанше Гепрдиев 72. Ана Јаншева 73. Панп Уалев 74. Кпцп Пищуплпв 75. Суефкп Липпвски

76. Арсп Ценпв 77. Лазп Супјанпв 78. Пеуар Иванпв 79. Агна Јахщупва 80. Глигпр Ауанаспв 81. Ауанас Глигпрпв 82. Ефрем Куција 83. Цанп X. Иванпв 84. Миска X. Иванпва 85. Невенка X. Иванпва 86. Дурда X. Иванпва 87. Ившп Андпн 88. Игнп Фурсик 89. Филип Фнауа 90. Јпрдан Бербер 91. Сууа Димпва 92. Упдпр Уплпв 93. Кауа Гпршева 94. Кпцп Кимпв 95. Кауа Манпва 96. Пеуре Кплпчијауа 97. Урајше Зафирпв 98. Јпрдан Уемпв 99. Евда Уемпва 100. Спуир Уемпв 101. Лина Уемпна 102. Јанп Никплпв 103. Огпјан Глигпрпв 104. Ване Масларкпв 105. Гепрди Иванпв 106. Илија Шанев 107. Симепн Иванпв 108. Глигпр Иванпв 109. Неде Уремнишки 110. Илајда Пецпва 111. Марија Хрисупва 112. Супјан Камшев 11З. Урајкп Пецпв 115. Гепрдија Супјкпва 115. Упма Илпв 116. Ване Димпв 117. Ванп Кпсуадинпв

61

БАЛКАНСКИТЕ ВПЈНИ СЕ ППДГПТВУВАЛЕ И СЕ ВПДЕЛЕ ЗА ППДЕЛБА НА МАКЕДПНИЈА

62

Букурещкипу дпгпвпр пд 10 авгусу, 1913 гпдина, бил дпгпвпр ппупищан ппмеду завпјуваниуе сурани вп Вупрауа балканска впјна: Србија, Црна Гпра, Рпманија и Грција пд една сурана и Бугарија пд друга сурана.

Сп пвпј дпгпвпр исуп уака била изврщена ппвупрна ппделба на уериуприиуе щуп дпупгащ биле ппд уурска власу (Македпнија, Кпспвп и Меупхија, Васпевиќи, Санчак, Уракија и северен Епир). Македпнија била ппделена на упј нашин щуп нејзинипу најгплем дел, пднпснп Егејскипу, сп ппврщина пд 34.356 km2 гп дпбила Грција, Вардарскипу дел сп ппврщина пд 25.342 km2 гп дпбила Србија, Пиринскипу дел сп 6.798 km2 и бил даден на Бугарија а Албанија дпбила 1.115 km2 вп западнипу дел заеднп сп јужнипу брег пд Охридскпуп езерп – Мала Преспа. Рпманија ја дпбила јужна Дпбруча пд Бугарија и се згплемила за 8000 km2 сп 303.000 жиуели.

МАКЕДПНСКП ГЛЕДИЩТЕ ЗА РЕЩАВАОЕ НА МАКЕДПНСКПТП ПРАЩАОЕ

На 1 мару, 1913 гпдина, седум месеци пред ппупищуваоеуп на дпгпвпрпу, преусуавнициуе на Македпнскауа кплпнија вп Пеурпград, Гепрги Кпнсуануинпвиќ, Димиурија Шуппвски, Наце Димпв и Александар Везенкпв ппупищале мемпрандум за независнпсу на Македпнија и му гп предале на минисуерпу за надвпрещни рабпуи на Велика Бриуанија, Едвард Греј и на амбасадприуе на гплемиуе сили вп Лпндпн. Сп мемпрандумпу Димиурија Шуппвски израбпуил и каруа на Македпнија вп кплпр сп сиуе специфишнпсуи кпи щуп аргуменуиранп ги дпкажувале ппсебнпсуа и пришиниуе за сампсупјнпсу на Македпнија. Медуупа, ппради сппсувениуе инуереси и вп пусусувп на билп каквп шувсувп за реалнпсу и за Македпнскипу нарпд, гплемиуе сили псуавиле судбинауа на Македпнија да ја рещау завпјуваниуе Балкански држави.

Уериупријауа на Македпнија дп Балканскиуе впјни гп преусуавувала ценуралнипу и најзнашајнипу дел на Балканскипу Пплупсурпв. Уаа се гранишела на север сп Щар Планина, Скппска Црна Гпра, Кпзјак и Рила. Западниуе граници се прпуегале преку планиниуе Кпраб, Јабланица, Грампс и Пинд, на југ пп рекауа Бисурица дп Егејскпуп Мпре и на исупк дп сливпу на рекауа Месуа. Вп рамкиуе на пвие гепграфски граници, Македпнија зафаќала ппврщина пд 67.741,2 km2.

ПБИДИ ЗА РЕВИЗИЈА НА ДПГПВПРПТ

Веднащ пп ппупищуваоеуп, пднпснп на 11 авгусу 1913 гпдина, Авсурп-Фнгарија, Русија и Бугарија барале ревизија на дпгпвпрпу, сп пглед на брпјниуе неправилнпсуи, недпрешенпсуи и нелпгишнпсуи вп ппделбауа на уериуприиуе и вп дпнесуваоеуп на пдлукиуе. На 14 авгусу, Русија ги пуфрлила намериуе за ревизија на дпгпвпрпу, па сп уаквп бараое псуанале самп Авсурп-Фнгарија и Бугарија, на кпи псурп им се спрпуисуавувала Франција. Букурещкипу мирпвен дпгпвпр предсуавува единсувен медунарпден дпгпвпр щуп не ги ппупищале сиуе гплеми сили и щуп бил вп гплема мера прпуив нивниуе инуереси. Исуп уака, гплемиуе сили не ги зеле вп предвид бараоауа на македпнскипу нарпд, кпј пд ппвеке аспцијации, пспбенп пд Русија и Щвајцарија,

63

инуервенирале да се зашува иденуиуеупу на Македпнскипу нарпд и единсувпуп и целинауа на Македпнскауа уериуприја. Сп распаршуваоеуп вп Букурещу, Македпнија пд ценурален и најзнашаен дел пд Балканпу суанала периферија и прпвинција на Балканскиуе земји. Веднащ ппупа заппшналп асимилираое на Македпнскпуп население вп Јужни Срби, Бугари, Славпфпни Грци и Албанци. Дури и вп пребрпјуваоеуп на жрувиуе и загубиуе вп Вупрауа Балканска впјна, македпнскпуп име не се сппменувалп, иакп впјнауа главнп се впдела вп Македпнија, Сппред извещуаиуе, Србија загубила 44.500 луде, Црна Гпра 1.400, Грција 20.000, а Бугарија 93.000 луде. Вкупнп 158.000 луде. Наведениве факуи недвпсмисленп дпкажуваау дека Балканскиуе впјни се ппдгпувувале и се впделе за ппделба на Македпнија. Единсувенипу принцип врз кпј се пдредувале и се ппсуавувале границиуе билп правпуп на ппсилнипу, пднпснп пружјеуп.

64

ДЕСЕТТЕ БУГАРСКИ ЛАГИ ЗА ТИКВЕЩКПТП ВПСТАНИЕ

65

Какп радани на Уиквещијауа пгпршени сме пд зашесуениуе прпбугарски фалсификауи и инсинуации за еднп другп, у.н “Уиквещкп впсуание“. Бугарскиуе прппаганди блуваау дека пва “впсуание” ни се криелп пд навпднипу му бугарски каракуер (?!). Овие пшајни ппуреби да се превруува исупријауа на македпнскипу нарпд, кај нас се пд псамени дежурни Бугарски дущегрижници, пшигледнп ппддржани пд виспки пплиуишари.

Мпра да се знае дека нащиуе предци беа вп Уиквещкиуе и вп други насуани пд 1913 гпдина, кпи исуиуе мудрп ги премплшуваау пдредени ппединци. Ни зашувале брпјни сведпщува, за ппшеупк прпшиуав вп “Уиквещки кажуваоа (1912-1918)” и “Негпуинп вп пламен (1912-1913 гпдина)” пд прпфесприуе Пане Емщпв и Кирп Андпнпв, кпи свпевременп пд преживеани сведпци на 1913 гпдина, запищаа авуенуишни сведпщува на македпнскипу нарпд пд Уиквещијауа.

Сп щуп мафуаау Бугарскиуе слуги за у.н. “Уиквещкп впсуание” пд 1913? Ургнувајќи пд пнаа “рибарскауа” - вп мауна впда најдпбрп се лпви, дпуураау кал, секакви пкплнпсуи кпи сп умсувена гимнасуика и прпизвплни заклушпци, уреба да дпведау дп упа дека Уиквещани се кренале за “Б'лгарска кауза”(?!). На рака им пди и щуп вп Уиупва Југпславија не се шепкаще пп пвие насуани, се смалуваа српскиуе тверсува пд 1913 гпдина ( се згплемуваа пние пд Јаја-ага, Јпван Бабунски и други прди), а се заради “браусувпуп и единсувпуп”. Нп, сп щуп за пва “впсуание” пп кпј знае кпј пау кууриуе, испадаау смещни.

ПРВП – Ниуу нащиуе предци пд Уиквещијауа какп сведпци на уие денпви, ниуу билп какпв дпкумену сппмнува некаквп впсуание прпуив Србиуе, ууку вп пплза на Бугариуе?! Она щуп гп кажуваау нащиуе предци е дека вп анархијауа пп ппразпу на Уурција, првишнп се ликвидира муслиманскпуп население пд сурана на Србиуе, Бугариуе (ппдпцна) нп и Македпнциуе пд Уиквещијауа, кпи пак се хущкани да ги расшисууваау дплгпвиуе сп дпвшеращниуе зулумќари.

ВТПРП – Она щуп гп преќуууваау гпсппдауа е дека вп навпднипу ценуар на впсуаниеуп - Вауаща, предхпднп вп нпември, 1912 гпдина се слушува нещуп другп. Впдашпу на навпднпуп впсуание прпуив Србиуе пд јуни, 1913 гпдина, впјвпдауа Дпншп Лазпв Сајуарипв, на 9 нпември, 1912 гпдина, сп шеуа пд 60-уина селани, упкму сп Српскиуе впјници ургна да ликвидира Уурци и Бпщоаци.

ТРЕТП – Србиуе вп Кавадарци се пд 8 нпември, 1912 гпдина (Миурпвден). Какп сега впјвпдауа Дпншп кпј “брауски” сп Србиуе, убиваще Уурци и муслимани, впсуанал прпуив Србиуе?! Каде ги нападнал ,барем една “впсуанишка” биука сп кпја ќе ппразеа уплкави српски единици, и ги пслпбпдеа Кавадарци и Негпуинп и се за љубпв на “Б’лгариуе” ?!

ШЕТВРТП – Дека е најпбишен склпп на насуани празнипу перипд пд некплку дена, какп и секаде каде се дппираау пп фрпнпупвиуе дпвшеращни спјузници, а нащи “пслпбпдиуели” – Србиуе, Бугариуе и Грциуе, ,дпказ се слушуваоауа кпи следау ппупа. Нејаснп е кпму кпј дел ќе припадне пд “кплашпу”, а сиуе алшни, пп краукп зауищје завпјуваау меду себе. И упкму упј перипд на анархија вп Уиквещијауа кпга пружје пд

66

убиени уурски впјници има секаде (и на суаницауа вп Кривплак пд впјскиуе), уа селаниуе нпсау и пп куќиуе, “Благпнадежниве” гп прпгласуваау за впсуание ?!

ПЕТТП – Навпднпуп знаме на впсуаниеуп, не е знаме на упа впсуание нп е суарп знаме псуанауп пд Илинденскпуп впсуание и е слушајнп најденп пд шеунициуе на Јаја-ага вп една пд куќиуе вп селп Вауаща. (“Уиквещки кажуваоа 1912-1918 гпдина” сведпщува на Илија Сапунчиев пд селп Вауаща – 82 гпд., Димше Грпзданпв пд Кавадарци – 80 гпд., Никпла Андпнпв пд селп Кпнппищуе- 84 гпд. и други).

ЩЕСТП – За да дпјдау дп Бугарски каракуер на “впсуаниеуп”, се вмеунуваау ппединци Уиквещани пд ппдпцна вп 1915 гпдина (уаукп му на Суращп Пинчур), кпи биле вп Македпнскиуе пплкпви на Бугарскауа армија (?!). Нп се преќууува дека Македпнски пплкпви има и вп Српскауа армија (Брегалнишкауа дивизија) щуп не знаши дека се Срби, а ущуе ппмалку пак дека се Руси заупа щуп Македпнски пплк (ппплшение) вп Рускауа армија ималп ущуе вп 18 век!

СЕДМП – За да се дпбугаризира целпуп, се кприсуау и најпбишниуе релации и кпнуакуи сп брпјнауа македпнска емиграција (пд Уиквещијауа) вп Бугарија. Уаму има македпнски прганизации, друщува, весници и слишнп, щуп се злпуппуребува какп факу за бугарскипу ни каракуер (?!). Нп исуауа Спфија е ревплуципнерен ценуар и на Албанциуе - сп щуампи, прганизации и сл., ущуе пд крајпу на 19 век, пд щуп уреба да заклушиме дека и Албанциуе се – Бугари (?!). Да не збпруваме пак за Македпнциуе и нивниуе прганизации вп Белград или други градпви, и щуп би псуаналп пд пваа Бугарска магла?!

ПСМП – Акп на Гпце и Јане им се суаваа збпрпви кпи никпгащ не ги изгпвприле, Мисиркпв се фалсификува и сл., за херпјпу пд Уиквещијауа Суращп Пинчур се сеау севпзмпжни наклапаоа самп да ни се дпведау вп пращаое македпнскиуе кпрени. За уаукп му се бара бугарски кпрен вп упа щуп загинал на Кривплак 1915 гпдина при Македпнскипу пплк вп Бугарскауа армија (?!). Сппред пва лпгика (магла) пп 100-уина гпдини, за впјнициуе Македпнци пд ЈНА кпи изгинаа пп екс-Југпславија, некпј запален Србпман мпже да дпкажува дека се Срби и кпмунисуи (впјна на Србинпу Милпщевиќ, капиуе сп црвена пеупкрака (?!) ). Кплку биле свесни за щуп впјуваау и какп се мпбилизирани, никпј и нема да пращува.

ДЕВЕТТП - Се бираау силни збпрпви за машеоауа на баба му на Суращп Пинчур пд Србиуе вп “впсуаниеуп”, а машеоауа на Суращп Пинчур пд Бугариуе ќе се минимизираау (самп сп пендрек бил уепан, небаре хулиган (?!) ). Се преќууува кпваоеуп щајки ппд нпкуиуе ,кинеоеуп нпкуи и месп сп вжещуени клещуи пд уелпуп на Суращп Пинчур, нп и се инсинуира дека машеоеуп е заради идеплпгијауа, а не за македпнскипу еунпиденуиуеу.

ДЕСЕТП - Вп Уиупва Југпславија скпрп сиуе щуп загинале ги правеа кпмунисуи или симпауизери (?!) па и децауа вп Вауаща пд 15 гпдини, щуп гп кприсуау гпсппдава (убиени пуи биле кпмунисуи, а не за сурав на впсуанауауа Вауаща и Уиквещија прпуив Бугарскауа пкупација пд 1941 гпдина). Ја велишау Вауаща 1913 гпдина прпуив Србиуе, а бегаау пд Вауаща 1941 гпдина прпуив Бугариуе кпи масакрираа деца. Шудни слушуваоа

67

сп сппменикпу им денес - слушајнп ги снема имиоауа, слушајнп гп снема уексупу (ќе се суавал нпв (?!) ) и се слушајнп сп нпвипу Дирекупр на Исуприскипу архив.

СВПИ ИЗНЕСУВАОА

68

СЕЌАВАОЕ НА Д-Р МЕТПДИ БПЦЕВ ЗА СТРЕЛАОЕТП НА НЕГПВИТЕ ВУЈКПВЦИ ДИМЕ И ТПДПР ГРПЗДАНПВИ ЗА ВРЕМЕ НА ТИКВЕЩКПТ

МАСАКР

Вп перипдпу ппмеду двеуе Балкански впјни, вп уекпу на јуни 1913 гпдина вп Уиквещијауа пуппшнал вппружен буну прпуив сампвплиеуп и насилсувпуп на српскиуе впени и цивилни власуи, изразен преку испущуаое пд рабпуа на гплем брпј ушиуели и свещуеници, какп и маспвнп малуреуираое на гплем брпј градани пд пвпј крај, пспбенп пние кпи не се спгласувале сп нивнауа пплиуика.

Пп задущуваоеуп на Уиквещкпуп впсуание една шеуа пд пкплу 250 шеуници-плауеници предвпдени пд злпгласнипу Јаја-ага Малиќ, арнаууин пд бегпвскп ппуеклп, дпщпл вп Кавадарци, пукакп преухпднп изврщил гплем брпј тверсува вп Негпуинп и пкплниуе села. Јаја-ага или Јајауа какп щуп бил ппзнау кај нарпдпу, бил ангажиран какп српски плауеник лишнп пд нашалникпу на Уиквещкипу пкруг Дущан Никплиќ. Оукакп бил вппружен упј и негпвауа шеуа се суавиле ппд кпманда на Василие Урбиќ. Еден дел пд населениеуп пд Кавадарци и блискиуе села дп градпу пукакп разбрале за тверсувауа щуп ги изврщил Јајауа вп Негпуинп и пкплниуе села вп Негпуинскп, маспвнп заппшнале да гп напущуаау Кавадарци и заминале вп збегпви и спбирни пункупви какви щуп биле селауа Кпнппищуе, Кроевп и други. Медуупа, ппсуариуе луде, а и пние на кпи каракуерпу на рабпуауа не им пвпзмпжувал пдлагаое на рабпуауа, псуанале вп градпу.

Мпјауа мајка ппуекнува пд Грпзданпвци, пд уаукп Илија и мајка Сулуана Грпзданпви. И ппкрај упа щуп пснпвнп занимаое на фамилијауа на дедп ми Илија билп земјпделсувпуп, уие биле дпсуа сиууирани и распплагале сп бпгауа и квалиуеуна земја, гплем брпј на крупен и сиуен дпбиупк, а вп куќауа кпја била брауска заеднп сп брау му Рисуп имале и щарлагалница. Кпга Јајауа дпщпл вп Кавадарци мпјпу уаукп Илп Мищев Бпцев, дплгпгпдищен ревплуципнер и кпмиуа вп шеуиуе на Дпбри Даскалпв и Пещп Самарчиев, ушесник вп Илинденскпуп впсуание и насуаниуе вп ппилинденскипу перипд, заеднп сп Рисуп Грпзданпв, се спкриле вп уаванпу на куќауа на Рисуп Грпзданпв. Кпга еден дел oд шеуауа на злпгласнипу Јаја-ага се дпближила дп куќауа на Рисуп Грпзданпв, уие преку пувпрпу на керамидиуе исурелале некплку курщуми вп правецпу на шеунициуе при щуп убиле еден, а некплкумина шеуници биле ранеуи. Веднащ ппупа Илија Бпцев и Рисуп Грпзданпв слегнале пд уаванпу, а да не бидау видени сп пружје, пущкиуе ги спкриле, еднауа вп бунарпу, а другауа вп кприунициуе (садпви пд дрвп за шуваое на кпмиое) и ппбегнале вп куќауа на Шемерци, кпја се напдала вп близина на куќауа на Грпзданпвци. Насеуувајќи дека ќе се слуши нещуп лпщп, баба ми Сулуана, заеднп сп псуанауиуе жени пд куќауа, какп и децауа, рещиле веднащ да ппбегнау и да се засплнау. Жениуе се спкриле вп една уурска куќа вп неппсредна близина на нащауа, денес исуауа е сппсувенпсу на Упдпр Мурчев-Упукауа. Мащкиуе деца немале правп да се кријау вп уурска куќа па заупа мпиуе вујкпвци, браќауа Диме и Упдпр Грпзданпви се спкриле вп куќауа на Рисуп Грпзданпв. Вп нащауа куќа единсувенп псуанала мпјауа прабаба, баба Дпрпвица, какп најсуара, да биде присууна вп куќауа, а и ппради факупу щуп смеуале дека неа насилнициуе на Јаја-ага ќе ја ппщуедау. Веднащ пп исуреланиуе курщуми пд пущкиуе на мпјпу уаукп и Рисуп Грпзданпв насуанала гплема паника вп редпвиуе на Јајауа. Оукакп се спзеле шеунициуе набргу гп ппкплиле целпуп маалп сп цел да ги прпнајдау изврщиуелиуе на убисувпуп.

69

Кпга разјарениуе шеуници предвпдени пд Јајауа влегле вп нащауа куќа, уаму ја нащле самп мпјауа прабаба. И ппкрај упа щуп уаа била суара жена уие без пглед на се заппшнале безмилпснп да ја уепаау и измашуваау сп цел да каже каде се кријау винпвнициуе за убисувпуп на шеунициуе. Кпга упа гп видел мпјпу ппмлад вујкп Диме на впзрасу пд 17 гпдини, какп бесмисленп ја уепаау негпвауа баба, пд гплема жал излегпл пд скривалищуеуп и им кажал на шеунициуе дека кпмиуиуе ппбегнале, нп и дека видел каде гп спкриле пружјеуп, сп щуп мислел дека ќе ја спаси баба си. Упј ги пднел кпн бунарпу каде щуп била еднауа пупжа и кај псуавауа каде щуп била спкриена другауа пущка, без да знае дека уаму се спкрил негпвипу ппсуар брау Упдпр, на впзрасу пд 19 гпдини. И двајцауа биле ппдлпжени на физишкп измашуваое, сп цел да кажау каде се спкриени кпмиуиуе кпи пукале на шеунициуе. Оукакп не им кажале нищуп, бидејќи и не знаеле, уие биле пднесени заеднп сп ущуе 23 кавадаршани вп меснпсуа Опиунп Ппле на север пд градпу, каде сиуе се сурелани. Најсуарипу син на дедп Илп Грпзданпв, на впзрасу пд 21 гпдина кпга се слушила блпкадауа успеал да гп прескпкне тидпу и се спкрил вп куќауа на Јпсифпвци сп щуп успеал да се спаси. Нещуп ппдпцна Илп Бпцев паднал вп рацеуе на српскипу кпмандану Кпсуа Павлпвиќ пд Ресен, бивщ ушиуел и ревплуципнер пд времеуп на Илинденскпуп впсуание. Кпга дпзнал дека Илп Бпцев е ппранещен ревплуципнер и бпрец вп кпмиускиуе шеуи на впјвпдиуе Дпбри Даскалпв, Пещп Самарчиев и Аргир Манасрвв, гп пслпбпдил пд пбвинениеуп и гп задржал кај себе се дп даваоеуп на амнесуија.

Без да знае щуп се слушилп, дедп ми Илп Грпзданпв кпга се враќал дпма гп среунала една група шеуници на Јаја-ага и заеднп сп ущуе некплкумина видни градани пд Кавадарци бил приведен и пднесен вп селпуп Вауаща сп намера да бидау сурелани. Медуупа, на упј шин се спрпуивсуавиле некплкумина видни и влијауелни вауащани, уверувајќи гп Јајауа и негпвиуе мпќници дека уапсениуе кавадаршани се мирни и лпјални градани, сп щуп успеале да ги спасау пд сигурна смру. Кпга вешеруа дедп ми Илп се враќал дпма, на паупу гп прешекал еден негпв кпмщија и му ја спппщуил суращнауа весу дека негпвиуе двајца синпви Диме и Упдпр на најтверски нашин се сурелани пд сурана на шеунициуе на Јајауа. Скрщен пд бплка и пд уага дедп ми Илп Грпзданпв, инаку мнпгу здрав шпвек, за самп некплку дена пд прегплема бплка и пд мака си извадил 18 здрави заби. За несреќауа да биде ппгплема, негпвипу најсуар син Пане, кпгп за време на блпкадауа на Јајауа вп Кавадарци самп среќауа гп спасила пд сигурна смру, една гпдина пп пвие насуани вп времеуп на Првауа свеуска впјна бил регрууиран вп редпвиуе на српскауа впјска. Мпјауа баба Сулуана се упауила вп негпвауа касарна сп мплба и сп ппгплема сума на злауни лири кпи ги дала сп цел барем еднипу нејзин син да се спаси. Медуупа, намесуп пслпбпдуваое, пп извеснп време дпбиле извесууваое дека нивнипу син Пане загинал на мисуерипзен нашин. И дп ден денес негпвипу грпб не се знае.

70

71

ЉУБШП ЩКАРТПВ – ПРЕДАНИЕ ЗА СТРЕЛАОЕТП НА ТАСЕ БПЩКПВ

Пп враќаоеуп на српскиуе впјски и пп впсппсуавуваоеуп на власуа вп Кавадарци и ппгплемиуе уиквещки села пп Уиквещкпуп впсуание вп јуни 1913 гпдина, регуларнауа српска впјска заеднп сп прганиуе на власуа не применувале репресивни мерки спрема меснпуп население. Медуупа, за уаа намена биле регрууирани специјални плауенишки единици спсуавени пд ппзнауи разбпјници и насилници какви щуп биле Јаја-ага Малиќ и Јпван Бабунски. Овие единици на најбрууален нашин се пднесувале спрема меснпуп население, немајќи пбзир ни према жениуе, децауа и суарциуе.

Излпжени на уакпв немилпсрден уерпр, еден дел пд населениеуп пд Кавадарци бегал пд градпу и се засплнувал кај свпи рпднини или пријауели вп пппддалешениуе села какп Кпнппищуе, Кроевп, Бпхула и други села. Вп упј перипд вп Кавадарци кмеу вп градскауа управа бил Уасе Бпщкпв. Упј насеуувал дека враќаоеуп на српскиуе впјски пп Уиквещкпуп впсуание ќе има ппследици и пп негп, заупа пп спвеу на некплкумина свпи другари рещил за извеснп време да се спкрие кај едни свпи блиски пријауели-Уурци вп нивнауа куќа, сп кпи биле дплгпгпдищни семејни пријауели. Кпга српскиуе впјски се врауиле вп градпу нивниуе суарещини гп ппбарале кавадарешкипу кмеу, нп негп не успеале да гп прпнајдау. Пријауелиуе на Уасе Бпщкпв гп спвеуувале да не се предава, смеуајќи приупа дека пп извеснп време беспу кај насилнициуе ќе пппущуи. Оукакп пп дплгп бараое не успеале да гп прпнајдау кмеупу Уасе Бпщкпв, Јајауа и негпвиуе плауеници гп грабнале негпвипу шеуиригпдищен син Кирп и јавнп пред наспбранпуп население се заканиле дека акп вп најкраупк мпжен рпк не се предаде кмеупу уие вп ценуарпу на Кавадарци ќе гп закплау негпвпуп деуе. Кпга гп шул упа Уасе Бпщкпв сппшен да бира ппмеду свпјпу живпу и живпупу на свпеуп деуе без впппщуп да размислува им се предал на насилнициуе. Веднащ ппупа деуеуп е пслпбпденп, а Уасе Бпщкпв заеднп сп псуанауиуе кавадаршани е сурелан вп меснпсуа Опиунп Ппле.

72

ДПРДИ ЈАНШЕВ – ТИКВЕЩКПТП ВПСТАНИЕ ВП 1913 ГПДИНА

Брпјниуе кадри щуп се ангажираау вп македпнскауа исуприпграфија ппсуигнаа завидни резулуауи сп пбјавуваое мпнпграфии и прилпзи вп наушни списанија и збпрници за насуани и лишнпсуи пд македпнскауа исуприја. Сепак, недпвплнп внимание е ппсвеуенп на регипнални, пднпснп лпкални насуани и лишнпсуи, щуп ќе реше, заппсуавена е рпднпкрајскауа исуприја. Мпжеби пд разбирливи, нп не и пправдани за исуприскауа наука пришини, пдбегнувани се уеми и лишнпсуи неппжелни за пплиуикауа дп деведесеууиуе гпдини пд пва време. Уакпв еден насуан е и Уиквещкпуп впсуание вп 1913 гпдина. Ова впсуание, сппред свпјауа маспвнпсу и урагишниуе ппследици за нарпдпу пд Уиквещкипу регипн, и ппкрај негпвауа занемаренпсу, спсема пправданп беще акууелизиранп пд најппвиканиуе - исупришариуе, сп ппуеклп пд пвпј регипн. Веќе афирмирани вп свпјауа сурука и вп наукауа, исупришариуе пд Уиквещијауа ущуе вп свпјауа рана младпсу слущале пд свпиуе рпдиуели, пд свпиуе дедпвци и пд свпиуе спградани за Уиквещкпуп впсуание и за грпзниуе ппединпсуи при пресмеукауа на нпвипу пкупаупр прпуив впсуанауипу нарпд. Заинуригирани за пвпј насуан, исупришариуе се ппурудиле да изнајдау мауеријали и спвременици пд упа време и рещиле уие спзнанија да суанау дпсупинсувп, пред се на лудеуп пд Уиквещијауа. За уаа цел, a пo ппвпд 97 гпдини пд Уиквещкпуп впсуание, иницијауприуе-исупришари, ппмпгнауи несебишнп пд Спбраниеуп на ппщуинауа Кавадарци, ппдгпувиле мауеријали и пбезбедиле извесен брпј ушесници сп свпи прилпзи на Наушнипу симппзиум, ппсвеуен на пвпј крај и на пвпј крупен насуан. Меду иницијауприуе за пвпј наушен спбир се и мпи ппранещни сууденуи, а сега мпи кплеги, исупришариуе: д-р Зпран Упдпрпвски, наушен спрабпуник при Инсуиууупу за наципнална исуприја вп Скппје, Пеуре Камшевски, дирекупр на Музеј-галеријауа вп Кавадарци и Дпрди Јаншев, сурушен спрабпуник вп Музејпу на Македпнија вп Скппје. Уие ме замплија да ушесувувам на пвпј Симппзиум, се спгласив, без двпумеое, а за упа имам и ппсебни мпуиви. Какп првп, мене ме врзува за Кавадарци, пднпснп за Гимназијауа вп пвпј град, мпеуп првп службуваое какп насуавник пп исуприја и гепграфија вп далешнауа 1946/47 ушебна гпдина; ппупа пдржав предаваое вп Кавадарци вп 1972 гпдина пп ппвпд 100 гпдини пд радаоеуп на Гпце Делшев, зедпв ушесувп вп Симппзиумпу "Уиквещијауа вп HOB" сп прилпг за кплпнизацијауа на Уиквещијауа меду двеуе свеуски впјни, бев рецензену и прпмпупр вп Кавадарци на две мпнпграфии и упа: за Щивец пд Пеуар Ефремпвски - "Чинпу" и за Клинпвп пд Ауанас Кузевски. Co мпјпу пресупј вп пвпј град и низ сиве пвие мпи акуивнпсуи, имав прилика да се заппзнаам, псвен сп исупријауа на пвпј крај, пспбенп сп лудеуп, щуп ми псуавија силен впешаупк сп свпиуе урадиции, свпјауа сплиднпсу и сплидарнпсу щуп се прпјавуваще вп секпјдневниуе кпмуникации, сп паурипуизмпу, а пспбенп сп свпјауа рабпуливпсу. Па и какп најсуар исупришар меду ушеснициуе на Симппзиумпу смеуав за свпј дплг да земам ушесувп на исуипу.

Симппзиумпу се пдржа на 24 јуни 1993 гпдина вп Кавадарци. Какп универзиуеуски насуавник - исупришар сум ушесувувал на брпјни наушни спбири, нп на Симппзиумпу вп Кавадарци бев пријаунп изненаден пд маспвнпуп ушесувп на граданиуе пд Кавадарци. Ова ми дава за правп да заклушам дека и на спвременициуе пд пвпј град не им е неппзнауп Уиквещкпуп впсуание, уа дпјдпа, сп длабпк пиеуеу кпн загинауиуе

73

бпрци и кпн невиниуе жруви - свпи предци, да ги шуЈау искажуваоауа на кпмпеуенуни вп наукауа, лица на пвпј Симппзиум.

Реука, а мпжеби и единсувена специфишнпсу - какп ппјава и прпјава, се слуши упкму вп Уиквещкпуп впсуание. "Ослпбпдиуелиуе", всущнпсу нпвиуе пкупаупри, кпи щуп заеднп сп македпнскипу нарпд се бпреа прпуив пеувекпвнипу ппуисник вп Првауа балканска впјна, кпга и децауа земаа ушесувп вп прпгпнуваоеуп на непријауелпу, за задущуваое на Уиквещкпуп впсуание спздадпа пдред пд 250 преухпдници на дпвшеращнипу инпверен и инпрпден непријауел на шелп сп Јаја-ага. Вака здружени уие ќе врщау пдмазда и над невини, нејаки и немпќни жиуели пд пвпј крај щуп ќе псуанау вп урајнп памеуеое на преживеаниуе свидеуели и на нивниуе ппупмци, а щуп се делумнп презенуирани и вп пвпј Збпрник.

Мпжеби Уиквещкпуп впсуание ппкрај другиуе преухпдни, па и уие насуани щуп ќе надпјдау пуппсле, ќе фпрмира пдбранбена свесу вп нарпдпу пд пвпј крај, да се бунуува, да крева впсуанија вп бпрба за слпбпда прпуив билп кпј ппрпбуваш и вп ппнпвауа исуприја. Уака, ќе видиме, вп бунупу на регрууиуе вп април 1914 гпдина, ппкрај щуипјани, радпвищани, кпшаншани, земаау ушесувп и регрууи пд Уиквещијауа. Уерпрпу щуп ќе насуапи пп ппделбауа на Македпнија какп меупд за "пацификација" вп Вардарскипу дел на Македпнија, ќе предизвика и пмраза и пдмазда вп науампщнпуп заеднишкп принуднп живееое и принуднп впјуваое на македпнскипу нарпд сп "пслпбпдиуелиуе", а и кпга е принуден, ппд присилнпсу, кај друг пкупаупр да се бпри и гине, знаејќи за кпгп, а не знаејќи зпщуп. Па уака, ќе видиме манифесуации на псвеуа билп вп Валандпвскипу ауар вп мару 1915 гпдина, при задущуваоеуп на Упплишкпуп впсуание 1917 гпдина или сп кпмиускиуе акции меду двеуе свеуски впјни. Од другауа сурана и какп пмраза, и сп крајна уенденција за асимилација на македпнскипу нарпд, ќе се пплнау занданиуе меду двеуе свеуски впјни сп "пплиуишки" заувпреници, ќе се инуензивира кплпнизацијауа упкму вп Уиквещијауа за да се скрщи бунупвнипу дух на пвпј нарпд. Нп, пппусуп. Негпвиуе преусуавници вп Скупщуинауа вп Белград, ппшнувајќи пд кавадаршанецпу Глигпр Анасуаспв и Рисуп Урајкпв, ќе бидау најгласни, барајќи правдина за свпјпу нарпд, барајќи присупјна цена за негпвпуп грпзје, за афипнпу, за сусампу, за уууунпу.

Урагикауа при распадаоеуп на СФРЈ не гп пдмина ниуу пвпј пау Кавадарци, ценуарпу на Уиквещијауа, кпга падна првауа жрува пд Македпнија впјникпу, вп бесмисленауа впјна, кпја щупууку заппшна сп медусебнп еунишкп исуребуваое, и кпја сппред каракуерпу и ппследициуе, решиси нема преседан вп исупријауа. Искпнскиуе ппуки щуп македпнскипу нарпд ги суекна низ свпјауа исуприја, не дпзвплија да биде впвлешен вп пваа впјна, ууку гп избра единсувенипу пау, преку мирнп раздружуваое да спздаде за прв пау вп свпјауа исуприја, независна, суверена и сампсупјна држава Република Македпнија и какп уаква веќе признауа пд Медунарпднауа заедница и ппзнауа вп свеупу.

74

КИРП АНДПНПВ И ПАНЕ ЕМЩПВ – НЕГПТИНП ВП ПЛАМЕН (1912 – 1913)

Акп шпвекпу некпгащ верувал вп среднипу век вп пекплнипу град Дис (вешнп щуп се распада вп пган), упгащ вп јулскиуе денпви на 1913 гпдина Негпуинп, нависуина, билп македпнски пекплен Дис. Вп сурапунипу ппжар се измещале земјауа и пганпу, се билп еднп: пекпл на земјауа. Градпу суанал грпбница за мрувиуе ппд земја, грпбница за живиуе-пекпл над земјауа. Сппред дневникпу на свещуеникпу Димиурија Дпрдиев, суауисуикауа щуп ја впдел Кирил Прлишев и ракпписпу на Никпла Кирпв - Мајски, Негпуинп за време на Балканскиуе впјни и Уиквещкпуп впсуание, исуауа гпдина, ималп 480 жруви изгпрени 300 дуќани и 250 куќи.

За да се спреши брзпуп прпдираое на српскиуе впјски низ Ппвардариеуп вп 1912 гпдина, а впеднп да се дпбие вп време, Уурциуе пд Негпуинскп ппбезбеднп да се евакуираау, Фсеин-ефенди, син на Сали-ага сп некплку (екии баруу гп минирал Щуипскипу мпсу на рекауа Вардар кај селпуп Кривплак. Шелишнауа кпнсурукција се сурупплила вп впдауа. Вп упа време (4 нпември, 1912 гпдина) Дунавскауа српска дивизија се движела пд Щуип кпн Негпуинп. Фрнауипу мпсу и гп препрешил паупу кпн Негпуинп. На 5 нпември, делпви пд Мправскипу пплк пд кај Демир Капија, преку селскиуе населби, навлегпл вп Уиквещијауа. Вп исуипу ден, пплкпу влегпл вп Кавадарци. Славеоеуп за ппразпу на Уурциуе и шесуеоеуп билп вп меаниуе на Лазп Дудин, Илшп Емщпв, Рисуп Серјанпв, Дпрп Ппп-Илиев и Филип Ефдпвски. На 6. Нпември, 1912 гпдина вп Негпуинп замарщирале и други српски впени единици. Уие, биле прешекани пд гплема маса негпуинци, им се ппнудилп "леб и спл" (вп знак на дпбре дпјде) и сп силнп вели: "...се спбираау пари за пружје и за ппмпщ на сирпмащниуе селани, а нивнипу изнпс беще пд 3 дп 15 уурски лири. Вппружени беа скпрп сиуе впзрасни селани, нп вп 1912 гпдина суана прпвала и уурскиуе запуии пдзедпа пд селаниуе дванаесеу пущки. При упа имаще уепаое и измашуваое на ппединци. Науаму Ордан Ппппв раскажува и за врскиуе на негпвипу уаукп Јпван Илпв сп впјвпдиуе на ВМРО: Пещп Самарчиев, Пеуар Јурукпв и Дпбри Даскалпв, кпи шесуп пресупјувале вп Щивец и и ппмагале на Организацијауа вп нејзинпуп зацврснуваое. Медуупа, пп насуанпу пд 1908 гпдина, кпга е даден Фриеупу, прганизацијауа на ВМРО вп Щивец какп да спласнала, нп не пресуанала сп рабпуа. Пришини за упа ималп ппвеќе, а пснпвна била делбауа на ВМРО на Ценуралисуи и Врхпвисуи, ппупа караници, закани сп смру и слишнп. Какп врв на сеуп упа е убисувпуп на впјвпдауа Дпбри Даскалпв, шлен на ЦК на ВМРО, ппгпден пд курщум на врхпвисуиуе.

Вп ваква сиууација селаниуе пд Щивец ја дпшекале Првауа балканска впјна вп 1912 гпдина. Вп ппшеупкпу прпмениуе им влевале надеж дека рабпуиуе ќе ургнау на ппдпбрп, нп разпшаруваоеуп дпщлп набргу ппупа. Именп, прпмениуе щуп насуанале пп Првауа балканска впјна за Щивешани биле неприфауливи. Од уие пришини исуиуе ја зацврсуиле свпјауа прганизација (ВМРО) и ппшнале ппвупрнп да се вппружуваау. Излезпу пд ппвупрнпуп ппрпбуваое на македпнскипу нарпд, пвпј пау пд Србиуе, Бугариуе и Грциуе, гп гледале вп самппдбранауа. Бидејќи вп Уиквещијауа, вп упа време, ппсупел Ревплуципнерен впсуанишки щуаб на ВМРО за ппдгпупвки и ракпвпдеое сп вппруженпуп впсуание, щивешкауа прганизација брзп се ппврзала сп негп и веднащ присуапила кпн ппдгпупвки на селаниуе вп уаа смисла. Уака, веќе на ппшеупкпу на впсуаниеуп, вп Щивец ималп десеумина вппружени селани. Главнауа

75

врска ппмеду Ревплуципнернипу щуаб и щивешкауа прганизација на ВМРО пдела преку Јпван Илпв, ппппу кпј вп упа време бил еден пд најакуивниуе шленпви вп неа. Селанецпу Ордан Ппппв се сеќава дека вп Щивец зашесуенп дпадал впјвпдауа Мищп Щкарупв, шлен на Ревплуципнернипу щуаб и еден пд највлијауелниуе впјвпди на ВМРО вп Уиквещијауа.

На 29 јуни, 1913 гпдина ппшнала Вупрауа балканска впјна и наскпрп пп упа дпщлп дп ппмесууваое на дпгпвпренауа линија на разгранишуваое ппмеду Бугарија пд еднауа и Србија и Грција пд другауа сурана. Насуанпу ппбудил инуересираое кај населевиеуп вп Уиквещијауа, барајќи вп уаква сиууација нашив за ппуиснуваое на нивниуе ппрпбуваши, вп кпнкреунипу слушај Србиуе.

Уиквещкпуп впсуание всущнпсу ппшналп некплку дена пред ппшеупкпу на Вупрауа балканска впјна, нп гледанп вп глпбала, се вклппува вп неа. Ппшеуниуе успеси на впсуанициуе биле пхрабрувашки. Градпу Кавадарци и сиуе села деснп пд рекауа Црна биле пслпбпдени, вп некпи пд нив впсппсуавена е впсуавишка власу, населениеуп се ппдгпувувалп да ги спшува ппсуигвауиуе ппшеуви резулуауи. Медуупа, сиууацијауа бргу се менувала, пвпј пау на щуеуа на месвпуп уиквещкп васелевие. Ппуппмпгнауа пд уурскиуе бащибпзуци, мпбилизирави на брзина, српскауа власу успеала да ги ппврауи загубевиуе Ппппу Јпван Илпв за време на Уиквещкпуп впсуание бил ппврзан сп напреднпуп крилп на ВМРО, на шие шелп супел впјвпдауа Мищп Щкарупв пд Кавадарци, нп ппдпцна се ппределил за Врхпвисуиуе и какп уакпв псуанал се дп крајпу на негпвипу живпу-1947 гпдина. Ппради ушесувп вп Уиквещкпуп впсуание Србиуе ппдпцна гп распппиле и бил вп заувпр 7 гпдини, нп пп дпадаоеуп на Бугариуе вп Македпвија вп 1941 гпдина Јпван бил ппвупрнп запппен. Фмрел пд прирпдна смру, вп длабпка суарпсу. ппзиции и да направи пусупщ вп Уиквещијауа. Кпбен ден за селпуп Щивец бил 7 јули 1913 гпдина.

Вупрп: Оукакп щивешани виделе какп шеунициуе на Јаја-ага ги палау селауа: Мрзен Орапвец, Дебрищуе, Камен Дпл, Бизин Шифлиг и други ја ппседнале сп свпјауа месна шеуа, фпрмирана на ппшеупкпу на впсуаниеуп, деснауа сурана на рекауа Црна спрпуи Шифлигпу и уука се зацврсуиле за пдбрана. Одредпу на Јаја-ага, фпрмиран пд уурски бащибпзуци, брпел 250 дущи, нп упа не му ппмпгналп мнпгу брзп да гп скрщи пуппрпу на браниуелиуе. Се впдела бпрба се дпдека селаниуе не ги напущуиле свпиуе дпмпви и не се пддалешиле пд нив, a ппупа и самиуе се ппвлекле пд бпрбениуе ппзиции и се упауиле кпн градпу Кавадарци сп намера да им ппмпгнау на впсуанициуе вп пдбрана на градпу. Вп бпрбауа се исуакнале: Упдпр Лазпв, Рисуп Србпв, Дпрп Цанин и Никпла Кпцев. Кпга разбеснеуиуе шеуници на Јаја-ага влегле вп селпуп нащле самп двајца бплни луде, и двајцауа ги убиле. Еднипу пд нив бил Кпсуп Самандпв, суар и неппдвижен, на кпму му ги извадиле двеуе пши и уака гп псуавиле да се маши дпдека умре. Другипу бил Бпщкп Јпванпв, фауен вп пплпвинауа. Нему Уурциуе сп камеоа му ја искрщиле главауа и уака гп псуавиле да му се спбираау мувиуе. Ппупа, вп близина на селпуп, шеунициуе на Јаја-ага прпнащле ущуе щесумина и нив ги убиле. Упа се: Илп Вргауа, уаукп на Јпван ппппу; Ана Зафирпва, суара 38 гпдини; Ефрем Арспв, уаукп на ппвеќе малплеуни деца; Ефрем Дршкпв, дпмазеу вп Самандпвци; Васил Мущкалпв, неженеу и Гпрп Бизин, сe вкупнп 8 дущи.

76

Единсувенп щуп Уурциуе ја нащле, а на ја убиле, била Руса Кпцева (Мущкалпва). Уаа била пред ппрпдуваое и пдвај суасала дп една нива вп близина на селпуп, засеана сп жиуп, и уука се ппрпдила. Рпдила ури мащки деца. Кпга Уурциуе дпщле дп неа и ја виделе сп ури нпвпрпденшиоа вп рацеуе, не ја убиле. Еден пд шеунициуе дигнал рака на неа за да ја убие, нп друг шеувик се спрпуивсуавил на упа и ја псуавиле женауа на мира. Ппупа уие пуищле кпн Кавадарци, а уаа се врауила вп свпјауа куќа кпја ја нащла вп пламен и не била за уппуреба. Пп нападпу на Уурциуе вп селпуп првин пграбиле се щуп мпжелп да се ппнесе, а ппупа присуапиле кпн палеое на куќиуе. Co исклушпк на селскипу амбар и куќауа ва ПОЕ Јпван, се другп билп пппжаренп и разурнауп. Куќауа вг ппппу Јпван била спасена сп инуервенција на некп; Ууршин, суар ппзнаник и пријауел на уаукп му-Илп Вргауа. Вп врска сп пљашкпсуваоеуп и убисувпуп на селани српскипу впјвпда Василие Урбиќ, кпјщуп ракпвпдел сс пваа акција, вп свпиуе мемпари ќе напище: "Дпдека јас пкплу Кавадарци и Негпуинп се бркав сп бугарскиуе шеуници (шиуај македпнски впсуаници), Јајауа сп пдпбрение на пкплискипу нашалник Никплиќ беще спбрал 250 Уурци, ги напружал, и идејќи кпн мене сврауил вп Щивец, гп запалил селпуп; пграбил щуп мпжелп да се ппнесе и дпјде да ми се јави. Щупм разбрав за пва, ги издвпив Јајауа сп негпвиуе рпднини и пријауели пд Велес а другиуе ги разпружав. Оукакп кај секпј пд нив најдпв пграбени предмеуи пд Щивец, наредив да им се удрау пп 5 суапа и уака преуепани му ги врауив на пкплискипј нашалник." Кплку вп сеуп упа има висуина збпруваау друп ппдаупци, пд кпи се гледа дека впјвпдауа не самп щуп не ги казнил злпсупрнициуе за нивниуе недела, ууку им дпзвплил и науаму да палау и жарау пп уиквещкиуе села. Се преуппсуавува дека пд нивна рака паднале над 50 невини луде: мажи, жени и деца.

Вп слушајпу на Щивец има преуеруваое. Каракуерисуишен вп упа е магисуерпу Димиуар Галев, кпј вп свпјауа книга "Белипу уерпр вп Југписупшна Македпнија пд 1910 дп 1941 гпдина", издадена 1991 гпд вп Щуип, на сур. 378 и 379 за селпуп Щивец ќе изнесе мнпгу висуини. Гп циуирам "... прдауа на Јаја-ага изгпрела и упила 40 селани и упа:

- Ефрем Арспв, - Кпсуа Самандпв, - Ефрсм Србпв, - Ауанас Самандпв, - Павле Врукауа, - Гпрп Илпв, - Блажп Мрмауа, - Васил Кпцев, - Ана Зафирпва, деуе на 3 гпдини, - Уасе Арспв, - Илкп Врукауа, - Евра Кпцева, - Зпра Ефремпва, - Павлс Уапанурауа, - Васил Мущкалпв,

77

и ущуе други 25 лица: мажи, жени и деца. На мнпгу свиреп нашин била измашувана Руса Кпцева Мущкалпва. кпја ПОСЛЕ нападпу на бащибпзуциуе рпдила ури деца и не ипжела да бега, ууку псуанала сп децауа вп селпуп. Кпга ја нащле бащибпшуциуе вп кревеупу сп децауа, ја симнале нп двпрпу и ja ппсуавиле вп еден уемен медупрпсупр каде щуп децауа пд шадпу и пламенпу се задущувале, а мајкауа спасувајќи ги уриуе деца, дпбила ппекпуини и слишнп".

Уреуп: Щуп е висуина вп сеуп упа? Висуина е дека писауелиуе зеле акуивнп ушесувп вп Уиквещкпуп впсуание 1913 гпдина и придпнеле резулуауиуе пд негп да бидау уие, какп и упа дека селпуп далп 8 невини жруви. Инфпрмацииуе щуп ги дава гпсппдинпу Галев за загииауи 40 луде на 7 јули 1913 гпдина вп селп Щивец се пбпсурани. Именп, некпн селани, кпи се наведени вп книгауа на Галев загинале вп други времиоа и вп други прилики. На пример: Ауавас Самавдпв, Гпрп Илпв и Блажп Мрмауа се убиени пд бугарскауа фащисуишка армија ва 11 јуни 1943 гпдива. какп ушесници вп НОБ и Ревплуцијауа; Ефрем Србпв и Павле Врукауа загинале вп селскауа уепашка на вуприпу ден Велигден вп 1912 гпднна, една гпдина ппранп пд палеоеуп на селп Щивец; Уасе Арспв умрел вп селп Машукпвп, Егејска Македпвија вп 1912 гпдина; Евра Кпцева дпживеала длабпка суарпсу, умрела пд прирпдна смру; Зпра Ефремпва. мајка на щесу деца, умрела вп длабпка суарпсу; Павле Уапанурауа, неппзнау вп селпуп. Знаши, убивале и другиуе, а не самп Србиуе и Уурциуе. Од упа прпизлегува дека припдпу вп расвеулуваоеуп на висуинауа уреба да биде длабпкп наушен, пбјекуивен и ппсупен.

Мпе длабпкп мислеое е дека непбјекуивнпуп пищуваое пд сурана на ппедини исуражуваши мпже ппвеќе да и щуеуи пукплку да и кприсуи на нащауа (македпнска) исуприја, па пууука задаша на пна щуп пищуваау и на пние щуп пдпбруваау уексупви за пешауеое е да бидау спвесни и пдгпвпрни на рабпуауа. При упа да имаау предвид дека сп непбјекуивнпуп исуапуваое самп ја замаглуваау висуинауа и на младауа генерација е нанесуваау уещкпуии вп расшисууваоеуп ва насуаниуе пд нащеуп исуприскп минауп.

78

Д-Р АЛЕКСАНДАР АППСТПЛПВ – ЗА ТИКВЕЩКПТП ВПСТАНИЕ

Брпјниуе кадри щуп се ангажираау вп македпнскауа исуприпграфија ппсуигнаа завидни резулуауи сп пбјавуваое мпнпграфии и прилпзи вп наушни списанија и збпрници за насуани и лишнпсуи пд македпнскауа исуприја. Сепак, недпвплнп внимание е ппсвеуенп на регипнални, пднпснп лпкални насуани и лишнпсуи, щуп ќе реше, заппсуавена е рпднпкрајскауа исуприја. Мпжеби пд разбирливи, нп не и пправдани за исуприскауа наука пришини, пдбегнувани се уеми и лишнпсуи неппжелни за пплиуикауа дп деведесеууиуе гпдини пд пва време. Уакпв еден насуан е и Уиквещкпуп впсуание вп 1913 гпдина. Ова впсуание, сппред свпјауа маспвнпсу и урагишниуе ппследици за нарпдпу пд Уиквещкипу регипн, и ппкрај негпвауа занемаренпсу, спсема пправданп беще акууелизиранп пд најппвиканиуе - исупришариуе, сп ппуеклп пд пвпј регипн. Веќе афирмирани вп свпјауа сурука и вп наукауа, исупришариуе пд Уиквещијауа, ущуе вп свпјауа рана младпсу слущале пд свпиуе рпдиуели, пд свпиуе дедпвци и пд свпиуе спградани за Уиквещкпуп впсуание и за грпзниуе ппединпсуи при пресмеукауа на нпвипу пкупаупр прпуив впсуанауипу нарпд. Заинуригирани за пвпј насуан, исупришариуе се ппурудиле да изнајдау мауеријали и спвременици пд упа време и рещиле уие спзнанија да суанау дпсупинсувп, пред се, на лудеуп пд Уиквещијауа. За уаа цел, a пo ппвпд 97 гпдини пд Уиквещкпуп впсуание, иницијауприуе-исупришари, ппмпгнауи несебишнп пд Спбраниеуп на ппщуинауа Кавадарци, ппдгпувиле мауеријали и пбезбедиле извесен брпј ушесници сп свпи прилпзи на Наушнипу симппзиум, ппсвеуен на пвпј крај и на пвпј крупен насуан. Меду иницијауприуе за пвпј наушен спбир се и мпи ппранещни сууденуа, а сега мпи кплеги, исупришариуе: д-р Зпран Упдпрпвски, наушен спрабпуник при Инсуиууупу за наципнална исуприја вп Скппје, Пеуре Камшевски, дирекупр на Музеј-галеријауа вп Кавадарци и Дпрди Јаншев, сурушен спрабпуник вп Музејпу на Македпнија вп Скппје. Уие ме замплија да ушесувувам на пвпј Симппзиум, се спгласив, без двпумеое, а за упа имам и ппсебни мпуиви. Какп првп, мене ме врзува за Кавадарци, пднпснп за Гимназијауа вп пвпј град, мпеуп првп службуваое какп насуавник пп исуприја и гепграфија вп далешнауа 1946/47 ушебна гпдина; ппупа пдржав предаваое вп Кавадарци вп 1972 гпдина пп ппвпд 100 гпдини пд радаоеуп на Гпце Делшев; зедпв ушесувп вп Симппзиумпу "Уиквещијауа вп HOB" сп прилпг за кплпнизацијауа на Уиквещијауа меду двеуе свеуски впјни; бев рецензену и прпмпупр, вп Кавадарци, на две мпнпграфии и упа: за Щивец пд Пеуар Ефремпвски - "Чинпу" и за Клинпвп пд Ауанас Кузевски. Co мпјпу пресупј вп пвпј град и низ сиве пвие мпи акуивнпсуи, имав прилика да се заппзнаам, псвен сп исупријауа на пвпј крај, пспбенп сп лудеуп, щуп ми псуавија силен впешаупк сп свпиуе урадиции, свпјауа сплиднпсу и сплидарнпсу щуп се прпјавуваще вп секпјдневниуе кпмуникации, сп паурипуизмпу, а пспбенп сп свпјауа рабпуливпсу. Па и какп најсуар исупришар меду ушеснициуе на Симппзиумпу смеуав за свпј дплг да земам ушесувп на исуипу.

Симппзиумпу се пдржа на 24 јуни 1993 гпдина вп Кавадарци. Какп универзиуеуски насуавник - исупришар сум ушесувувал на брпјни наушни спбири, нп на Симппзиумпу вп Кавадарци бев пријаунп изненаден пд маспвнпуп ушесувп на граданиуе пд Кавадарци. Ова ми дава за правп да заклушам дека и на спвременициуе пд пвпј град не им е неппзнауп Уиквещкпуп впсуание, уа дпјдпа, сп длабпк пиеуеу кпн загинауиуе

79

бпрци и кпн невиниуе жруви - свпи предци, да ги шуЈау искажуваоауа на кпмпеуенуни вп наукауа, лица на пвпј Симппзиум.

Реука, а мпжеби и единсувена специфишнпсу - какп ппјава и прпјава, се слуши упкму вп Уиквещкпуп впсуание. "Ослпбпдиуелиуе", всущнпсу нпвиуе пкупаупри, кпищуп заеднп сп македпнскипу нарпд се бпреа прпуив пеувекпвнипу ппуисник вп Првауа балканска впјна, кпга и децауа земаа ушесувп вп прпгпнуваоеуп на непријауелпу, за задущуваое на Уиквещкпуп впсуание спздадпа пдред пд 250 преухпдници на дпвшеращнипу инпверен и инпрпден непријауел на шелп сп Јаја-ага. Вака здружени уие ќе врщау пдмазда и над невини, нејаки и немпќни жиуели пд пвпј крај щуп ќе псуанау вп урајнп памеуеое на преживеаниуе свидеуели и на нивниуе ппупмци, а щуп се делумнп презенуирани и вп пвпј Збпрник.

Мпжеби Уиквещкпуп впсуание ппкрај другиуе преухпдни, па и уие насуани щуп ќе надпјдау пуппсле, ќе фпрмира пдбранбена свесу вп нарпдпу пд пвпј крај, да се бунуува, да крева впсуанија вп бпрба за слпбпда прпуив билп кпј ппрпбуваш и вп ппнпвауа исуприја. Уака, ќе видиме, вп бунупу на регрууиуе вп април 1914 гпдина, ппкрај щуипјани, радпвищани, кпшаншани, земаау ушесувп и регрууи пд Уиквещијауа. Уерпрпу щуп ќе насуапи пп ппделбауа на Македпнија какп меупд за "пацификација" вп Вардарскипу дел на Македпнија, ќе предизвика и пмраза и пдмазда вп науампщнпуп заеднишкп принуднп живееое и принуднп впјуваое на македпнскипу нарпд сп "пслпбпдиуелиуе", а и кпга е принуден, ппд присилнпсу, кај друг пкупаупр да се бпри и гине, знаејќи за кпгп, а не знаејќи зпщуп. Па уака, ќе видиме манифесуации на псвеуа билп вп Валандпвскипу ауар вп мару 1915 гпдина; при задущуваоеуп на Упплишкпуп впсуание 1917 гпдина, или сп кпмиускиуе акции меду двеуе свеуски впјни. Од другауа сурана и какп пмраза и какп пдмазда, и сп крајна уенденција за асимилација на македпнскипу нарпд, ќе се пплнау занданиуе меду двеуе свеуски впјни сп "пплиуишки" заувпреници; ќе се инуензивира кплпнизацијауа упкму вп Уиквещијауа за да се скрщи бунупвнипу дух на пвпј нарпд. Нп, пппусуп. Негпвиуе преусуавници вп Скупщуинауа вп Белград, ппшнувајќи пд кавадаршанецпу Глигпр Анасуаспв и Рисуп Урајкпв, ќе бидау најгласни, барајќи правдина за свпјпу нарпд, барајќи присупјна цена за негпвпуп грпзје, за афипнпу, за сусампу, за уууунпу.

Урагикауа при распадаоеуп на СФРЈ не гп пдмина ниуу пвпј пау Кавадарци, ценуарпу на Уиквещијауа, кпга падна првауа жрува пд Македпнија впјникпу, вп бесмисленауа впјна, кпја щупууку заппшна сп медусебнп еунишкп исуребуваое, и кпја, сппред каракуерпу и ппследициуе, решиси нема преседан вп исупријауа.

Искпнскиуе ппуки щуп македпнскипу нарпд ги суекна низ свпјауа исуприја, не дпзвплија да биде впвлешен вп пваа впјна, ууку гп избра единсувенипу пау, преку мирнп раздружуваое да спздаде, за прв пау вп свпјауа исуприја, независна, суверена и сампсупјна држава Република Македпнија и какп уаква веќе признауа пд Медунарпднауа заедница и ппзнауа вп свеупу.

80

Д-Р АЛЕКСАНДАР АППСТПЛПВ – СТРЕМЕЖПТ НА СРБИЈА КПН СПЛУН ЕДИНСТВЕНП ПРЕКУ МАКЕДПНИЈА

Ппшиуувани дами и гпсппда, ппшиуувани и сп пиеуеу прпникнауи кпн жрувиуе щуп пвпј регипн ги ппднесе пред 80 гпдини, вп именуванпуп вп исупријауа, а задржанп вп мемпријауа на пвдещнпвп население - Уиквещкп впсуание пд24јуни 1913 гпдина! Пред некпј ден, вп пвпј месец, сп уага се ппусеуивме на 50-гпдищнинауа пд сурелаоеуп на 12 младинци пд Кавадарци вп Мпклищуе пд сурана на фащисуишкиуе злпсупрници. Па и пред 80 гпдини вп Мпклищуе биле сурелани 18 Уиквещани при задущуваоеуп на Уиквещкпуп впсуание на кпещуп му гп ппсвсууваме пвпј наушен симппзиум. За да биде јаснп зпщуп е кренауп Уиквещкпуп впсуание уреба пред се да се наведау пришиниуе щуп ги привлекувале српскиуе пплиуишари да се суремау кпн Југ, а српскауа впјска, за првпау, пп прппадаоеуп на Дущанпвпуп среднпвекпвнп царсувп, да се ппјави какп "пслпбпдиуел" вп Македпнија пднпснп, вп Уиквещијауа.

Пришиниуе за суремежпу на Србија кпн Југ на преминпу пд XIX вп XX век се исуприски и, ппвеќе би се реклп, сп екпнпмски мпуиви. Немаме намера да гпвприме пппщпирнп за нив бидејќи вп исуприскауа наука дпсуаунп е пищуванп пд сурана на српскиуе пплиуишари и исупришари пд Кралсувпуп Србија, а и кај нас пп Вупрауа свеуска впјна. Сепак, нужнп е вп пваа прилика и за рамкпвауа уема щуп е предмеу на пвпј Симппзиум, да се ппусеуиме за насупјуваоауа на Кралсувпуп Србија да се прпщири на југ, вп Македпнија.

Какп пснпвна пришина за нащиуе македпнски невпли вп исуприскпуп минауп, а сега ппгпднпсу и ппвплнпсу, е щуп низ Македпнија ппминува Мправскп-Вардарскауа кпмуникација щуп ја ппврзува Средна Еврппа сп Сплунскпуп присуанищуе. Co изградбауа на железнишкауа линија Скппје-Сплун вп 1873 гпдина, ппгледпу кпн Сплун гп свруува и пфицијалнауа српска пплиуика за свпи екпнпмски ппуреби.

Co пкупацијауа на Бпсна и Херцегпвина пд сурана на Авсурп-Фнгарија беще пневпзмпжена врскауа на Кнежевсувпуп Србија сп Србиуе вп пвие исуприски ппкраини; пневпзмпжен излезпу на Јадранскпуп Mope преку Бпсна и ппкрај уплку пауи и сп ппвеќе варијануи планиранп, нп непсуваренп ппврзуваое сп железница на Србвгја сп пва мпре.

За спсема да ги прекине врскиуе на српскауа наципнална прппаганда вп Бпсна, Авсурп-Фнгарија гп ппспши излезпу на Србија на Егејскпуп Mope преку Сплунскпуп присуанищуе. За пваа нпва преприенуација, a знаејќи ја лпщауа пплпжба на свпјауа прппаганда вп Македпнија ппд уурска власу, преку шија уериуприја уребаще да се псувари пваа врска, уребаще да се уппуребау сиуе средсува упј "прпзпрец кпн свеупу" Србија да гп псувари.

Опщирнипу извещуај щуп Сима Н. Упмиќ, дпцену на "Великауа щкпла" вп Белград му гп испрауи на српскипу минисуер за надвпрещни рабпуи Вуиќ, беще спсема неппвплен за српскауа наципнална прппаганда вп Македпнија, бидејќи немаще дпвплен брпј на приврзаници на уаа прппаганда, а и уие, сппред извещуајпу на Упмиќ, "не рабпуау пд паурипуизам" ууку пред се пд лишен инуерес.

81

При неппвплнауа сиууација за српскауа прппаганда вп Македпнија, некпјси "Нпви Мирмидпн" вп свпјауа книга: "Пред Македпнским пиуаоем" меду другпуп, ќе гп реше нападнп и кауегпришнп и пва: "... На Србија ќ е ппуребнп мпре и уаа, засега упа мпже единсувенп да гп бара преку Македпнија. На Србија ќе и биде ппуребна Македпнија, и уаа мпра да ја дпбие па макар уаму да нема ниуу еден Србин, и уаа ќе се бпри за упа на живпу и смру сп сиуе и сп секпгп щуп ќе ќ засуане на пау... Нам ни е ппуребна Македпнија и излез на Егејскпуп Mope, и ние сп сиуе сили ќе рабпуиме упа да гп ппсуигнеме..."

Кпга српскауа наципнална прппаганда суана ппинуензивна и ппуспещна вп Македпнија, упгащ се присуапи и кпн екпнпмска пенеурација. Уака, вп времеуп пд 1889 дп 1912 гпдина вп Македпнија беа пснпвани ппвеќе суппански преупријауија. Вп Скппје беще спздадена пиварница; вп Впден .дазвпзнишка задруга; вп Уеупвп ургпвскп-банкарска задруга, а вп 1910 гпдина беа пснпвани филијали на Францускп-српскауа банка вп Скппје и вп Биупла.

Кпга Авсурп-Фнгарија беще упауена пд прускипу империјализам на југ кпн Егејскпуп Mope, уаа ја ууркаще и Србија кпн југ, бидејќи уаа беще зависна пд неа се дп заппшнуваоеуп меду нив на уаканарешенауа Царинска впјна щуп ураеще пд 1903 дп 1911 гпдина. Извпзнауа ургпвија на Србија пред упа скпрп 90% и припадаще на Авсурп-Фнгарија, упа и спздаде на Србија гплемв уещкпуии ущуе вп ппшеупкпу на пвпј екпнпкски судир. Вп ваквауа сиууација на Србија ќ се налпжи да бара пау преку Македпнија за нејзинауа уранзиуна ургпвија. Дпдека вп 1908 гпдина извпзпу на Србија преку Македпнија изнесуваще 3.859 вагпни супка, вп 1909 гпдина упј се ппкаши на 7.266 вагпни, а вп ппследнауа гпдина пд пваа "впјна" беще извезена супка пд 8.641 вагпн. Српскиуе пплиуишки кругпви, какп и ургпвскауа и индусурискауа буржпазија беа изненадени сп успехпу щуп гп ппсуигнаа сп сврууваоеуп на извпзпу кпн југ. Co упа, на српскауа буржпазија и на ракпвпднауа Радикална паруија вп Србија им се намеунуваще заклушпкпу дека пнпј дел пд Македпнија, низ кпј минува уплку важнипу пау щуп ја ппврзува Србија сп Егејскпуп Mope бездругп уреба да дпјде вп ппсед на Србија. И не самп какп уранзиуна пбласу, ууку и какп ппдрашје на кпе ќе мпже да се пласираау индусуриски супки, ургпвски капиуал, какп и да се пбезбедау нпви кплишесува земјпделски и супшарски прпизвпди и сурпвини за индусуријауа щуп се развиваще се ппинуензивнп. Па упкму на упј пау се напдаще и Уиквещијауа кпја беще ппзнауа вп упа време, па и некплку децении пп упа, сп свпиуе индусуриски расуенија, пред се афипнпу, сусампу, уууунпу, а ущуе и грпзјеуп, пдгледуваоеуп на свиленауа буба и др. Вп прегпвприуе и дпгпвприуе щуп се впдеа и ппупищуваа меду балканскиуе спјузници за впјна сп Уурција, па и вп уаканарешениуе уајни анекси кпн дпгпвприуе меду Србија и Бугарија, пращаоеуп за Македпнија и ппкрај сиуе кпнцепции какп да се запбикплуваще и инуимнп се псуаваще за рещаваое пп впјнауа сп Уурција. Одпбрувајќи ги ппупплнп целиуе на Балканскауа впјна (нп без знаеое на уајниуе клаузули на Бугарскп-Српскипу дпгпвпр), ВМРО се пбраќала сп специјалнп пкружнп писмп дп населениеуп и гп ппвикувала да им се даде сесурана ппмпщ на спјузнишкиуе впјски вп впјнауа прпуив Уурција. Вп Македпнија ппвеќе пд 20.000 луде се суавиле на услуга на српскауа и на гршкауа впјска.

82

На 18 сепуември 1912 гпдина Александар Прпупгерпв и Пеуар Дарвингпв, дпбиле заппвед да спздадау вп Бугарија паруизански пдреди за разузнавашки цели вп заднинауа на пупманскауа впјска и да врщау диверзии на важни пбјекуи. Ощпуп вп шеуиуе и паруизанскиуе пдреди на ВМРО ушесувувале 2.174 луде. Шеуиуе ја минале границауа неппсреднп пред пбјавуваое на впјнауа. Освен пвие нпвпфпрмирани шеуи, вп Македпнија вп уекпу на 1912 гпдина, дејсувувале и ппсупјниуе шеуи на ВМРО. Од дпбрпвплци Македпнци се фпрмира Македпнскп-Одринскп ппплшение сп 53 вппружени шеуи, пд кпи 6 заминале за Одринскп, a 47 за Македпнија. Од уие 47 шеуи 25 дејсувувале на уеренпу на Вардарскипу дел на Македпнија, 15 вп Егејскипудел и 7 вп Пиринскипу дел на Македпнија.

Ппкрај пвие, ппзнауи се ущуе 34 ревплуципнерни шеуи щуп се напдале низ цела Македпнија, или пд 87 шеуи на ВМРО, 47 и биле на ппмпщ на српскауа впјска. Суавајќи се на услуга на српскауа и на бугарскауа впјска, шеуиуе пд Вардарскипу дел на Македпнија, ги врщеле најделикауниуе акции какп щуп се извидуваое, курирска служба и диверзануски акции. Најшесуп уие први влегувале вп населениуе месуа - селауа и градпвиуе и ги пслпбпдувале, а ппупа ги предавале на впјскауа на спјузнициуе. Вреднп е да се пдбележау самп некплку примери на уппрни бпрби и рещиуелни акции на македпнскиуе ревплуципнерни шеуи, кпи несебишнп лееле крв заеднп сп спјузнишкиуе впјски, надевајќи се дека се бпрау за слпбпдауа на Македпнија и за ппдпбар живпу. Вп Крущевп, на 25 пкупмври влегла шеуауа на Меупди Супјшев и спздала привремена управа. Дури пп дваесеуина дена вп пва слпбпдарскп грауше присуигнала српска впјска. Велес исуп уака бил пслпбпден пд шеуиуе на впјвпдиуе У. Орапвшанец, Д. Маруинпв и Ур. Павлпв. Пп десеуина дена гп предале градпу на српскауа впјска. Шеуиуе на Гпщп Гпшев, Славкп Абазпв, Ефрем Шушкпв, и др. и ппмагале на српскауа впјска вп Краупвскп.

Шеуауа на Е. Шушкпв успеала да гп држи Сулуан Уепе, дпминануен врв на Оспгпвскиуе планини и да гп предадена српскауа впјска. Исуауа шеуа, засилена сп милиција, препблешена вп уурски впјнишки унифпрми, зарпбиле 150 низами вп Щуип, разбила впени складпви на пружје и му дала пущки на населениеуп. Шеуникпу Санкп пд Барбаревп, сп 40 дущи селска милиција, успеал да гп држи Црни Врв щуп дпминира на кпмуникацијауа Краупвп-Щуип и да гп предаде на српскауа впјска, кпја пууаму, сп аруилерија сурелала на гусуиуе кплпни пупманска впјска, кпја ппдгпнеуа пд Кпшани пд VII рилска дивизија, се ппвлекувала кпн Велес.

Гплема услуга на српскауа впјска направила шеуауа на Милан Дурлукпу вп Прилепскп мпбилизирајќи 1.000 дущи селска милиција и дп крајпу на впјнауа вп пкплијауа впдела ппсупјана бпрба сп пупманскауа армија. Од пвпј успех на шеуиуе на ВМРО бил задпвплен и регенупу српски Александар, па какп благпдарнпсу на Гурлукпв му ппдарил кпо.

На 10 пкупмври 1912 гпдина Пеуар Шаулев на шелп на пдред пд пкплу 300 дущи гп пслпбпдил Охрид, a пo 3 дена вп градпу влегла српска впјска.

Меду Првауа и Вупрауа балканска впјна, нпвиуе гпсппдари на Македпнија, веднащ присуапиле кпн денаципнализираое и асимилираое на македпнскипу нарпд.

83

Вп извещуаиуе щуп пкружниуе нашалници ги испраќале пд Уеупвп, Охрид, Биупла и други градпви на Македпнија дп Инспекупрпу на пплицијауа на Врхпвнауа кпманда или дп Минисуерсувпуп за внаурещни рабпуи се гледа дека се спздаваау услпви за кплпнизација бидејќи шифликсајбии Уурци ја напущуаау земјауа. Дури вп еден дпкумену пд 1913 гпдина, Щуабпу на Врхпвнауа кпманда на српскауа впјска дирекунп гп уппуребува изразпу "завпјуваши" на "пслпбпденауа" Македпнија. Вп упј "инуеррегнум" (пд декември 1912, дп јуни 1913) македпнскипу нарпд насеуил дека дпјденциуе пп Балканскауа впјна, не самп щуп не сакале да си пдау, ууку заппшнале да ги расуураау ппщуинскиуе и месниуе власуи, цркпвниуе ппщуини и да ги прпгпнуваау нивниуе преусуавници. Вп Уиквещијауа биле заувпрени 50 ушилищуа, а биле пувпрени ушилищуа на српски јазик. Освен упа на удар на српскиуе власуи се нащле шеунициуе и впјвпдиуе на ВМРО, шии рпднини биле заувпрани, малуреуирани, некпи убиени, а мнпзина прпуерани пд свпиуе пгнищуа. Вакви ппсуапки на "пслпбпдиуелиуе" не биле реуки и вп другиуе краищуа пд Македпнија. Бил убиен биуплскипу впјвпда Пеуар Облакшеуп, леринскипу впјвпда Крсуп Лепнуипв, ресенскипу впјвпда Крсуп Урајкпв, кишевскипу впјвпда Суефан Ауанаспв, прилепскипу ушиуел и ревплуципнер Ауанас Луувиев, пхридскипу впјвпда Лещански и мнпгу друуи. Ваквипу пднпс на пкупаупрскиуе српски власуи бил ппвпд нарпдпу пд Негпуинп и Кавадарци, какп и пд уиквещкиуе села да се крене на впсуание за кпе се збпрува вп наушниуе прилпзи ппднесени на Симппзиумпу.

84

КПРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

1. д-р Зпран Упдпрпвски – Уиквещкпуп впсуание вп 1913 гпдина (Google) 2. д-р Александар Аппсуплпв – За Уиквещкпуп впсуание (Google) 3. д-р Александар Аппсуплпв – Суремежпу на Србија кпн Сплун единсувенп преку

Македпнија (Google) 4. Дпрди Јаншев – Уиквещкпуп впсуание вп 1913 гпдина (Google) 5. Кирп Андпнпв и Пане Емщпв – Негпуинп вп пламен (1912 - 1913) 6. Сеќаваое на Д-р Меупди Бпцев за сурелаоеуп на негпвиуе вујкпвци Диме и Упдпр

Грпзданпви за време на Уиквещкипу масакр (Google) 7. Љубшп Щкарупв – Предание за сурелаоеуп на Уасе Бпщкпв (Google) 8. Ревплуципнерниуе насуани вп Уиквещијауа дп избувнуваоеуп на Уиквещкпуп

впсуание (Google) 9. Балканскиуе впјни се ппдгпувувале и се впделе за ппделба на Македпнија

(Google) 10. http://www.promacedonia.org/en/carnegie/ - Упшнипу исхпд на српскиуе

злпсупрсува вп Уиквещијауа даден е вп Карнегиевауа кпмисија 11. Десеууе бугарски лаги за Уиквещкпуп впсуание (Google) 12. Вауаща и Уиквещијауа биле секпгащ прпуив пкупаупрпу (Google) 13. Суравпуни кплежи вп Уиквещијауа пп Уиквещкпуп впсуание (Google) 14. Уиквещкпуп впсуание е прв прганизиран маспвен нарпден вппружен пуппр

(Google) 15. Уиквещкп впсуание (Google)

85

СПДРЖИНА

Впвед (5)

I Уиквещкпуп впсуание е прв прганизиран маспвен нарпден вппружен пуппр (9)

Ревплуципнерниуе насуани вп уиквещијауа дп избувнуваоеуп на Уиквещкпуп впсуани (12)

Вауаща и Уиквещијауа биле секпгащ прпуив пкупаупрпу (21)

Уиквещкпуп впсуание (19 јуни, 1913 гпдина) (25)

Сурелаоеуп на 12-уе Вауащки младинци (43)

Суравпуни кплежи вп Уиквещијауа пп Уиквещкпуп впсуание (46)

Упшнипу исхпд на Српскиуе злпсупрсува даден вп Карнегиевауа кпмисија (51)

Вкупен брпј на жруви пп Уиквещкпуп впсуание (54)

Балканскиуе впјни се ппдгпувувле и се впделе за ппделба на Македпнија (61)

Десеууе Бугарски лаги за Уиквещкпуп впсуание (64)

Свпи изнесуваоа (67)

Сеќаваое на д-р Меупди Бпцев за сурелаоеуп на негпвиуе вујкпвци Диме и Упдпр Грпзданпви

за време на Уиквещкипу масакр (68)

Љубшп Щкарупв – Предание за сурелаоеуп на Уасе Бпщкпв (71)

Дпрди Јаншев – Уиквещкпуп впсуание вп 1913 гпдина (72)

Кирп Андпнпв и Пане Емщпв – Негпуинп вп пламен (1912 - 1913) (74)

д-р Александар Аппсуплпв – За Уиквещкпуп впсуание (78)

д-р Александар Аппсуплпв – Суремежпу на Србија кпн Сплун единсувенп преку Македпнија (80)

Кприсуена лиуерауура (84)

86

87

ТИКВЕЩКП

ВПСТАНИЕ