Εθνικό Θέατρο της Αγγλίας (1970)

Henrik Ibsen, 20 Μαρτίου 1828 - 23 Μαΐου 1906. Hedda Gabler

Η Μάγκι Σμιθ στο ρόλο της Έντα Γκάμπλερ,

Η Ίνγκριντ Μπέργκμαν, ως Έντα Γκάμπλερ, σε τηλεταινία του 1963.

“Τριαδικές σχέσεις στη δραματική τέχνη, με αφορμή την Έντα Γκάμπλερ του Ibsen”. Εισήγηση στη συνάντηση της Ομάδας Πολυσυντροφικότητας, με θέμα:

“Οι τριαδικές σχέσεις στη ζωή και την τέχνη”,

Αθήνα, 30-05-2015.

Σπύρος Πετρίτης,

Θεατρολόγος.

Ρεαλισμός

Από το 1870 κι εξής, ένα κίνημα δημιουργείται στην Ευρώπη, ως αντίδραση στο ρομαντισμό, που μεσουράνησε τον 19ο αιώνα.

Σύμφωνα με τους πρώτους εκείνους ρεαλιστές (στην πεζογραφία τους: Balzac, Flaubert, Henry James,

Tolstoy κ.ά.), το λογοτεχνικό (και το θεατρικό) έργο,

οφείλει να έχει τους εξής στόχους:

• Προσέγγιση της “αληθινής” πραγματικότητας.

-Προσέγγιση των κοινωνικών, προσωπικών και οικογενειακών προβλημάτων της καθημερινότητας της εποχής εκείνης και γενικά του παρόντος.

• Ειδικότερα ως προς το δράμα/θέατρο: - Στην Όψη (κοστούμια, σκηνικά), είτε καθημερινά της εποχής, είτε αν πρόκειται για

ιστορικό έργο, της εποχής όπου αναφέρεται.

- “Φυσική” υποκριτική τέχνη από τους ηθοποιούς. Εκπρόσωποι στο δράμα/θέατρο: Émile Zola (Γαλλία), τα πρώτα έργα του August Strindberg

(Σουηδία), Gerhart Hauptmann (Γερμανία), στη Ρωσία Maxim Gorky και Anton Chekhov (του

οποίου το έργο συνδέθηκε με το σύστημα Στανισλάφσκι).

Ρεαλισμός και μοντερνισμός/νεωτερικότητα

Ο Ibsen έχει συχνά χαρακτηριστεί ως ο “Πατέρας του ρεαλισμού”.

Ο πρώιμος αυτός ρεαλισμός, όσο κι αν σήμερα ενίοτε στερεί από την τέχνη το ανατρεπτικό της νόημα, συνδέεται με:

•Μια επανάσταση ενάντια στο ρομαντισμό και ιδίως το μελόδραμα. •Μια μάχη ενάντια στις αστικές συμβάσεις, την αστική κουλτούρα και ιδεολογία. •Μια νέα ανακάλυψη του “Τραγικού”, υπό το φως της ψυχανάλυσης, αλλά και γενικότερα της κοινωνικής πραγματικότητας και των φιλοσοφικών ρευμάτων που προσπάθησαν να δώσουν νέα απάντηση στα προαιώνια αλλά και στα επίκαιρα, τότε, ζητήματα. •Ο ρεαλισμός συνδέεται αλλά δεν ταυτίζεται με το νατουραλισμό, ούτε με τα “καλοφτιαγμένα” έργα των Γάλλων θεατρικών συγγραφέων Eugene Scribe και Victorien Sardou.

Η υποδοχή του Ibsen από την Ευρώπη της εποχής του

Παρά το γεγονός πως έχει συχνά χρησιμοποιηθεί ο Ibsen για να περάσει στη συνείδηση του κόσμου πόσο προοδευτική ήταν η Ευρώπη της εποχής του, η πραγματικότητα είναι ότι:

• Ο ελληνικός 19ος αιώνας (πχ Ξενόπουλος, Βιζυηνός, Παλαμάς) τον υποδέχτηκε με πολύ πιο εγκάρδια στάση, από ό,τι οι συμπατριώτες του στη Νορβηγία ή ο τόπος (αυτο)εξορίας του, η Γερμανία. •Αρχής γενομένης με το “Κουκλόσπιτο”, με το οποίο σημειώθηκε μια πρώτη στροφή από τα αμιγώς κοινωνικά, για την εποχή, ζητήματα που θίγονται στα “Στηρίγματα της κοινωνίας” το 1877, ο Ibsen καταπιάνεται με τα γυναικεία ζητήματα, σε μια εποχή όπου δηλώσεις από τη Νόρα, όπως: «Θέλω να βρω τον αληθινό μου εαυτό», ή «Δεν αγαπάς εμένα, απλώς σε κολακεύει η ιδέα να είσαι ερωτευμένος μαζί μου!», οδήγησαν σε: • Πρωτοφανές μένος από την πνευματική ελίτ της εποχής • Τα έργα της περιόδου που έχουν μείνει ως ιστορικά για την εποχή στη συνείδησή μας, δεν είχαν καθόλου δεδομένη την εμπορική επιτυχία την εποχή εκείνη.

Εργογραφία σχετικά με τα γυναικεία ζητήματα

Παρά το γεγονός πως ο Ibsen κατηγορηματικά αποποιήθηκε τον “τίτλο” του φεμινιστή συγγραφέα, σε έναν σεβαστό αριθμό έργων του αναφέρθηκε σε ζητήματα που κανείς δεν είχε προηγουμένως θίξει, και που αφορούν:

• Στη θέση της γυναίκας στις σύγχρονες αστικές κοινωνίες, αλλά και • Στα υπαρξιακά άγχη που προκύπτουν από αυτή, σε μια εποχή όπου η γυναίκα θεωρούνταν ως ένα πλήρως εξαρτημένο άτομο, χωρίς καν προσωπική υπόσταση.

Τα έργα αυτά ήταν, κυρίως: •Et Dukkehjem ("Το σπίτι της κούκλας", 1879) •Gengangere ("Βρυκόλακες", 1881) •Vildanden ("Αγριόπαπια", 1884) •Fruen fra Havet ("Η Κυρά της θάλασσας", 1888) •Hedda Gabler ("Έντα Γκάμπλερ", 1890)

Τραγική υπόσταση και συμβολικές διαστάσεις στα έργα του Ibsen Ακόμη και τα πλέον “ρεαλιστικά” από τα έργα του Ibsen, έχουν συμβολικές διαστάσεις , που αποκαλύπτουν εκ νέου την “τραγική” διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης, η οποία δεν εξέλιπε από το νεωτερικό κόσμο, παρά τη μεσολάβηση του θετικισμού.

Τρανό παράδειγμα το έργο “Οι Βρυκόλακες” (Ghosts στην αγγλική):

“Αποκρουστικό” για την εποχή του, όπου τη θέση της αρχαιοελληνικής μοίρας παίρνει το κληρονομικό αφροδίσιο νόσημα, το οποίο ενσαρκώνει την “κληρονομική ενοχή” και υπεβαίνει τη βούληση του νεαρού ήρωα Όσβαλντ.

“Αμαρτίες γονέων παιδεύουσι τέκνα”, σημειώνει η μητέρα του, πρόσωπο-κλειδί για το έργο. Και συμπληρώνει: “Δεν είναι μόνο τα όσα κληρονομήσαμε από τους γονείς μας που κυριαρχούν μέσα μας. Είναι και όλες οι νεκρές ιδέες, όλες οι δίχως ζωντάνια γερασμένες πεποιθήσεις”.

* Το έργο θίγει και το θέμα της καθοδηγούμενης αυτοκτονίας/ευθανασίας, το οποίο επανήλθε πρόσφατα με έναν τουλάχιστον αμφιλεγόμενο τρόπο. Σε ένα ιστορικό συγκείμενο διάλυσης των δομών της δημόσιας υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας, με νόμο από τον Φεβρουάριο του 2014 στο Βέλγιο, επιτρέπεται και για τους ανηλίκους ασθενείς.

“Ρόλος-φετίχ”

Η Έντα έχει θεωρηθεί ως το “θηλυκό” αντίστοιχο του Άμλετ. Το πρόσωπο της ηρωίδας δεν έπαψε να απασχολεί τους μελετητές του θεάτρου (αρχής γενομένης με το έργο του George Bernard Shaw: “Η πεμπτουσία του Ιψενισμού”, το 1891) και να αποτελεί ρόλο-φετίχ παγκοσμίως. Η λίστα με τις διάσημες ηθοποιούς που την ενσάρκωσαν είναι ατελείωτη: •Ελεονόρα Ντούζε •Άλα Ναζίμοβα •Ίνγκριντ Μπέργκμαν •Ιζαμπέλ Ιπέρ •Φιόνα Σο •Μάγκι Σμίθ •Ανέτ Μπένινγκ •Κέιτ Μπλάνσετ, κ.ά.

Τραγική υπόσταση

Για ποιούς λόγους όμως μπορεί να θεωρηθεί ως “τραγικό” πρόσωπο;

Η Έντα έχει θεωρηθεί πως συνθλίβεται: • Από την σύγκρουση των προσωπικών της επιθυμιών με τον ιδεαλισμό της υπό ξεπεσμό στρατιωτικής αριστοκρατίας της εποχής της, από την οποία κατάγεται. •Από τις ενδοψυχικές της συγκρούσεις (σύνδρομο της Ηλέκτρας - σεξουαλική επιθυμία, Υπερεγώ και Εκείνο).

Εκείνη, ωστόσο, μοιάζει με τη Νόρα: Επιλέγει να μη συμβιβαστεί με κάτι λιγότερο από αυτό που εκείνη επιθυμούσε, την Ομορφιά, η οποία προσλαμβάνει μια υπερβατική διάσταση και τελικά θριαμβεύει έναντι της τρέχουσας αστικής ηθικής της εποχής της. Αντί μιάς άσχημης ζωής, επιλέγει έναν Ωραίο θάνατο. Το έργο “κλείνει” με τη φράση του δικαστή Μπρακ: “Μα, ύψιστε, Θεέ, - δεν γίνονται αυτά τα πράγματα”.

Συμβολικές διαστάσεις

Ενδεικτικά σύμβολα με πιθανές ψυχαναλυτικές προεκτάσεις:

• Η Φωτιά, με την οποία η Έντα επιθυμεί να κάψει τα μαλλιά της Τέα, και τελικά καίει το

χειρόγραφο του Λέβμποργκ,και

• Τα όπλα του πατέρα της.

Η Έντα διαθέτει “δαιμονική” δύναμη, αυτοκαταστροφική και ετεροκαταστροφική. • Ωστόσο, το μέγεθος της ιψενικής σύλληψης ανυψώνει τον χαρακτήρα αυτό σ’ ένα είδος

συμβόλου των αδυναμιών που όλοι κρύβουμε μέσα μας.

• Ο συγγραφέας την τοποθετεί στα 29 της χρόνια, διόλου τυχαία αν συνυπολογίσουμε το ορόσημο των 30 ετών στη ζωή των περισσότερων ανθρώπων. Μέχρι στιγμής η Έντα απέφυγε τον γάμο, αλλά παρ’ όλο που δεν επιθυμεί να τεκνοποιήσει υπέκυψε στην κοινωνική επιταγή και στην οικονομική ανάγκη, όπου βρέθηκε. • Θέλει να ζήσει ελεύθερη από τις κοινωνικές προκαταλήψεις, αλλά και από τον εκβιασμό του

κυνικού δικαστή Μπρακ.

• Δεν μπορείς να οικτίρεις την Έντα, αλλά ούτε και να την αντιπαθήσεις!

Έχει σημειωθεί η βαθύτερη αυτοαναφορική φύση του έργου αυτού για τον “παρεξηγημένο” συγγραφέα: Δεν πρόκειται παρά για ένα ποίημα σκηνικό, πέραν του καλού και του κακού, μια σύγχρονη (φαινομενικά “αστική”/ψυχολογική) τραγωδία για τα όρια της ελευθερίας και τον προορισμό του ανθρώπου, για την αποτυχία της αστικής κουλτούρας και ιδεολογίας να φέρει την Ελευθερία, παρά τις ελπίδες που είχε φέρει το δυναμικό ξεκίνημα του 19ου αιώνα, με τη Γαλλική Επανάσταση.

Η Δήμητρα Ματσούκα ως Έντα Γκάμπλερ, χειμερινή θεατρική περίοδος 2014-2015.

Σκηνοθεσία: Κωνσταντίνος Ρήγος.

Hedda Gabler: Ελληνικές μεταφράσεις

1903 – Σπύρος Μάρκελλος 1919 – Λέων Κουκούλας 1957 – Γεώργιος Ν. Πολίτης 1978 – Καίτη Κάστρο 1984 – Μίνως Βολανάκης 1984 – Ρούλα Πατεράκη 1994 – Μαργαρίτα Μέλμπεργκ 1998 – Αννίτα Δεκαβάλλα 2004 – Γιώργος Δεπάστας 2006 – Ελένη Μαβίλη 2007 – Μαίρη Μιχαλάτου & Γιώργος Λιβανός 2007 – Νίκος Βησσαρίου 2008 – Ερρίκος Μπελιές 2009 – Σπύρος Α. Ευαγγελάτος 2015 – Έρι Κύργια για την παράσταση του Κ. Ρήγου Γιώτα Αργυροπούλου & Μιχάλης Κωνσταντάτος για την παράσταση της blindspot theatre group στη Στέγη Γραμμάτων & Τεχνών

Hedda Gabler: Επιλογή Ελληνίδων ερμηνευτριών του ρόλου

Από το 1903, χρονιά κατά την οποία ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος ανέβασε το έργο για πρώτη φορά, έως το 2009, κατά το οποίο σκηνοθέτησε ο Σπύρος Α. Ευαγγελάτος τη δική του παράσταση, στο Αμφιθέατρο, στις είκοσι τέσσερις παραστάσεις:

1915 – Κυβέλη Αδριανού 1921 – Μαρίκα Κοτοπούλη 1938 – Κατερίνα Ανδρεάδη 1984 – Ρούλα Πατεράκη 1957 – Μαίρη Αρώνη

1967 – Έλσα Βεργή

1978 – Αντιγόνη Βαλάκου 1984 – Τζένη Καρέζη 1984 – Ρούλα Πατεράκη 1995– Μαριέττα Ριάλδη 1998 – Αννίτα Δεκαβάλλα 2004 – Φιλαρέτη Κομνηνού

2009 – Μαρίνα Ασλάνογλου

Τα Ιψενικά “τρίγωνα”

• Παρά τη σημασία του κεντρικού προσώπου,

η σημασία αυτή προκύπτει από τη θέση του προσώπου αυτού σε ένα πλέγμα σχέσεων,

που έχουν ονομαστεί “ιψενικά τρίγωνα”, αλλά που παρ’ όλα αυτά είναι πολύ πιο περιπλεγμένες. • Αξίζει να σημειωθεί πως οι σχέσεις αυτές δεν είναι κατ’ ανάγκην ερωτικές, με τη στενή έννοια, οσοδήποτε ισχυρές κι αν είναι. • Επίσης, είναι φανερό πως στο εν λόγω

έργο κομβικός είναι ο ρόλος του πατέρα της Έντας, στρατηγού Γκάμπλερ, που αν και αφανές πρόσωπο έχει καθοριστική επίδραση στην Έντα

και κατ’επέκταση σε όλα τα πρόσωπα. • Δεν είναι καθόλου τυχαίο πως η Έντα αν και πρόσφατα παντρεμένη με το νεαρό δρ Τέσμαν φέρει το πατρικό της επώνυμο.

Dramatis personae

Ο κατάλογος των δραματικών προσώπων, με τη σειρά εμφάνισης:

Δεσποινίς Τέσμαν Μπέρτε Τέσμαν Έντα Κα Έλβστεντ (Τέα) Δικαστικός πάρεδρος Μπρακ Λέβμποργκ

Άσκηση: Εντοπίστε τα πιθανά Ιψενικά “τρίγωνα” στο έργο, συμπεριλαμβάνοντας τόσο τις ερωτικές όσο και τις συγγνικές σχέσεις.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας!