44
www.facebook.com/lvinscience2 وەی ئاوکردنە پاک بەتوێکڵی مۆزیو قەلەقی توڕەیکوژێت دەت زانستی هۆکاریرەکانیی ئەکتەوەونە جیابوود هۆڵیوورکیا پارە ناهێڵێت ت دینار)2000( نرخ2012 اری، ئای)16( ژمارهZanisty Nwe ین دەرزی ئاژنەکانیهێنیی نی شێرپەنجەی مەمکوە دۆزینەەی خوێن بۆ تاقیکردنەوماندەکاتاکەکان شادە خەمن فیلمرکردنی سەیرید بەرشەلۆنەو ریاڵ مەد باشترینە؟ کامیاننی چی جێگرەوەیشکی پزیگەڕێتا دە زەویددەرەوەی ژیان لە بەدوای سلێمانیتۆری زانکۆیوترین دک ەواری دەبنری خوێندەکان فێەیمون م

زانستی نوێ ژماره ١٦

  • Upload
    lvin

  • View
    251

  • Download
    1

Embed Size (px)

DESCRIPTION

زانستی نوێ ژماره‌ ١٦

Citation preview

Page 1: زانستی نوێ ژماره ١٦

www.facebook.com/lvinscience2

پاککردنەوەی ئاو بەتوێکڵی مۆز

توڕەیی و قەلەقی دەتکوژێت

هۆکاری زانستی جیابوونەوەی ئەکتەرەکانی هۆڵیوود

تورکیا پارە ناهێڵێت

ژماره )16(، ئایاری 2012 نرخ )2000( دینارZ a n i s t y N w e

نهێنییەکانی دەرزی ئاژنین

تاقیکردنەوەی خوێن بۆ دۆزینەوەی شێرپەنجەی مەمک

سەیرکردنی فیلمە خەمناکەکان شادماندەکات

بەرشەلۆنەو ریاڵ مەدریدکامیان باشترینە؟

پزیشکی جێگرەوەی چینی

الوترین دکتۆری زانکۆی سلێمانی بەدوای ژیان لەدەرەوەی زەویدا دەگەڕێت

مەیمونەکان فێری خوێندەواری دەبن

Page 2: زانستی نوێ ژماره ١٦
Page 3: زانستی نوێ ژماره ١٦

www.facebook.com/lvinscience2

گۆڤارێکی‌مانگانه‌یه،‌کۆمپانیای‌لڤین‌‌ده‌ریده‌کات‌خاوه‌نی‌ئیمتیاز:‌کۆمپانیای‌لڤین‌بۆ‌چاپ‌و‌باڵوکردنه‌وه‌

‌سه‌رنووسه‌ر‌:‌حسێن‌حسێنی

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌هونه‌ری:‌شێرکۆ‌خانزادی

Tel: 07701991949www.issuu.com/[email protected]

‌ناونیشان:‌‌نووسینگه‌ی‌سه‌ره‌کی.‌کوردستان.سلێمانی.‌گه‌ڕه‌کی‌عه‌لی‌ناجیسه‌روو‌نه‌خۆشخانه‌ی‌عه‌لی‌ناجی

‌چاپیدەکات‌ چاپخانەی‌‌‌‌

کۆمپانیای‌)باڵڤ‌پەیک(‌باڵویده‌کاته‌وه‌No.16, May 2012

www.facebook.com/lvinscience2

پاککردنەوەی ئاو بەتوێکڵی مۆز

توڕەیی و قەلەقی دەتکوژێت

هۆکاری زانستی جیابوونەوەی ئەکتەرەکانی هۆڵیوود

تورکیا پارە ناهێڵێت

ژماره )16(، ئایاری 2012 نرخ )2000( دینارZ a n i s t y N w e

نهێنییەکانی دەرزی ئاژنین

تاقیکردنەوەی خوێن بۆ دۆزینەوەی شێرپەنجەی مەمک

سەیرکردنی فیلمە خەمناکەکان شادماندەکات

بەرشەلۆنەو ریاڵ مەدریدکامیان باشترینە؟

پزیشکی جێگرەوەی چینی

الوترین دکتۆری زانکۆی سلێمانی بەدوای ژیان لەدەرەوەی زەویدا دەگەڕێت

مەیمونەکان فێری خوێندەواری دەبن

30

14 05

36

Page 4: زانستی نوێ ژماره ١٦

زانست بۆ گشت

ب��ووە دادوەری ه���اوك���اری ه�����ەردەم زان��س��ت ت��اوان��ەك��ان��دا، سروشتی ت��اوان��ب��اران و ل��ەدۆزی��ن��ەوەی قانوونییەكاندا لەكێشە بەردەوام زانستییەكان بەكارهێنراون.دۆزینەوە

ستیڤن لۆرانسی )١٨( ساڵ، الوێكی پێست رەشی كە لەندەن، لە )١٩٩٣(دا لەئێوارەیەكی بوو، بەریتانی لەالیەن ماڵەوە، بگەڕێتەوە دەك��رد پاسی چاوەڕوانی گوتنەوەی بەدەم پەالماردراو سپییەوە پێست باندێكی رووداوەك���ە ك��وژرا، رەگەزپەرستانەیانەوە دروش��م��ی لەدادگادا كەیسەكە ئ��ەودەم هەژاند بەریتانی كۆمەڵی تەواو، گەواهی نەبوونی لەبەر بەاڵم بوو، گوێبیست سەرباری نەبینرانەوە، بەتاوانبار لەباندەكە كەس هیچ بكوژانی ستیڤنن. ئەوەی كە خەڵكێكی زۆر لەو باوەڕەدابوون كە ئەوان

بۆ كەیسەكە س��اڵ، )١٨( دوای )٢٠١١(دا، لە كەس دوو ئەمجارەیان دادگا، گەڕایەوە دووەم جاری بەسزای ستیڤ و بەكوشتنی تاوانباركران لەباندەكە ساڵی چوار نزیكەی لێكۆڵینەوەكە گەیەنران. قانوونی خایاندو تەنیا جیاوازییەك لەنێوان ئەم دوو دادگایكردنەدا، ساڵەداو چەند لەو بوو فۆڕەنزیك زانستی توانرا هاوكاری كەیسەكە بێت.پێشكەوتنی

تەكنەلۆژی )١٩٩٣(دا، لە ت��اوان��ەك��ەدا، لەكاتی بتوانرێت ك��ە پێشنەكەوتبوو هێندە ئ��ەی ئێن دی قوربانی و جلوبەرگەكانەوە، سەر دڵۆپەخوێنی لەتەڵ و تۆمەتباران، پارێزەری لەدادگادا، بناسرێنەوە تاوانبار كەوچكەچایەك »گەواهییەكان وتی بێبەهاكردنیان بۆ توانی كە تەكنەلۆژی زانست و بۆ سوپاس پڕناكەنەوە، دووای گەورە وا تاوانێكی وا گچكەوە )١٨( ساڵ بدۆزێتەوە«.لەنموونەیەكی

)١٩(دا چەرخی لەكۆتایی لەشوێنپەنجەوە، رەنگە دۆزرایەوە، دی ئێن ئەی، لە )١٩٨٤(دا دۆزرایەوە، تاكە دیاریكراوی رۆڵێكی كە بێت زانستی سەرهەڵدانێكی تەكنەلۆژییە دوو ئەم گێڕابێت، دادوەری��دا لەهاوكاری لەوەدا تەبان، كە هەر مرۆڤێك شوێنپەنجەیەك و دی ئێن ئەیەكی تایبەت بەخۆی هەیە، كە ناسنامەیەتی، بەجۆرێك بووەتە بنەما ساكارە ئەم ناچن، لەیەك هی دوو كەس سروشتی تاوانباران و دۆزینەوەی بۆ قایم تاوانەكان.بناغەیەكی

گەواهییەكان ناسینەوەی ك��ۆك��ردن��ەوەو هەڵبەت ئێن دی زۆرج��ار نین، راستەوخۆ ئاسان و كارێكی بۆیە پیسن، نموونەكان تێكەڵن و كەسێك چەند ئەی

ك��ارێ��ك��ی سەخت و پ��اك��ك��ردن��ەوەی��ان درێژخایەنە.ج��ی��اك��ردن��ەوەو لەزۆر ل��ەدادوەری، جگە تەكنەلۆژیانە، ئەم دیارە سەرنجە جێی ئ��ەوەی پیادەدەكرێن، تریشدا ب��وواری ئەی ئێن دی )٩٩.٩( لەسەدا هەرچەندە كە ئەوەیە دەمێنێتەوە ئەوەی بەاڵم وەكییەكە، كەسێكدا لەهەموو مەگەر تر، لەكەسێكێ كەسێك جیاكردنەوەی بۆ بەسە هێلكەوە، لەیەك بن وەكیەك دووانەیەكی كەسەكان هەڵبەت پێكهاتبن. دای��ك��دا لەمنداڵدانی دوو، ن��ەك ناچێت، تر لەكەسێكی كەسێك هیچ تەنانەت گەر دووانەیەكی وەكیەكیش بن.شوێنپەنجەی

فۆرانسك، لەزانستی بەشێكن تەكنەلۆژییە ئەم دوو كە مەودایەكە لەجێبەجێكردنی زانستی بۆ دۆزینەوەی ئەو كێشانەی كە سیستەمی دادوەری رووبەڕوویان دەبێتەوە بەزانست پشت تەنیا دەكرێت ئایا بەاڵم بەكاردێت،

ببەسترێت لەچارەسەركردنی كێشەكانی دادگادا؟گ��ف��ت��وگ��ۆ ب���ەردەوام���ە ل��ەس��ەر ئ����ەوەی ك��ە ئایا لەلێكۆڵینەوەی تاوانەكاندا تا چ رادەیەك پشت بەگەواهی زانستی ببەسترێت، هەندێك دەڵێن زانست پێویستە تەنیا تەواوی پێ ببەسترێت.وەك گەواهییەك لەناو ئەوانی تردا بەكاربێت، نەك پشتی

زاناكانی كۆگناتیڤ، زانستێكی هەمەالیەنە لەمێشكی مرۆڤ و پڕۆسەكانی دەكۆڵێتەوە، باوەڕیان وایە كە نەك مرۆڤیش مێشكی بەڵكو دەبن، پیس گەواهییەكان تەنیا شایستەی پیسبوونە، هەندێك تاقیكردنەوە كراوە، لەسەر دەركەوتووە دەناسنەوە، شوێنپەنجە كە زانایانەی ئەو شوێنپەنجەكان خاوەنی دەرب��ارەی زاناكان بڕیاری كە دەگ��وڕێ��ت ب��ەگ��وێ��رەی ئ��ەو زان��ی��اری��ی��ەی ك��ە لەسەر ئەمە رەنگە هەیانە. خۆ پێشتر تاوانەكە تۆمەتبارەكان و گەر رەنگبداتەوە، هونەریشدا كارێكی لەپەسەندكردنی نەخشانویەتی ن��اودار هونەرمەندێكی كارەكە نەزانین كە چركەیەوە لەو هەر كەچی نەبێت، ج��وان الم��ان دەرك����ەوت ك���اری ه��ون��ەرم��ەن��دێ��ك��ی ن�����اودارە، ك��ارە ناوەڕۆكی كەواتە دەبێت، شیرین ال هونەرییەكەمان مێشكی مرۆڤ.شتەكان دەتوانێت كاریگەر بێت لەسەر توانای بڕیاردانی

تێگەیشتن كە ب��اوەڕەی ئەو دەمانگەیەنەتە ئەمە پێویستە بەاڵم پێویستە، لەسروشت لەدەوروبەرمان و بزانین ئەوەی بۆ تێبگەین خۆشی مرۆڤ لەسروشتی فاكتەرە كاریگەرەكانی سەر بڕیاردان چین و چۆن بڕیار

دەدرێت.

دادوەریزانست، هاوكاری

هه موو ژماره یه کدکتۆر ڕێبوار فەتاح ده ینوسێت

Page 5: زانستی نوێ ژماره ١٦

پیشانیدەدات نوێ توێژینەوەیەكی ئەنجامی وێ��ن��ەگ��رت��ن ب��ۆ ئ��ێ��ك��س تیشكی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی

نەخۆشیانەی بەئەو تووشبوون مەترسی لەددانەكان، كە پێیاندەوترێت لووی مێشك بەرزدەكاتەوە، تیشكی

ناشێرپەنجەییەكان لووە بۆ مەترسی گەورەترین ئێكس لەناوچەی سەرومێشكدایە.

لەئەمریكادا ج��ەخ��ت��ك��راوەت��ەوە، ت��وێ��ژی��ن��ەوان��ەدا ل��ەم بەرباڵوترین لەددانەكان بەردەوام رادیۆلۆژی وێنەهەڵگرتنی شێوازە كە لەڕووانگەی پزیشكی و تەندروستییەوە بەركەوتنی

ئەم بڕە لەرادیۆلۆژی ناپێویستە.ئەم لێكۆڵینەوەیانە لەالیەن گروپێك لەتوێژەرانی زانكۆی بەرچاو پشتڕاستی دەكاتەوە ژمارەیەكی ئەنجامدراوە، ییڵوە ددان، پزیشكی كلینیكەكانی سەردانی لەكاتی لەخەڵك لەكاتێكدا لێدەدرێت، ئێكسییان تیشكی دەمەوە لەناوچەی پێشنیارە پزیشكی و تەندروستییەكان دەڵێن چەندساڵ جارێك

وێنەگرتن بەسە.پەردەی هەوكردنی لووەكانی زۆرب��ەی ئەوەی لەگەڵ ئەو ب���ەاڵم ،)benign( پ��اك��ە )Meningitis( دەم���اخ بەڕادەیەك جار هەندێك زیادببێت و ژمارەیان هەیە ئەگەرە گەورەببن، كە ببن بەهۆی لەدەستدانی بیستن، الوازی بینای،

لەبیرچوونەوەو سەرئێشەی درێژخایەن.نێوان پێوەندی دەربارەی كەم توێژینەوەی لەڕابردوودا لەگەڵ رووانی لەناوچەی رووخسار ئێكس تیشكی لێدانی توێژینەوە ب��ەاڵم ئەنجامدراوە، مێشكدا لەناوچەی ل��وو نوێیەكان دەڵێن ئەو كەسانەی هەموو ساڵێك وێنەی ددانیان دەگرن، ئەگەری تووشبوون بەلووەكانی هەوكەردنی پەردەی

دەماخیان )%٤٠-٩٠( زیاتر لەخەڵكیترە.ئەم توێژینەوانە پێوەندی نێوان دوو بابەتەكە پیشاندەدات، لووەكان دەركەوتنی ناسەلمێنێت ئەوە بەتەواوەتی بەاڵم بەپێی توێژینەوەیە ئەم بێت، ئێكسەوەیە تیشكی بەهۆی كەسی )١٤٠٠( لەسەر كە كلینیكییەكان تاقیكردنەوە هەڵگری كە ئەنجامدراوە ساڵدا )٢-٦٩( لەنێوان تەمەن لەسەر لێكۆڵینەوە دەماخبوون، پەردەی هەوكردنی لووی نێوان پێوەندی پیشانیداوە كەسانە ئەم پزیشكی پێشینەی ئەگەری گەشەی لووە دەماخییەكان زیاترە تیشكی ئێكس و

لەكەسانیتر. ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوەانە لەژمارەی ئەم دواییەی گۆڤاری

»ئەنستیتۆی شێرپەنجەی ئەمریكادا« باڵوبووەتەوە.كاردانەوەیەك وەك ئەمریكا دانپزیشكانی كۆمەڵەی رێنووماییەكانی رێساكان و رایگەیاند، توێژینەوانە ئەم بۆ

تیشكی ئێكس دەبێت بەهۆی درووستبوونی لوو لەمێشكدا

ئ����ەم ك��ۆم��ەڵ��ەی��ە بۆ دان���پ���زی���ش���ك���ەك���ان لەكاتی تەنیا ئ��ەوەی��ە

ئێكس تیشكی پێویستدا ئەم هەروەها بەكاربهێنن،

ك��ۆم��ەڵ��ەی��ە پ��ێ��ش��ن��ی��اردەك��ات بۆ خراپەكانی كاریگەرییە كەمكردنەوەی

نەخۆشەكان سەروملی لەسەر ئێكس تیشكی هەروەها س��وودوەرب��گ��رن ، پارێزگ����اری بۆ لەداپۆشەر بەكاربهێنن دیجیتاڵ ب��ەرزو خێرای�����ی وێنەگری ئامێری

تاوەكو ماوەی لێدانی تیش���كەكە كەمبكەنەوە.ئەمریكادا، دانپزیشكانی كۆمەڵەی لەڕاگەیاندننامەكەی ناوچەی لەن����ەخۆشییەكانی هەندێك وت��راوە ه��ەروەه��ا دەموددان، وەكو پوكانەوەی ددان، هەوكردن، یان بوونی لوو بەكارهێنانی بۆیە بدۆزرێنەوە، بەپشكن�����یین تەنیا ناكرێت نەخۆشەكان لەتەندروستی پارێزگاری بۆ ئێكس تیشكی

پێویستە.وێڕای لەئەمریكا دەمار دەم��اخ و لەپسپۆڕانی هەندێك نوێیە لێكۆڵینەوە ئەم لەدۆزینەوەك��������انی پێشوازیكردن پێوەندی لەسەر زیات��������ر لێكۆڵ����ینەوەی »دەبێت دەڵێن بكرێت، ئێكس تیشكی لێدانی دەم��اخ و لووەكانی نێوان بەاڵم لەهەمانكاتدا جەختدەك������ەنەوە ئەم توێژینەوانە بەندن ئێكس تیشكی ئەوەیە، ئەویش گرنگ، پرینسیپێكی لەسەر پێویست بەڕاستی كە بەكاربهێنرێت كاتێك دەبێت تەنیا

بكات«.لێدانی تێبگەن ل��ەوە دەبێت دانپزیشكەكان خەڵك و تیشكی ئێكس مانای ئەوەیە لەش دەكەوێتە بەر فاكتەرێكی ناسروشتی و تەنیا كاتێك دەبێت بەكاربهێنرێت كە نیشانەكانی دەبێت بیسەلمێنێت نەخۆشەكە لەشی لەسەر نەخۆشی،

تیشكی ئێكسی بۆ بەكاربهێنرێت.وەرگێڕانی: كاوە

5201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

Page 6: زانستی نوێ ژماره ١٦

6

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

ئایا دەرزی ئاژنین هەڵەیە؟دەرزی ئاژنیین چییە و

چۆن چارەسەری نەخۆشی پێدەكرێت؟

Page 7: زانستی نوێ ژماره ١٦

ئامادەكردنی: زانستی نوێزانستی پزیشكی لەمێژووی چیندا پەرەسەندنێكی بەرفراوانی هەبووە، ئەم پزیشكییە كە ئێستا لەزانكۆكانی زۆر لەبەشێكی پێدەدرێت گرنگی جیهاندا هەم لەفەلسەفە و هەم لەشێوازو پزیشكی لەگەڵ چ��ارەس��ەردا م���ودێ���رن ج����ی����اوازە، ك��ەس لەكاریگەری نكۆڵی ناتوانێت چینی پ��زی��ش��ك��ی زان���س���ت���ی نەخۆشییەكاندا لەچارەسەری پزیشكی لەتێڕوانیینی بكات، پێناسەی چینی ت��رادس��ی��ون��ی میكانیزمی شێوازو بۆ تایبەت نەخۆشییەكان و دروستبوونی فەرمانڕەوا یاساكانی ناسینی پێوەندی س��روش��ت و ل��ەس��ەر ن�����ێ�����وان ت���ووخ���م���ەك���ان���ی بوونی سروشت دروستكەری وت��ارە ئ��ەم ئەمانجی ه��ەی��ە، ئ��اش��ن��اك��ردن��ێ��ك��ی س��ەرەت��ای��ی خ��وێ��ن��ەران��ی گ��ۆڤ��ارەك��ەم��ان��ە لەگەڵ ئەم شێوازە لەپزیشكی.

تووخمە پێنجییەكانچینییەكاندا لەجیهانبینی تووخمی پێنج ل��ەس��روش��ت��دا ف��ی��زی��ای��ی ب��وون��ی ه��ەی��ە، ئ��ەم ئ��او، ل��ە بریتیین ت��ووخ��م��ان��ە ئەم زەوی، كانزاو دار، ئاگر، بەشێوەی پێنجییانە تووخمە لەسەر كاریگەری جۆربەجۆر لەم هەركام دادەنێن، یەكتری وزەی ه��ەڵ��گ��ری ت��ووخ��م��ان��ە چینییەكان بەخۆیانن، تایبەت ب����ەوزەی ژی���ان دەڵ��ێ��ن چ��ی، پێنجییەكان لەتووخمە هەركام

چی تایبەت بەخۆیان هەیە.ناسینی دووای چینییەكان ه��ەرك��ام تایبەتمەندییەكانی تێگەیشتن پێنجییانە لەتووخمە ك��ە ئ���ەوان ك��اری��گ��ەری زۆر ئەم دادەن��ێ��ن یەكتری لەسەر بەهۆی دەبێت كاریگەرییانە زۆر گ���ۆڕان���ك���اری ئ�����ەوەی رووب��دات، لەدەورووبەرماندا ب����ۆ دەرب����ڕی����ن����ی ش���ێ���وازی س��ووڕی كاریگەرییەكانییان

ج��ۆرب��ەج��ۆر پ��ێ��ن��اس��ەك��راوە، بریتییە سووڕەكان گرنگترینی ل����ەس����ووڕی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن و تێكدەر، لەسووڕی بەرهەمهێن پ��ی��ش��ان��دراوە ك��ە چ���ۆن ئ��ەم )چ����ی( وزە ت���ووخ���م���ان���ە دووات��ر تووخمی بۆ خۆیان دەگوازنەوەو دروستی دەكات، ئاو دەبینرێت سووڕانەدا لەم ئاگر لەدار دروستدەكات، دار زەوی ئاگریش بەرهەمدێت و دروستدەكات و زەویش لەناخی خۆییدا كانزاكان بەرهەمدێنێت، دروستدەكەن، ئاو كانزاكانیش ل��ەه��ەرك��ام ل���ەم س���ووڕان���ەدا تووخمەكان هەڵگری چی، یان هێزی تایبەتی ژیانی خۆیانن.

س�������ووڕی ب��ەره��م��ه��ێ��ن ب��اس��ك��را ل����ەس����ەرەوە وەك وەك راس��ت��گ��ەڕە، سووڕێكی ل��ەس��ەرەوە ب��اس��ك��را ه��ەرك��ام بونیاد ئەویتر لەتووخمەكان دەنێت، بەاڵم سووڕی دووهەم ك��ە پ��ێ��ی��دەوت��رێ��ت س���ووڕی كونتڕۆڵكەر، ی��ان ت��ێ��ك��دەر، تووخمەكە پێنج هەموو هەر شێوازی ب��ەاڵم هەیە، بوونی وزە بەشێوەیەكە كاریگەرییان دەبێت هەركامێكیان )چ��ی( تووخمی لەناوچوونی بەهۆی س��ووڕەدا لەم خ��ۆی، دووای بەهۆی دەبێت كانزا دەبینیین، داری��ش دارو ل��ەن��اوچ��وون��ی لەناوچوونی بەهۆی دەبێت

دەب��ێ��ت زەوی������ش زەوی و ئاوو ئاو، لەناوچوونی بەهۆی لەمێژینەی دوژم��ن��ی ئاگریش ی��ەك��ت��رن و ئ���او ئ��اگ��ر وێ���ران ئاگریش لەكۆتاییدا دەك��ات و بەتوواندنەوەی كانزاكان دەبێت

بەهۆی لەناوچوونییان.لەئەندامەكانی ه��ەرك��ام یەكێك هاوشێوەی لەش نێو پێنجییەكانی ل��ەت��ووخ��م��ە دەبینرێت، دەرەوە ن��اوەن��دی لەپزیشكی لەش ئەندامەكانی ترادسیونی چینیدا دەبن بەدوو جۆری یەنگ، یین و دەستەوە، بەتووخمە پێوەستە ئ��ەم��ان��ە

پێنجییەكان.توخم )ئاو، دار، ئاگر، زەوی،

كانزا(. ئەندامی یین )گورچیلە، جگەر،

دڵ، پانكریاس، سیی(. ئ��ەن��دام��ی ی��ەن��گ )م��ی��زەاڵن، ریخۆڵە زراو، ت��وورەك��ەی ب���چ���ووك، گ�����ەدە، ری��خ��ۆڵ��ە

گەورە(.میژۆلكەی پزیشكی ترادسیونی چینی

لەناوچەی چینی پزیشكی چییندا زەردی رووب������اری دروس��ت��ب��ووە ب��ۆ م��اوەی��ەك��ی زانستی و سیستەمە پێش درێژ لەپرۆسەیەكی زانكۆییەكان، دورودرێ�����������ژدا، ب������ەردەوام پزیشكی تێداكراوەو داهێنانی پ������ەروەردە گ������ەورەی زۆر

هزری قوتابخانەی ك��ردووەو جۆربەجۆرو بەرهەمی ناوازەی

تێدا بەرهەمهاتووە.ی���ەك���ەم ن���ووس���راوەك���ان پێش س��ەدەی بۆ دەگەڕێتەوە لەسەر نووسراوانە ئەم زایین، كیسەڵ قەپاخی ی��ان ئێسك، تۆماركراون و هەندێك زانیاری تەندروستی و پزیشكی و لەسەر ت��ێ��دای��ە، ن��ەخ��ۆش��ی دە ج���ۆر بۆ ب��ەك��اره��ات��ووەك��ان میتۆدە بریتییە نەخۆشی دۆزی��ن��ەوەی ل���ەچ���اودێ���ری، ب��ی��س��ت��ن، بۆ گرتنی پرسیارلێكردن و كردن و چارەسەریش مەچەك، لێدانی ئاژنیین و دەرزی ب��ەدەرم��ان و

نەشتەرگەری كراوە.ل���ەس���ەردەم���ی پ��اش��ای��ەت��ی چین و هاندا كتێبێكی رێكوپێك نووسرا، بەپزیشكی سەبارەت بەرهەمی یەكەمین كتێبە ئەم پزیشكی ت��ی��ۆری ك��اس��ی��ك و

چینی دێتە ئەژمار.لەسەرنجڕاكێشترین یەكێك »تیۆری كتێبە ئەم بابەتەكانی پ��ێ��وەن��دی��دار نەخۆشییەكانی لەگەڵ سەرماخوردەییە كە جان جون جین« نووسیوێتی، بریتییە دۆزی��ن��ەوەی لەپرەنسیپەكانی جۆربەجۆرەكان و نەخۆشییە بەپێی چ��ارەس��ەرك��ردن��ی��ی��ان ش��ی��ك��اری ه��ەم��ە الی��ەن��ەی ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ان و م��ەزاج��ی بەرهەمە ئ��ەم ن��ەخ��ۆش��ەك��ان،

7201

ی 2یار

ئا، )1

6(ە

مارژ

Page 8: زانستی نوێ ژماره ١٦

8

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

پزیشكی پەرەپێدانی ل��ەس��ەر زۆری ك��اری��گ��ەری كلینیكی نەشتەرگەری زانستی هەبووە، هاندا پاشایەتی لەسەردەمی ب��وو، زۆرب����ەرزدا لەئاستێكی واڵت��ی »س��ێ كتێبی بەپێی پ���اش���ای���ەت���ی«، »خ���وات���و« كە ن���اس���راوب���وو پزشكێكی چ�����ارەس�����ەری ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان��ی دەك���رد و تۆزی « ب��ەن��اوی لەشلەیەك م���اف���ی« ب���ۆ ن��ەش��ت��ەرگ��ەری

سوودی وەردەگرت.پاشایەتییەكانی لەسەردەمی »ج���ی���ن«)٢٢٠- »وی«و ٥٨٩(ز تاوەكو »شوەو تانگ« )٥٨١-٩٦٠(ز پشكنینی لێدانی لەكتێكی ه���ات���ەئ���اراوە، دڵ كاسیكیدا كە »وان شوحە« جۆر )٢٤( باسی نووسیوێتی لەلێدانی دڵ دەكات، ئەم كتێبە ترادسیونی لەپزیشكی نەتەنیا ه��ات��ووە، زۆرب��ەك��ار چینییدا ب��ەڵ��ك��و ك��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر ل��ەدەرەوەی پزیشكی زانستی سەردەمەدا لەم دان��اوە، چیندا پسپۆڕی پزیشكی بووارەكانی پەیدابوو، تێدا جۆربەجۆری دەرب���ارەی كاسیكی كتێبی یەك و پلەی ئاژنینی دەرزی دوو پەیدابوو، كتێب دەربارەی )ئایینی ن��ەم��ری ح��ەپ��ەك��ان��ی كتێبێكی كایەوەو هاتە تائۆ( دەرمانسازی دەرب��ارەی گرنگ

دەربارەی كتێبی زۆر نووسرا، نەخۆشییەكانەوە ه��ۆك��اری ن������ووس������راو ك��ت��ێ��ب��ێ��ك��ی��ش نەخۆشییەكانی دەرب�����ارەی مندااڵنەوە بەرهەمهات، یەكێك بریتیبوو كتێبەكان لەگرنگترین چاو، پزیشكی لەمونوگرافی دەرب��ارەی كتێبێكیتر هەروەها كتێبانە ئ��ەم ن��ەش��ت��ەرگ��ەری، ب��ڕی و چینیان س��ن��وورەك��ان��ی

بوون بەجیهانی.لەسەردەمی پاشایەتی سون پزیشكی )٩٦٠-١٢٧٩(ز، گۆڕانكاری ئاژنیین دەرزی »وان ه��ات، بەسەردا زۆری سەبارەت كتێبێكی یی« وی ئاژەنیین دەرزی بەنەخشەی مسی پەیكەری دوو نووسی، ب��ەئ��ەن��دازەی ق��ەب��ارەی مرۆڤ شوێنەكانی دروس��ت��ك��ردوو، ب���ەوردی ئ��اژن��ی��ی��ن��ی دەرزی ئەم قوتابییەكانی دیاریكرد، پەیكەرانە ئەو لەسەر پزیشكە راهێنانیان پێدەكرا، ئەم داهێنانە پزیشكی داه��ات��ووی ل��ەس��ەر كاریگەری ئاژنیین دەرزی گ����ەورەی دان����ا، ل��ەس��ەردم��ی -١٣٦٨( »مین« پاشایەتی باش زۆر پزیشكی ،)١٦٤٤توانییان ئ���ەوان دەرك��ەوت��ن، وەك نەخۆشییەكانی هۆكاری سەرماخوردەیی و تای وەرزی و نەخۆشیتر زۆر ت���اع���وون و ب���دۆزن���ەوە، ل��ەم س��ەردەم��ەدا

پێوەندییەكی لەشدا ن��اوەوەی نزیكییان لەگەڵ یەكتریدا هەیە، ئەندامە چاالكییەكانی ئەگەر گۆڕانی ناوەوە هەستیارەكانی بەدڵنیاییەوە بێت، ب��ەس��ەردا ل��ەش دەرەوەی ل��ەب��ەش��ی پیشاندەدات، نیشانەكانی خۆی لەگۆڕانی بریتیین نیشانانە ئەم رەن����گ����ی پ���ێ���س���ت، ل����ەش و بۆیە هتد، رۆحی و بارودۆخی بارودۆخی بەچاودێریكردنی كاركردنی ل��ەش و روواڵ��ەت��ی پ��ێ��ن��ج ه��ەس��ت��ەك��ە دەك��رێ��ت لەگۆڕانكارییەكانی ئەندامەكانی

ناوەوەی لەش تێبگەیین.ش��ێ��وازەك��ان��ی چ��اودێ��ری ب��ری��ت��ی��ی��ە ل���ەس���ەی���رك���ردن���ی، بارودۆخی روواڵەتی نەخۆش، روواڵەتی رووخسار، رەنگی س���ەروم���ل و پ��ێ��ن��ج ئ��ەن��دام��ە گوێچكەكان، )واتە هەستییەكە ل��ووت و لێوەكان، چ��اوەك��ان، خوێنبەرەكان ، پێست، زم��ان( لەڕێگەی هتد( میزو پاشەڕوو رووخسارو سەر نیشانەكانی دەموچاو، دەكرێت گۆڕانكاری هەرس كۆئەندامی لەكرداری

بدۆزرێتەوە.گوێگرتن و بۆنكردن

ل���ەڕێ���گ���ەی گ��وێ��گ��رت��ن بۆنكردنی نەخۆش و لەدەنگی پ���اش���ەڕوو م��ی��زی ن��ەخ��ۆش، نەخۆشی و ج��ۆری دەك��رێ��ت، ش���ێ���وازی چ���ارەس���ەرەك���ەی گۆڕانی لەڕێگەی بدۆزرێتەوە، پشكنیین دەك��رێ��ت دەن��گ��ەوە پەنكریاس، ج��گ��ەر، دڵ، ب��ۆ زراو، توورەكەی گەدە، سیی، بكرێت، م��ی��زەاڵن ری��خ��ۆڵ��ە و لەدەنگی بریتیین دەن��گ��ەك��ان هەناسە، دەن��گ��ی ق��س��ەك��ردن،

كۆكە و هتد.ب��ۆن��ك��ردن داب��ەش��دەب��ێ��ت بەدوو بەش، بۆنكردنی ژووری لەشی بۆنكردنی ن��ەخ��ۆش و لەشی بۆگەنەكانی نەخۆش، نەخۆش بەگشتی باس لەبوونی ژەه����ر ل��ەن��ێ��و ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی

تاڕادەیەك پزیشكی خۆرئاوایی جێگەی خۆی لەچیندا كردەوەو لەپزیشكەكان زۆر ژمارەیەكی پزیشكی زانستی تووانییان پزیشكی زانستی لەگەڵ چینی

خۆرئاواییدا یەكبخەن.شێوازەكانی دۆزینەوەی نەخۆشی لەپزیشكی ترادسیونی چینیدا

پزیشكەكان بە بەكارهێنانی بیستن، بینین، هەستەكە، پێنج بۆنكردن و دەستلێدان و چەشتن و قسەكردن لەگەڵ نەخۆشەكان و زانیاری دەورووبەرییەكانیدا ت��ەواوی��ان رێكوپێكی وردو س���ەب���ارەت ب��ەن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ە بەكارهێنانی بە كۆدەكردەوەو ئەم زانیارییانە دەستییان دەكرد ب��ەچ��ارەس��ەری ن��ەخ��ۆش��ەك��ە، ش��ێ��وازەك��ان��ی دۆزی���ن���ەوەی نەخۆشی بریتیبوو لەچاودێری، گ���وێ���گ���رت���ن و ب���ۆن���ك���ردن و لێدانی گرتنی پرسیاركردن و شێوازە پێیدەوترێت كە دڵ، چ��واری��ی��ەك��ان��ی دۆزی���ن���ەوەی

نەخۆشی.شێوازی چاودێری

ش�����ێ�����وازی چ����اودێ����ری دەرب��ارەی تیۆرییەكان بەپێی م��ەج��اری��ی��ەك��ان��ی س��ەرەك��ی و كاتژمێر بازنەكانی الوەك��ی و ب���ۆ دۆزی����ن����ەوەی ن��ەخ��ۆش��ی ئ���ەن���ج���ام���دەدرێ���ت، ب��ەش��ی دەرەوەی جەستە لەگەڵ بەشی

Page 9: زانستی نوێ ژماره ١٦

بۆگەنی لەشدەكەن، ن��اوەوەی ژووری نەخۆش رەنگدانەوەی بۆ نەخۆشە، لەشی بۆگەنی نەخۆشی ب��ۆگ��ەن��ی ن��م��وون��ە چ دی��ارە بەتەواوەتی تاعوون

جۆر بۆنێكە.پرسیاركردن

ش���ێ���وازی پ��رس��ی��ارك��ردن دۆزی��ن��ەوەی بۆ رێگەیەكیترە ن���ەخ���ۆش���ی، پ��زی��ش��ك��ەك��ان ب�����ەق�����س�����ەك�����ردن ل����ەگ����ەڵ كەسانەی ئ��ەو نەخۆشەكان و ك���ە خ��زم��ەت��ی ن��ەخ��ۆش��ەك��ە دەكەن زانیاری زۆر دەربارەی رادەی ن���ەخ���ۆش���ی���ی���ەك���ەو كۆدەكەنەوە، پێشكەوتنەكەی ه��ەن��دێ��ك��ج��ار ئ���ەم ش��ێ��وازە ئەگەر بەتایبەتی گرنگە زۆر روون ن��ەخ��ۆش ب���ارودۆخ���ی ن��ەب��ێ��ت، پ��زی��ش��ك دەت��وان��ێ��ت ئاگاداری ژیانی رۆژانەو شوێنی خووەكانی خ����واردن و ك��ار و بنەماڵەییەكەی ب���ارودۆخ���ی

ببێت.ب��اب��ەت��ە س��ەرەك��ی��ی��ەك��ان��ی ل��ەن��او، بریتین پ��رس��ی��ارك��ردن زەواج، ئیش، تەمەن، رەگ��ەز، لەدایكبوون، شوێنی ن��ەت��ەوە، ن����اون����ی����ش����ان، ب��������ەرواری س���ەردان���ك���ردن���ی پ��زی��ش��ك، وەاڵم���دان���ەوەی ت��ووش��ب��ووان دەرب�����������ارەی ب����ارودۆخ����ی تووشبوون ماوەی نەخۆشی و كاریگەرییەكانی بەنەخۆشی و مێژوولكەی نەخۆشییەكەو ن��ەخ��ۆش��ی��ت��ری ن��ەخ��ۆش��ەك��ەو ب��ن��ەم��اڵ��ەك��ەی��ی و ه���ەروەه���ا چۆنێتی گ���ەرم���او س���ەرم���او پ��اش��ەڕۆو چۆنێتی خ��ەوت��ن و میز كاریگەری گرنگی لەسەر

چارەسەری نەخۆش دەبێت.شێوازی پشكنینی لێدانی دڵ

پزیشكەكان بەدەست لەشی دەپشكنن و بەئارامی نەخۆش سەرهەندێك دەخ��ەن��ە ف��ش��ار خ���اڵ، گ��رت��ن��ی ل��ێ��دان��ی دڵ و رێگەیەكە ل��ەش لە دەس��ت��دان ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی ن��ەخ��ۆش��ی،

لەڕێگەی دڵ لێدانی پشكنینی لەبینینی بریتییە م��ەچ��ەك��ەوە دڵ، لێدانی گۆڕانكارییەكانی بۆ خ��اڵ هەندێك فشاردانی ئاگاداربوونەوەیە لەگۆڕانكارییە

ئاساییەكان. تیۆری پزیشكی دەرزی )Acupuncture( ئاژنیین

ئاژنیین دەرزی پزیشكی لەپزیشكی گرنگە بەشێكی بەشە ئ��ەم چینی، ترادسیونی شێوازێكبوو تەنیا لەسەرەتادا بەرە بەرە بەاڵم لەچارەسەر،

پەرەی سەند.ئاژنیین دەرزی پزیشكی م��ێ��ژووی��ەك��ی ك��ۆن��ی ه��ەی��ەو )٤٠٠٠( ب��ۆ دەگ���ەڕێ���ت���ەوە س��اڵ )٨٠٠٠( ت����اوەك����و دەرزی س��ەرەت��ا پێش ل��ەوەو ب����ەردی����ن ب���ەك���اردەه���ێ���ن���راو ب��ەش��ێ��ك��ب��وو ل��ەس��ی��ح��رب��ازی، پاشایەتی لەسەردەمی بەاڵم )٧٧٠-٤٧٦( پاییزدا بەهارو لەدەستی پزیشكییە ئەم ز پ سیحربازەكان رزگاركراو بووبە

بەشێك لەپزیشكی.

ل���ەس���ەردەم���ی پ��اش��ای��ەت��ی ه��ان��ی خ����ۆره����ەاڵت س��اڵ��ی )٢٥( ت��اوەك��و ز پ )٤٧٦(پ��ێ��ش��ك��ەوت��ن��ی ل�������ەدووای ز ئاسن، توانەوەی تەكنەلۆژیای ب��ەرەب��ەرە ك��ان��زای��ی دەرزی پ��ەرەی��س��ەن��د و ئ���ەم دەرزی��ی��ە

ب��ەردی��ن��ی دەرزی ج��ێ��گ��ەی بەكارهێنانەكانی گ��رت��ەوەو ژمارەیەك بوویەوەو فراوانتر دەرك��ەوت��ن، ش��ارەزا پزیشكی ئاژنیین دەرزی ه���ەروەه���ا لەناوچەكانی سەردەمەدا لەو پەرەیسەند، ك��ۆری��ا ژاپ����ۆن و لەسەدەی شانزدەهەمی زاینییدا پزیشكی دەرزی ئاژنیین گەیشتە نوێدا ل��ەس��ەردەم��ی ئ��ەوروپ��ا، دەرزی لەجیاتی پزیشكەكان لەچارەسەر رووی���ان ئاژنیین

بەدەرمانكرد.ل������ەدووای ب��ەرپ��اب��وون��ی ك�����ۆم�����اری گ����ەل����ی چ��ی��ن پزیشكی )١٩٤٩(دا لەساڵی پەرەیسەند، ئاژنیین دەرزی )٢٠٠٠( لە لەزیاتر لەئێستادا ن��ەخ��ۆش��خ��ان��ەی پ��زی��ش��ك��ی چ��ی��ن��ی ك���ە ل��ەس��ەران��س��ەری بەشی باڵوبوونەتەوە، واڵت��دا تێدا ئاژنیین دەرزی پزیشكی زانستی كاركردنی كراوەتەوە، پێوەندی ئ��اژن��ی��ی��ن دەرزی ب��ەس��ی��س��ت��ەم��ەك��ان��ی ئ��ەن��دام و هەیە كلینیكی ، ب��ەش��ەك��ان��ی هەیە رۆڵ��ی ئاژنیین دەرزی رێكخستن و لەهاوسەنگكردن و ژان و ئ����ارام����ك����ردن����ەوەی بەهێزكردنی بەرگری و دیاردەی بازنەی كاتژمێرەكان، خاڵەكانی هەیە پێوەندی ئاژنیین دەرزی بەئەندامەكانی ناوەوە، وەك دڵ، جگەر، پەنكریاس، سیی، گەدە،

ریخۆلەو زراو، ت��وورەك��ەی میزەاڵن، بەڵگەی زانستی زۆر

لەو بارەوە بوونی هەیە.ئاژنیین دەرزی هەرچەند ك��ۆن��ەو زۆر ش���ێ���وازێ���ك���ی چینە، واڵت��ی س��ەرچ��اوەك��ەی لەسەدەی واتە لەئێستادا بەاڵم لەهەموو ب��ەف��راوان��ی )٢١(ج��ی��ه��ان��دا ب��ەك��اردەه��ێ��ن��رێ��ت، بۆ ئاژنیین دەرزی هێنانەوەی ژیانی مودێڕن تاڕادەیەكی زۆر رۆژنامەی پەیامنێری بەهۆی جیمز ت���ای���م���ز، ن���ی���وی���ۆرك لەساڵی ئەو ب��ووە، رستونەوە وتارێك بەنووسینی )١٩٧١(كاریگەرییەكانی لەڕۆژنامەكەدا هێنایە لەپزیشكی شێوازە ئەم

بەرباس. كۆمەڵێكە ئاژنیین دەرزی ل��ەش��ێ��وازەك��ان ك��ە ب��ەه��ۆی لەش خاڵی هەندێك ئ��ەوەوە ب������ەدەرزی دەوروژێ���ن���رێ���ت، ت��ەزووی تەنانەت لەئێستادا دەرزیانەوە ئەم بەهۆی كارەبا

لە لەش دەدرێت.ئ��ەس��ت��ووری دەرزی��ی��ەك��ان تاڵ ئەستووری چەند نزیكەی دەرزی نەخۆشانەی ئەو قژە، قسەی ك���راوە، بۆ ئاژنیینیان جیاواز لەسەری دەكەن، بەاڵم دەرزی لەكاتی دەڵێن بەگشتی ئاژنییندا زۆر هەستییان بەئازار نەكردووە، بەگشتی شارەزایی و هەیە رۆڵی پزیشك ئەزموونی

9201

ی 2یار

ئا، )1

6(ە

مارژ

Page 10: زانستی نوێ ژماره ١٦

10

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

لەبڕی ئازارەكەدا.رێ���ك���خ���راوی خ�����ۆراك و )FDA( ئەمریكا دەرم��ان��ی لەساڵی )١٩٩٦(دا بەكارهێنانی دەرزی تایبەتی بەبێ زیان دانا، دەرزییانە ئ��ەم دەب��ێ��ت ب��ەاڵم ئیستریل بن و تەنیا دەبێت بۆیەك نەخۆش بەكاربێن، دەبێت پێش بەكحول، بەكارهێنان هەرجار

یان ماددەیتر پاكبكرێنەوە. بەشێكی زۆر لەپزیشكەكان بڕوایان بەم شێوازە لەچارەسەر بەشێكیتر لەهەمانكاتیشدا نییە، كارییگەرییەكانییەوە بەهۆی ژم��ارەی لێدەكەن، پشتگیری ئ��ەو ك��ەس��ان��ەی ب��ەم ش��ێ��وازە ژماریەكی ك��راون چ��ارەس��ەر ب���ەرچ���اوە، ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەك��ان پ��ی��ش��ان��ی��دەدەن، ئ���ەم ش��ێ��وازە دەت��وان��ێ��ت رۆڵ���ی ب��ەرچ��اوی ه��ەب��ێ��ت ل��ەك��ەم��ك��ردن��ەوەی دووای ئ������ازارەك������ان������ی ن��ەش��ت��ەرگ��ەری، چ��ارەس��ەری ددان و نەشتەرگەری كیمیایی،

هتد..

ب��ەڵ��گ��ەی زۆر ه��ەروەه��ا پیشانیدەدات، لەبەردەستدایە بۆ دەتوانێت ئاژنیین دەرزی گەلێكی نەخۆشی چارەسەری ب���ەم���اددە خ��ووگ��رت��ن وەك چاالككردنی س��ڕك��ەرەك��ان، م��اس��وول��ك��ە ت��ەم��ب��ەڵ��ەك��ان، ئازاری جومگەكان، سەرئێشە، تووندی هەناسە جۆرەكانی النیكەم ی��ان بەكاربهێنرێت، دەرمانییدا چارەسەری لەگەڵ س�����وودی�����ش ل����ەوش����ێ����وازە وەرب���گ���ی���رێ���ت، ت��وێ��ژی��ن��ەوە دەرزی پیشانیدەدەن نوێیەكان كەمكردنەوەی توانای ئاژنیین چ��ارەس��ەری تەنانەت ئ���ازارو تواناییەكانی هەیە و ئازاریشی لەش جۆربەجۆرەكانی بەشە

بەرزدەكاتەوە.ئاژنیین دەرزی پزیشكی

چۆن كاردەكات وەك لەسەرەتادا باسمانكرد چینیدا، ترادسیونی لەپزیشكی لەشی مرۆڤ لەژێر كاریگەری ب��ەی��ەك��دای��ە دژ ه��ێ��زی دوو

ل��ەم دان���ە )١٢(رێ��چ��ك��ەو خ��ااڵن��ە وەكو خاڵی سەرەكی )٨( دەكرێن و ئەژمار خاڵی وەك���و دان��ەی��ان بەگشتی دووه��ەم، ئاستی خاڵیتر )٢٠٠٠( لە زیاتر

بەمانەوە بەستراونەتەوە.دەرزی پزیشكی بنچینەی ئ��اژن��ی��ی��ن ب��ەن��دە ل��ەس��ەر ئ��ەم خ��ااڵن��ە ك��ە دەت��وان��ێ��ت وزەی بكات، كۆنتڕۆڵ لەش )Qi(ئەوەی ئەم مۆدێلەی چینییەكان زۆر قسەی ن��ا، ی��ان راس��ت��ە، ه��ەڵ��دەگ��رێ��ت، ب��ەاڵم زان��ای��ان ئەنجامەی ب��ەو گ��ەی��ش��ت��وون وروژاندنی ئەم بەشانەی لەش دەبێت بەهۆی ئەوەی هەندێك بارودۆخی لەسەر كاریگەری مێشك دەم����اری كیمیایی و كاردانەوەی هەندێك دابنێت و ئ���ازار، ك��ەم��ب��وون��ەوەی وەك گ���ۆڕان���ی پ��ەس��ت��ان��ی خ��وێ��ن و ل��ەك��ۆت��ای��ی��دا چ��اك��ب��وون��ەوەی

نەخۆشی لێبكەوێتەوە.

Yin( یەنگ یین و بەناوكانی Yang &(، یین دەگەڕێتەوە وەك، تایبەتمەندیگەلێكی بۆ بەگشتی یان ئارامی، ساردی، یانگ لەكاتێكدا ناچاالكی، بۆ تایبەتمەندی بۆ دەگ��ەڕێ��ت��ەوە گەلێكی وەك گەرمی و وروژان،

كەوابوو ئەمەیان چاالكییە.ل�����ەم ت���ێ���ڕوان���ی���ی���ن���ەدا، ت����ەن����دروس����ت����ی ل���ەش ك��ات��ێ��ك ب��ەره��ەم��دێ��ت، دوو ئ��ەم لەنێوان ك��ە هاوسەنگی ه��ێ��زەدا ه���ەب���ێ���ت، ئ��ەگ��ەر هاوسەنگییە ئ��ەم ت���ێ���ك���ب���چ���ێ���ت بەهۆی ئ�������ەوەی دەبێت »چ�������ی« ت�����������ەزووی -Q i ب�������ەچ�������ی )

دەخوێندرێتەوە( ئ��ەم ل������ەش تێكبچێت،

لەهەندێك ت��ەزووە تایبەتی رێگە و خاڵی تێپەڕدەبێت، لەشەوە

Page 11: زانستی نوێ ژماره ١٦

دۆزی��ن��ەوەی��ەک��ی ن��وێ پ��ی��ش��ان��دەدات، ئ��ەگ��ەری ت��ووش��ب��وون ب��ەش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی��ی م��ەم��ک دەک��رێ��ت

بەتاقیکردنەوەیەکی خوێنی سادە پێشبینی دەکرێت.ئەم تاقیکردنەوەیە پیشاندەدات کە چۆن جینی خەلک لەڕێگەیی هۆکارەکانی ژینگە و ناوەندەوە بەم بگۆڕێت، هۆڕموونەکان کحول و وەک��و گۆڕانکاریانە دەگوترێت ئاپیژنیتیک کە لەلەشی دروستدەبێت و ژن��دا پێنج لەهەر ژن یەک ئەگەری تووشبوون بەشێرپەنجە دووبەرامبەر

دەکاتەوە.سەرپەرەشتیاری فلەنگان، جیمز دکتۆر دەڵێت:« لەمبارەوە توێژینەوەکە گروپە بەاڵم لەئارادایە، لەمبارەوە زۆر گریمانەیی لەوانەیە پیشانیدەدات ئێمە لێکۆڵینەوەکانی گرنگ رۆڵێکی ل��ەش ب��ەرگ��ری سیستەمی

بگیڕێت، مەمک بەشێرپەنجەیی لەتووشبوون هەروەها ژینگەش کاریگەری زۆری هەیە چونکە

خانەکانی مەمک و شانەکانی لەسەر کاریگەری خوێن کاریگەری دادەنێت.«

گروپی توێژینەوەی دکتۆر فلەنگان لەکۆلێژی شاهانەی لە)١٣٠٠(ژن زیاتر لەسەر خوێنیان تاقیکردنەوەی لەندەن

بەئەنجامگەیاند.ژنانە لەم )٦٤٠(ک���ەس پیشانیدەدات تاقیکردنەوەکە

لەوانەیە تووشی شێرپەنجەیی مەمک ببن.ئەم لێکۆڵێنەوانە، پەیوەندیێکی بەهێز لەنێوان شێرپەنجەیی مەمک و گۆڕانی مولکیولەکانی پەیوەندیدار لەگەڵ جێندا کە

لەنێو خرۆکە سپییەکاندان پیشاندەدات.ت�����وێ�����ژەران ب����ەدوای����ی ئ����ەو گ���ۆڕان���ک���اری���ان���ەی���ی دەوت��رێ��ت ک��ەپ��ێ��ی ب���وون جینیتیکییەوە س��ت��رک��ت��ۆرەی��ی گرووپی کەبۆ ئ��ەوەی��ی ،)Methylation(م��ەی��س��ی��ل��ەی��ش��ێ��نبەرزتریین کە ژنانەیی ئەو پیشانیدەدا دەرکەوت توێژەران رادەی مەیسیلەیشێنیان هەیە لەچاو ئەو ژنانەیی کە رادەیی ئەگەری زیاتر دووبەرامبەر نزمە لەشیان مەیسیلەیشێنی تەمەنی هەروەها هەیە، مەمک بەشێرپەنجەیی تووشبوونیان ژنەکانیش رۆڵی کاریگەر دەگێڕێت، بەوتەیی دکتۆر فلەنگان گۆڕانکاری ژنیتیکی لەژنانی تەمەن ژێر )٦٠(ساڵ بەئاسانی کەسەکە پێشئەوەی )١١(ساڵ کاتدا لەهەندێک دەبینرێت،

بەتاقیکردنەوەی خوێن شێرپەنجەی مەمک

دەکرێت

گۆڕانکارییانە ئ��ەم ببێت، مەمک شیرپەنجەیی تووشی لەلەشییدا روویداوەو نیشانەکانی دەرکەوتووە.

رێگەوە ل��ەم دەڵ��ێ��ت:« ل��ەم��ب��ارەوە فلەنگان دک��ت��ۆر چارەسەر دەرکەوتنی پێش مەمک شێرپەنجەیی دەکرێت بکرێت، ئەگەر تاقیکردنەوەکان پیشانیدا کە کەسێک لەوانەیە کاربکرێت هەندێک دەکرێت دەم ئەو بێت، لەمەترسییدا شێوەیی گۆڕینی وەکو نەبێت، شێرپەنجە تووشێ بۆئەوەی ژیان و رجێمی نانخواردن ، یان تەنانەت ئەنجامدانی هەندێک نەشتەرگەری کە یارمەتی کەسەکە دەدات بۆئەوەی تووشی تاقیکردنەوەیە ئەم دەڵێت فلەنگان دکتۆر نەبێت، نەخۆشی دەتوانێت گیانی ژمارەیەکی زۆر لەخەلک رزگار بکات.«

Cancer سەرچاوە: گۆڤاری

11201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

Page 12: زانستی نوێ ژماره ١٦

ك��ات��ێ��ك س��ەی��ری بەچیرۆكی خەمناكەكان فیلمە سۆزدارییەوە دەكەین، دەكەوینە خۆشەویستی كەسانی بیری خ���ۆم���ان، ئ����ەم چ��ی��رۆك��ان��ە پێوەندییە ب��ەی��اده��ێ��ن��ان��ەوەی دەبێت بۆیە خۆشەكانمانە، ب��ەه��ۆی ئ����ەوەی ل��ەك��ۆت��ای��ی

فیلمەكەدا خۆشحاڵتر بیین.فیلمێكی سەیری كاتێك خ���ەم���ن���اك دەك�������ەن چ���ۆن

هەستێكتان بۆ دروستدەبێت؟ وادەزان����ن خ��ەڵ��ك بەگشتی فیلمێكی س���ەی���ری ك��ات��ێ��ك خەمناك دەكەن، خەمناك دەبن، بارەوە لەو زانایان رای بەاڵم بەتەواوەتی پێچەوانەیەو خەڵك فیلمێكی سەیركردنی دووایی

خەمناك شادتر دەبن! وسترویك، نوبالخ سیلویا پ��رۆف��ی��س��ۆری ی���اری���دەدەری پ��ێ��وەن��دی��ی��ەك��ان ل��ەزان��ك��ۆی وی����الی����ەت����ی ئ���وه���ای���و ك��ە

لەلێكۆلینەوە ن��وێ��ی��ەك��ەی ب����ەو ئ��ەن��ج��ام��ە دەڵێت بارەوە لەو گەیشتووەو »چیرۆكە خەمناكەكان بەگشتی پێوەندیدار بابەتەكانی لەسەر هەمیشەییەكان عەشقە لەسەر چڕدەبنەوە، ئەمە دەبێت بەهۆی بیری بكەوێتە بینەر ئ��ەوەی خۆی و خۆشەویستی كەسی

باشییەكانی بەبیری بێتەوە«.ئ��ەودا لەلێكۆڵینەوەكەی بەشداربوون قوتابی )٣٦١(

سەیری كورتكراوەی )Atonement(ی��������ان فیلمی دەكرد، فیلمەكە دەربارەی دوو لەجەنگی كە ئاشقە گەنجی لەیەكتری دووهەمدا جیهانی پێش و دەم���رن، جیادەبنەوەو بەشداربووانی فیلمەكە پاشی لێكۆڵینەوەكە وەاڵمی هەندێك پرسیارییان دەدایەوە بۆ ئەوەی دەرب��ك��ەوێ��ت ت��ا چ رادەی���ەك

12

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

Page 13: زانستی نوێ ژماره ١٦

لەژیانییاندا خۆشحاڵن.لێكۆڵینەوەكە ئەنجامی ئ����ەوەی����ە كە پ���ی���ش���ان���دەری ببێت زیاتر فیلمەكە هەرچی بیر كەسەكان ئ��ەوەی بەهۆی خۆیان لەخۆشەویستەكانی هەست ل��ەدوای��ی��دا ب��ك��ەن��ەوە ئەمە زیاتردەكەن، بەشادمانی

ئەو لەكاتێكدایە كەسانەی بەدرێژی سەیركردنی لەسەر بیركردنەوەیان فیلمەكە خۆیان چردەبێتەوە، بۆ نموونە بیر لەوە بكەنەوە ژیانی تایبەتییان باشترە لەژیانی كەسەكانی ناو شادمانی زیادبوونی فیلمەكە، دووای فیلمەكە هەستپێناكەن.

خ بال نودەڵێت بارەوە لەو وسترویك »وادیارە كە خەڵكی چیرۆكە ئاوێنەیەك وەكو خەمناكەكان گرنگەكانی پ��ێ��وەن��دی��ی��ە ب��ۆ ژی���ان���ی���ی���ان ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ن ت���اوەك���و پ��ێ��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی��ی��ان هەر لەوانەیە بیربكەوێتەوە،

ئ��ەم��ە روون��ك��ردن��ەوەی��ەك��ی بۆچی كە ئەوەی بۆ باشبێت سەرەڕای خەمبارەكان، فیلمە لەكاتی خ��ەم هەستپێكردنی لەنێو فیلمەكاندا، سەیركردنی

خەڵكدا الیەنگری زۆرە«. Health day news :سەرچاوە

وەرگێڕانی: كاوە

13201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

سەیركردنی فیلمە خەمناكەكان شادمانترمان دەكات!

Page 14: زانستی نوێ ژماره ١٦

بەدلەی سپی پزیشكەكان موعجیزە

دەخوڵقێنێت

14

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

Page 15: زانستی نوێ ژماره ١٦

سپی رووپۆشی تۆ ئەگەر پ��زی��ش��ك��ەك��ان ل��ەب��ەرب��ك��ەی��ت، ت��وان��ای��ی��ەك��ەت ل��ەس��ەرن��ج��دان ب����ەدەورووب����ەر ت��اڕادەی��ەك��ی ب��ەاڵم ب��ەرزدەب��ێ��ت��ەوە، زۆر هی سپییەكە رووپۆشە ئەگەر نیگاركێش هونەرمەندێكی

بێت، ئەمە روونادات.ئ��������ادام گ��ال��ی��ن��س��ك��ی و ه���اوك���ارەك���ان���ی ل��ەف��اك��ڵ��ت��ی ك��ارگ��ێ��ڕی ك��ال��گ��ی زان��ك��ۆی ن����ۆرس وێ��س��ت��رێ��ن ك���ە ئ��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەی ئ��ەن��ج��ام��داوە ئ���ەم دۆزی���ن���ەوەی ن��اول��ێ��ن��اوە »ك���اری���گ���ەری ج��ل��وب��ەرگ ئەوە تەنیا تێگەیشتن«، لەسەر رووپۆشی ئێوە كە نییە بەس بەڵكو لەبەربكەن، دكتۆرێك رووپۆشە ئ��ەو بزانن دەبێت لەو شتێكە، چ پ��ی��ش��ان��دەری دەزانێت كەس هەموو بارەوە وش��ی��ارو زۆر پ��زی��ش��ك��ەك��ان

وردن.ئەم ئەنجامانە لەناوچەیەكی بەناوی »هەستە نوێ زانستی ئێمە دەستكەوتووە، بینایی« بەڵكو ب��ەزی��ه��ن��م��ان، ن��ەت��ەن��ی��ا بیردەكەینەوە، بەلەشیشمان بەندە ب��ی��رك��ردن��ەوە پ��رۆس��ەی فیزیایمان و ئەزموونی لەسەر ئێستا دەركەوتووە ئەم ئەزموونە ئەو جالنەش دەیكەینە بەرمان

دەگرێتەوە.تەنیا بینایی«، »هەستە بۆ ن��اگ��رێ��ت��ەوە، جلەكانمان دەستەكانمان كاتێك نموونە دەش���ۆی���ی���ن ل���ەڕووان���گ���ەی بەخاوێنی هەست دەروونییە زیاتر دەكەین و دادوەرییەكانمان كاتێك ی��ان ئ��ەخ��الق��ی��ان��ەت��رە، خ����واردن����ەوەی����ەك����ی گ���ەرم لەگەڵ دەگرین بەدەستمانەوە بەگەرمی و هەست خەڵكیتر

دۆستایەتی زیاتر دەكەین.بەناوبانگە زۆر قسەیەكی پۆشینمان ج��ل ش��ێ��وازی ك��ە ك���اری���گ���ەری ه��ەی��ە ل��ەس��ەر لەسەرمان، خەڵك دادوەری

پیاوانەترو جلی ژنانەی ئەو ئەگەری لەبەردەكەن فەرمیتر ئەو زی��ات��رە و دامەزراندنییان فەرمی جلی مامۆستایانەی ل���ەب���ەردەك���ەن ل���ەچ���او ئ��ەو نافەرمی جلی مامۆستایانەی

لەبەردەكەن زیرەكتر دیارن. بنچینەیتر پرسیاری بەاڵم ئ���ەوەی���ە ئ��ای��ا ش���ێ���وازی جل لەسەر كاریگەری پۆشینمان ك�����ردارە دەروون��ی��ی��ەك��ان��م��ان ئەو ئایا ن��ا؟ ی��ان دادەن��ێ��ت، ج��ل��ەی ك��ە ل��ەب��ەری دەك��ەی��ن بۆجیهان تێڕوانینمان شێوازی دەگ����ۆڕێ����ت، ی����ان ن����ا؟ بۆ پرسیارانە ئەم وەاڵم��دان��ەوەی تاقیكردنەوەیان سێ توێژەران بەئەنجامگەیاند كە لەودا جلی یەكتریدا ل��ەگ��ەڵ ك��ەس��ەك��ان

جیاوازبوو:یەكەمدا لەتاقیكردنەوەی بەكالوریۆس قوتابی )٥٨(لێكرا، داوای��ان هەڵبژێردران و تاقیگە سپی رۆپ��ۆش��ی ی��ان ئاسایی جلی یان لەبەربكەن، سەرنجدانییان ب��ڕی بپۆشن، ب��ەپ��ێ��ی ت��وان��ای��ی��ەك��ان ل��ەس��ەر لەنەگوونجانەكان تێگەیشتن »س��وور« وش��ەی لەكاتێكدا لەسەر پێش زەمیینەیەكی سەوز بڕی تاقیكرایەوە، دەردەكەوت هەڵەی ئەو كەسانەی رووپۆشی بەنزیكەیی لەبەردابوو، سپییان جلی كەسانەبوو ئ��ەو نیوەی

ئاساییان لەبەردابوو.دووهەمدا لەتاقیكردنەوەی ب��ەش��ێ��وەی ق��وت��اب��ی )٧٤(ه���ەڕەم���ەك���ی ه���ەڵ���ب���ژێ���ران، ت���اوەك���و ی��ەك��ێ��ك ل���ەم سێ پۆشینی ئەنجامبدەن، بەربژارە پۆشینی پزیشكێك، رووپۆشی نیگاركێشێك و رووپ���ۆش���ی ل��ەك��ۆت��ای��ی��دا س��ەی��رك��ردن��ی

رووپۆشی پزیشكێك.رادەی ئ����ەوەی دووای ئەوان تاقیكرایەوە، سەرنجدان وێنەی دوو سەیری دەبووایە كە بكردایە یەكییان تەنیشت

زۆر لەیەكتری دەچوون و چوار نێوانیان س��ەرەك��ی ج��ی��اوازی گونجاودا كاتی لەكەمترین دەستنیشان ك��اغ��ەز ل��ەس��ەر

بكردایە.ئ��ەوان��ەی رۆپ��ۆش��ی سپی رەنگی پزیشكییان لەبەركردبوو رووپ��ۆش��ی وەك رێ���ك ك��ە زۆرترین وابوو نێگاركێشەكان ب��ۆی��ان س��ەرن��ج��دان رادەی رووپۆشی ئەوانەی تۆماركرا، لەبەركردبوو، نیگاركێشەكانیان رووپۆشی سەیری تەنیا ی��ان لەچاو ك��ردب��وو پزیشكییان گ���روپ���ی ی���ەك���ەم ج���ی���اوازی

كەمتریان هەستپێكردبوو.سێهەم، ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی لێكۆڵینەوەی ب���ەت���ەواوەت���ی كرد، كاریگەرییە لەسەرئەم ب��ەدووای تاقیكردنەوەیە ئ��ەم پرسیارەوەبوو ئەو دۆزینەوەی یەك بینیینی، تەنیا ئ��ای��ا ك��ە ش�����ت، وەك������و رووپ������ۆش دەتوانێت بەسادەیی كاریگەری

لەسەر گ����������������ەورە رەفتارەكانمان داب��ن��ێ��ت؟ سێ

باسكراو گ��روپ��ی ل���ەت���اق���ی���ك���ردن���ەوەی كاتێكی ب��ۆ پ��ێ��ش��وودا،

درێ������ژ ل����ەس����ەر م��ێ��زو كورسییەك دانیشتن و داوایان

ل��ێ��ك��را ت���اوەك���و داڕش��ت��ن��ێ��ك بەبیركردنەوەیان س��ەب��ارەت دەرب�������ارەی رووپ���ۆش���ەك���ان رادەی ل��ەدووای��ی��دا بنووسن، تاقیكردنەوەی سەرنجدانیان

لەسەركرا.كەسانەی ئ��ەو دووب����ارە، رووپ�����ۆش�����ی پ��زی��ش��ك��ی��ان ل���ەب���ەرك���ردب���وو، زۆرت���ری���ن س��ەرن��ج��دان��ی��ی��ان رادەی توێژەران پیشاندابوو، لەخۆ ج��ەخ��ت ل���ەوە دەك��ەن��ەوە تۆ رووپۆشەكە بەڕاستی دەبێت ل���ەب���ەرب���ك���ەی���ت و ل���ەس���ەر پێبكەیت هەستی پێستەكەت لەسەر ك��اری��گ��ەری ت��اوەك��و

15201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

دەروونت دابنێت.لەسەر ك��اری��گ��ەری ج��ل زیهن و لەشی خەڵك دادەنێت و دەروون��ی دۆخێكی دەیخاتە

جیاوازەوە.پرۆسەیە ئ��ەم ئایا ب��ەاڵم ت��ەن��ان��ەت ب��ۆ ئ���ەو ج��الن��ەی ب�����ەردەوام ل��ەب��ەری دەك��ەی��ن راستە؟ یان ئەوە بووە بەخوو بووەتەوەو ئاسایی لەالمان و ئ��ەو پۆشینی ل��ەك��ات��ی ئیتر لەدەروونماندا گۆڕان جالنەدا هەستپێناكەین؟ ئایا كاریگەری »ه��ەس��ت��ە ب��ی��ن��ای��ی« ل��ەن��او پرسیارانە ئ��ەم بۆ دەچ��ێ��ت؟ ت��وێ��ژەران ج��ارێ��ك واڵم��ی��ان

نییە.وەرگێڕانی: كاوە

Page 16: زانستی نوێ ژماره ١٦

16

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

یانەكەت باشتریینە تەنانەت ئەگەر بیشیدۆڕێنێت

Page 17: زانستی نوێ ژماره ١٦

17201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

كاتی مێشكمان چاالكی یاریزانەكانی تەكنیكەكانی ی��اری و بینیینی

یاری سەیری كاتێك لەگەڵ خۆشەویستەكەمان یانە ركەبەرەكەی دەكەین جیاوازی هەیەو دەبێت بەهۆی ئەوەی

زۆر تاڕادەیەكی خۆشماندەوێت یانەی ئەو بۆ هەڵسەنگاندنمان ناڕاست بێت.

بەرشەلۆنەی مەدرید و ریاڵ یانەكانی یارییەكانی لەكاتی راب��ردوودا لەمانگی ئیسپانیادا، بەشێكی زۆر لەگەنجانی فۆتبۆڵ دۆست لەكوردستان بەسەر الیەنگرانی ئەو

دوویانەدا دابەشبوون، تەنانەت شەڕی خوێناویی لەنێوانیادا دروستبوو، سەیر لەوەدایە ئەگەر یەكێك لەو یانانە بیشیدۆڕێنێت ئەمە كارناكاتە سەر كەمبوونەوەی خۆشەویستی الیەنگران بۆ یانەكەیان، هۆكاری ئەوە

ئەگەر تەنانەت هەیە، یانەكان یاریزانەكانی تەكنیكەكانی لەجووڵەو بۆتێگەیشتن جیاوازی لێكدانەوەی كە ئێوەیە مێشكی یانەكەشتان بەتووندی لەیارییدا بیدۆڕێنێت هێشتا لەالی ئێوە ئەو یانەو یاریزانەكانی باشترینن.

پاسكاڵ مولنبرگێز لەزانكۆی كوینزلەند لەبریزبەنی ئوسترالیا بۆ ئەنجامدانی ئەم لێكۆڵینەوەیە )٢٤( بەشداربووی بەسەر دوو گروپدا دابەشكردو داوای لێكردن دەربارەی خێرایی جووڵەی دەستی دوو یاریزانی بەیسباڵ كە یەكێكیان هی یانەی ركەبەربوو دادوەری بكەن، هەروەك چاوەڕواندەكرا زۆربەی بەشداربووان لەكاتی دادوەرییداو بەشێوەی ناڕاست دادوەرییاندەكردو هەریەكێكییان بڕوای وابوو یاریزانی یانەكەی ئەو خێرایی دەستی خێراتر بووە، ئەم ئەنجامە تەنانەت كاتێك خێرایی دەستییان یەكسانبوو هەربەوشێوەبوو.خاڵی سەرنجڕاكێش ئەوەبوو كاتێك تاقیكردنەوەكان ئەنجامدرا، پیشانیدەدا ئەم ناحەقییە لەچاالكیییەكانی مێشك لەكاتی بینیینی

جووڵەكانی دەستەوە سەرچاوە دەگرێت نە كاتێك خەریكی بڕیاردانن لەسەر ئەنجامەكە!هەنگاوێكی توێژینەوەیە دەڵێت »ئەم بارەوە لەو ئوسترالیا لەملبۆڕنی، موناش زانكۆی دەروونناسی نیومەن، لوییس گەورەیە بۆ ناسینی میكانیزمی مێشك كە بەهۆی ئەوەوە مرۆڤەكان گروپی كۆمەاڵیەتی جۆربەجۆری دۆست و دوژمن

پێناسە دەكەن، ئەمە یارمەتیمان دەدات تاوەكو بتوانیین ریشەكانی رەگەزپەرستی و هەاڵواردن بدۆزینەوە«. New scientist :وەگێرانی: كاوە. سەرچاوە

Page 18: زانستی نوێ ژماره ١٦

ووڕەیی و ت

قەلەقی

دەتکوژێت18

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

تووڕەیی و ژقەلەقی دەتکوژێت

Page 19: زانستی نوێ ژماره ١٦

ووڕەیی و ت

قەلەقی

دەتکوژێتشیکاری ئەندرۆبریتبارت، پارێزگارەکان هەڵکەوتوویی بەهۆی پیش لەوەو ماوەیەک لەتەمەنی)٤٣( دڵەوە جەڵتەی س��اڵ��ی��دا ک��ۆچ��ی دوای��ی��ک��رد، نموونەیی ئ��ێ��وەش ل��ەوان��ەی��ە مردنانە ج��ۆرە ل��ەم زۆرت���ان دێتە کە پرسیارێ پێشکبێت، پ��ێ��ش ئ���ەوەی���ە چ ه��ۆک��ارێ��ک دەبێت بەهۆی مردنی لەناکاو؟ سروشتی تایبەتەدا حاڵتە لەم پ��ڕق��ەل��ەق��ی ک���ارەک���ەی ی��ان کەسایەتی توورەیی، بووبەهۆی

مردنی؟لێکۆڵینەوەکان پیشانیدەدەن دەتوانێت درێژخایەن قەلەقی قەلەقی و پیبگەێنێت، زیانمان خ��ۆش��ح��اڵ��ب��وون ب��ەش��ێ��ک��ی هەموو ل��ەژی��ان��ی سروشتییە پزیشک و هەربۆیە کەسێک، توێژەرەکان بەدوایی واڵمی ئەم دەگەڕێن؛قەلەقی پرسیارەدا چۆن و بۆچی لەهەندێک کەسدا نەخۆشییەکانی بەهۆی دەبێت

دەمارو دڵ؟پیشانیدەدات زانیارییەکان ئ���ەو ک��ەس��ان��ەی دەی��ان��ەوێ��ت ب��ەرێ��گ��ەی��ی ن��ات��ەن��دروس��ت زیاتر قەلەقییدا بەسەر زاڵببن دڵ نەخۆشییەکانی ت��ووش��ی ناتەندروستەکان لەرێگە دەبن، قەلەقی ل��ەس��ەر ب��ۆزال��ب��وون جگەرەکێشان، باسی دەکرێت زۆرخواردن و تووڕەیی بکەین. ئاستی سەرەوەیی تووڕەیی لەگەڵ گەنجدا پیاوانی لەنێو دەرک���ەوت���ن���ی ن��ی��ش��ان��ەک��ان��ی زوودرەس������ی دروس��ت��ب��وون��ی کێشەیی دڵ و دەماردایە)کاتێک ن��ی��ش��ان��ەک��ان پ��ێ��ی دەوت��رێ��ت ژێر لەتەمەنی کە زوودرەس

)٥٥(ساڵییدا دەربکەوێت(.ئ����ەوەی ت���ووڕەی���ی چ��ۆن دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی دەرک��ەوت��ن��ی هێشتا دڵ نەخۆشییەکانی زانیارییە ب���ەاڵم نییە، دی���ار وەدەس����ت����ک����ەوت����ووەک����ان تووڕە، خەلکانی پیشانیدەدەن

ل��ەم��ادەی ب��ەرزت��ر ئاستێکی کیمیایی بەناوی کاتەکوالمینیان هەروەها هەیە، لەشدا لەنێو خوێنی پەستانی دڵ و لێدانی بەرزتریان هەیە، لێکۆڵینەوەکان پیشانیدەدەن ئاستی بەرزی ئەم بەهۆی ببێت دەکرێت مادەیە دڵ و ل��ەن��ێ��و م����ەواد نیشتنی

خوێنبەرەکان و داخرانی.ج������ێ������ری ک����ی����ف����ەر، دەروون���ن���اس و ب��ەڕێ��وەب��ەری ن����اوەن����دی دەروون���ن���اس���ی لەئۆهایو کلولەند لەکلینیکی دەنووسێت؛”کاتێک لەمبارەوە لەخۆی وەها لەشتان تووڕەن وەک پیشاندەدات ک��اردان��ەوە کراوەتەسەر، هێرشتان ئەوەی بەرهێرشی دەکەوێتە جەستە ئادرنالین و بۆ بەرگری لەخۆی ئامادە دەبێت، بەاڵم لەجیهانی کە کاتێک ناکرێت ئیمڕۆدا دەرەوەو بچیتە دەبییت تووڕە هێرش بکەیتە سەر کەسێک کە لەشتان بۆیە لێیەتی، حەزتان ئامادەیی و ئەم هەموو دەبێت بکات، ت��ەح��ەم��وول قەلەقییە ئ��ەو وەک ب���ارودۆخ���ە ئ���ەم بارودۆخە وایە لەپشت ترافیک پێتان وەستاون الیتی سووردا بەردەوامیش ستۆپەو لەسەر دەدەن، بەئۆتۆمبیلەکە بەنزین ب����ەاڵم ن��ات��وان��ی��ی��ت ب��ۆه��ی��چ رێگەیەک ب��ڕۆی��ت و شوێنێک تووڕەیتان بەتاڵکردنەوەیی بۆ ب���وون���ی ن��ی��ی��ە، رێ����ک ه��ەر لەشتان ب��ۆ روداوەش ئ��ەم لێرەدایە کێشەکە روودەدات، دەی��ه��ەوێ��ت ک��ە شتەیی ئ��ەو ب���س���وورێ���ت���ەو ب��ج��ووڵ��ێ��ت، دەسووتێت و بۆ هیچ شوێنێک ناچێت لەنێو لەشتاندایەو لەنێو

سیستمی دەمارەکانتانە”.جیاوازی نێوان ژن و پیاو

دڵ و سیستمی گشتی بە ژن��ان ل��ەچ��او پ��ی��اوان خوێنی زیاتر قەلەقییدا ل��ەب��ەرام��ب��ەر درەنگتر هەیەو کاردانەوەیی ئاسایی، دۆخ��ی دەگ��ەڕێ��ت��ەوە

زانکۆی لێکۆڵینەوەکانی بەپێی پیاوێک و ئ��ەگ��ەر کالیفۆڕنیا ژن���ێ���ک دەن��گ��ێ��ک��ی ب����ەرزی تایەی تەقینی وەک لەناکاو بەئەگەری ببیستن ئۆتۆمبێل پیاوەکە دڵی لێدانی زۆرەوە دەبێت و زی��ات��ر ژن��ەک��ە لەهی ب��ۆم��اوەی��ەک��ی زی��ات��ر درێ���ژە

دەکێشێت.ل����ەوان����ەی����ە ه����ۆک����اری مرۆڤە ب��ۆ ب��گ��ەڕێ��ت��ەوە ئ��ەم��ە لەوکاتەدا کە سەرەتاییەکان پ��ی��اوەک��ان دەچ���وون ب���ۆڕاوو بۆمانەوە هۆشیاری ئامادەیی و ژنانیش ب��ۆ ب���وو، پێویست شیرو زیادبوونی بۆ ئ��ارام��ی پێویستتر منداڵ بەخێوکردنی

بووە.ت��اوەک��و پ��ی��اوان بەگشتی نابنەوە, ئ��ارام نەکەنەوە تۆڵە ب��ەاڵم ژن��ان دەت��وان��ن خۆیان ئ��ارام راب��گ��ڕن، ب��ەاڵم ئەگەر تۆڵەبکەنەوە، لێبکرێت داوایان پەستانی خوێنیان بەرزدەبێتەوە، بنەماڵەدا نێو لەکێشەیی بۆیە ل��ەژن��ان زیانی زی��ات��ر پ��ی��اوان

جەستەییان پێدەگات.لەسەر رەگەزی، جیاوازی لەکێشەی ب��ی��رک��ردن��ەوەک��ان کارییگەری ژن ومێرددا، نێوان دادەن����ێ����ت، پ���ی���اوان زۆرت���ر سلبیترو ب��ی��رک��ردن��ەوەک��ان��ی��ان ژنان لەکاتێکدا پەرێشانترە، ئاشتییانەترە. بیرکردنەوەکانیان

بۆ رێسایانە ئ��ەم روون���ە ه��ەم��وو ژن���ان و پ��ی��اوان وەک نییە، بەاڵم زۆربەی بنەماڵەکان خۆیان تێیدا دەبیننەوە، ژن کە تەندروستییەوە لەروانگەیی ب��اش��ت��ر دەت��وان��ێ��ت ب��ەرگ��ەی��ی ق���ەل���ەق���ی ب��گ��رێ��ت ب��اب��ەت��ە حەساسەکان دەهێنێتە بەرباس، پ���ی���اوی���ش زۆرب�������ەی ک��ات دۆخ���ی ب��ەرگ��ری ب��ەخ��ۆی��ەوە دەگرێت لەوانەیە یان بێدەنگی تووڕەییەکەیی یان هەڵبژێرێت

دەرببڕێت. Discovery :سەرچاوە

19201

ی 2یار

ئا، )1

6(ە

مارژ

ژن لەروانگەیی تەندروستییەوە باشتر

دەتوانێت بەرگەیی قەلەقی بگرێت

بابەتە حەساسەکان دەهێنێتە بەرباس،

پیاویش زۆربەی کات دۆخی بەرگری بەخۆیەوە دەگرێت

لەوانەیە یان بێدەنگی هەڵبژێرێت یان تووڕەییەکەیی

دەرببڕێت

Page 20: زانستی نوێ ژماره ١٦

زانایان مەیمونەکان فێری خوێندەواری

دەکەن

20

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

Page 21: زانستی نوێ ژماره ١٦

بەو گەیشتن توێژەرەكان ئ��ەن��ج��ام��ەی ب��اب��وون��ەك��ان كە دەتوانن مەیموونن( )جۆرێك لەپێكهاتە وات��ادارەك��ان وش��ە پییتەكان ه��ەڕەم��ەك��ی��ی��ەك��ان��ی ئەم ئەنجامی ج��ی��اب��ك��ەن��ەوە، ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی��ە دەت��وان��ێ��ت ئێمە مێشكی پ��ی��ش��ان��ی��ب��دات توانای خوێندنەوەو تێگەیشتنی

لەكوێوە هێناوە.مەیموونەكان نەتەنیا دەبینن، دەك���ەن���ەوە، نهێنیش ب��ەڵ��ك��و گروپیك لەبابوونەكان فێركراون ك���ە ت��ەن��ی��ا ب��ەس��ەی��رك��ردن��ی وش���ە ن���ووس���راوەك���ان، وش��ە ئینگلیزی زمانی راستییەكانی ل��ەپ��ی��ت��ەك��ان ك���ە ب��ەش��ێ��وەی یەكتری ل��ەپ��اڵ ه��ەڕەم��ەك��ی

دانراون جیابكەنەوە.ل�����ەدۆزراوەك�����ان�����ی ئ��ەم كە وادەردەكەوێت توێژینەوەیە زێهنییەكانی لەپرۆسە هەندێك لەجێگەیەك خوێندن، پرۆسەی ج��گ��ە ل���ەن���اوەن���دی ت��ای��ب��ەت تەنیا كە قسەكردن بەزمانی لەمێشكی مرۆڤدا بوونی هەیە،

پەرەیان سەندووە.لەزانكۆی پ��ات مایكل كالیفۆڕنیای لەدوركامی دوك باكووری، كە لەم توێژینەوەیەدا دەڵیت »كێشەكە بەشدارنەبوو ب��اب��ون��ەك��ان ك��ە نییە ل����ەوەدا دەتوانن بخوێننەوە، یان نا«.

بابوونەكان سەركەوتنی ت��ەن��ی��ا ه���ەن���گ���اوی ی��ەك��ەم لەخوێندنەوەی وشەدایە، هێشتا وشەی لەنێوان ناتوانن ئەوان پێوەندی دەنگەكانی نووسراو دروستبكەن، یان ئەوەی تێبگەن ك��ە ی��ەك وش��ە چ وات��ای��ەك��ی

هەیە.وشە چوار پیتییەكان

ج���ان���ات���ان گ��ری��ن��ج��ەرو ه���اوك���ارەك���ان���ی ل��ەزان��ك��ۆی مارسەی فەرەنسا، شەش بابونیان لەدارستانەكانی كە بەكارهێنا فێریانكردن راوكرابوون و گینە سەر پیتەكانی سەیری تاوەكو

شاشەیەكی كۆمپیوتەری بكەن.بەبابونەكان هەندێكجار وش���ەی���ەك���ی چ������وار پ��ی��ت��ی پیشاندەدرا، بەاڵم لەكاتەكانیتردا بێواتا پێتی چوار پێكهاتەیەكی بەپێی مەیمونەكان پیشاندەدرا، پیشاندراوەكان پیتە ئ���ەوەی دەرب������ڕی وش����ەب����وون، ی��ان پەنجەیان دەبوایە بێواتابوون كلیلەكاندا ل���ەدوو بەیەكێك بنایەت، ئەگەر پەنجەیان بەسەر كلیلی راستدا بنایەت خەاڵتێكی

خواردەمەنییان وەردەگرت.نیوێك م���ان���گ و دوای ب���اب���وون���ەك���ان دەی�����ان وش��ە ف��ێ��رب��ب��وون، ی��ەك��ێ��ك ل���ەوان تەنانەت دەیتوانی )٣٠٨( وشە شاكارێكی ئەمە جیابكاتەوە، م��ەزن��ە ب���ۆی���ادەوەری، ب��ەاڵم نییە، س��ەرس��ووڕم��ان جێگەی ئاڵۆزەكان گیاندارە زۆرب��ەی فێربكرێن بەشێوەیەك دەكرێت دەستە ب���ەدوو ت��ەن��ەك��ان ك��ە دابەشبكەن وەك »گەاڵكان« و دەبێت تەنیا »ب���ەردەك���ان«، بەشێوەی پێوێست فێربكرێن.

گرینجەر بابونەكانی بەاڵم كەوتن، سەرتر قۆناخە ل��ەم م���اوەی���ەك ئ�����ەوەی دووای لەجیاكردنەوەی مەشقیانكرد، تاوەكو كە راستییەكان وشە نەیانبینیبوو، هەرگیز ئەوكاتە زۆر باشتر ببوون، ئەمە واتای یاسا هەندێك ئ��ەوان ئ��ەوەی��ە كام دیاریدەكات كە فێرببوون یەك پیتەكانی لەچنینی شێوە دەیانتوانی جیادەكەنەوە و وشە جیاكردنەوەو بۆ یاسایانە لەم پیتەكان ناموحتەملی چینینی

سوود وەرگرن.تواناییە مێژووییەكانل���ەدۆزی���ن���ەوەك���ان���ی ئ�����ەم ت���وێ���ژی���ن���ەوەی���ە ئەو وادەردەك����ەوێ����ت

میكانیزمە دەماخییەی مرۆڤ منداڵی كە تێكۆشان لەكاتی ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی

نووسراوەكان وش��ە یەكەمین لەڕووانگەی بەكاریدەهێنێت كۆنەو زۆر پ��ەرەس��ەن��دن��ەوە نووسیینەكان زم��ان��ە كاتێك )٦٠٠٠( نزیكەی دەرك��ەوت��ن

ساڵ لەوەو پێش بەكارهێنرا.لەزانكۆی فیچ تكومسە لەوانەیە دەڵێت نەمسا ڤییەنای هەندێك بۆ سازكردنی توانای بەیارمەتییان ت��اوەك��و رێ��س��ا لەگرووپی هاوشێوەكان شتە لەنێو جیابكەینەوە، جیاوازدا هەبێت، بوونی گیانلەبەرانیشدا ئەم بۆ گیانلەبەران هەرچەند ئەو ناهێنن، ب��ەك��اری وش��ە كۆترەكانیش »ئەگەر دەڵێت وەها كارێك ئەنجامبدەن سەرم

ناسووڕمێ«.خوێندنەوە فیچ ب��ەوت��ەی داهێنانێكی كولتوری نوێیە، ئەمە بەڕادەی مرۆڤ ئەوەیە واتای تاوەكو نەبووە كاتی پێویست ئەم بۆ مێشكی س��ووڕەك��ان��ی پێبدات، پەرە تایبەتییە، تواناییە بڵێین ئ��ەگ��ەر لۆژیكییە بۆیە خوێندنەوە بەندە لەسەر توانای داهێنانی پێش زۆر كە بینای ن��ووس��ی��ن ب��وون��ی ه��ەب��ووەو ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ب��ەت��ەواوەت��ی

جیاوازیشی هەبووە.سەرچاوە: گۆڤاری نیوساینتستو: مێهرداد رۆژهەاڵتی

ئەنجامی ئەم تاقیكردنەوەیە

دەتوانێت پیشانیبدات مێشكی ئێمە

توانای خوێندنەوەو تێگەیشتنی لەكوێوە

هێناوە

21201

ی 2یار

ئا، )1

6(ە

مارژ

Page 22: زانستی نوێ ژماره ١٦

22

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

هۆکاری جیابوونەوەی

براد پێت لەجینیفەر ئەنیستۆن و

ئاشنابوونی لەگەڵ ئەنجیلینا جولی!

وەرگێڕانی: مێهرداد رۆژهەاڵتی

Page 23: زانستی نوێ ژماره ١٦

بەپێی تێڕوانینی زیندەناسانی پێوەندی عەشق و پەرەسەندن، لەژێر ئامرازێكە ئەڤیندارانە، كاریگەری پێوەندی تێچوون، دایك و پێشدەكەوێت و سوود لەمنداڵ بۆپارێزگاری ب��اوك ژیانییدا ساڵەكانی لەیەكەمین

دەپارێزێت.ج��ی��ن��ی��ف��ەر ئ��ان��ی��س��ت��ن و ب��رێ��د پ��ی��ی��ت وەك����و ه��ەم��وو هوونەرمەندانی هۆلیوود ژیانی هاوبەشییان بەشێوەی ئاشقانە و ب��ەڕێ��وڕەس��م��ێ��ك��ی ش��ك��ۆدار دەستپێكرد، بەاڵم تەنیا دووایی )٥( ساڵ بەدەركەوتنی ئەنجلینا ژیانی پیتدا لەژیانی جوولی كۆتاییپێهات و ه��اوب��ەش��ی��ی��ان

لەیەكتری جیابوونەوە.ئ���������������ەوان ك����ات����ێ����ك هێشتا ك��ە لەیەكجیابوونەوە نەگەیشتوونەتە وادی���ارب���وو هەر پێوەندییەكەیان، كۆتایی بۆ ئ��ەوەی بەهۆی ب��وو ئەمە رۆژنامەكان و درێژ ماوەیەكی باسیسان زەردەك����ان گ��ۆڤ��ارە بكەن، بەاڵم داریۆ مەیستەرپیری )Dario Maestripieri(لەكتێبە نوێیەكەیدا “یارییەكانی، ی����اری گ���ی���ان���دارە ب���ااڵك���ان” Games, primates(دەنووسێت بارەوە لەو )playس��ەردان��ی پەیامنێرێك “هیچ زیندەناسانی ئابووریناسان و تاوەكو نەكرد، پەرەسەندەنی سەرەتاییەكان یارییە دەربارەی هۆكاری شكستی ئەم پێوەندییە

قسەیان لەگەڵدا بكات”.ئ������ەم دەروون�������ن�������اس و زی��ن��دەن��اس��ەی پ��ەرەس��ەن��دەن��ی زان���ك���ۆی ش��ی��ك��اگ��ۆ دەڵ��ێ��ت “دەت��وان��ی��ی��ن رەف��ت��ارەك��ان��ی توێكارییەكەی وەك��و م��رۆڤ ب��ەت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی زی��ن��دەزان��ی��ان��ە ش��ی��ب��ك��ەی��ن��ەوە، ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ق��ووڵ ك��اری��گ��ەری سروشتی لەسەر رەفتارەكانی كۆمەاڵیەتی ئێمە هەیە و لەوانەیە فشارەكانی ه��اوش��ێ��وە ك��ە ب��اوان��ەك��ان��م��ان

ب���ەرەوڕووب���وون، لەگەڵییدا كاریگەری لەوانەیە لەئێستادا بااڵكانیتر گ��ی��ان��دارە ل��ەس��ەر

)Primate( دابنێت”. تێكۆشاوە پیری مەیستەر ب��ەت��ێ��ك��ەڵ��ك��ردن��ی زی��ن��دەزان��ی پ���ەرەس���ەن���دن���ی و ئ���اب���ووری م��رۆڤ ب��ۆچ��ی پیشانیبدات دەستپێدەكات و پێوەندییەك س����اڵ چ�����ەن�����د دووای دەڵێت ئەو كۆتاییپێدەهێنێت، ب��ەه��ۆی ئێمە “م��ن��داڵ��ەك��ان��ی دەماخی گەورەوە ئاستی زیرەكی بەرزییان هەیە، النیكەم )٤( بۆ لەدایكبوون دووای ساڵ )٧(پ��ێ��وی��س��ت��ی��ی��ان ب��ەپ��ش��ت��ی��وان��ی و هەردوو بەردەوامی چاودێری لەگەڵ كە هەیە باوك دای��ك و بۆیە ه��ەر بژیین، یەكترییدا تاوەكو پەرەیسەندووە عەشق كاتێكی تاوەكو پێوەندییە ئەم نییە هەمیشەیی كە دیاریكراو رێسایە )ئەم بێت”، ب��ەردەوام تەنانەت كاتێك منداڵیش بوونی

نییە راستە(. لەتێڕوانینی ئەگەر “ب��ەاڵم ئ��اب��ووری��ی��ەوە س��ەی��ری ئ��ەم پێوەندییە بكەین، ئێمەی مرۆڤ ئ��ەم پ��اب��ەن��دی جێگە ت��ائ��ەو پێوەندییە دەبیین كە سوودەكەی لەتێچوونەكەی، بێت زی��ات��ر ئەگەر تێچوون بەرزببێتەوە، یان سوودی پێوەندییەكە داببەزێت، منداڵبوونی شانسی نموونە بۆ زی���ات���ر ك��ەم��ب��ب��ێ��ت��ەوە، ی��ان لەگەڵ پێوەندی دروستكردنی لەكیسبچێت، كەسێكیترمان هاوسەنگییەكە تێكدەچێت، یان ژنەكە، یان پیاوەكە پێوەندییەكە

دەبچڕێنێت”.م��ەی��س��ت��ەر پ��ی��ری ب���ڕوای ئەڤیندارانە، پ��ێ��وەن��دی وای���ە، دەبێت لقێك بێت لەپێوەندێكی زۆركۆنترە، كە ریشەییتر زۆر م��ی��ك��ان��ی��س��م��ی س������ۆزداری و دەروونناسییانە كە كۆرپەو دایك جۆربەجۆرەكاندا لەگیانلەبەرە ئەو دەبەستێتەوە. بەیەكەوە

دەڵێت “بۆ ئەوەی ئەم پێوەندییە ئاشقانە بەپێوەندییەكی ببێت ب��ەگ��ۆڕان��ك��اری پێویستیمان پەرەسەندنی جۆربەجۆرە، لەنێو بەزیادبوونی دەكرێت ئەمانەدا كەمبوونەوەی تاك و وەفاداری لەنێو ت��س��ت��وس��ت��رۆن ئ��اس��ت��ی پ����ی����اوان����دا ل����ەچ����او ج����ۆرە بااڵكان گیاندارە جیاوازەكانی

ئاماژە بدەین”.ئ������ەو ل������ەم ك���ت���ی���ب���ەدا ئاماژە نوێی خاڵی هەندێك كەموكورتی بەاڵم پێكردووە، دەزانیین ل��ەئ��ارادای��ە، زۆری��ش نزیكترین كە شەمپانزییەكان لەگەڵ زیندەزانی خزمایەتی پێوەندییەكی ه��ەی��ە، م��رۆڤ��دا س�����ۆزداری ب��اش��ی��ان ل��ەگ��ەڵ ب��ڕواك��ردن ه��ەی��ە و یەكترییدا بریتییە ئ��ەوە هۆكاری ب��ەوەی تێچوون، نێوان لەهاوسەنگی نییە، س��ادە كارێكی س���وود، م��رۆڤ وەك��و لەالیەكیترەوە ج���ی���اوازی زۆرم�����ان ل��ەگ��ەڵ بااڵكاندا گیاندارە یەكتری و ه���ەی���ە و ن��اك��رێ��ت س���ەرەت���او لەگەڵ پێوەندییەك ك��ۆت��ای��ی بەراوردبكەین. گیانلەبەرانیتردا ك���ۆم���ەل���گ���ەی م��رۆڤ��ای��ەت��ی ك���ۆم���ەڵ���ەی���ەك���ی گ����ەورەی����ە لەجیاوازییەكان، لەڕاستیدا ئێمە گ��ەورەی مێشكە ئەو بەهۆی لەوەی زیاتر زۆر هەمانە كە هەڵبژاردنی كاریگەری لەژێر كولتورو لەو بین، سروشتیدا ن����اوەن����دەی ت��ێ��ی��دا دەژی����ن

كاریگەری وەردەگرین.ئەمانەشدا هەموو لەگەڵ مەیستەر لێكۆڵینەوەی هێشتا پ���ی���ری س��ەرن��ج��ڕاك��ێ��ش��ەو لەنێو گ��رن��گ، ل��ەخ��اڵ��ی پ���ڕە نووسراوەكانی ئەودا بیرەوەری دەكەوێت، بەرچاو جۆربەجۆر یەكێكیان كە لەبەشی “ ئێمە فێڵ ناكەین” باسكراوە، دەگەڕێتەوە باراك لەگەڵ وتووێژەكانی بۆ نێو بچێتە پێشئەوەی ئۆباما منداڵەكانی سپییەوە، كۆشكی

هەردووكیان لەشیكاگۆ بۆ یەك مەیستەر دەچ��وون و قوتابخانە پیری بەبینینی ئۆباما هەوڵیدەدا روونیبكاتەوە كە چەند سیاسەت وەك مرۆڤایەتی لەكۆمەڵگەی قوڵەكان مەیموونە رەف��ت��اری دەڵێت ب��ەئ��ۆب��ام��ا ئ��ەو وای���ە! هەم لەمەیموون ج��ۆرە ئ��ەم هەم خزمەكانیەتی و پشتیووانی بچووكی گ���ەورەو بەشێوەی تێدەكۆشێت دەك��ات و رەفتار پێوەندییەكان بەدروستكردنی ب���ارودۆخ���ی ن���وێ ب��ۆ خ��ۆی ئێوەوە بەالی دەستەبەربكات، مەیستەر وەاڵمێكی چ ئۆباما ئ��ەوەی ب��ۆ داوەت����ەوە؟ پیری بزانێت شتیتر زۆر ئ��ەم��ان��ەو هەوڵبدە ئەم كتێبە دەستبخەیت و

بیخوێنیتەوە.س�����ەرچ�����اوە: گ���ۆڤ���اری

نیوساینتست

23201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

Page 24: زانستی نوێ ژماره ١٦

24

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

سەفەر بۆ سەیرترین نـــــــــشینگەی سەرزەوی

ئەم شوێنە ترسێنەرە كە قەڕەوێڵەكانی دەفڕن و كەرەستەو شتومەكەكانی ناو ژوورەكان بەشێوەی پێچەوانە دانراون

لەالیەن )Lars Stroschen( هونەرمەندی ئەڵمانییەوە دیزاینكراوە، ئەو تێكۆشاوە »شاكارێكی هوونەری زیندوو«

بخوولقێنێت و ببێت بەهۆی ئەوەی گەشتیارانی بەرلین مانەوەیەكی پڕ لەبیرەوەری لەم هۆتێلەدا تاقیبكەنەوە.

بۆ ئەوانەی بەدوای تاقیكردنەوەی شوێنە سیحراوییەكانەوەن، قەاڵی فەرانسی )Chateau De Fougeret( دەتوانێت شوێنێكی سەرەنجڕاكێش بێت، دەروازەكانی ئەم قەاڵیە لەساڵی )1٣٣٧(دا دروستكراوەو زۆر كەس بڕوایانوایە خێوی لەگەڵدایە، گەشتیارەكان دەتوانن لەرێڕەوە كۆنەكانی

قەاڵكەدا پیاسەبكەن و وێنەی یادەوەری بگرن، بەهۆی مۆدەمێكەوە دەتوانن لەگەڵ رۆحەكانی ناو قەاڵكەدا پێوەندی بگرن.

بەهۆی تایبەتمەندی هونەری ژوورەكانەوە داوا لەمیوانەكان دەكرێت، شتومەكەكان بپارێزن، تێچووی مانەوە لەیەكێك لەژوورەكانی ئەم هوتێلە سەیرو دەگمەنە لە)100( دۆالرەوە بۆ شەوێك دەستپێدەكات.

لەنێو سەرەنجڕاكێشترین ژوورەكانی ئەم هوتێلە بریتییە لەژوورێكی وەرگەڕاوە كە هەموو كەرەستەكانی لەبنمیچەوە هەڵواستراوەو بۆ

حەوانەوە قووتووەكانی پشوودان لەنێو بنی ژوورەكەدا دانراوە.

ئەم كەسانە دەتوانن لەڕێرەوە كۆنەكانی قەاڵكە پیاسەبكەن و وێنەبگرن كە لەوانەیە وێنەی خێویشی

تێدابێت، تەنانەت ئەوانەی حەزیان لێیە بەشەو سەیری قەاڵكە بكەن دەتوانن مۆدمێك لەگەڵ خۆیاندا هەڵبگرن بۆ ئەوەی پێوەندی لەگەڵ ئەرواحی قەاڵكەدا دروستبكەن!

Page 25: زانستی نوێ ژماره ١٦

25201

ی 2یار

ئا، )1

6(ە

مارژ

سەفەر بۆ سەیرترین نـــــــــشینگەی سەرزەوی

ژوورێكیتر حەپسی تاكە كەسی پێدەوترێت، ژوورێكی حەپسی راستەقینەیە، تەنانەت بۆ ئەو كەسانەی كە دەیانەوێت نێو تابووت تاقیبكەنەوە، ژووری تابوتیش

دروستكراوەو ئەو هەلە دەرەخسێنێت تاوەكو وەنەوزێك لەنێو تابوتێكی داخراودا بدەیت.

میوانەكان دەتوانن لەنێو )٣0( ژووری ئەم كۆمەڵەیە كە هەركامیان جیاواز لەوانیتر دیزاینكراوە، یەكێك هەڵبژێرن و

بچنە نێو جیهانێكی سەیرەوە كە زۆر لەڕاستی دەچێت و دەتوانێت وێنەی جیهانی راستی لەمێشكتان بسڕێتەوە.

ئەگەر دەتانەوێت سەفەر بۆجیهانی فانتزی بكەن لەوانەیە چوون بۆ )Propeller Island City( باشترین بەربژار بێت، ئەم شوێنە شوێنێكی ترسناكە، قەرەوێڵەكانی دەفڕن و

كەرەستەكانی نێو ژوورەكان بەشێوەی پێچەوانە چنراون، ئەم شوێنە لەالیەن )Lars Stroschen( هونەرمەندەوە دیزاینكراوە، ئەو تێكۆشاوە شاكارێكی زیندووی هونەری

بخووڵقێنێت و ببێت بەهۆی ئەوەی میوانانی بەرلین سەفەرێكی پڕ لەبیرەوەری لەم ئوتێلەدا تاقیبكەنەوە.

ژیان لەنێو لەژووری ئاوێنەشدا زۆر سەرنجڕاكێشە، ئەم ژوورە بەشێوەی التەریبەو قەرەوێڵەی نووستنی ناو ژوورەكە

لەهەموو ئاراستەكاندا بەئاوێنە دەورەدراوە.

لەژوورێكدا كە قەرەوێڵەكەی دەفڕێت ژیان بەسەردەبێت، ئامادەبوون لەژووری ئەشكەنجەی دروستكراو دەتوانێت میوانەكان بكات بەئەكتەری فلیمی ترسناك، ژوورەكانیتر میوانەكە دەبات بۆ ژاپۆن و نیۆیۆرك و ناوچە خەونییەكان و ئارامی بۆدەگێڕنەوە

Giz

mag

:اوە

رچسە

وەرگێرانی: سەباح محەمەد

Page 26: زانستی نوێ ژماره ١٦

26

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

كۆمپانیای كڕینی ئۆنالینی ساڵی تاوەكو دەڵێت پە یپاڵ كڕیین بۆ كڕیاران )٢٠١٦(بەهەڵگرتنی پێویستییان ئیتر پارە نابێت، بەاڵم بەپێچەوانەی ئەمریكا، ئەمە تەسەورمان، لەم ك��ە نییە ئ��ەوروپ��ا ی��ان بووارەدا پێشڕەوە، بەڵكو ئەوە گەورەی هەنگاوی توركیایە بۆ ئەو مەبەستە هاوێشتووە.

م��اوەی��ەك��ە ق��س��ە ل��ەس��ەر نەختدەكرێت، پارەی نەمانی

كۆمپانیای ڤیزا پێشتر پێشبینی پارە )٢٠١٢( ساڵی كردبوو نامێنێت، بەاڵم پەیپاڵ پێشبینی )٥( ساڵی داهاتوو دەكات.

تەكنەلۆژیای بەكارهێنانی گۆڕەپانی »پێوەندییەكانی لەسەر )NFC( ن��زی��ی��ك«، هاندەكانی موبایل و پێناسەكان تاوەكو بە بەكارهێننانی نیشانە رادی��ۆی��ی��ەك��ان، زۆرخ��ێ��رات��ر كااڵكان ئاڵۆگۆرێ پێبكرێت.ب��ەه��ۆی سیستەمە ئ���ەم

ك��ارت��ێ��ك��ی ت��ای��ب��ەت��ی��ی��ەوە كە ل��ەن��ێ��و ه��ەن��دێ��ك م��وب��ای��ل��دا ئەم كاتێك دادەب��ەزێ��ن��رێ��ت، لەئامێری دەكەوێت كارتانە ،)NFC( خ���وێ���ن���دن���ەوەی ش���ەپ���ۆل���ە رادی���ۆی���ی���ەك���ان

ئاڵۆگۆڕی پێدەكرێت. )NFC( ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای

چۆن كاردەكات؟ئ���ام���ێ���ر دوو -١)NFC(وە بەپرۆسەسێری میتری )٤( دەگ��ەن��ە كاتێك

ی��ەك��ت��ری دەت���وان���ن ل��ەگ��ەڵ یەكتریدا پێوەندی بگرن.

)NFC( ٢- پرۆسیسەریكە جۆرێك پیناسەی رادیۆییە )RFID(ی دەتوانێت هەموو دات���اك���ان ل��ەن��ێ��وی��ان��دا ب��ڕی دوو لەنێوان كااڵ تێچوونی

ئامێرەكدا بگوازنەوە.ئاسایشی فاكتەرێكی -٣بتوانن هاككەرەكان نایەڵێت سیستەمەكەوە، ن��ێ��و بچنە سەرهەندەكان، ئەپلیكەیشنی

Page 27: زانستی نوێ ژماره ١٦

ناوەندێكی كاركردنی گونجاو دروستدەكات.

زیاتر ژمارەیەكی ئەگەر كۆمپانیاكانی لەبانكەكان و بخەنەگەڕ پرۆژەیە ئەم دراو سەردەمێك دەگەینە بەزوویی كە هاندەكانی موبایل جێگەی ج��زدان��ی پ���ارە دەگ��رێ��ت��ەوەو ك��اغ��ەز، جێگەی دیجیتاڵ سادەو زۆر تەكنەلۆژیایە ئەم ئەوەی لەگەڵ بەاڵم خێرایە، س��اڵ��ەه��ای��ە ب��وون��ی ه��ەی��ەو

بۆ گونجاو جێگرەوەیەكی پ��ارەی��ە، ب���ەاڵم ب��ەت��ەواوەت��ی ئەمە نەبووە، گشتگیر هێشتا ل��ەك��ات��ێ��ك��دای��ە ل��ەواڵت��ێ��ك��ی ج��ێ��گ��ەی ت���ورك���ی���ادا وەك وادی��ارە گرتووەتەوە، خۆی كە توركیادا وەك لەواڵتانی ئایدیا ن��وێ��ن، سیستەمەكان تازەكان باشتر وەردەگیرێن. م����ح����ەم����ەد س���زگ���ی���ن، سیستەم پیمنت بەڕێوەبەری شتێكمان »ئ��ێ��م��ە دەڵ��ێ��ت

ب���ەن���اوی ح��س��اب��ی ج���اری و لەپارەی لەپڕ ن��ەب��وو، چ��ەك ن��ەخ��ت��ەوە چ���ووی���ن ب���ەرەو ئێستا كریدێت، كارتەكانی تاوەكو ه��ات��ووە ئ��ەوە كاتی گ��رن��گ��ی ب��ەگ��ەن��ج��ەك��ان و بدەین، م��اڵ��ەوەش ژنەكانی تەكنەلۆژیای دەمانەوێت بۆیە ك��ری��دی��ت وەك����و )NFC(كارت بەكاربهێنیین، بەتایبەتی دەستیان كەسانەی ئ��ەو ب��ۆ كارتەكان و كریدیت ناگاتە دەیانەوێت میتۆدە مودێڕنەكان

بەكاربهێنن.ساڵی )٢٠( ل���ەم���اوەی راب�����ردوودا ت��ورك��ی��ا پ��ەرەی ك���ارت ب��ەك��ردی��ت زۆری هانی ف��رۆش��گ��ەك��ان داوە، بەكردیت دەدەن كرێكارەكان زیاتر م��ەك��ی ك���ارت ش��ت و ب��ك��ڕن ب��ۆ ئ����ەوەی خ��ەاڵت

وەربگرن.لەئێستادا هەلی ئەوە هەیە ب��ەم��ۆب��ای��ل و ك��ری��دت ك��ارت بنێریت، پ��ارە كەسێكیتر بۆ ب��ە ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی م��ۆب��ای��ل كەسێكیتر ژمارەی دەتوانیت پارەبنێریت، وەرب��گ��ری��ت و وەرگ������ر ك���ورت���ەن���ام���ەی���ەك ب��ەك��ۆدێ��ك��ی ت��ای��ب��ەت��ی��ی��ەوە پێدەگات كە ئەگەر ئەو كۆدە پارە پێدانی ئامێرێكی بەهەر بدات، دەتوانێت پارەی نەخت هەندێكجاریش وەربگریت، خۆی بۆ پەیامەكە دەتوانێت پارە لەئامێرەكان بنیرێت و وەربگرێت، بۆیە ئیتر پێویست لەگەڵ نەخت پارەی ناكات

خۆێدا هەڵبگرێت.ج��ی��م��ز، داول��������وروس، ل��ەب��ەڕێ��وەب��ەران��ی م��اس��ت��ەر ك���ارت م��ۆب��ای��ل ب��زن��س لەو ب������ارەوە دەڵ���ێ���ت »ك��ری��اڕ بەلێدانی بەخێرایی دەتوانێت م��ۆب��ای��ل��ەك��ەی ل��ەئ��ام��ێ��رەك��ە، لەم بكڕێت، رۆژنامە ق��اوەو پەیپاڵ دەتوانێت زۆر بوارەدا ئیتر چونكە یارمەتیدەربێت،

پێویست ناكات، مشتێ )٢٠( چاوەڕوانی دەربێنێت و لیرە

باقی پارەكەی بكات«.زۆر توركیا بانكەكانی ح���ەزی���ان ل��ەب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی )NFC( سادەیی سیستەمی یە لەكارەكانیانداو بۆ هاندانی كلیلی جێ مشتەرییەكانیان )NFC(ی������ان پ��ێ��دەب��خ��ش��ن، دەستی كاتژمێری تەنانەت )NFC(وە بەتەكنەلۆژیای

بەدیاریدەدەن.ژاپۆن و ساڵە چەندین بۆ )NFC( س���ەن���غ���اف���وورە لەئەمریكادا بەكاردەهێنن، گ��وگ��ڵ ه����ی����وادارە خ��ەڵ��ك كڕینەكانیان )Wallet( ب��ە

ئەنجامبدەن.ه���ەم���وو راپ���ۆڕت���ەك���ان بەكارهێنانی كە پیشاندەدەن ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای ك��ارت��ەك��ان��ی )كونتاكت لێس( لەبەریتانیادا، دەگ��ات��ە )٢٠١٦( ل��ەس��اڵ��ی خ���ۆی، رادەی زۆرت���ری���ن توركیا ل��ەوك��ات��ەدا بێگومان ل���ەپ���ێ���ش ه����ەم����وو واڵت����ە

ئەوروپییەكانەوە دەبێت. )NFC( ئ���ەوەی ل��ەگ��ەڵ لەتوركیادا زۆر پەرەیسەندووە، مۆبایالنەی ئەو هێشتا بەاڵم كارەبایی س��ووڕی هەڵگڕی بۆیە نیین، زۆر )NFC(ن، مۆبایل تەكنەلۆژیای دەبێت سیستەمەدا ئەم لەگەڵ خۆی ل��ەوە بیر ب��ۆی��ە رێكبخات، هەموو لەتوركیادا كراوەتەوە م��ۆب��ای��ل��ەك��ان س��ووڕێ��ك��ی بخرێتە تایبەتی ك��ارەب��ای��ی

سەر.ه���ەرچ���ەن���د خ��ەڵ��ك��ان��ی ح��ەزی��ان هێشتا ب��ەت��ەم��ەن بەاڵم پارەیە، لەبەكارهێنانی دەك���رێ���ت ه��ی��وادارب��ی��ی��ن، گ��ەن��ج��ەك��ان، وات���ە ن���ەوەی س���ەرس���ام ب��ەت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ا، هۆكارێك بن بۆ فراوانتربوونی

ئەم سیستەمە.وەرگێڕانی: كاوە

27201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

توركیا دەیەوێت پارە نەهێڵێت

Page 28: زانستی نوێ ژماره ١٦

28

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

پاشبەندی فایل

Page 29: زانستی نوێ ژماره ١٦

ئ������ەو پ���اش���ب���ەن���دەی ل��ەدوای كە )extension(هەر ن��اوی كۆتایی بەشی نیشاندەری هەیە، فایلێكەوە فۆرماتی ئەو فایلەیە، فۆرماتی دەڵێت بەكۆمپیوتەرەكە فایل كە ئەو فایلە لە چ جۆرێكە، ت���اوەك���و ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرەك��ە ب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی گ��ون��ج��او ك��ردن��ەوەی ب��ۆ دیاریبكات ئەو فایلە، دیارە ئەگەر تەنیا بگۆڕیت، فایلێك پاشبەندی ئ��ەم��ە ن��اك��ات��ە ئ����ەوەی كە فۆرماتی ئەو فایلەت گۆڕیوە هەر لەگەڵ ئ��ەوەی )لەبەر ش���اراوە دات����ای فایلێكدا مانای بەتەنیا ئ��ەوە هەیە(، فۆرماتێكی ه��ەی��ە ئ���ەوەی ن���اب���ەج���ێ و ن��ەگ��ون��ج��اوت هەندێك دروس��ت��ك��ردووە، بەستاندەرد لەفۆرماتەكان مانای ئ��ەم��ەش دادەن��رێ��ن، وای���ە ئ��ەو ف��ای��ان��ە ل��ەس��ەر كۆمەڵێك بنەما كاردەكەن بۆ خەڵكی بۆ شتەكان ئەوەی بۆ jpeg. ب��ك��ەن: ئ��اس��ان بۆ wav. وێنەییە، فایلی شێوەیە، بەو دەنگی و فایلی گەشەپێدەران جار هەندێك ف��ای��ل ف��ۆرم��ات��ی ت��ای��ب��ەت ب��ەخ��ۆی��ان دروس��ت��دەك��ەن، ی��اخ��ود گ���ۆڕان ل��ەش��ێ��وەی پ��رۆس��ێ��س��ك��ردن��ی ج���ۆرە ف��ۆرم��ات��ێ��ك��ی دی��اری��ك��راودا زۆر كەم و ئەمەش دەك��ەن، فایل دنیایەك وای��ە م��ان��ای ف��ۆرم��ات��ی س��ەی��رو س��ەم��ەرە هەر فایلێك دەكرێت هەیە، هیچ پاشبەندێكیشی نەبێت.

ئەو فۆرماتەی كە دەبێت ل��ەه��ەم��وو ف��ۆرم��ات��ەك��ان��ی ت���ر زی���ات���ر ئ��اگ��ادارب��ی��ت ئەگەر )دیارە لەكردنەوەیان چییە( فایلە ئ��ەو نەزانیت ئەم ).exe(ی��ی��ە، فۆرماتی پێیان ك��ە ف��ای��ان��ە ج���ۆرە )executable( دەوت��رێ��ت باینەری لەپاكێجێكی بریتین

)وات����ە پ��رۆگ��رام��ێ��ك(، كە سروشتی یاخود كۆدەكان، پرۆگرامەی ئەو راستەقینەی چۆنێتی ش����اردووەت����ەوە، ك��ارك��ردن��ی پ��رۆگ��رام��ەك��ە پشت بەو كۆدانە دەبەستێت ك���ە ئ����ەو گ���ەش���ەپ���ێ���دەرە كە بەزمانێك نووسیویەتی مرۆڤ تێیدەگات و دەتوانێت ئەو پ��اش��ان بیخوێنێتەوە، دەك��رێ��ن كۆمپایل ك��ۆدان��ە )وات����ە وەردەگ���ێ���ڕرێ���ن بۆ واتە ئامێر كە زمانێك سەر ی��ان هەر ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرەك��ە، ئامێرێكی تر تێیدەگات(، بەم پرۆگرامێ بێچووە شێوەیە ل��ەدای��ك��دەب��ێ��ت. )exe(رووكەش وەها دەتوانرێت ب���ك���رێ���ت و رووخ����س����اری ب��گ��ۆڕرێ��ت ك��ە ل��ەه��ەم��وو ش��ت��ێ��ك ب���ك���ات، ك���ەوات���ە ئەم كاتێك تەنیا دەب��ێ��ت كە بكەیتەوە فایانە جۆرە

دڵنیابیت، لەسەرچاوەكەیان كۆدێك هەموو لەڕاستیدا كردن بەكۆمپایل پێویستی لەزمانەكان هەندێك نییە، ی���ان ،)interpreter(بۆ بەكاردەهێنن )ئینجن( كۆدەكانیان، پرۆسێسكردنی كە ئەمە زیاتر لەحاڵەتی زمانە وەك هەیە سكرپتییەكاندا لەزمانە پرۆگرامسازییەكاندا. script-( بزوێنی سكرپتل��ەب��اك��گ��راون��دا، )engineلەگەڵ كار لەپشتەوە وات��ە ك���ۆدەك���ەدا دەك����ات، وات��ە كۆمپایل كە زمانانەی ئەو جێبەجێدەبن خێراتر دەكرێن بەهۆی ئەوان ئەوەی لەبەر جێبەجێنابن، ئ��ی��ن��ج��ن��ەوە ه��ەرچ��ۆن��ێ��ك ب��ێ��ت زم��ان��ە س��ك��رپ��ت��ی��ی��ەك��ان ك��ارك��ردن ل���ەگ���ەڵ���ی���ان ئ���اس���ان���ت���رە. لەهەردوو حاڵەتەكەدا، مەرج )executable( فایلێك نییە

نەبوو )exe.( واتە نەبوو، بێكێشە س��ەالم��ەت و ئ���ەوا

بێت.ئەگەر تووشی پاشبەندی بەالتەوە كە بوویت فایلێك سەیربوو نەتزانی چییە، ئەوا www.whatis.( ب��چ��ۆرە www.google.( یان ،)comcom(و بۆ ئەم دەستەواژەیە

بگەڕێت: what is every file«

»?format in the worldwhatis.( لەوێبسایتی

لیستی دەت��وان��ی��ت )comپاشبەندو هەموو ئەلفابێتی پێناسەكانیان لەگەڵ ئەدرێسی

چەندین سایتی تر ببینیت.

سەرچاوە: 1337 haxor hand-

book, tapeworm, Sams Publishing, 2005و: بڕیار عوسمان

29201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

Page 30: زانستی نوێ ژماره ١٦

30

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژLE - ئینفینیتی

لوكسترین ئۆتۆمبێلی سەوزی جیهانئەم تێدەكۆشێت ئینفینیتی نموونە ئۆتۆمبێلە كە لەپێشانگەی كەوتە ن��ی��وی��ۆرك��دا ئۆتۆمبێلی دوو ت��اوەك��و خەڵك ب��ەردی��دی ئەم ب������ازارەوە، بخاتە ساڵیتر كۆمپانیایە پێشتر بە بەرهەمهێنانی )Essence( ن��م��وون��ەك��ان��ی پ��ی��ش��ان��ی��دا )E-Merge( و سپۆرتی ئۆتۆمبێلی دەت��وان��ێ��ت پاك بەرهەمبهێنێت، بەاڵم دیزاینی ئامادەكردنی )LE(و نموونەیی شێلگێرانەتریین بەرهەمهێنان، بۆ چاالكی ئەم كۆمپانیایە بۆ هاتنە نێو

بازاڕەكانی ئۆتۆمبێلی كارەبایی.)LE(دا لەدیزاینی ئینفینیتی زیاتر لەوەی ئۆتۆمبێلێكی كارەبایی بەشێوەی هەمیشەیی دیزاین بكات، كارەبایی ئینفینیتیێكی لەڕاستییدا

دیزاینكردووە.بەپێچەوانەی ئۆتۆمبێلە ئەم نیسان كارەباییەكانی ئۆتۆمبێلە )i-Miev( میتسوبیشی لیڤ و سیدانێكی بەڵكو نییە، بچووك سپۆرت بەقەبارەی )G( ئینفنیتییە.ئۆتۆمبێلە ئ���ەم ه��ەرچ��ەن��د

ئینفینیتی ئۆتۆمبێلەكانیتری وەك لەچاو ب��ەاڵم نییە، چاوگر زۆر زۆر كارەباییەكانیتر ئۆتۆمبێلە

سەرنجڕاكێشە.وەك ك��ۆم��پ��ان��ای��ەش ئ����ەم ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��ان��ی��ت��ر ن��ەی��ت��وان��ی��ی��وە دریژەكان رێگە بۆ ئۆتۆمبێلێك دی����زای����ی����ن ب����ك����ات، ب����ەاڵم ب��ەدروس��ت��ك��ردن��ی ب���ارودۆخ���ی ئایرۆداینامیك لەوانەیە لەوزەكەی

باشترین سوود وەربگیرێتدواوەی ب���ەرزب���وون���ەوەی

ئۆتۆمبیلەكە و تایەكانی بەتەواوەتی دی��زای��ن��ك��راوە، ئایرۆداینامێكی دەبێت ب��ەرزب��وون��ەوەی الك��ان��ی بەرگری كەمترین ئەوەی بەهۆی هەوا كاربكاتە سەری و هاوكۆڵەی بەرگرییەكەی گەیشتووە بەژمارەی )٠.٢٥( س��ەرس��ووڕه��ێ��ن��ەری )ئ����ەم ژم����ارەی����ە پ��ی��ش��ان��دەری لەبەرانبەر ئۆتۆمبێلەكەیە بەرگری

هەوادایە(.هەرچەند ئینفینیتی وردەكاری

Page 31: زانستی نوێ ژماره ١٦

31201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

ئۆتۆمبێلەكەی بزوێنەری هێزی دەتوانێت ب��ەاڵم رانەگەیاندووە، لەمتردا نیوتن )٣٢٥( زەب���ری بەرهەمبهێنێت، كە ئەمە تاودانێكی دەدات، بەئۆتۆمبێلەكە ب���اش دەكرێت ئۆتۆمبێلەكە باترییەكانی باش بەخێرایی شارو بەكارەبای

پڕبكرێنەوە.ل��ەن��ێ��و ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ەك��ەدا نەوەی پێوەندییەكانی سیستەمی

ب��ەك��اره��ات��ووە، شۆفێر داه��ات��وو دەورووبەری بەئاسانی دەتوانێت خ���ۆی ك��ۆن��ت��ڕۆڵ ب��ك��ات، ئ��ەم لەجووتێك بریتییە سیستەمە پێویستەكان زانیارییە كە شاشە لێخۆری ب���ەردەس���ت دەخ���ات���ە ئۆتۆمبێلەكە، هەروەها سیستەمێكی كە دان���راوە تێدا پێشكەوتووی یارمەتی شۆفیرەكە دەدات تاوەكو

باتری پڕكردنەوەی وێستگەكانی بدۆزێتەوە.

كورسی ل��ەژێ��ر باترییەكان دانراوەو رووناكیێكی نەفەرەكاندا هێواشی شیین بەهۆی گڵۆپەكانی ن����اوەوەی ل��ەف��ەزای��ی )LED(ب��اودەب��ێ��ت��ەوەو ئۆتۆمبیلەكەدا كورسییەكان بەچەرم داپۆشراون.

نموونانەی ئ��ەو ل��ەوان��ەی��ە رەنگەكانییان ب��ازاڕەوە دێنە كە )LED( جۆراوجۆر بێت، لەوانەیەئۆتۆمبێلەكە الب��ب��رێ��ن و ی��ەك��ان ب��ەس��ی��س��ت��ەم��ی پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووی تەیاربكرێت، رۆژ پێوەندییەكانی ب��ازاڕ بۆ ئۆتۆمبێلە ئ��ەم هاتنی لەوانەیە زۆر ئۆمێدبەخش بێت.

Page 32: زانستی نوێ ژماره ١٦

32

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

د. كانی موستەفا رەووفلەدایكبووی ساڵی )1٩٨٣( لەسلێمانی

لەساڵی )200٤(دا بەكالوریۆسی لەزانستی فیزیادا لەزانكۆی سلێمانی وەرگرتووە

كاردیف لەزانكۆی دكتۆرای )2010(دا لەساڵی لەبوواری زیندەئەستێرەناسییدا وەرگرتووە

زانكۆی دكتۆری تەمەنتریین بەكەم لەئێستادا سلێمانی هەژمار دەكرێت.

Page 33: زانستی نوێ ژماره ١٦

س���ەرچ���اوەی ژی��ان��ی س��ەر ژی��ان ب��وون��ی ئ��ەگ��ەری زەوی و ت��ەن��ان��ەت زەوی ل�������ەدەرەوەی شێوازیشدا لەسادەترین ئەگەر بووە مرۆڤەكان پرسیاری بێت، مرۆڤایەتی و مێژووی بەدرێژایی ب��ووەت��ە رازە ئ��ەم دۆزی���ن���ەوەی لێكۆڵەری زاناو سەدان خولیای

مێژووی زانستەكان. بوونی ژیان لەدەرەوەی زەوی بووەتە س��ەدەی��ە نیو م���اوەی بۆ زانستەكان و گرنگی بابەتێكی ل���ەالی���ەن ه��ەن��دێ��ك ل��ەن��اوەن��دە )لەوانەش جیهانەوە زاستییەكانی ناسا( گرنگی ئەوتۆی پێدەدرێت. ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ب����ەم ب�����ووارە چاالكەی زانست دەوترێت زیندە .)Astrobiology( ئەستێرەناسیزانكۆی كاردیف وەك یەكێك بەریتانیا بەناوبانگەكانی لەزانكۆ بەشێوەیەكی )٢٠٠٠(دا لەساڵی توێژینەوەی سەنتەرێكی فەرمی ئەستێرەناسی ب��ەزی��ن��دە تایبەت سەنتەری ب��ەن��اوی دام���ەزران���د زیندەئەستێرەناسی بۆ كاردیف Cardiff Centre for(

.)Astrobiologyرەئ��وف موستەفا كانی د. مامۆستای بەشی فیزیای زانكۆی دكتۆرای دەرچ��ووی سلێمانییەو زان��ك��ۆی ك��اردی��ف��ە ل��ەب��وواری چەندین زیندەئەستێرەناسییداو ب��اب��ەت��ی زان��س��ت��ی ل��ەم ب����ووارەدا جیهاندا بەناوبانگەكانی لەگۆڤارە تەنیا ئ���ەو ب���اوك���ردووەت���ەوە، لەتەمەنی )٢٧( ساڵییدا توانیوێتی

وەربگرێت و دكتۆرا بڕوانامەی دكتۆری گەنجترین ناونیشانی بۆ ئێستا تا سلێمانی زان��ك��ۆی

خۆی دەستەبەر بكات.بۆ زانیاری زیاتر لەسەر ئەم زانی بەپێویستمان نوێیە ب��ووارە كانی د. لەگەڵ گفتۆگۆیە ئەم ب��ووارە ئەم توێژەری تەنیا وەك

لەكوردستاندا ئەنجامبدەین.زانستی نوێ: بۆچی بوواری لەخوێندنی زیندەئەستیرەناسییت پێمان بەكورتی هەڵبژاردو بااڵدا بڵێ ئەم بووارە باسی چیدەكات؟

د. كانی: كاتێك خوێندكاری لەزانكۆی ب��ووم بەكالیۆرۆس بۆ ) ٢٠٠٠( سااڵنی سلێمانی لەهەموو ئەستێرەناسی ،)٢٠٠٤(زیاتر فیزیا ت���ری ب��اب��ەت��ەك��ان��ی كە پ��اش��ان راك��ێ��ش��ا و سەرنجی بڕیارمدا لەسەر خوێندنی دكتۆراو ئ��ەو ب��ەش��وێ��ن گ����ەڕان دووای بابەتانەی ئەستێرەناسی كە لەگەڵ من زانستییەكانی خولیا ح��ەزو یەكدەگرنەوە، بەڕێكەوت بەبابەتی ئاشنابووم و ئەستێرەناسی زیندە بەم شێوەیە بڕیارمدا بەهەڵبژاردنی ئەم بووارە وەك رێچكەی زانستی

خۆم بۆ داهاتوو. باس زی��ن��دەئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ی، ل���ەس���ەرچ���اوەو ب��اوب��وون��ەوەو پ��ەرەس��ەن��دن و داه��ات��ووی ژی��ان ه��ەس��ارەی زەوی ل�����ەدەرەوەی دەك���ات و ب���ەدووای دۆزی��ن��ەوەی شوێنێكی تری گونجاوە بۆ ژیان لەكۆمەڵەی خۆردا جگە لەزەوی، یان هەسارەیەكی تری گونجاو بۆ

ژیان لەدەرەوەی كۆمەڵەی خۆرو گەردوونەدا، ئەم تری لەبەشێكی دەی��ەوێ��ت ئەستێرەناسی زی��ن��دە بداتەوە پرسیارانە ئ��ەو وەاڵم��ی كە ئایا دەكرێت ژیان لەشوێنێكی ت��ری ئ��ەم گ��ەردوون��ەدا هەبێت، دەت��وان��رێ��ت ئ��ەگ��ەر هەیە چ��ۆن بدۆزرێتەوە؟ یاخود دەكرێت ژیان لەهەسارەیەكەوە بۆ هەسارەیەكیتر ب���گ���وازرێ���ت���ەوە؟ ئ���ەگ���ەر ئ��ەم ئایا ژیان گواستنەوەیە رووبدات، توانای خۆگونجاندنی هەیە لەگەڵ نوێیەدا كە رووبەرووی بارە ئەو پرسیارانەن ئەو ئەمانە دەبێتەوە؟ زیندەئەستێرەناسی توێژەرانی كە عەوداڵی سەدەیە نیو م��اوەی بۆ لەم وەاڵمەكانیان، دۆزی��ن��ەوەی فیزیاو وەك زانستەكانی بووارەدا ئەستێرەناسی و كیمیاو بایۆلۆژی و زەویناسی و بایۆلۆژی و مایكرۆ چەندین زانستیتر یەك دەگرنەوە.

زانستی نوێ: پاڵنەری زاتی و سروشتیت بۆ ئەوەی ئەم بووارە

بخوێنێت چیبوو؟د. كانی: هەر لەقۆناغەكانی ئ��ام��ادەی��ی��ەوە ك��ات��ێ��ك س��ەی��ری ئەستێرەكانم دەكرد ئەو پرسیارەم دەكرێت ئایا كە ال دروستدەبوو ئەستێرانەدا ئەم هەموو لەنێوان بوونی زەوییدا لەسەر تەنیا ژیان هەبێت؟ هەروەها فیلمە خەیاڵییە پرسیارەی ئ��ەم زانیستییەكانیش زیاتر لەزیهنمدا تۆخ دەكردەوە.

ئەستێرەناسی نوێ: زانستی الیەنی زۆری هەیە، بۆچی لەناو هەموو ئەو الیەنانەدا ئەم الیەنەت

هەڵبژارد، واتە توێژینەوە دەربارەی ژی���ان ل������ەدەرەوەی ه��ەس��ارەی

زەوی؟زان���ای وەك ك���ان���ی: د. گرینسپوون دەی��ڤ��د بەناوبانگ دەڵێت )David Grinspoon(»زیندە ئەستێرەناسی ئەو بووارەیە كە گریمانەی نەزانراو نهێنییەكان لەسەر تیۆریە زانستییە زانراوەكان ب��ون��ی��ات دەن��ێ��ت«، م��رۆڤ��ەك��ان هەمیشە خولیای دۆزینەوەی نهێنی و نەزانراوەكانن، رەنگە ئەمە پاڵنەری زانیستییەكانیش توێژەرە سەرەكی ب��ێ��ت ل��ەت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان��ی��ی��ان��دا، ب��ووارە ب��ەم ئاشنابوونم لەگەڵ كە تێگەیشتم لەسەرەتاوە ه��ەر زی��ن��دەئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ی زۆرت��ری��ن لەناو هەڵگرتووە لەخۆیدا رازی بۆیە ئەستێرەناسییدا، بووارەكانی بڕیارمدا بەهەڵبژاردنی ئەم بووارە خ��ۆم، پسپۆڕی ب����وواری وەك یەكێك لەهۆكارەكانی تر ئەوەبوو كە هەر لەسەرەتاوە توانیم ئۆفەری زان��ای الی دك��ت��ۆرا خوێندنی چاندرا ئەستێرەناسی بەناوبانگی Chandra( سینگا وی��ك��رام��ا )W i c k r a m a s i n g h eب��ەدەس��ت��ب��ه��ێ��ن��م ك���ە ب��ەب��اوك��ی زیندەئەستێرەناسی نوێ دادەنرێت و ئەمە جگە لەوەی خاوەنی چەندین گرنگە زانستی پۆستی خەاڵت و )٣٥٠( كتێب و )٢٥( لە زیاتر باوكردووەتەوە زانستی پەیپەری لەسەر بنەڕەتییان كاریگەری كە تەواوی بووارەكانی ئەستێرەناسی

هەبووە.

33201

ی 2یار

ئا، )1

6(ە

مارژ

الوترین دکتۆری زانکۆی سلێمانی بەدوای ژیان لەدەرەوەی

زەویدا دەگەڕێت

Page 34: زانستی نوێ ژماره ١٦

34

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

چاندرا خۆی راستەخۆ دەبووە )Supervisor( س��ەرپ��ەرش��ی��ار ئەمەش هەلێكی ی خوێندنەكەم، ب��ۆ م���ن، چونكە ب���وو گ��رن��گ خوێندن ئۆفەری بەدەستهێنانی جیهان بەناوبانگەكانی لەزانكۆ ئەوەندەی ئەوە گرنگ نییە كە كێ سەرپەرشتیاری مامۆستاو دەبێتە خ��وێ��ن��دن��ەك��ەت، ب��ەت��ای��ب��ەت بۆ ت��ووان��ای ك��ە دك��ت��ۆرا خوێندنی مامۆستاكەت كاریگەری گەورەی ئەنجامەكانی ل��ەس��ەر دەب��ێ��ت خوێندنەكەت و ئاستی پێگەیشتنت

لەو بووارەدا.زان��س��ت��ی ن����وێ: ل��ەك��ات��ی خ��وێ��ن��دن��ی دك��ت��ۆراك��ەت ب��ە چ

ئەنجامێك گەیشتییت؟ئ��ەوەی دووای ك��ان��ی: د. ل��ەس��ەن��ت��ەری )٢٠٠٦( س��اڵ��ی زیندەئەستێرەناسی كاردیف دەستم چەندین لەسەر كرد، بەخوێندن ن��م��وون��ەی ج���ی���اواز ك��ارم��ك��رد لێدەكرا ئ��ەوەی��ان گ��وم��ان��ی ك��ە گواستنەوەی لەسەر بن بەڵگە ژی��ان ل����ەدەرەوەی زەوی���ۆەوە بۆ سەرزەوی، لەوانەش، چەندیین بە بەردبووی وردم لەئاستی مایكڕۆدا بۆ بەڵگەبوون كە دۆزی��وەت��ەوە، ل���ەدەرەوەی ژی��ان گواستنەوەی زەوییەوە بۆ سەر زەوی لەڕێگەی نەیزەك و ئەو تەنە ئاسمانیانەیتر كە زەوی، سەر كەوتوونە ب��ەردەوام دەكرێت بووترێت چەندیین جۆر ژیان لەسەر هەسارەكانیتر هەبووە

كە گواستراوەتەوە بۆ هەسارەكەی پانسپێرمیا تیۆری هەروەك ئێمە،

)Panspermia( باسیدەكات.زان��س��ت��ی ن�����وێ: ت��ی��ۆری

پانسپێرمیا باسی چیدەكات؟د. كانی: ئەم تیۆرییە باسی ئەوەدەكات ژیان شتێك نییە لەسەر دروستبووبێت و ه��ەس��ارە ی��ەك لەهەموو ژی��ان بەڵكو نەمێنێت، بەردەوامی بە هەیەو گەردووندا هەسارەیەكیتر بۆ لەهەساریەكەوە وەك ئاسمانییەكانی تەنە بەهۆی پانسپێرمیا دەگوازرێتەوە. نەیزەك لەسەردەمی ه��ەر بیرۆكە وەك هەبووەو بوونی یۆنانییەكانەوە ل��ەس��ەدەی ن����ۆزەدەو س��ەرەت��ای زان��اك��ان بیستەمیشدا س���ەدەی ئاماژەیان پێداوە، بەاڵم بەبێبوونی گریمانەیە ئ��ەم ك��ە ب��ەڵ��گ��ەی��ەك پێچەوانەكەی ی��ان بسەلمێنێت، پیشانبدات، تا ئەوەی مامۆستاكەم چ����ان����درا وی���ك���رام���ا س��ی��ن��گ��او فرێد سێر ئەویش مامۆستاكەی كە )Sir Fred Hoyle( هۆیڵ ئەستێرەناسی زانای بەگەورەترین س����ەدەی ب��ی��س��ت��ەم دادەن���رێ���ت، سەدەی حەفتاكانی لەناوەڕاستی پانسپێرمیا ت��وان��ی��ان راب�����ردوو ل��ەگ��ری��م��ان��ەی��ەك��ەوە ب��گ��ۆڕن بۆ مۆدێلێكی بەڵگەدارو تیۆرییەكی نوێیان لەم تیۆرییە پێشكەشكرد كە تێیدا جەختیان لەسەر ئەوە كردەوە كە فۆرمەكانی ژیان بەردەوام دێنە زەوی و گۆی هەوای بەرگە ناو

سەرچاوەكانیان.زانستی نوێ: چ نموونەیەكی بەكارهێناوە سەرنجڕاكێشت

لەكاتی خوێندنەكەتدا؟زۆرم نموونەی كانی: د. كە نەیزەك چەندین بەكارهێناوە، لەهەندێك شوێنی زەوییدا لەالیەن ن��اس��او چ��ەن��د دام��ەزراوەی��ەك��ی بەدەستمان دۆزرابوونەوەو ترەوە گەیشتبوو، هەروەها بارانی سوور

كە لەساڵی )٢٠٠١(دا باریبوو.زان��س��ت��ی ن�����وێ: ب���اران���ی لەگەڵ ج��ی��اوازی چییەو س��وور بۆمان لەچیدایە؟ ئاسایی بارانی

روونبكەرەوە ب���اران���ە ئ����ەم ك���ان���ی: د. خوێناوییە، ب��اران��ە ی��ان س���وورە، لە ك��ە ب��وو نائاسایی بارانێكی لەویالیەتی )٢٠٠١/٧/٢٥(دا ئەم ب���اری، لەهیندستان كرێال بارانە تاساڵی )٢٠٠٦( بەبارانێكی چونكە ه��ەژم��اردەك��را، ئاسایی بەهۆی سوورییەكەی پێیانوابوو چەند لەگەڵ ب��ووە تێكەڵبوونی لەسەر س��وور ق��ەوزەی جۆرێك )٢٠٠٦( لەساڵی ب��ەاڵم زەوی، زیندەئەستێرەناسەكانی سەرنجی ئەم كە راكێشا، خ��ۆی الی بۆ سوورییە لەوانەیە بەهۆی هەندێك بووبێت زی��ن��دووەوە گیانلەبەری زەوییەوە گ��ۆی ل���ەدەرەوەی كە هاتبێتن، چونكە هیچ زیندەوەرێكی لەو جۆرە تائێستا لەسەر زەوییدا تایبەتمەندی ن����ەدۆزراوەت����ەوە، ئ��ەم زی��ن��دەوەران��ە ل��ەوەداب��وو كە پلەی )٣٠٠( گ��ەرم��ی لەپلەی پلەی )٣٨٠( ت��اوەك��و سیلیزی دەمێننەوەو بەزیندوویی سیلیزی هەڵگری )DNA(و )RNA( نیین، گریمانە دەكرێت ئەم زیندەوەرانە ل��ەڕێ��گ��ەی ن��ەی��زەك��ەك��ان��ەوە لەو كە هاتبێتن ئاسمانییانەوە تەنە دەژی��ن، لەسەر تەنۆلكانەی ئەم پاشان لەگەڵ هەوردا تێكەڵبوون و هاتوونەتە ب��اران��ەوە ل��ەڕێ��گ��ەی چەند پێش چونكە خ����وارەوە، ك��ات��ژم��ێ��رێ��ك ن��ەی��زەك��ێ��ك ل��ەو ناوچەیەدا كەوتووەتە سەر زەوی.

باوبوونەوەی هۆكاری رەنگە پەتاكانی وەك ئەنفلۆنزای باڵندەو

نەخۆشییە نوێیەكان بن. بەڵگە ئایا ن��وێ: زانستی لەسەر ژی��ان زەوی پێش هەیە

هەسارەیەكیتر هەبووبێت؟لەوانەیە بەڵێ ك��ان��ی: د. ژیانی مەریخ هەسارەی لەسەر

میكرۆبی هەبووبێت. زانستی نوێ: ئایا لەدەرەوەی ژیان بۆ بەڵگە خ��ۆر كۆمەڵەی

هەیە؟دەس��ك��ەوت��ن��ی ك��ان��ی: د. بەڵگە لەدەرەوەی كۆمەڵەی خۆر كارێكی ئاسان نییە النیكەم ئێمە لەزانكۆی كاردیف ئەو تواناییەمان

نەبوو.گەشبینی ئایا نوێ: زانستی كۆمەڵەی ل�����ەدەرەوەی ب���ەوەی خۆر گیانلەبەر چ هۆشمەند، یان

ناهۆشمەند هەبێت؟د.كانی: بەڵێ زۆر گەشبینم، بڕوام پێیەتی، چونكە لەگەردووندا كۆمەڵەی خۆرو زەوی شوێنێكی م��ەرج ه��ەڵ��ب��ەت نییە، تایبەتی ژیان وەك رێ��ك ژیانە ئ��ەو نییە هەوڵەكانیش بێت، زەوی لەسەر لەئارادان بۆ دۆزینەوەی بنەماكانی ژیان لەبەشەكانی تری گەردووندا ب��ەت��ای��ب��ەت ل���ەڕێ���ی ش��ەپ��ۆل��ە ژێر شەپۆلەكانی رادیۆییەكان و س��وورەوە كە ب��ەردەوام بەهەموو گەردووندا باودەبنەوەو هەڵگری دەرب��ارەی ووردن زۆر زانیاری

Page 35: زانستی نوێ ژماره ١٦

چی ڕوودەدات ئەگەر پێستی لەشی مرۆڤ بتوانێت بەرگری لەفیشەكێكی خێرا بكات و نەهێڵێت بیبڕێت؟

لەئێستادا شانەیەكی نوێ لەالیەن بەهرەمەند جالیال ئیسایدەوە بۆ داهاتوو دیزاینكراوە كە پێشنیاری بەهێزكردنی خانەكانی پێستی دەتوانێت كە جاڵجاڵۆكە ئاوریشمی ب��ەدەزووی دەكات مرۆڤ ببێت، كون ئ��ەوەی بەبێ بوەستێنێت تەقیو خێرای فیشەكێكی ئێمەدا لەچاوی جاڵجاڵۆكە تۆڕی دەزووەكانی تاڵ و هەرچەندە الواز دێنە بەرچاو، كەچی پارچە قوماشێكی چنراو لەئاوریشمی بۆ كە ماددەیەی )ئەو لەكەڵڤەر بەهێزترە چوارجار جاڵجاڵۆكە

جلی دژە فیشەكی سەربازی بەكاردێت(.لەیەكەم ساتە وەختی بەركەوتنی فیشەكەكە، پێستی زیندە نەخشە تەقیوی فیشەكێكی تەوژمی هێزو ئەندازەیی بەشێوەی بۆكێشراو نیو خێرا كەمدەكاتەوە، بەاڵم ئەم بەرگریكردنە سنوری دیاریكراوی خۆی هەیە، كاتێك فیشەكێك بەفول خێرایی خۆی )329م/چركە( دەتەقێنرێت دەتوانێت كونی بكات و بچێتە ژوورەوە، بەاڵم هەمان پێستی مرۆڤی پێستی مرۆڤ و بەرازو پێستی لەسەر تاقیكردنەوە

پێستی دژە فیشەكبەهێزكراو بەئاوریشمی كرمی ئاوریشمی ئاسایی كراوە و كە بووە

هۆی كون بوونیان بەنیو خێرایی فیشەكەكە.بۆ كاریانكرد ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی تیمێكی مەبەستەش ئ��ەم ب��ۆ یەكەمجار نوێ، ماددەیەكی ئەوها بەدەستهێنانی دروستكردن و بایۆلۆجی لەتاقیگەیەكی ئاوریشمیان كرمی كۆپیكراوو بزنی بەرهەمهێنانی بۆ ئامادەكرد ئەمریكا ئوتاهی ویالیەتی لەزانكۆی خاوەكە ماددە توانیان بەمەش جاڵجاڵۆكە، ئاوریشمی پرۆتینی بەمەبەستی باشوور كۆریای بۆ بینێرن پاشان بەدەستبخەن و گۆڕینی لەقۆزاخەوە بۆ دەزوو پێش ئەوەی لەئەڵمانیا بچنرێت بۆ خانە لەنێوان جێگیركرا ئامادەكراوەكە ئاوریشمە پاشان ریشاڵ، كیمیایی دكتۆری لەالیەن كە پێست بۆكراوەكانی ئەندازە زیندە لەهۆڵەندا الیدن لەزانكۆی ئەلغالبزوری عەبدلوهاب زیندەوەر دوو پێستە لەگەشەسەندنی، هەفتە پێنج دوای پێدرابوو، پەرەی

ڕەگەكە )تێكەڵەكە( ئاماددەبوو بۆ ئامانجی دیارییكراو.وەرگێڕانی لەئینگلیزییەوە: دانەر داوودی

سەرچاوە: نیو ساینستیست

35201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

Page 36: زانستی نوێ ژماره ١٦

36

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

لەدەرهێنانی یۆرانیۆمەوە، تاوەكو بەرهەمهێنانی وزە

Page 37: زانستی نوێ ژماره ١٦

وێستگەی )٤٠٠( نزیكەی جیهاندا لەسەرانسەری ناوكی )%١٧( بەنزیكەی كە چاالكن

دابییندەكەن، جیهان كارەبای ی لەبەكارهێنانەكانی یەكێكیتر ریاكتەرە ناوەكییەكان بەرهەمهێنانی بۆجوواڵندنی پێویست هێزی ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ان و ژێ��ردەری��ای��ی��ە

ئەتۆمییەكانە.ی��وران��ی��ۆم م����اددەی خ��اوی سەرەكی پێویست بۆ بەرهەمهێنانی ئاشتییانە و ل��ەپ��رۆگ��رام��ە وزە لەكانە ناوكییەكانە و عەسكەرییە سەرزەوینییەكان ژێ��رزەوی��ن��ی و دەردەه��ێ��ن��رێ��ت، ه��ەرچ��ەن��د ئەم جیهاندا لەسەرانسەری تووخمە بوونی هەیە، بەاڵم تەنیا قەبارەیەكی بەشێوەی تووخمە لەم بچووك

چڕ لەكانەكاندا دەدۆزرێتەوە.ك��ات��ێ��ك ن���اوك���ی ئ��ەت��ۆم��ی یۆرانیۆم لەكارلێكێكی زنجیرەییدا ئازاد وزە زۆر بڕێكی دەشكێت

دەبێت.ئەتۆمی ن��اوك��ی بۆشكانی ی��وران��ی��ۆم، ن��وت��رۆن��ێ��ك ب���ەرەو ن���اوك���ەك���ەی دەه���اوێ���ژرێ���ت و لەئاكامی ئەم پرۆسەیەدا، ئەتۆمەكە ئەتۆمی ب���ەدوو دەب��ێ��ت شیتەڵ نیوترۆنی ژم��ارەی��ەك بچووكترو نوێ ئازاددەبن، هەركام لەم ناوكە نوێیانە ناوكی نوێتر لەپرۆسەیەكی

زنجیرەییدا شیتەڵ دەكەنەوە.ك���ۆی ب��ەرس��ت��ای��ی ئ��ەت��ۆم��ە ب���چ���ووك���ەك���ان ك���ە ل��ەش��ی��ت��ەڵ بوونەوەی یورانیۆم دروستدەبێت ئەتۆمە سەرەتایی لەبەرەستایی وات��ای ئەمە كەمترە، گ��ەورەك��ە كە سەرەتای بەرەستای ئەوەیە لەڕاستییدا وون��ب��ووە ب��ەڕواڵ��ەت بووە بەوزە، ئەم وزەیە لەڕێگەی فرموولەیی )E=mc^2( ئەنیشتاین

دەكرێت حسێببكرێت.ی��وران��ی��ۆم ب��ەش��ێ��وەی سێ لەسروشتدا ج��ی��اواز ئایزۆتۆپی بوونی هەیە، دوو جۆری سەرەكی )٢٣٥(و لەیورانیۆمی بریتییە پرۆتۆنەكانییان ژمارەی ،)٢٣٨(یەكسانەو تەنیا جیاوازییان لەسێ

لەناوكی كە زیادەدایە نیوترۆنی یورانیۆمی )٢٣٨( دایە، ژمارەكانی پیشاندەری )٢٣٨( )٢٣٥(و نیوترۆنەكانی پرۆتۆنەكان و كۆی دووان��ە لەم هەركام ناوكە، ناو

پێیاندەوترێت ئایزۆتۆپ.بەرزترین بەدەستهێنانی بۆ ئ��ەن��ج��ام ل���ەپ���رۆس���ەی ن��اوك��ە یورانیۆمی دەبێت دابەشبووندا كە ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت )٢٣٥(دەشكێت، بەئاسانی ناوكەكەی لەیورانیۆم ج��ۆرە ئ��ەم كاتێك ش��ی��ت��ەڵ دەب���ێ���ت���ەوە ب��ەن��اوك��ی ئ��ازادب��وون��ی ل��ەگ��ەڵ بچووكتر، گەرمایی، وزەی زۆر بڕێكی نوێ نیوترۆنی سێ ی��ان دوو، ئازاددەبن، ئەمانەش ئەگەر بكەون زیاتر و وزەی لەئەتۆمەكانیتر،

نیوترۆنی زیاتر ئازاددەبێت.تەمەنی بەهۆی »نیوە بەاڵم )٢٣٥( ی��وران��ی��ۆم��ی ك��ورت��ی ئەم خێرایی، هەڵوەشانەوەی و نایابە زۆر لەسروشتدا ئایزۆتۆپە )١٠٠٠( ل��ەه��ەر ب��ەش��ێ��وەی��ەك سروشت نێو یورانیۆم ئەتۆمی لەجۆری ئ��ەت��ۆم ح���ەوت تەنیا ل��ەج��ۆری ئ��ەوان��ی��ت��ر )٢٣٥(وە

)٢٣٨(ن«.دەرهێنانی یورانیۆم

ب����ەردەك����ان����ی ی���وران���ی���ۆم دەهاڕدرێن و دەرهێنانی، دووای ت��ۆزی ن���ەرم، بەتۆزێكی دەب��ن بەدەستهاتوو لەدووای پرۆسەیەكی كیمیایی دەبێت بەماددەیەكی زەرد كێكی دەوترێت پێی كە رەن��گ تایبەتمەندی زەرد كێكی زەرد، )%٦٠( هەیە و ئاكتیڤی رادی���ۆ پێكهاتەكەی )٧٠%(ی تاوەكو

یورانیۆمە.كێكی زەرد

زان����ای����ان����ی ن����اوك����ی ب��ۆ ئایزۆتۆپی زیاتری دەستكەوتنی )٢٣٥( كە لەبەرهەمهێنانی وزەی ناوكییدا رۆڵێكی سەرەكی هەیە، ب��ەن��اوی تایبەتی لەمێتۆدێكی بۆ س����وودوەردەگ����رن، پیتاندن ئ��ەم��ك��ارە، زان��ای��ان ل��ەس��ەرەت��ادا سەرەتا كیماییدا لەپرۆسەیەكی

كێكەكە دەكەن بەماددەیەكی رەق بەناوی هگزافلوریدی یورانیۆم كە دووای گەرمكردن لەپلەی گەرمی دەبێت سانتیگراد پلەی )٦٤(

بەگاز.ه��گ��زاف��ل��وری��دی ی��ۆران��ی��ۆم سادەیی بەناوی لەتەكنەلۆژیادا ه��گ��ز دەن��اس��رێ��ت م��اددەی��ەك��ی كیمیایی خۆرەیەو دەبێت بەوردی بەهەمان لێبكرێت، پارێزگاری بۆرییەكان پەمپەكان و ه��ۆك��ار ب��ۆ گ��واس��ت��ن��ەوەی ئ���ەم گ��ازە بەكاردەهێنرێن دەبێت لەئەلەمنیۆم و دروستبكرێن، نیكل تێكەڵەكانی پێشگیری بەمەبەستی هەروەها لەهەر چەشنە كارلێكێكی كیمیایی نەگەڕاوە دەبێت ئەم گازە لەڕۆن و

ماددەی چەور بەدووربگیرێتپیتاندن

یۆرانیوم و لەپیتاندنی ئامانج بەرزتر رێ��ژەی��ەك��ی دەسخستنی

لەئایزوتۆپی )٢٣٥(ە،ی��ۆران��ی��وم��ی ب��ەك��اره��ات��وو دەبێت ئەتۆمییەكاندا لەریاكتەرە بپیتێنرێت كە هەڵگری تاڕادەیەك )٢٣٥(ب��ن، یۆرانیۆمی )%٢-٣(بەاڵم بۆ بۆمبی ناوكی دەبێت ئەم

پیتاندنە بگاتە )٩٠%(.یەكێك لەشێوازەكانی ئاسایی لەبەكارهێنانی بریتییە بۆپیتاندن )centrifuge( ئامێری دەرەچەقەیی گازییە، ئەم ئامێرە لەژوورێكی بچووكی سیلەندری كە بەخێرایی تەوەرەكەی ب��ەدەوری زۆرب��ەرز خۆییدا دەسووڕێتەوە دروستبووە، كاتێك گازی هگزافلورید یۆرانیۆم سیلەندەرەكەوە، نێو دەك��رێ��ت��ە ئەوەی بەهۆی دەبێت چەقەهێز مولكیولە سووكەكان كە هەڵگری لەناوەندی )٢٣٥(ن یۆرانیۆمی س��ی��ل��ەن��دەرەك��ە چ��ڕب��ب��ن��ەوەو مولكیولە قورسەكان كە هەڵگری یۆرانیۆمی )٢٣٨(ن لەخوارەوەی

سیلەندەرەكە كۆببنەوە.)٢٣٥(ی ی��ۆران��ی��ۆم��ە ئ��ەو دەسدەكەوێت شێوەیە ب��ەم كە ل����ەدوای����ی����دا دەك���رێ���ت���ە ن��ێ��و ئ��ەوەی بۆ دەرەچەقەیەكیترەوە

كردارە ئەم پاكبكرێتەوە، باشتر دەكرێتەوە، دووب��ارە چەندینجار پاكی بەپلەی یۆرانیۆم تاوەكو

پێویست دەستبكەوێت.م����اددەی ك��ە دووای ئ���ەوە )٢٣٥( یۆرانیۆمی پاككردنەوەی دەمێنێتەوە پێیدەوترێت یۆرانیۆمی پێكهاتەكەی زۆرب���ەی ك��ە ك��ز، یۆرانیۆمی )٢٣٨(ە، یۆرانیۆمی ق��ورس��ەو ك��ان��زای��ەك��ی زۆر ك��ز ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی رادی��ۆئ��اك��ت��ی��ڤ��ی زۆركەمەو گولەی تۆپی دژەتانك و هەندێك ئامێری جەنگیتری وەكو لەبۆمبی نیوترۆنی گەڕێنەرەوەی

ئەتۆمییدا لێدروستدەكرێت.ش��ێ��وازێ��ك��ی��ت��ری پ��ی��ت��ان��دن یان دیفیۆژن، لەمێتۆدی بریتییە ب���اوب���ووی���ەوە، ل���ەم ش��ێ��وازەدا گازی هگزافلویورید دەكرێتە نێو هەندێك لوولەوە كە دیوارەكانی ك���وون���ە، ك���وون���ەك���ان دەب��ێ��ت تاڕادەیەك لەتیرەی مولكیولەكانی گازی هگزافلوریوید گەورەتربن.

ل���ەئ���اك���ام���دا م��ول��ك��ی��ول��ە یۆرانیۆمی هەڵگری سووكەكانی زی��ات��ر ب���ەخ���ێ���رای���ی )٢٣٥(ل��ەم ل���ووالن���ەدا ب��اودەب��ن��ەوەو جیادەكرێنەوە، ئەم شێوازەش وەك چەندینجار سەرەوە شێوازەكەی

دووبارە دەكرێتەوە.ریاكتەر )كورەی ئەتۆمی( ناوكی

ئامێرێكە ناوكی ریاكتەری ك��ە ل�����ەوەدا پ���رۆس���ەی ن��اوك��ە كۆنتڕۆڵكراو بەشێوەی بەشبوون گەرمایی وزەی بەئەنجامدەگات، ئاوو هەڵماندنی بۆ بەدەستهاتوو توربایینەكانی خ��والن��دن��ەوەی ه���ەڵ���م���ی ج���ی���ن���رات���ەرەك���ان���ی ب���ەره���ەم���ه���ێ���ن���ان���ی ك����ارەب����ا

بەكاردەهێنرێت.یۆرانیۆمی پیتێندراو، بەشێوەی ئاسایی لەشێوەی دیسكی بچووكن بەپانتایی پارەیەكی ئاسنی ئاسایی و )٢.٥( ن��زی��ك��ەی ئ��ەس��ت��ووری لەڕیاكتەرەكاندا كە سانتیمیتەر دیسكانە ئ��ەم بەكاردەهێنرێن، ل��ەس��ەر ی��ەك��ت��ری دادەن���رێ���ن و ش��ی��ش��ێ��ك دروس���ت���دەك���ەن كە

37201

ی 2یار

ئا، )1

6(ە

مارژ

Page 38: زانستی نوێ ژماره ١٦

38

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

سووتەمەنی، شیشی پێیدەوترێت لەدواییدا سووتەمەنییەكان شیشە لەژێر دانەیی و چەند لەبەستەی دابڕاو لەناوەندی زۆرو پەستانی

لەدەورووبەر هەڵدەگێرێن.ل�������ەزۆرب�������ەی وێ��س��ت��گ��ە پێشگیریكردن بۆ ئەتۆمییەكاندا ل��ەگ��ەرم��ب��وون��ی ب��ەس��ت��ەك��ان��ی ئەم ری��اك��ت��ەر، نێو سووتەمەنی ب��ەس��ت��ان��ە دەخ���ەن���ە ن��ێ��و ئ��اوی ساردەوە، لەوێستگەكانیتر بۆفێنك واتە ریاكتەر، ناخی هێشتنەوەی ناوكە پ��رۆس��ەی جێگەی ئ��ەو دابەشبوون روودەدات، لەكانزایی گازی یان ناتریۆم(، )وەكو شلە كاربۆن سوود ئۆكسیدی دووانە

وەردەگیرێت.وزەی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی ب��ۆ گەرمای لەڕێگەی پرۆسەی ناوكە كە یۆرانیۆمەی ئ��ەو بەشبوون، ریاكتەرەكەوە ناخی نێو دەكرێتە دەبێت بەرەستاییەكەی لەبەرەستای قەیرانی زیاتربێت، واتە یۆرانیۆمەكە كە پیتێندرابێت تاڕادەیەك دەبێت كارلێكێكی دەستپێكردنی هەلی

زنجیرەی بەردەوام لەئارادابێت.كۆنتڕۆڵی رێكخستن و ب��ۆ لەنێو ناوكەبەشبوون پرۆسەیی كۆنتڕۆڵی لەشیشی ریاكتەرێكدا لەجۆری ئاسایی بەشێوەی كە وەردەگیرێت، س��وود كادمیۆمە ئەم شیشانە بەهەڵمژینی نیوترۆنە زۆر پرۆسەكە ناهێڵن ئازادەكان خێرابێت، چونكە بەكەمبوونەوەی ژم��ارەی نیوترۆنەكان، ژم��ارەی ك��ارل��ێ��ك��ە ك��ی��م��ی��ای��ی��ەك��ان��ی��ش

كەمدەبێتەوە.دووبارە بەرهەمهێنانەوە

بۆ دووبارە بەرهەمهێنانەوەی ی���ۆران���ی���ۆم ل��ەس��ووت��ەم��ەن��ی ن�����اوك�����ی ب���ەره���ەم���ه���ات���وو بەناوی كیمیایی لەپرۆسەیەكی دووب�������ارە ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ەوە س��وود )Reprocessing(وەردەگ��ی��رێ��ت، ل��ەم��ك��ردارەدا، س����ەرەت����ا ت��وێ��ك��ڵ��ی ك���ان���زای ش��ی��ش��ەك��ان��ی س���ووت���ەم���ەن���ی ب��ەك��اره��ات��وو ج��ی��ادەك��رێ��ن��ەوەو

نیتراتی ترشی لەنێو لەدواییدا لەئەنجامی گەرمدا شیدەكەنەوە، پلوتونیۆم، )%١( ك��ردارەدا ئەم )٣%( ماددەی زیادەی بەتووندی یۆرانیۆم )%٩٦( رادیۆئاكتیڤ و دەس��ت��دەك��ەوێ��ت ك��ە دەك��رێ��ت

جارێكیتر بەكاربهێنرێتەوە.ری��اك��ت��ەرە س��ەرب��ازی��ی��ەك��ان ئ���ەم ك����ارە ب��ەش��ێ��وەی��ی زۆر بەئەنجامدەگەێنن، ك��اری��گ��ەر دووبارە دامودەزگای ریاكتەر و بۆ پێویست بەرهەمهێنانەوەی بەرهەمهێنانی پلوتۆنیۆم، دەكرێت بەشێوەی شاراەوە لەنێو بینایەكی ئ��اس��ای��ی��دا ب��ش��اردرێ��ت��ەوە، ئەو پلۆتۆنیۆم دەیانەوێت واڵتانەی ناوكی بۆمبی دروستكردنی بۆ ئەمە بەرهەمبهێنن ب��ەدزی��ی��ەوە

شێوازێكی سەرنجڕاكێشە.بۆمبی پلۆتۆنیۆمی

پلوتۆنیۆم ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی لەجیاتی یۆرانیۆم لەدروستكردنی بۆمبی ناوكییدا سوودی زۆر هەیە، پلۆتۆنیۆم كیلۆگرام )٤( بەتەنیا دەكرێت بۆمبی ئەتۆمی بەتوانای كیلۆتەن )٢٠( ت��ەق��ی��ن��ەوەی لەهەمانكاتیشدا لێدروستبكرێت، دووب��ارە كەرەستەی بەئامێرو ت��اڕادەی��ەك بەرهەمهێنانەوەی بچووك دەكرێت نزیكەی )١٢( لەساڵدا پلوتۆنیۆم كیلۆگرام

بەرهەمبهێنرێت.بۆمبی ناوكی بریتییە لەگۆیەكی بەتوێكڵێك ك��ە پلوتۆنیۆمی ناسراو بەگەڕێنەرەوەی نیوترۆنی كە توێكڵە ئ��ەم داپ���ۆش���راوە، لەتێكەڵكردنی ئاسایی بەشێوەی

ب����ەردەوام ك��ۆن��ت��ڕۆڵ ن��ەك��راودا بڕێكی زۆر وزە ئازاد بكات.

ی���ەك���ێ���ك ل���ەس���ادەت���ری���ن ش��ێ��وەك��ان��ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی بەكارهێنانی ن��اوك��ی ب��ۆم��ب��ی یۆرانیۆمییە بچووكی گولەیەكی كەمترەو بەرەستاییەكەی ك��ە گەورەتر بەرەستاییەكی ب��ەرەو دەهاوێژرێت، بەشێوەیەك بەهۆی ئەم بەركەوتنەوە بەرەستای گشتی قەیرانی و دەبێت بەسەرو دەبێت بەهۆی دروستبوونی زنجیرەیەك ناوكی، تەقیینەوەی كارلێك و هەموو ئەم پرۆسەیە لەكەڕتێكی

بچووكی چركەدا روودەدات.بۆ بەرهەمهێنانی سووتەمەنی پێویستی بۆمبێكی ئەتۆمی، سەرەتا هگزافلویوریدی پیتێندرا دەكرێت لەدواییدا یۆرانیۆم و بەئۆكسیدی یۆرانیۆم، لەكانزای بەخشتێك پرۆسەیەكی لەڕێگەی كارە ئەم تاڕادەیەك ئەندازیاری كیمیایی و

سادە ئەنجامدەدرێت.بۆمبێكی تەقینەوەی توانای ئەتۆمی النیكەم )٥٠( كیلۆ تەنە، ب��ەاڵم ب��ەه��ۆی ك���رداری ناوكە توانای دەك��رێ��ت ی��ەك��ب��وون��ەوە

بۆمبەكە زۆر بەرزبكرێتەوە.لەپرۆسەی ناوكە یەكبووندا، ن��اوك��ەك��ان��ی ئ��ای��زۆت��ۆپ��ەك��ان��ی ناوكی یەكدەگرن و هایدرۆجیین دروستدەكەن، هیلیۆم ئەتۆمی روودەدات كاتێك پرۆسەیە ئەم هایدرۆجیین ئەتۆمی ناوكەكانی پەستانێكی گ���ەرم���او ل���ەژێ���ر بۆمبێكی تەقاندنەوەی زۆردابن، ئەم دەستپێكردنی ب��ۆ ن��اوك��ی پەستانی گ���ەرم���ا و پ��رۆس��ەی��ە

پێویست دروستدەكات.لەپرۆسەیی ناوكە یەكبووندا، ئەمە ئازاددەبن، زیاتر نیوترۆنی كارلێكی ئەوەی بەهۆی دەبێت دروستببێت و زیاتر زنجیرەی بێتەئاراوە، گەورەتر تەقیینەوەی بەهێزكراوانە، ناوكییە بۆمبە ئەم هایدرۆجینی، بەبۆمبی ناسراون

یان بۆمبی ناوكی گەرمای.ئامادەكردنی: زانستی نوێ

دروستكراوە پلونیۆم بڕیلیۆم و پرۆسەیەكی ئازادەكانی نیوترۆنە ناوكەبەشبوون كە بەرەو دەرەوە دێن بۆ ناو پرۆسەكە دەگێڕێتەوە.گەڕێنەرەوەی بەكارهێنانی بەرەستایی بەكردەوە نیوترۆنی دەبێت كەمدەكاتەوەو قەیرانی بەهۆی دروستكردنی زنجیرەیەك پێویستی ب��ەردەوام كە كارلێكی

بەپلۆتۆنیۆمی كەمترە.گروپێكی یان واڵتێك، بۆ ت��روری��س��ت��ی ك���ە ب��ی��ان��ەوێ��ت دروستبكەن، ئەتۆمی بۆمبی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی پ��ل��وت��ۆن��ی��ۆم ناوەكییە ری��اك��ت��ەرە بەیارمەتی لەبەرهەمهێنانی ناسەربازییەكان ئاسانترە، پیتێندراو یۆرانیۆمی شارەزایان بڕوایان وایە زانست و ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای پ��ێ��وی��س��ت بۆ بۆمبێكی دروستكردنی دیزاین و پلۆتۆنیۆمی سەرەتای لەزانست و ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای گ����ازی دەم���ار پێشكەوتووتر نییە كە هێرشبەران لەساڵی توكیۆ میترۆی بۆ سەر )١٩٩٥(دا دەستیان پێیگەیشتبوو.دەت��وان��ێ��ت بۆمبێك وەه���ا بەتوانایەكی هاوتای )١٠٠٠( تەن )TNT( بتەقێتەوە كە )٢٠( جار مبدانانە بۆ لەبەهێزترین بەهێزتر تروریستییەكانە كە تاوەكو ئێستا

ئەنجامدراون.بۆمبی یۆرانیۆمی

ئ��ام��ان��ج ل��ەدروس��ت��ك��ردن��ی دروستكردنی ن��اوك��ی بۆمبی قەیرانی س��ەرو بەرەستاییەكی )لەیۆرانیۆم، یان پلۆتۆنیۆم(یە كە كارلێكی لەزنجیرەیەك بتوانێت

Page 39: زانستی نوێ ژماره ١٦

زانستی نوێ تایبەت: دونیای زانستی پێشکەوتوو دوارۆژێکی پێشکەوتوو بەرهەمدێنێت و ئەو واڵتانەی پێشەنگی زانستیان هەیە ئەمڕۆ وەک ئەمریکاو ژاپۆن و چین و هەندێک لەواڵتانی ئەوروپی بوونەتە پێشەنگی دونیا لەبواری

ئابوری و سیاسیدا. هەندێک ه��ەورام��ی و راستگۆ د. )2012/4/24( رێکەوتی لەتوێژەروانی زانستی تر لەدیناسیل )DYNASIL( بانگهێشتی کۆشکی Tibbette( کراون تا خەاڵتی زانستی بە ناوی )DC( سپی لەواشنتنئەوان تەکنەلۆژیادا، زانست و لەبواری ببەخشرێت پێ )Awardتوانییویانە گەشەبدەن بەئامیرەکانی هەستەوەری گاماو تیشکدانەوەی نیوترۆن بەبەکارهێنانی کریستال، ئەم هەستەوەرە دەتوانێت بۆدەرخستنی

هەردوو تیشکەکە بەکاربهێنرێت. ئ���ەم خ��ەاڵت��ە س��ااڵن��ە دەزگ����ای داه��ێ��ن و زان��س��ت��ی والی��ەت��ە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ئەیبەخشێت بەکەسێک یان بنکەیەکی زانستی تەکنەلۆژیا، ئەم توێژەرە کوردە بۆ جاری دووەمە کە لەسەر ئاستی والیەتە یەکگرتەوەکانی ئەمریکا ببێتە خاوەن خەاڵت و ناساندنی وەک

توێژەرەوەیەکی زانستی سەرکەوتوو.د.هەورامی دەرچووی زانکۆی سەالحەددینەو پاشان بۆ خوێندنی بااڵ روو لەوالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەکات، بروانامەی ماستەر

توێژەرێکی کورد خەاڵتێکی زانستی لەئەمریکا پیدەبەخشرێت

بەکارهێنانیان، چۆنیەتی لەیزەریەکان و کریستاڵە لەبواری دینێت material scienceL/( دوای ئەوە بروانامەی دکتورا لەبواری فیزیاdetector crystals(هێناوە، هەروەها خاوەنی چەندین باڵوکراوەی ئەوانەی بەتایبەتی جیهانیەکاندا لەگۆڤارە باڵوکرانەتەوە کە زانستیە لەواڵتە یەکگرتوەکانی ئەمریکادا، سەرکەوتوانە ئەسپی خۆی تاوداوە زۆرە ئەزمونێکی خاوەن ئێستا زانستیەکانداو توێژینەوە بواری لە

لەسیستمی توێژینەوەی زانستیدا.ئاماژە بە بارودۆخی ئیستای زانکۆکانی هەروەها د. هەورامی کوردستان حکومەتی ئێستا بەختەوەرم دەڵێت دەک��ات و هەرێم دەستیکردوە بەناردنەدەرەوەی زانستخوازان بۆ دەرەوەی واڵت جێی دەستخۆشکەریە، هەروەک سەرەتایەک ئەم بەرنامەیە کارێکی باشە، نابێت، سەرکەوتوو ئەزمونێکی شێوەیە بەم بەردەوامبوون ب��ەاڵم بیرتیژی تیانەکراوە، وەک کەسێکی خاوەن ئەزموون خاڵی الوازی زۆر تێدا ئەبینم، هیواخوازم وەزارەتی خوێندنی بااڵ چاوێک لەسیستەمی واڵتانی خاوەن ئەزموون و کەسانی خاوەن ئەزموون بخشێنیتەوە بۆ ئەم بەرنامەیەدا بەئومێدی ئەوەی کەلێنەکانی پرکەنەوەو سوود بەخشبێت کوردو زیاتر کات لەهەموو ئیستا چونکە کوردستان، ک��وردو بۆ کوردستان پێویستی بەم جۆرە کەسانە هەیەو کوردستانیش شایەنی

ناوبانگەو شایەنی ئەستێرەی زانستیە لەئاسمانی زانستی ئەمرۆدا.

39201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

Page 40: زانستی نوێ ژماره ١٦

40

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

بۆ نەك ئـاوبۆژیان؛

Page 41: زانستی نوێ ژماره ١٦

هێمن ئیبراهیم ئەحمەد

پێداویستیە لە یەكێكە ئاو وەكو ژیان، گرنگەكانی هەرە گرنگ سروشتی توخمێكی م��ای��ەی��ی ب�������ەردەوام ب��وون��ی وە زەوی، گۆی لەسەر ژیانە و سیاسی فاكتەرێكی وەك��و ئابوورییش، بەشدارە لەملمالنێ ئ��اب��ووری��ەك��ان��ی و س��ی��اس��ی واڵت��ان��ی ل��ە زۆر ب��ەش��ێ��ك��ی گرنگی ئاو چونكە جیهاندا، لە هەیە كاریگەری رۆڵ��ی و دانیشتوانی ژیانی گۆرەپانی سەر جیاوازەكانی كۆمەڵگە

رووی زەوی.گرنگی ئەگەر ج��ۆرێ بە ئ����او ل���ە ن����ەوت و س��ام��ان��ە نەبێت زیاتر تر سروشتیەكانی یەكێكە ئاو نیە، چونكە كەمتر سروشتیانە، س��ەرچ��اوە ل��ەو سەر لە هەیە كاریگەریی كە تەنانەت و خ��ۆراك ئاسایشی ئێستا وە نەتەوەیش ئاسایشی جیهانەدا ئ��ەم بەشی زۆر لە دەرك��ەوت��ووە. گرفتیك وەك��و گرنگیەكەی ئێستا لەبەرئەوە ئێجگار زیادی پێ دەدرێت لە جۆرێك بە گشتی بە جیهاندا بەو سەردەمێكدا هیچ لە كە

ئەندازەیە بایەخی پێنەدراوە.بەهۆی ل��ەالی��ەك ئ��ەم��ەش دانیشتوانەوە ژمارەی زۆربونی پێویستیان رۆژ دوایی لە رۆژ كە لەوەی ئەوە جگە ئاو، بۆ س��ەرچ��اوەی ئ���اوی زۆرب���ەی واڵتێكدا لە زیاتر بە واڵت��ان بە ئەیەوێت و دەبێت تێپەر تەنها بە كاری بهێنێت،یان وەكو كارێتكی فشار و هەرەشەكردن ب���ۆ م���ەس���ەل���ەی س��ی��اس��ی و بەرامبەر الیەنی سازشكردنی س�����وودی ل���ێ وەرب��گ��رێ��ت، نموونەی دوو ئێران توركیاو زیندون لەو بارەیەوە، لەالیەكی ترەوە بەهۆی گۆرانی كەش و ووشكەساڵی دی��اردەی هەواو بارین ب��اران كەمبوونەوەی و

و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی كە ئەمە لە سااڵنی حەفتاكانی سەدەی رابردوودا بۆ یەكەمین گ��ۆران ئ��ەو نیشانەكانی ج��ار ئاووهەواییە لە جیهاندا هەستی

پێ كراوە.جیهاندا ل��ە ئ���او ئێستا وەك���و ك��ااڵی��ەك��ی ئ��اب��ووری ئاو دەكرێت.هەرچەندە سەیر ئەمرۆ بەاڵم گشتیە سامانێكی زۆری داوای��ەك��ی جیهاندا لە ووردە ووردە یە بۆ لە سەرە ب��وەب��ە ك��ااڵی��ەك��ی ب��ازرگ��ان��ی سەرمایەوە. ب���ازاری چوەتە پێشبینیانەش ئەو ی بەپێ وە ساڵی 6 ماوەی لە كراوە كە لە ئاو پیشەسازی داه��ات��وودا ملیار 500 دەگ��ات��ە جیهاندا زی��ان��ی ئ��ەم��ەش ك��ە دۆالر، گەورە لە سیستەمی ئیكۆلۆجی زەوی و گەردوون دەگەیەنێت، ب��ۆی��ە ش���ارەزای���ان���ی ب���واری ئ��اب��وری ل��ەو ب����اوەرەدان كە سەدەی لە ت��ەواو ملمالنێكی بۆ س���ەره���ەڵ���دەدات دا 21سەرچاوییە كۆنترۆڵكردنی

ئاوییەكان.ه����ەر ل���ە ب����ەر ئ��ەم��ەش واچ������������اوەڕوان دەك���رێ���ت نزیكدا ل��ەداه��ات��وی��ەك��ی ك��ە هێزێكی وەكو ئاوی سامانی ئ���اب���وری ن����ەت����ەوەی خ��ۆی جیاوازەكانی لەناوچە بنوێنێ سامانی ل��ەب��ەرئ��ەوە جیهاندا، ئاو بەهەمان شێوە وەكو نەوت ووزە تری سەرچاوەكانی و ن��ەب��ووە داب���ەش بەیەكسانی لە س���ەرزەوی ئ��اوی )3/2()23( واڵتداهەیە. رۆژهەاڵتی ئەفریقا باكوری و ناوەراست ن��زی��ك��ەی ی����ەك ل���ە س���ەدی جیهانی گشتی شیرینی ئاوی لە سەدی پێج كاتێكدا لێیە،لە دانیشتوانی جیهانی لێ دەژی. زیاتر كێشەكەی ئەوەی بەاڵم كەئاو ئ��ەوەی��ە ئ��اڵ��ۆزك��ردووە وەكو نەوت جێگرەوەی نیە . كە سەرچاوەكانی ئاو لە ناوچە

جیاوازەكانی سەر گۆی زەوی هەر ئەوەندەیە كە هەیە و بەس نە دادەهێنرێت و وە نە كەمیش دەكرێتەوە. هەرچەندە لە چەند واڵتێك هەوڵی ئەوە دراوە كە دروستبكرێت دەستكرد بارانی و ئاوی سوێر شیرین بكرێت، ب����ەاڵم ئ���ەو ه���ەوڵ���ەش زۆر س��ەرك��ەوت��وو ن��ەب��وو ل��ە بەر بەرزو تەكنەلۆجیایەكی ئ��ەوە دەوێت.جگە زۆر تێوونێكی زۆر دانیشتوانیش كە لەوەش

بە خێرایی زیاد دەكەن.دی���اردەی ساڵێكە چ��ەن��د ناوچە بەشێكی لە ئ��اوی بێ ج���ی���اوازەك���ان���ی ج��ی��ه��ان��دا وا وە ب�����ووەت�����ەوە ب�����او چ��اوەروان��دەك��رێ��ت ك��ە ئ��ەم دی��اردەی��ە رۆژ لە دوای��ی رۆژ بەر .لە بكات تەشەنە زیاتر هەموو لە ت��وێ��ژەرەوان ئ��ەوە كەوتوونەتە جیاندا الی��ەك��ی گیروگرفتی ل��ە لێكۆلینەوە وواڵتەكەیاندا.چونكە لە ئاو گرفتی ئاو پەیوەندی بە ئەمنی

خۆراكەوە هەیە .ب����ەپ����ێ����ی ڕاپ������ۆرت������ی ل��ە)25( نەتەوەیەگرتووەكان س��اڵ��ی داه���ات���وودا ژم���ارەی دانیشتوانی گۆی زەوی دەگاتە )8,5( ملیار كەس وەنزیكەی دوچاری كەس ملیار )2,5(لەسەرزەوی دەبن ئاوی كەم .بۆیە دوور نیە ئەو رۆڵەی كە سەدەی لە گێراویەتی ن��ەوت پێكهێنەری وەك��و راب���ردوودا ه��ێ��زی ن��ەت��ەوەی��ی ئ���ەم ج��اە

رۆڵەكە ئاو بیگێرێت. ه���ەرێ���م���ی ك���وردس���ت���ان ه��ەرێ��م��ێ��ك��ی زی����ن����دووە لە رۆژه���ەاڵت���ی ن���اوەراس���ت���دا.هەیە. زۆری ئاوی داهاتێكی ناوچەیە دەوڵ��ەم��ەن��ت��ری��ن وە لەعێراقدا لەڕوی سامانی ئاوی یەوە. وە بێ گومان ئەوەش بە پێ ی بری دابارین لە ساڵێكەوە بۆ ج��ی��اوازە، تر ساڵێكی بۆ هەرێمی ئاوی بری نموونە:

1969دا ساڵی لە كوردستان بەرزترین ئاستی تۆمار كردووە 106 نزیكەی گەیشتوەتە كە 1930 ساڵی لە وە ملیارم3، گەیشتوەتە نزمترینی ئاستی كە

19ملیارم3 بووە.چەندسەرچاوەیەك بەپێی سااڵنەی داه��ات��ی ئێستادا لە ئاوی هەرێم خۆی لە نزیكەی سێجا ملیارمەتر )47���� 45(لە ملیار م3 دەدات. كە 29 دەرەوەی هەرێمەوە دێت، 25 وە توركیاوە لە ی م3 ملیار تری كەی م3 ملیارەكەی 459%ی وات��ە دێ��ت. ئێرانەوە دێت. هەرێمەوە دەرەوەی لە وە بۆ زانیاریش بە هەرهەموو ئاسیاوە عەرەبیەكانی واڵت��ە داه��ات��ی س��ااڵن��ەی��ان��ی ئ��اوی��ان دەكاتە 90 ملیار م3، كە لە داه��ات��ەی ئ��ەو كەمتری نیوە ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان��ە. وە ك��ەوت��ەی سااڵنەی ب��ەر ب��ڕی هەرێمی تاكێكی ه��ەر ئ��اوی بەو )12350م3( كوردستان پ��ێ��وەرەش ب��ری ب��ەرك��ەوت��ەی 47 كورد تاكێكی هەر ئاوی ئەوەندەی هاواڵتییەكی ئوردنی هاواڵتیەكی ئ��ەوەن��دەی 3 و هاواڵتیەكی 4,5 و ت��ورك��ی ئ���ەوەن���دەی 15 س���وری���ای هاواڵتتیەكی میسر ی و و ئاوی بەر دەكەوێت. لە كاتێكدا كە 5ا دانیشتوانی ژم��ارەی میسر ئەوەندەی ژەمارەی دانیشتوانی

هەرێمی كوردستانە.پێویستە ب��ەڕاس��ت��ی ب��ۆی��ە س���ودی الی���ەن���ەوە زۆر ل���ە ل��ێ��وەرب��گ��ری��ت ب��ۆن��م��وون��ە: گەشەپێدانی الیەنی كشتوكاڵی زانستی شێوەی بە ئابوری و م��ۆدێ��رن، گ��ل��دان��ەوەی ئ��او لە بەست دروستكردنی رێگەی پەیداكردنی وە،ب��ۆ وب��ەن��داوە ك��ارەب��ا،وە س��وود لێ ووزەی بارانی بێ كاتی لە وەرگرتنی ووشكە ساڵیدا،بۆ بەخێوكردنی م��اس��ی و ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی

41201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

Page 42: زانستی نوێ ژماره ١٦

42

201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

سەرەنج گەشتیاری ناوچەی هەندێ ه��ەروەه��ا و راك��ی��ش ج���ار ف��رۆش��ت��ن��ی ئ���او وەك��و ئابووری الیەنی بۆ پاڵپشتیك دەبێت، گرنگ زۆر ئ��ەوە كە ئێستاش بەداخەوەتاكو ب��ەاڵم لێ س��ودی پێویست و وەك

وەرنەگیراوە .گ��رف��ت��ی ئ���او ل��ەه��ەرێ��م��ی الیەنی دووالیەنە: كوردستان س��روش��ت��ی��ی��ە ك���ە خ����ۆی لە بارین باران وەرزی جیاوازی

و وشكەساڵی دەبینێتەوە.الی���ەن���ی م���رۆی���ی وەك���و خراپ بەكارهێنانی ئاو لەالیەن مرۆڤەوە بۆ پێویستی رۆژانەیان كە بەشێكی زۆری دانیشتوانی نا هۆشیارن تائیستاش هەریم، ئاودا. بەكارهێنانی لەبەرامبەر لە الیەك، بەتایبەت بەفیڕۆدانی بڕێكی زۆر لەئاوی پاك بەهۆی كشتوكاڵی پ��الن��ی ن��ەب��وون��ی پەیڕونەكردنی شێوازی زانستی ل��ە ئ��اودێ��رێ��دا ب��ۆ ن��م��وون��ە: ئاو داهاتی ل��ە)34%(ی زیاتر لەهەرێمدا لەبواری كشتوكاڵیدا سەرفدەكرێت، لەكاتێكدا كەرتی لەنزمترین هەرێم كشتوكاڵی بۆیە بەرهەمهێنانیدایە، ئاستی پێویستە لەهەرێمی كوردستاندا ه����اواڵت����ی ل���ەب���ەه���ای ئ��او بێگومان ئەوەش تێبگەیەنرێت، راهێنان و بەبەرنامەو پێویستی

پەروەردەكردنی هەیە.زیادبوونی ه��ەروەه��ا وە هەرێمی دانیشتوان ژم���ارەی كوردستان كە بە پێ پێشبینیەكان

2030 س��اڵ��ی ت��اوەك��و

دەبێتە نزیكەی 13 ملێون ئەوە ل��ەدوای ساڵی لە وەش جگە كۆتایی تاوەكو وە )2003( 8000 نزیكەی 2011 ساڵی لەناوچەكانی عەرەب خێزانی عێراق ناوەراستی ب��اش��وورو ب���ە ت���ای���ب���ەت ن��اوچ��ەك��ان��ی وە موصڵ( و بغداد )دیالەو ناوچەكانی هەرێمی هاتوونەتە پێویستیان ئەمانە كوردستان.

بە دابینكردنی ئاو هەیە. ب����ۆی����ە ئ���ێ���م���ە دەب���ێ���ت س��ت��رات��ی��ج��م��ان ه��ەب��ێ��ت بۆ م��ەس��ەل��ەی ئ���او، ئ���ەوەش بێ ئ��ەرك��ی س��ەر شانی گ��وم��ان دەوڵەتە كە پێویستە گرنگی زۆر بە سیاسەتی ئاو بدات، چونكە چەندین ئێستادا ح��اڵ��ی ل��ە رووب��ەرووی كە هەیە واڵت بوونەتەوە ئ��اوی كەم گرفتی بێ گومان هەر یەكە لە ئێران ئاوی پرۆژەیەكی هەر توركیا دروست بكەن ئەوە كاریگەری دەبێت لە سەر ئاوی هەرێم. ئێمە نابێت دڵمان بەوە خۆش زۆرەی داهاتە ئەو كە بكەین ئاومان هەیە ئیتر گرفتمان نابێ ، كۆمەڵێ ئاستەنگ و گرفت لە پالن و بێت ئەگەر رێماندایە نەبێت زانستیمان بەرنامەی و لە ئەبین گرفت تووشی ئەوا نزیكدا،چونكە داهاتوویەكی ئ��او كە لە ب��رەی ئ��ەو ئەگەر

هەیەتی ت���اوەك���و ه��ەرێ��م 2030 س��اڵ��ی ك��ەم ن��ەك��ات و

بری ئەوە بمێنێ خۆی وەكو تاكێك ه���ەر ك���ەوت���ەی ب���ەر ئەوەش دەكات،كە كەم %60ئاستی س��ەر ل��ە ك��اردەك��ات��ە ئ��اب��ووری و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی و تەندروستی دانیشتوانی هەرێم، كەم كێشەی ئ��ەوەی ب��ەر لە ئاوی كۆسپێكە لەبەردەم ژیان ب��ەدوای كارسات بەمەش دا

خۆیدا دێنێ .بە لەجیهاندا ئێستا ئ��او وە ناودەبرێت )ئاڵتونی سپی( ل��ەم س��ەدەی��ەدا ئ��اوو خ��ۆراك گ��رن��گ��ت��ری��ن و س��ەرەك��ی��ت��ری��ن خواسی ب��اس و كە مەسەلەن دەكرێت.لەهەندێك ل��ەس��ەر واڵت����دا وەك����و چ��ەك��ێ��ك بۆ بەكاردەهێنرێت هەڕشەكردن )پ��رۆژەی توركیاو بۆنموونە وەكو دەڵێت: توركیا گاپ( چۆن خوا نەوتی بەعەرەبداوە بەئێمەش ئ��اوی بەهەمانشێوە

داوە. بۆ كاربكرێت ئەگەر بۆیە هەرێمی لە ئاو عەمباركردنی چەندین ئ���ەوا ك��وردس��ت��ان��دا لێ گرنگی ئابووری سوودی كەم گرفتی و وەردەگ��ی��رێ��ت ئاویشمان نابێت لە داهاتوودا.تووشی پێچەوانەوە بە بەاڵم

كارەسات دەبیین.

زیاتر لە)34%(ی داهاتی ئاو لەهەرێمدا لەبواری كشتوكاڵیدا

سەرفدەكرێت، لەكاتێكدا كەرتی كشتوكاڵی هەرێم لەنزمترین ئاستی بەرهەمهێنانیدایە

Page 43: زانستی نوێ ژماره ١٦

بۆ م��ۆز پۆستی بەكارهێنانی پیشانیدەدات توێژینەوەكان مەترسیترە كەم هەرزانترو كاریگەرترو زۆر ئاو پاككردنەوەی بۆ شێوازە ئەم هەڵبەت كیمیاییەكان، پاككەرەوە لەبەكارهێنانی

پاككردنەوەی ئاوی مااڵن پێشنیار ناكەین.بەپێستی سەبارەت ئێمەدا لەیادەوەری كە شتانەی ئەو تەنیا بەهۆی ئەكتەرە كۆمیدییەكان لەكەوتنی بریتییە هەیە بوونی مۆز خلسكانییان لەسەر پێستی مۆز، بەاڵم توێژەران پیشانیانداوە پێستی كاریگەر بەپاككەرەوەیەكی ببێت دەتوانێت ئاودا لەنێو میوە ئەم كە لەهەموو پاككەرەوە كیمیاییەكان كاریگەرترو كەم مەترسیترە.

ك��ان��زاك��ان��ی وەك ق��وڕق��وش��م و م��س ل��ەرێ��گ��ەی زەوی��ی��ە ك��ش��ت��وك��اڵ��ی��ی��ەك��ان��ەوە، ی���ان ل��ەڕێ��گ��ەی پ��اش��م��اوەك��ان��ی ك��ارگ��ە ئاوی نێو خاك و سەرچاوەكانی بێتە دەتوانێت پیشەسازییەكانەوە خواردنەوەوەو تەندروستی مرۆڤ و گیاندارانیتر بخاتە مەترسییەوە، بۆ نموونە كاریگەری خراپی قوڕقوشم لەسەر مێشك و سیستەمی

دەمارەكان پشتڕاستكراوەتەوە.لەئێستادا بۆ پاككردنەوەی ئاوو جیاكردنەوەی كانزا قورسەكان ئۆكسیدی یان ئۆكسیدی سلسیۆم، سلولز، وەكو لەماددەی لێی كانزا لەهەڵمژینی شێوەیە ئ��ەم س���وودوەردەگ���رن، ئەلەمنیۆم ترشە بوونی بەهۆی خراپی كاریگەری گرانەو زۆر قورسەكان جۆربەجۆرەكانی وەكو كربوكسیلیك و فنلیك، كە بۆ ئەم پرۆسەیە

پێویستن، لەسەر لەش هەیە.ژی��ان زانستی ئەنستیتۆی ت��وێ��ژەری كاسترو گوستاو )Botucatu( لەبەرازیل و یەكێك لەئەندامانی ئەم لێكۆڵینەوەیە لەو بارەوە دەڵێت »وادیارە بەكارهێنانی پێستی مۆز رێگەیەكی

پاككردنەوەی ئاو بەپێستی مۆز

كاریگەرو بێمەترسی بێت«.ئەم توێژەرو هاوكارەكانی بۆ ئەنجامدانی ئەم لێكۆڵینەوە پێستی هەمباری نێو كردییانە هاڕییان و لەدوواییدا مۆزییان وشككردوو ئاوی ئالودە بەكانزای قورس، رێگەیەكیتر بەكارهێنانی ئەم مۆزە

وشكانە وەك فیلتەرو تێپەڕكردنی ئاوە لێیانەوە.سەرنجڕاكێشە بزانن كە هەردوو رێگەكە زۆر سەركەوتووانە بووەو پێستی مۆز توانیوێتی باشتر لەپاككەرەوە كیمیاییەكان كانزا

قورسەكان لەئاوكە جیابكاتەوەو لەالی خۆی هەڵیبگرێت.س��ەرك��ەوت��ووان��ەی ك��اری��گ��ەری پێشووش لێكۆڵینەوەكانی ئ��اودا لەپاككردنەوەی رووەك��ی��ی��ەك��ان پاشماوە بەكارهێنانی پیشاندەدات، لەم لێكۆڵینەوانەدا، پاشماوەی پێكهاتە رووەكییەكانیتری بەكارهاتووە، لەنگی ال فایبری نایشەكەرو سێو و پڵتەی وەكو جۆربەجۆرەكان لەژارە ئاو بەباشی توانیویانە لەمانەش هەركام

پاكبكەنەوە.كاسترۆ بەكارهێنانی پێستی مۆز لەماڵەكاندا بۆ پاككردنەوەی ئاو پێشنیاز ناكات، ئەو دەڵێت بڕی كانزا قورسەكان لەنێو ئاوی بۆ پێویستی ئامێری ئاسایی كەسێكی كەمەو زۆر خواردنەوەدا م��ۆزەوە پێستی بەهۆی بڕەكەی كەمبوونەوەی بەراوردكردنی

لەبەردەستدا نییە.فیلتەرەكانی بەرهەمهێنانی هاوكارەكانی ئ��ەوو پێشنیاری كانزا ب��ەرزی بڕی كەمكردنەوەی بۆ ماددەیە لەم پیشەسازییە

قورسەكانی نێو ئاوەڕۆكانی كارگەكان.National Geographic :سەرچاوە

وەرگێڕانی: كاوە

43201ی 2

یار ئا

، )16(

ە مار

ژ

Page 44: زانستی نوێ ژماره ١٦

ثاكَيجةكانيسوثةر

ثاكَيج

ذمارة 1 بنَيرة بؤ 607,000707سوثةر 60ذمارة 2 بنَيرة بؤ 25025,000707سوثةر 250

ذمارة 3 بنَيرة بؤ 50045,000707سوثةر 50030 رؤذ