บาลี 80 80

ประโยค๙ - อภธมมตถสงคหบาล และอภธมมตถวภาวนฎกา - หนาท 1

อภธมมตถสงคหบาลแปล [ปรเฉทท ๑ ชอจตตสงคหวภาค*] ขอความนอบนอมจงมแดพระรตนตรย อภธมมตถสงคหบาล คาสถาเรมตนปกรณ ขาพเจา (ชออนรทธาจารย) ขอถวายอภวาท พระสมมาสมพทธเจา ผมพระภาคอนชงไมได พรอมทงพระสทธรรมและหมแหงพระอรยสงฆอน สงสดแลว จกกลาวปกรณอภธมมตถสงคหะ ฯ อรรถแหงพระอภธรรม อนพระผมพระภาคเจาตรส ไวในพระอภธรรมนน โดยปรมตถทกประการ ม ๔ อยาง คอ จต ๑ เจตสก ๑ รป ๑ นพพาน ๑ ฯ * พระมหาแพร กมมสาโร ป. ธ. ๙ วดเขมาภรตาราม นนทบร แปล.


ปรเฉทท ๑ บรรดาอรรถแหงพระอภธรรม ๔ อยางนน จตอนดบแรกม ๔ อยาง คอ กามาจต ๑ รปาจรจต ๑ อรปาวจรจต ๑ โลกตตรจต ๑ ฯ บรรดาจต ๔ อยางนน กามาวจรจตเปนไฉน ? จต ๘ เหลาน คอ จตทสหรคตดวยโสมนส ประกอบดวยทฏฐ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ จตทสรหคตดวยโสมนส ไมประกอบดวยทฏฐ เปน อสงขารก ๑ สสงขารก ๑ จตทสหรคตดวยอเบกขา ประกอบดวย ทฏฐ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ จตทสหรคตดวยอเบกขา ไม ประกอบดวยทฏฐ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ ชอวา โลภสกคตจต (จตประกอบดวยโลภะ) จต ๒ น คอ จตทสหรคตดวยโทมนส ประกอบดวยปฏฆะ เปนอสงขารก ๑ เปนสสงขารก ๑ ชอวา ปฏฆจต ฯ จต ๒ น คอ จตทสหรคตดวยอเบกขา ประกอบดวยวกจฉา ๑ จตทสหรคตดวยอเบกขา ประกอบดวยอทธจจะ ๑ ชอวา โมมหจต ฯ อกศลจต ๑๒ จบบรบรณทกประการ ดวยประการฉะนแล ฯ [สงคหาคาถา] อกศลจต ม ๑๒ คอ โลภมลจต ๘ โทสมลจต ๒ และโมหมจต ๒ ฯ จต ๗ เหลาน คอ จกขวญญาณ สหรคตดวยอเบกขา ๑ โสตวญญาณ ๑ ฆานวญญาณ ๑ ชวหาวญญาณ ๑ (สหรคตดวยอเบกขา) เชนเดยวกน กายวญญาณ สหรคตดวยทกข ๑ สมปฏจฉนนจต


สหรคตดวยอเบกขา ๑ สนตรณจต สหรตดวยอเบกขาเชนเดยวกน ๑ ชอวา อกศลวบากอเหตจต ฯ จต ๘ เหลาน คอ จกขวญญาณ สหรคตดวยอเบกขา ๑ โสตวญญาณ ๑ ฆานวญญาณ ๑ ชวหาวญญาณ ๑ (สหรคตดวย อเบกขา) เชนเดยวกน การวญญาณ สหรคตดวยสข ๑ สมปฏจฉนน- จต สหรคตดวยอเบกขา ๑ สนตรณจต สหรคตดวยโสมนส ๑ สนตรณจต สหรคตดวยอเบกขา ๑ ชอวา กศลวบากอเหตกจตฯ จต ๓ น คอ ปญจทวาราวชชนะ สหรคตดวยอเบกขา ๑ มโนทวาราวชชนะ สหรคตดวยอเบกขาเชนกน ๑ หสตปบาทจต สหรคตดวยโสมนส ๑ ชอวา อเหตกรยาจต ฯ อเหตจต ๑๘ จบบรบรณทกประการ ดวยประการฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] อเหตกจต ๑๘ คอ อกศลวบากจต ๗ กศลวบากจต ๘ กรยาจต ๓ ฯ จต ๕๙ หรอ ๙๑ บาง ทพนจากอกศลจต และ อเหตจต ทานเรยกวา โสภณจต ฯ จต ๘ น คอ จตทสหรคตดวยโสมนส ประกอบดวยญาณ เปน อสงขรก ๑ สสงขารก ๑ จตทสหรคตดวยโสมนส ไมประกอบดวย ญาณ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ จตทสหรคตดวยอเบกขา ประกอบดวยญาณ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ จตทสหรคตดวย อเบกขา ไมประกอบดวยญาณ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ ชอวา สเหตกกามาวจรกศลจต ฯ


จต ๘ น คอ จตทสหรคตดวยโสมนส ประกอบดวยญาณ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ จตทสหรคตดวยโสมนส ไมประกอบ ดวยญาณ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ จตทสหรคตดวยอเบกขา ประกอบดวยญาณ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ จตทสหรคตดวย อเบกขา ไมประกอบดวยญาณ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ ชอวา สเหตกกามาวจรวบากจต ฯ จต ๘ น คอ จตทสหรคตดวยโสมนส ประกอบดวยญาณ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ จตทสหรคตดวยโสมนส ไมประกอบ ดวยญาณ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ จตทสหรคตดวยอเบกขา ประกอบดวยญาณ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ จตทสหรคตดวย อเบกขา ไมประกอบดวยญาณ เปนอสงขารก ๑ สสงขารก ๑ ชอวา สเหตกกามาวจรกรยา จต ฯ กศลจต วบากจต และกรยาจต ฝายสเหตกามาวจร ๒๔ จบบรบรณทกประการ ดวยประการฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] ผรกลาวกศลจต วบากจต และกรยาจต ฝายสเหตกกามาวจรไว ๒๔ โดยความ ตางแหงเวทนา ญาณ และสงขาร ฯ ในกามภพ กามาวจรจตทงหมดม ๕๔ คอ


วบากจต ๒๓ กศลจตกบอกศลจต ๒๐ และกรยาจต ๑๑ กามาวจรจต จบบรบรณ ฯ จตทง ๕ น คอ ปฐมฌานกศลจต ประกอบดวยวตก วจาร ปต สข และเอกคคตา ๑ ทตยฌานกศลจต ประกอบดวยวจาร ปต สข และเอกคคตา ๑ ตตยฌานกศลจต ประกอบดวยสขและเอกคคตา ๑ ปญจมฌานกศลจต ประกอบดวยอเบกขาและเอกคคตา ๑ ชอวา รปาวจรกศลจต ฯ จตทง ๕ น คอ ปฐมฌานวบากจต ประกอบดวยวตก วจาร ปต สข และเอกคคตร ๑ ทตยฌานวบากจต ประกอบดวย วจาร ปต สข และเอกคคตร ๑ ตตยฌานวบากจต ประกอบดวย ปต สข และเอกคคตา ๑ จตตถฌานวบากจต ประกอบดวยสขและ เอกคคตา ๑ ปญจฌานวบากจต ประกอบดวยอเบกขาและเอกคคตร ๑ ชอวา รปวจรวบากจต ฯ จตทง ๕ น คอ ปฐมฌานกรยาจต ประกอบดวยวตก วจาร ปต สข และเอกคคตา ๑ ทตยฌานกรยาจต ประกอบดวยวจาร ปต สข และเอกคคตา ๑ ตตยฌานกรยาจต ประกอบดวยปต สข และเอกคคตา ๑ จตตฌานกรยาจต ประกอบดวยสขและเอกคคตา ๑


ปญจมฌานกรยาจต ประกอบดวยอเบกขาและเอกคคตา ๑ ชอวา รปาวจรกรยาจต ฯ กศลจต วบากจต และกรยาจต ฝายรปาวจร ๑๕ จบบรบรณทกประการ ดวยประการฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] รปาวจรจต โดยความตางแหงฌาน ม ๕, โดยความตางแหงกศล วบาก และกรยา รปาวจรจตนน ม ๑๕ ฯ จตทง ๔ น คอ อากาสานญจายตนกศลจต ๑ วญญาณญจายตน- กศลจต ๑ อากญจญญายตนกศลจต ๑ เนวสญญานาสญญายตน- กศลจต ๑ ชอวา อรปาวจรกศลจต ฯ จตทง ๔ น คอ อากาสานญจายตนวบากจต ๑ วญญาณญจายตน- วบากจต ๑ อากญจญญายตนวบากจต ๑ เนวสญญาณสญญายตนวบาก- จต ๑ ชอวา อรปาวจรวบากจต ฯ จตทง ๔ น คอ อากาสานญจาตนกรยาจต ๑ วญญาณญจาย- ตนกรยาจต ๑ อากญจญญายตนกรยาจต ๑ เนวสญญานาสญญายตน- กรยาจต ๑ ชอวา อรปวจรกรยาจต ฯ กศลจต วบากจต และกรยา ฝายอรปาวจร ๑๒ จบบรบรณทกประการ ดวยประการฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] อรปจต (อรปาวจรจต) ม ๔ โดย


ประเภทแหงอารมณ มอก ๑๒ โดยความ ตางแหงกศล วบาก และกรยา ฯ จตทง ๔ น คอ โสดาปตตมรรคจต ๑ สกทาคามมรรคจต ๑ อนาคามมรรคจต ๑ อรหตตมรรคจต ๑ ชอวา โลกตตรกศลจต ฯ จตทง ๔ น คอ โสดาปตตผลจต ๑ สกทาคามผลจต ๑ อนาคาม- ผลจต ๑ อรหตตผลจต ๑ ชอวา โลกตตรวบากจต ฯ กศลจตและวบากจตฝายโลกตตระ ๘ จบบรบรณทกประการ ดวย ประการฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] อนตตรจต (โลกตตรจต) บณฑตกลาว ไว ๘ คอ กศลจตม ๔ โดยประเภท แหงมรรค ๔ วบากจตกม ๔ เหมอนกน เพราะเปนผลแหงมรรคนน ฯ อกศลจตม เพยง ๑๒ ฯ กศลจตม ๒๑ วบากจตม เพยง ๓๖ ฯ กรยาจตม ๒๐ ฯ บณฑต กลาวจตไวในกามภพ ๕๔ ในร)ภพ ๑๕ ในอรปภพ ๑๒ อนง ในอนตตรจต (ในโลกตตรจต) กลาวไว ๘ ฯ กบณฑต ผมปรชาเหนประจกษ ยอมจาแนกจต ออกเปน ๘๙ บาง เปน ๑๒๑ บาง ดวย ประการอยางน ฯ


จต ๘๙ เปนจต ๑๒๑ ไดอยางไร ? จตทง ๕ น คอ ปฐมฌาน โสดาปตตมรรคจต ประกอบดวยวตก วจาร ปต สข และเอกคคตา ๑ ทตยฌานโสดาปตตมรรคจต ประกอบดวยวจาร ปต สข และ เอกคคตา ๑ ตตยฌานโสดาปตตมรรคจต ประกอบดวยปต สข และ เอกคคตา ๑ จตตถฌานโสดาปตตมรรคจต ประกอบดวยสข และ เอกคคตา ๑ ปญจมฌานโสดาปตตมรรคจต ประกอบดวยอเบกขา และ เอกคคตา ๑ ชอวา โสดาปตตมรรคจต และสกทาคามมรรคจต อนาคามมรรคจตกบอรหตตมรรคจต กอยางเดยวกน ฉะนน จงรวม เปนจต ๒๐ ถวน ชอวา มรรคจต และผลจตกมจานวนเทานน ฉะนน จงรวมเปนโลกตตรจต ๔๐ ถวน ฯ [สงหคาถา] กบณฑตแบงอนตตรจต (โลกกตตรจต) ออกไปเปนอยางละ ๕ โดยความตางแหง การประกอบดวยองคฌาน และกลาววา ม ๔๐ ฯ เหมอนอยางวา รปาวจรจต บณฑตถอเอาในความตางแหงฌาน ม ปฐมฌานเปนตน ฉนใด อนตตรจต (โลกตตรจต) ทานกถอเอาในความตาง แหงฌาน มปฐมฌานเปนตน ฉนนน ฯ แมอรปฌาน ทานกถอเอาในฌานท ๕ (อกนยหนง รปาวจรจต และอนตตรจต


(โลกตตรจต) บณฑตถอเอาในความตาง แหงฌานมปฐมฌานเปนตน ฉนใด แม อรปฌาน ทานกถอเอาในฌานท ๕ ฉนนน) ฯ เพราะฉะนน แตละฌาน ๆ มปฐมฌานเปนตน บณฑตจงไดกลาวจต ไวฌานละ ๑๑ แตฌานทสดมจต ๒๓ ฯ กศลจตม ๓๗ อนง วบากจต ม ๕๒ (อกศลจต ๑๒ กรยาจต ๒๐) ผรทงหลาย ไดกลาวจตไว ๑๒๑๑ ดวยประการอยาง นแล ฯ ปรเฉทท ๑ ชอจตตสงคหวภาค ในปกรณอภธมมตถสงคหะ จบ ดวยประการฉะน ฯ ๑. จต ฌานละ ๑๑ คอ รปฌานท ๑ ถงท ๔ ทกชน มกศล ๑ วบาก ๑ กรยา มรรค ๔ ผล ๔ ฯ ฌานทสด ไดแก รปฌานท ๕ และอรปฌานทง ๔ สงเคราะหเขาไปรปฌานท ๕ เพราะมองคเสมอกน มจตรวมกน ๒๓ คอ รปฌานท ๕ มกศล ๑ วบาก ๑ กรยา ๑ อรปฌาน ทง ๔ มกศล ๔ วบาก ๔ กรยา ๔ รวมเปน ๑๕ สวนในโลกตตรจต นบรวมกนเปนมรรค ๔ ผล ๔ รวมเปน ๒๓ ฯ กศลจต ๓๗ คอ กามาวจร ๘ รป ๔ โลกตตร ๒๐ ฯ วบากจต ๕๒ คอ อเหตก ๑๕ กามาวจรสเหตก ๘ รป ๔ อรป ๔ โลกตตร ๒๐ ฯ จต ๑๒๑ คอ กศล ๓๗ วบาก ๕๒ รวมกบอกศล ๑๒ กรยา ๒๐ ฯ อกอยางหนง นบดงน อกศล ๑๒ อเหตก ๑๘ กามาวจรโสภณ ๑๔ รปาวจร ๑๕ อรปาวจร ๑๒ โลกตตร ๔๐ ฯ


อภธมมตถสงคหฎกาแปล [ชออภธมมตถวภาวน*] คาถาเรมตน ขาพเจา๑ ผชอวาสมงคละ ขอถวายนมสการ พระพทธเจา ผมพระกรณาและพระญาณ อนหมดจดโดยพเศษ พระธรรมอนพระสมพทธ- เจาทรงบชาแลว พระสงฆผหมดกเลส (ทเปน เครองถงความเปนความเลว) ผเกดดแลวแต พระสทธรรม และขอกราบไหวทานพระสาร- บตรมหาเถระ ผเปนปราชญองอาจในพระปรยต เปนคร เปนภาชนะแหคารวะ ดวยเศยรเกลา แลวจกพรรณนาโดยยอ ซงพระอภธมมตถ- สงคหะ เปนทยงปตใหเจรญยงแกเหลาภกษ นกอภธรรม เพราะกลบตรทงหลาย ไม สามารถจะรอรรถในบททงปวงในปกรณนได จากวรรณนาแมเปนอนมาก ททานโบราณาจารย รจนาไว ฉะนน ขาพเจาจกรจนาอรรถวรรณนา * พระมหาแพร กมมสาโร ป. ธ. ๙ วดเขมาภรตาราม นนทบร แปล. ๑-๑. เฉลยสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๘๗-๘๘-๘๙.


โดยยอ ไมทงบททลลบในปกรณน พรอมทง อรรถาธบายใหแจมแจง ฯ พรรณนาความปรเฉทท ๑ อธบายปณามคาถา ทานอาจารย (อนรทธ) น เมอจะเรมปกรณน อนประกอบ ดวยนยอนวจตรอยางยง สามารถจะสางชฏคอลทธของตน และของ คนอน ซงใหเกดความแกลวกลาแหงปญญาทงผองใสทงไพบลย จงกลาว คามอาทวา "สมมาสมพทธ" กอน เพอจะแสดงการนอบนอม พระรตนตรย ขอความ วธการ ชอปกรณ และประโยชนทงหลาย โดยแท ฯ กในอารมภคาถาน ดวยคาวา สมมสมพทธ ฯ เป ฯ อภวาทย น ทานกลาวการประฌานพระรตนตรย ฯ ดวยบทวา อภธมมตถ- สงคห น ทานกลาวความยอ วธการแตงและชอแหงปกรณ เพราะ แสดงความทอรรถในพระอภธรรมเหลานน อนปกรณทรวบรวม ไวในปกรณน เพราะแสดงอาการแหงอนกลาวรวบรวมเปนหมวด ๆ และเพราะแสดงชอตามอรรถ ฯ สวนประโยชนทานแสดงดวยบทวา สงคหะ โดยความเปนบทยงประโยชนใหสาเรจ เพราะเมอมการรวบ รวมอรรถในพระอภธรรมไวเปนหมวด ๆ ความเขาในสภาพแหงอรรถ ในพระอภธรรมเหลานน ดวยสามารถแหงกจมอนเรยน และอนสอบ สวนซงอรรถในพระอภธรรมนนเปนตน และความสาเรจแหงประโยชน


ทงในทฏฐธรรมและสมปรายภพ ซงมความเขาใจนนเปนมลจะสาเรจได โดยไมยาก ฯ ในการาปกเหตเหลานน ประโยชนของการประณามพระ รตนตรย ทานอาจารยทงหลายใหพสดารโดยประการมากทเดยว ฯ กโดยพเศษ ทานหวงการปองกนอนตราย ฯ จะพงเหนได ตามคาท ทานอาจารยผรจนาอรรถกถาทงหลายกลาวไววา "เราผมอนตราย อน อานภาพแหงหวงบญนนขจดแลว" ดงน ฯ การประณามพระรตนตรย โดยอรรถคอกศลเจตนา ทยงกรยาคอการประณามใหสาเรจ ฯ และ กศลเจตนานนเปนเหตในเสวยวบากในทฏฐธรรม แกบคคลผไหวพระ รตนตรยซงควรไหว เพราะถงพรอมดวยเขตและอธยาศย ยอมปองกน อปปฬกกรรม และอปจเฉทกกรรมอนจะทาอนตรายแกความสบตอแหง วบากอนกรรมนนใหเกดแลว ดวยสามารถแหงอนสนบสนนแกกรรม อนเปนนมตแหงสมบตตามทไดแลว ยงความไมเปนไปแหงอนตรายม โรคเปนตนมกรรมเหลานนเปนเหต อนจะหามความสาเรจแหงประโยชน ตามทมงหมายไดสาเรจได ฯ เพราะฉะนน การทาประณามพระรตน- ตรยในตนปกรณ กเพอความลลวงแหงปกรณตามทปรารภ โดยหาอน- ตรายมได และเพอความสาเรจแหงกจมการเรยนและการจาทรงเปนตน แกนกเรยนทงหลาย โดยหาอนตรายมได เพราะความปฏบตมการไหว เปนประธาน ฯ การกลาวความยอ กโดยความทคมภรมความยอปรากฏแลว นนแหละ อนวญชนทงหลายจะพงปฏบต ดวยสามารถแหงกจมการ เรยนเปนตน ฯ การแสดงวธการแหงการแตงและประโยชน กเพอ


จะยงความขะมกเขมนใหเกดแกนกเรยนทงหลาย ฯ การกลาวคอชอกเพอ สะดวกแกการเรยก ฯ นความรวมในอารมภคาถานน ฯ สวนความเรยง เปนดงน ฯ สมพนธความวา ขาพเจาถวายอภวาทแลว ซงพระสมม- สมพทธเจาผมพระคณอนชงไมได พรอมทงพระสทธรรมและหมแหง พระอรยสงฆอนสงสด จกกลาวปกรณอภธมมตสงคหะ ฯ๑

บณฑตพงทราบวนจฉยในคาถานน ดงตอไปน พระผมพระ ภาคเจา ทรงพระนามวาสมมสมพทธะ เพราะอรรถวา ตรสรดยง ซงธรรมทงมวล โดยชอบ และดวยพระองคเอง ฯ จรงอย พระองค ทรงรแลว คอทรงรแลว ซงธรรมชาตตางโดยสงตะและอสงขตะ แมทงสน โดยชอบ ดวยสามารถแหงอนรตลอดซงลกษณะพรอมทงกจ ตามความจรง ดวยพระองคทรงคนควาสงสมมาแลว ดวยพระองคเอง ฯ สม พระบารมทพระองคทรงคนควาสงสมมาแลว ดวยพระองคเอง ฯ สม ดงทพระองคตรสไววา "เรารยงดวยตนเองแลว จะพงแสดงอางเอา ใครเลา (วาเปนอาจารย) ดงน ฯ๒

อกอยางหนง เพราะพธธาต เปนไปแมในอรรถวา ตน และ เบกบาน อธบายวา พระผมพระภาคเจาทรงตนแลว โดยชอบ และ ดวยพระองคเอง มใชผอนปลกใหทรงตน ทรงสรางสนสดแลวจากความ หลบคอสมโมหะพรอมทงวาสนา ดวยพระองคเองโดยแท อนง พระผม พระภาคเจาพระองคนน ทรงเบกบานพระหฤทยแลว คอถงความ เบกบานพระหฤทยเตมทแลว โดยชอบ ดวยพระองคเอง โดยบรรล ๒. ว. มหาวคค. ๔/๑๔ ฯ


พระสพพญตญาณ อนประดบดวยจานวนคณนบไมถวน เพราะความ ประชมพรอมดวยมรรคญาณอนเลศ ดจดอกประทมอนคลบานเตมทแลว โดยถงความงามเลศคอสรทรงเรองยงนก เพราะประจวบดวยรศมแหง ทนกร เพราะฉะนน จงทรงพระนามวาสมมาสมพทธะ ฯ แมเมอประกอบ สมมาสมพทธศพท กบดวยอรรถแหงถอยคา ตามทกลาวแลว ทานอาจารยยอมยกยองพระผมพระภาคเจาใหพเศษ ดวยบทวา อตล ดงน เพราะสมมาสมพทธศพท เปนไปในพระผม พระภาคเจา ดวยสามารถแหงพระนาม ฯ บคคลผอนเขาชงใหเสมอกน ไดดวยตาชง ชอวาตลยะ ฯ ตลยะ นนแหละ ทานกลาววา ตละ ดวยอานาจลบ ย อกษร ฯ อกอยางหนง ดวยอานาจแหง อ ปจจย ลงในอรรถวา ชงได ทานอาจารยจงกลาวคาวา บคคลทผอนชงได โดยคณชาตมศลเปนตน ซงเหมอนกบตาชง ชอวาตละ (ผอนเขาชง ไดดวยคณดจตาชง) ฯ พระผมพระภาคมใชผอนบคคลชงไดดวยคณ ดจตาชง จงชอวาอตละ คอผทไมเหมอนกบใคร ๆ ดวยคณมศล เปนตน อกอยางหนง พระผมพระภาคเจา ชอวาอตละ เพราะอรรถวา ไมมบคคลผทดเทยมคอเสมอเหมอน เพราะทรงเปนอครบคคลในโลก พรอมทงเทวโลก ฯ สมดงทพระพทธองคตรสไววา ภกษทงหลาย สตวทงหลายทไมมเทากตาม ม ๒ เทากตาม ม ๔ เทากตาม มประมาณ เพยงใด พระตถาคตเจา บณฑตกลาววา เปนยอดแหงสตวทงหลาย เหลานน ดงนเปนอาท ฯ ๑กดวยคามประมาณเพยงเทาน ยอมเปน อนทานพระอนรทธาจารยทาการสดดพระผมพระภาคเจา ดวยอาการ ๓ ๑-๑. เฉลยสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๙๗.


คอ เหตสมปทา ผลสมปทา และสตตปการสมปทา ฯ [อธบายสมปทา ๓] บรรดาสมปทาทง ๓ นน ความประกอบดวยพระมหากรณาและ ความอบรมพระโพธสมภาร ชอวาเหตสมปทา ฯ สวนผลสมปทา ม ๔ อยาง คอ ญาณสมปทา ปหารสมปทา อานภาวสมปทา และ รปกายสมปทา ฯ บรรดาผลสมปทาทง ๔ นน มรรคญาณซงเปนท ตงแหงพระสพพญตญาณ และพระทศพลญาณเปนตน ซงมมรรค- ญาณนนเปนมล ชอวาญาณสมปทาน ฯ ความทสงกเลสทงสนพรอมทง วาสนา ถงความไมบงเกดขนโดยสวนเดยวเปนธรรมดา ชอวาปหาน- สมปทา ฯ ความเปนใหญในการทาใหสาเรจไดตามทปรารถนา ชอวา อานภาวสมปทา ฯ กอตตภาวสมบต (คอพระรปสมบต) อนประกอบ ดวยพระลกษณะและอนพยญชนะ อนนาเพลดเพลนเจรญนยนาของ ชาวโลกทงมวล ชอวารปกายสมปทา ฯ สวนสตตปการสมปทา ม ๒ อยาง คอ อาสยะ (พระอธยาศย) และปโยคะ (พระอตสาหะ) ฯ บรรดาสตตปการสมปทาทง ๒ นน ความทพระผมพระภาคมพระอธยา- ศยเกอกลเปนนจ แมในเหลาสตวผมความผด มพระเทวทตเปนตน และการรอเวลาแกกลาแหงอนทรย แหงเวไนยสตวผมปญญนทรยยงไม แกกลา ชอวาอาสยะ ฯ กการแสดงพระธรรมอนจะนาสตวออกจาก ทกขทงปวง โดยหวขอคอยาน ๓ แหงพระผมพระภาค ผมพระหฤทย มไดเพงลาภสกการะเปนตน แกเหลาสตวอนจากเหลาสตวผมความคด


นน ชอปโยคะ ฯ บรรดาสมปทา ๓ อยาง มเหตสมมปทาเปนตนนน ผลสมปทา ๒ อยางขางตน ทานพระอนรทธาจารยแสดงแลวดวยบทวา สมมาสมพทธ น ฯ สวนผลสมปทา ๒ อยางนอกน กบทงสตตปการ- สมปทา แสดงดวยบทวา อตล น ฯ สวนเหตสมปทาอนเปนเหตแหง ผลสมปทาและสตตปการสมปทานน ทานแสดงแลวแมดวยบททง ๒ โดยความเปนบทสามารถ เพราะสมบตแหงสมทาทง ๒ นนไมม โดย เวนจากเหตเชนนน และเพราะผลสมปทาและสตตปการสมปทานน ม ความเกยวของในบคคลทกจาพวก ในเมอสมบตแหงสมปทาทง ๒ นน ไมมเหต ฯ๑

ทานอาจารย ครนถวายนมสการพระพทธรตนะนน ซงมการสดด ทสงเคราะหดวยขอกาหนด ๓ ประการเปนหลกสาคญ ดวยประการ ฉะนแลว บดน เมอจะเรมคานอบนอมแดพระรตนะทเหลอ จงกลาว วา สสทธมมคณตตม ฯ [อธบายพระธรรมและพระสงฆ] แทจรง ความทพระธรรมและพระสงฆ แมเปนผมคณ (แมเปน รตนะทเพมขน) กเปนผควรกราบไหว บณฑตยอมทราบไดโดย ประกอบ สห ศพทไว เปรยบเหมอนเมอชนกลาววา (บดา) มาพรอม ทงบตรและทาระ คนอนกทราบการมาแมของบตรและทาระไดโดย ประกอบ สห ศพทไวฉะนน ฯ บรรดาพระธรรมและพระสงฆนน สภาพทชอวาธรรม เพราะ อรรถวา ทรงไวซงสตวทงหลายผทรงตนไว ไมใหตกไปในอบาย ๔


และในวฏฏทกขทงสน ฯ พระธรรมม ๙ อยาง ดวยสามารถแหง มรรค ๔ ผล ๔ และนพพาน ๑ หรอม ๑๐ อยาง รวมทงปรยตเขา ดวย ฯ กแล การทรงไวแหงพระธรรมน ไดแกการขจดกเลสทใหเกด ในอบายเปนตน ฯ บณฑตพงเหนสนนษฐานวา การขจดกเลสแหง อรยมรรคและนพพานทง ๒ นน ยอมไดโดยนปปรยาน (โดยตรง) เพราะอรยมรรคเปนธรรมตดกเลสไดเดดขาด และเพราะพระนพพาน เปนเหตสาเรจประโยชน คอ ขจดกเลสไดแหงอรยมรรคนน โดยความ เปนอารมณ สวนการขจดกเลสนน แหงอรยาผลและปรยตแมทง ๒ ยอมมไดโดยปรยาย (โดยออม) เพราะผลเปนไปโดยเปนคณตาม สมควรแกมรรค ดวยอานาจสงบระงบกเลส และเพราะปรยตเปนเหต บรรลมรรคผลและพระนพพานนน ฯ ทชอวาสทธรรม เพราะอรรถวา เปนธรรมของทานผสงบ คอ สปบรษทงหลาย ไดแกพระอรยาบคคลทงหลาย หรอเปนธรรมทมอย ปรากฏอย ไมเหมอนอตตา (ตน) ทพวกเดยรถยกาหนด (คดนก) ซงไมมอยโดยปรมตถ หรอเปนธรรมอนบณฑตยกยอง คอสรรเสรญ แลว เพราะประกอบดวยคณมความเปนธรรมทพระผมพระภาคเจาตรส ดแลวเปนตน ไมใชเปนธรรมทถกตเตยนโดยสวนเดยว เหมอนธรรม ของลทธภายนอกฉะนน ฯ คณะนน ชอวาหม เพราะเปนทชมชนแหงพระอรยบคคลทงหลาย และชอวาสงสด เพราะประกอบดวยคณอนพเศษ มความเปนหมท ปฏบตดแลวเปนตน อกอยางหนง ชอวาสงสดกวาคณะทงหลายหรอ


ในคณะทงหลาย คอในหมแหงเทวดาและมนษยเปนตน ดวยสามารถ แหงคณตามทกลาวแลวนนแล เพราะเหตนน จงชอวาหมแหงพระ อรยสงฆอนสงสด ฯ พระผมพระภาคชอวาสสทธมมคณตตมะ เพราะ อรรถวา เปนไปพรอมดวยพระสทธรรมและคณะสงฆอนสงสด (ขอ ถวายอภวาท) พระสมมาสมพทธเจาพระองคนน พรอมทงพระสทธรรม และหมแหงพระอรยสงฆอนสงสด ฯ บทวา อภวาทย คอถวายบงคมแลวโดยพเศษ ฯ ความวา ถวาย บงคมดวยกายทวาร วจทวาร และมโนทวาร โดยเคารพ คอโดยเออ- เฟอ โดยปราศจากความกลว, ลาภ, ตระกล, และอาจาระเปนตน ฯ [อธบายอภธรรมและอรรถในอภธรรม] บทวา ภาสสส แปลวา จกกลาว ฯ ปกรณทง ๗ มธมมสงคณเปนตน คอพระอภธรรมปฎก ชอวา อภธรรม โดยวเคราะหเปนตนวา เปนทมธรรมอนวเศษยงโดยความ เปนปรมตถทแทจรง อรรถทพระผมพระภาคเจาตรสแลวในพระอภ- ธรรมนน ชอวาอภธมมตถะ ปกรณทชอวาอภธมมตถสงคหะ เพราะ อรรถวา เปนทรวบรวมอรรถ ทพระผมพระภาคเจาตรสในพระอภธรรม นนไว หรอเปนเครองรวบรวมอรรถทตรสไวในพระอภธรรมนน ฯ ทานอาจารยครนกระทาวธ มการประณามพระรตนตรยเปนตน ซงเปนเครองหมาย (เหต) แหงประโยชนตามทตองการอยางนกอน บดน เมอจะยกอรรถทตรสไวในพระอภธรรม ซงปกรณทตงขนน


รวบรวมไว ขนแสดงโดยสงเขปกอน จงไดกลาวคาเปนตนวา ตตถ วตตา ดงน ฯ ประกอบเนอความวา อรรถแหงพระอภธรรม ทพระผมพระ ภาคเจาตรสไวในพระอภธรรมนน โดยประการทงปวง คอโดยอานาจ แหงธรรมมกศลเปนตน และโดยอานาจแหงสภาวธรรมมขนธเปนตน วาโดยปรมตถ คอดวยอานาจแหงปรมตถทแท เวนสมมตเสย กตง อยโดยประการ ๔ คออาการ ๔ อยาง ดงน คอ จต ไดแกวญญาณ- ขนธ เจตสก ไดแกขนธทง ๓ มเวทนาขนธเปนตน รป ไดแกรป- ขนธ อนตางดวยประเภทแหงภตรป และอปาทายรป นพพาน ไดแก อสงขตธรรม ทตางเนองมาแตมรรคผล ฯ ในทตคาถานน บณฑต พงกระทาวเคราะหอยางน อรรถอนไมวปรต ยอดเยยมคอสงสด หรอ อรรถทเปนอารมณของญาณอนเยยม คอสงสด เพราะฉะนน จงชอวา ปรมตถ ฯ โดยปรมตถนน ฯ [ลกษณะจตและเจตสก] ธรรมชาตทชอวาจต เพราะอรรถวา คด อธบายวา รอารมณ ฯ เหมอนอยางททานอาจารยกลาวไววา จตมการรแจงอารมณเปนลกษณะ ดงน ฯ จรงอย แมเมอมนสยปจจยและสมนนตรปจจยเปนตน จตก เกดขนไมเวนจากอารมณ เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาวความทจต นนมการรอารมณเปนลกษณะ ฯ มตทวา จตไมมอารมณ ถกอาจารย


คดคานดวยบทวา มการรอารมณเปนลกษณะนน ฯ อนง ธรรมชาตท ชอวาจต เพราะอรรถวาเปนเหตใหสมปยตธรรมรอารมณ ฯ อกนยหนง เพยงแตความคด ชอวาจต ฯ แทจรง เพยงความเปนไปตามปจจย เทานน ชอวาสภาวธรรม ฯ กเพราะทาอธบายอยางน ภาวสาธนะ เทานน บณฑตยอมไดแกปรมตถธรรมแมทงหมด โดยนปปรยายฯ แตวเคราะหดวยอานาจแหงกตตสาธนะและกรณสาธนะ พงเหนวา เปนการกลาวโดยปรยาย ฯ จรงอย ธรรมทงหลายเปนกตตภาพ ในกจของตน ๆ โดยยกตนขนเปนประธาน และธรรมทจะพงใหสาเรจ เปนกรณะ โดยยกกตตภาพขนในหมสหชาตธรรม ดวยความอนกลแก กตตนน ทานยอมไดโดยปรยายเทานน ฯ การแสดงเชนนน บณฑตพง ทราบวา เพอแสดงความไมมแหงการกมกตตเปนตน ทพนไปจาก สภาพแหงธรรม ฯ พระอาจารยทงหลายพรรณนาอรรถแหง จต ศพท ไวแมโดยอรรถ มอนทาใหวจตรเปนตน ฯ แตยอเนอความในอธการ นได ดงน ธรรมชาตทชอวา จต เพราะทาใหวจตร หรอ เพราะภาวะแหงตนเปนธรรมชาตวจตร หรอ เพราะอนกรรมและกเลสสงสมไว อนง หรอ เพราะรกษาไวซงอตภาพอนวจตร หรอเพราะ สงสมซงสนดานของตน หรอเพราะมอารมณ อนวจตร ฯ


ธรรมชาตทชอวาเจตสก เพราะอรรถวา มในจต โดยมความเปนไป เนองดวยจตนน ฯ ความจรง เจตสกนน เวนจากจตเสย ไมสามารถ จะรบอารมณได เพราะเมอจตไมมกเกดขนไมไดทงหมด ฯ สวนจต แมเวนจากเจตสกบางประการ กยงเปนไปไดอารมณ เพราะฉะนน เจตสกนนแหละ จงชอวามความเปนไปเนองกบจต ฯ เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ธรรมทงหลายมใจเปนประธาน ๑ดงน ฯ ดวยบทวา ตทายตตวตตตาย น ทานหามแมซงความปฏบตผด ม ความทสขเวทนาเปนตนเปนสภาพหาเจตนามได และเปนสภาพเทยง เปนตน ฯ อกอยางหนง ธรรมชาตทประกอบในจต ชอวาเจตสก ฯ [ลกษณะรปและนพพาน] ธรรมชาตทชอวารป เพราะอรรถวาแปรผน (สลาย) อธบายวา ยอมถงความวการดวยวโรธปจจย มเยนและรอนเปนตน หรออนวโรธ- ปจจย มเยนและรอนเปนตน ใหถงความวการ ฯ เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาตรสวา ยอมแปรผนเพราะเยนบาง ยอมแปรผน เพราะรอนบาง ดงน เปน๒อาท ฯ ความเกดขนผดแผกกน ในเมอม ความประชมแหงวโรธปจจยมเยนเปนตน ชอวาความแปรผนในทน ฯ มคาประทวงสอดเขามาวา ถาเชนนน แมอรปธรรมกบญญตวา รป ได ฯ เฉลยวา ไมได เพราะทานประสงคเอาความแปรผนทปรากฏ ชด ๆ โดยความสามารถแหงศพท ม สต ศพทเปนตน ฯ เมอจะ ถอเอาเนอความโดยประการอน ความแปรผนกสาเรจดวยคาอนไมตาง ๑. ข. ธ. ๒๕/๑๕ฯ ๒. ส. ขนธ. ๑๗/๑๐๕ฯ


กนวา รปปต ทงนน เพราะฉะนน จะประโยชนอะไรดวยศพท ม สต ศพท เปนตน ฯ กศพทวา สต เปนตนนน อรรถทจะใหรวา ความ แปรผนแหงรปอนวโรธปจจยมเยนเปนตนถกตองแลว ปรากฏชดกวา เพราะฉะนน ความแปรผนเชนนนแหละ ทานประสงคเอาในบทวา รปปต น ฯ ประทวงอกวา ถาเชนนน การบญญตวารปในพรหมโลก จะมไดอยางไร เพราะในพรหมโลกนน วโรธปจจยมเยนเปนตน ทเปน เครองเบยดเบยนหามไม ฯ เฉลยวา แมปจจยทเบยดเบยนจะไมม ก จรงอย แตกมปจจยทคาช เพราะฉะนน ความแปรผนในพรหมโลกนน ยอมมไดดวยอานาจแหงปจจยทคาชนน ฯ อกอยางหนง การบญญตวา รป ในพรหมโลกนนมได เพราะไมลวงเลยสภาพแหงความแปรผนนน ไปได ฯ พอทไมควรชกชานก ฯ ธรรมชาตทชอวานพพาน เพราะอรรถวา ออกจากตณหา ททาน เรยกวา "วานะ" เพราะรอยรด คอเยบไว ซงภพนอยและภพใหญ หรอเพราะอรรถวา เปนเครองดงไฟ มไฟคอราคะเปนตน ฯ เพราะเหตทการแสดงสภาพแหงธรรมทมวภาค จะเวนวภาคเสย ไมได ฉะนน ในบดน ทานอาจารยเมอปรารภจะแสดงจาแนกจตดวย อานาจแหงขอเบดเตลดม ภม ชาต และสมประโยคเปนตนกอน เพอจะแสดงวภาคแหงอรรถทตรสไวในอภธรรม ตามทยกขนแสดงไว โดยลาดบแหงอเทศ จงกลาวคามอาทวา ตตถ จจจ ตาว ดงน ฯ ตาว ศพท ยอมเปนไปในอรรถแหงศพทวา "ปม" น ฯ กเนอความใน


นเทศนน ดงนวา ในอรรถแหงพระอภธรรมทง ๔ ตามทยกขนแสดง ไว ขาพเจาจะแสดงจตกอน ฯ จตชอวาม ๔ อยาง เพราะอรรถวา มอยาง คอประการ ๔ ฯ กเพราะธรรมทเปนไปในภม ๔ เหลาน ประณตขนโดยลาดบ ฉะนน ทานอาจารยจงทานเทศแหงธรรมเหลานน โดยลาดบแหงธรรมอนเลว ด ดกวา และดทสด ฯ [อธบายกามาวจรจตเปนตน] ในบทวา กามาวจร เปนตนนน วเคราะหวา สภาพทชอวา กาม เพราะอรรถวา ยงจตใหใคร ไดแกกามตณหา ฯ จตทชอวา กามาวจร เพราะอรรถวา เปนททองเทยวแหงกามตณหานน ดวยอานาจ ทาใหเปนทยดหนวง ฯ อกอยางหนง สภาพทชอวากาม เพราะอรรถวา อนจตใคร ไดแกกามภพ ๑๑ อยาง๑ ฯ จตทชอวากามาวจร เพราะอรรถ วา ทองเทยวในกามภพนนโดยมาก ฯ กจตน แมเปนไปในรปภพและ อรปภพ กควรชอวากามาวจร เพราะทานประสงคเอาการเทยวไปโดย มาก ฯ อกอยางหนง กามภพนนแหละ ชอวากามาวจร เพราะอรรถ วา เปนททองเทยวแหงกาม ฯ จตแมเปนไปในกามาวจรภพนน กชอวา กามาวจร โดยออกชอภพเปนทอาศย ดจในประโยค มอาท วา "เตยงทงหลายยอมกระทาซงการโห" ดงน ฯ ไมตองกลาวให พสดารนก ฯ กในอธการน มคาถายอความไว ดงน ๑. อกอยางหนงกามภพนนแหละ ชอวากามฯ กามนน ยอมทองเทยวไปกามภพ (๑๑ อยาง) น เพราะเหตนน จงชอวากามาวจร.


จตนนชอวากามาวจร เพราะอรรถวา เปนท ทองเทยวแหงกาม หรอทองเทยวในกาม หรอแมโดยฐานปจาร ฯ พงเหนนยแมใน รปวจรจต และอรปาวจรจต ตามควรเชน เดยวกน ฯ จตทชอวาโลกตตระ เพราะอรรถวา ขามขนจากโลก กลาวคอ อปาทานขนธ โดยทไมมอาสวะ ไดแกมรรคจต ฯ สวนผลจต ชอวา โลกตตระ เพราะอรรถวา ขามขนแลวจากโลกนน ฯ อกนยหนง แมมรรคจตและผลจตทง ๒ กบนพพาน ชอวาโลกตตระ เพราะ อรรถวา เหนอวา คอยงกวาโลก ดวยอานาจแหงคณตามทกลาวแลว นนแล ฯ กในบรรดาจต ๔ ภมเหลาน แมในเมอกามาวจรจตมถง ๔ อยาง โดยตางแหงกศลจต อกศลจต วบากจต และกรยาจต ทานพระอน- รทธาจารย เมอจะแสดงเฉพาะปาปจต (อกศลจต) และอเหตจตกอน โดยอนรปแกนยททานจะกลาวอยอยางนวา จตทงหลาย ทพนจากบาป- จตและอเหตกจต เรยกวา โสภณจต เพอตงชอจต ๕๙ ดวง หรอ ๙๑ ดวง เวนปาปจตและอเหตกจต โดยนามวาโสภณจต จงจาแนก แสดงโลภมลจตไว ๘ อยาง โดยตางแหงเวทนา ทฏฐ และสงขาร กอน ดวยคามวา โสมนสสสหคต เปนอาท กเพอจะแสดงโภล- สหคตจตเหลานนแลกอน เพราะในบรรดาปาปจตและอเหตจตเหลา นน เฉพาะเหลาจตตปบาททสหรคตดวยโลภะ ในชนตนเกดแกสตว


ผถอปฏสนธในภพทงหลาย ดวยอานาจวถจต และจงแสดงเหลา โทมนสสสหคตจต ในลาดบแหงโลภสหคตจตนน เพราะภาวะแหงจต ๒ เหลานน เสมอกนโดยความมเหต ๒ และ (แสดง) เหลาจตมเหต ๑ ในลาดบแหงโทมนสสสหคตจตนน ฯ พงทราบความอธบายในคาม "โสมนสสหคต" เปนตนนน ใจทด ชอวาสมนะ อกอยางหนง ใจทดนน มอยแกบคคลนน เพราะเหตนน บคคลนน ชอวามใจด คอจต หรอบคคลผมความ พรอมเพรยงดวยใจทดนน ความเปนแหงใจด หรอบคคลผมใจดนน เพราะเปนเหตแหงความเปนไปแหงชอ และความรสกในจต หรอ บคคลทชอวาแหงสมนะนน เพราะฉะนน จงชอวาโสมนส ฯ คาวาโสมนส น เปนชอแหงสขเวทนาทางใจ ฯ จตทสหรคต คอทระคนดวยอานาจ แหงประการมเกดรวมกนเปนตน กบโสมนสนน หรอทถงซงความม ประการมเกดในขณะเดยวกนเปนตน กบโสมนสนน เพราะเหตนน จงชอวาโสมนสสสหคตจต ฯ ธรรมชาตทชอวาทฏฐ เพราะอรรถวา เหนผด ฯ จรงอย แม คาสามญ ยอมมวสยแปลกน โดยเนอความและความหมายเปนตน เพราะฉะนน ในอธการวาดวยกศลจตน ทานพระอนรทธาจารยจง กลาวความเหนผดเทานนวา ทฏฐ ฯ ทฏฐนนเอง ชอวาทฏฐคตะ เพราะความท คต ศพท เปนไปในภาวะแหงทฏฐศพทนน ดจในคาวา สงขารคต (สงขาร) ตมคต (ความมด) ดงนเปนตน ฯ อกอยางหนง ความเหนผดทไป คอหยงลงในทฏฐ ๖๒ หรอเพยงความไปแหงทฏฐ


คอไมมสภาพอะไรมอตตาเปนตน ทจะพงในทฏฐน เพราะฉะนน จงชอวาทฏฐคตะ คอความถอมนซงสงขารวาตน และเปนของแหงตน เปนตน ทเปนไปวา คานแลจรง คาอนเปลา ดงน ฯ จตทประกอบ แลวโดยประการทงหลาย มอนบงเกดขนรวมกนเปนตนพรอมกบทฏฐนน เพราะเหตนน จงชอวาทฏฐคตสมปยตจต ฯ บรพประโยคใด ยอมปรง คอจด ซงจต โดยเครองตกแตง อนพเศษ กลาวคอความแกลวกลา หรออกนยหนง จตนนถกบรพ- ประโยคนปรง คอจด โดยนยดงทกลาวแลว เพราะเหตนน บรพ- ประโยคนน จงชอวาสงขาร คอบรพประโยคของตนหรอของคนเหลา อนอนเปนไปแลว โดยอานาจแหงอนเพมใหซงกาลงอนสมควรแกบคคล หรอจตททอแทในกจนน ๆ ฯ แตบรพประโยคนน ยอมเปนไปใน จตสนดานของตนทเปนไปแลวโดยสวนเบองตน และในสนดาษของ คนอน เพราะฉะนน อาการพเศษ กลาวคอความแกลวกลาของจต ทบรพประโยคนนใหเกดแลวนนแหละ จงชอวาสงขาร ในอธการเรอง จตน ฯ สงขารนนไมมแกจตใด จตนน ชอวาอสงขาร ฯ อสงขาร นนแล ชออสงขารก ฯ จตทประกอบดวยสงขาร ชอสสงขารก ฯ จรง อยางนน ทานอาจารยทงหลาย กลาวซาความวา อาการพเศษทเกดแตบรพประโยค มขน ในจต ชอวาสงขาร ความเปนจตมอสงขารก- จตเปนตน ยอมมในจตตวสยน ดวยอานาจ แกงสงขารนน ฯ


อกนยหนง กบทวา สสงขารกมสงขารก น ทานพระอน- รทธาจารยกลาวหมายถงความมและความไมมแหงสงขารอยางเดยว ไมใช เพราะความมและไมม แหงอาการทสงขารนนเปนไปรวมกบจต เพราะฉะนน จตทเกดดวยอานาจแหงสงขารนน โดยเหตทสงขารแมม ความเปนไปในสนดานตางกนกมจตนเปนผล จงชอวาสสงขารก ดวย อรรถวา "มสงขาร" เพราะ สห ศพท แสดงอรรถวา ม ดจในบท มอาทวา สโลมโก สตวมขน สปกขโก สตวมปก ฯ สวนจตทวปรต จากสงขารนน ชอวาอสงขารก โดยนยดงกลาวแลวนนแหละ เพราะ ไมมสงขารนน ฯ [วาดวยสมปยตธรรมเปนตน] จตทไมประกอบ คอไมระคนดวยทฏฐคตะ เหตนน จงชอวา ทฏฐคตวปปยต ฯ เวทนาทชอวาอเบกขา เพราะอรรถวา (ยอม) เพง คอเสวย อารมณโดยเหมาะ คอโดยควร แมเมอเสวย กเสวยโดยดารงมนอย ดวยอาการวางตนเปนกลาง ฯ อกอยางหนง เวทนาทชอวาอเบกขา เพราะอรรถวา (ความ) เพง คอเสวยพอเหมาะพอควร คอไมขดตอ สขและทกข ฯ จรงอย อเบกขาเวทนาน ยอมเปนไปแมในลาดบแหง สขและทกขนน เพราะไมขดตอสขและทกข ฯ คาวา อเปกขาสหคต น มนยดงกลาวแลวนนแล ฯ มคาถามสอดเขามาวา เมอสมปยตธรรม แมเหลาอน มผสสะเปนตน กมอยในจตน เพราะเหตไร ทานอาจารย จงกลาวไว เฉพาะความทจตสหรคตดวยโสมนสเทานน ฯ เฉลยวา


เพราะสมปยตธรรมมโสมนสเปนตนนนแล เปนธรรมไมทวไป ฯ จรงอย แมเจสตกธรรมบางเหลามผสสะเปนตน ทวไปแกจตทกดวง บางเหลากทวไปกศลจตเปนตน สวนเจตสกมโมหะเปนตน ทวไป แกอกศลจตทงหมด เพราะฉะนน ทานอาจารยจงไมอาจใหจตพเศษ ดวยเจตสกธรรมมผสสะเปนตน ฯ สวนสมปยตธรรม มโสมนส เปนตน ยอมมในจตบางดวง ยอมไมมในจตบางดวง เพราะฉะนน ความพเศษแหงจตปรากฏชดทเดยว ดวยสามารถแหงสมปยตธรรม มโสมนสเปนตนนน ฯ ถามวา เพราะเหตไร สมปยตธรรมมโสมนส เปนตนเหลาน จงมในจตบางดวง ไมมในจตบางดวง ฯ เฉลยวา เพราะความตงลงและไมตงลงแหงเหต (เพราะความปรากฏและไม ปรากฏแหงธาต) ฯ ถามวา กอะไรเปนเหตแหงสมปยตธรรมมโสมนส เปนตนนน ฯ ขาพเจาจะเฉลยตอไป ฯ อนทจรง อารมณทนาปรารถนา โดยสภาพบาง โดยปรกปบาง ความสตวมปฏสนธประกอบดวย โสมนส และความทจตมสภาพไมลก เปนเหตแหงโสมนส ในอธการ แหงอกศลจตน ฯ อฏฐมชฌตตารมณ ความทสตวถอปฏสนธประกอบ ดวยอเบกขา และความทจตมสภาพลกซงเปนเหตแหงอเบกขา ฯ การ คบบคคลผมทฏฐวบต และความเปนผมสสสตทฏฐและอจเฉททฏฐ เปนเจาเรอน เปนเหตแหงทฏฐ ฯ สวนปจจยมฤดและโภชนะทสบาย มกาลงเปนตน เปนเหตแหงความเปนอสงขารก เพราะเหตฉะน สมปยตธรรมมโสมนสเปนตนนน จงเกดขนโดยสามารถแหงเหตอน สมควรแกตน ฉะนน จงเกดเฉพาะในจตบางดวง เพราะเหตนน


ทานอาจารยจงไมอาจบณฑตความพเศษแหงจตดวยเจตสกธรรม มผสสะ เปนตนนน ดงนแล ฯ กเพราะอธบายอยางน แมเมอความทจตเหลา นนมโมหะเปนเหต มอย ในนคมคาถา ทานอาจารยจงกลาวความ เปนจตสหรคตดวยโลภะไว ฯ สวนลาดบแหงความเกดขนแหงจตแมทง ๘ ดวงน บณฑตพงทราบดงตอไปน ฯ [ความเกดแหงโลภมลจต ๘] จรงอย เมอใด บคคลทามจฉาทฏฐเปนเบองหนา โดยนยเปน ตนวา โทษในกามทงหลายไมม ดงน ราเรงยนด บรโภคกามกด เชอถอมงคลมทฏฐมงคลเปนตน โดยเปนสาระกด ดวยจตทกลาเอง ตามสภาพอยางเดยว ไมมใครชวยกระตน เมอนน อกศลจตดวงท ๑ ยอมบงเกดขน ฯ อนง เมอใด (บคคลทามจฉาทฏฐเปนเบองหนา โดยนยเปนตนวา โทษในกามทงหลายไมม ดงน ราเรงยนด บรโภค กามกด เชอถอทฏฐมงคลเปนตนโดยเปนสาระกด) ดวยจตทออน มผชวยกระตน เมอนน อกศลจตดวงท ๒ ยอมเกดขน ฯ แตวา เมอใด บคคลไมทามจฉาทฏฐเปนเบองหนา ราเรงยนดอยางเดยว ยอม เสพเมถนบาง คดอยากไดสมบตของคนอนบาง ยอมลกทรพยของคน อนบาง ดวยจตกลาเองตามสภาพอยางเดยว ไมมใครชวยกระตน เมอนน อกศลจตดวงท ๓ ยอมเกดขน ฯ อนง เมอใด (บคคลไมทามจฉา- ทฏฐเปนเบองหนา ราเรงยนดอยางเดยว ยอมเสพเมถนบาง คดอยาก ไดสมบตของคนอนบาง ยอมลกทรพยของคนอนบาง) ดวยจตทออน มผชวยกระตน เมอนน อกศลจตดวงท ๔ ยอมเกดขน ฯ อนง


เมอใด บคคลยอมเปนผเวนจากโสมนสในวกปทง ๔ เพราะอาศย ความไมสมบรณแหงกามทงหลายกด เพราะไมมเหตแหงโสมนสอยางอน กด เมอนน อกศลจต ๔ ดวงเหลอ สหรคตดวยอเบกขายอมบงเกด ขน ฉะนแล ฯ ป ศพท ในบทวา อฏป เปนสมปณฑนตถะ (มความ ประมวลมาเปนอรรถ) ฯ ดวย ป ศพทนน ทานอนรทธาจารยยอม รวบรวมความทจตซงสหรคตกบโลภะเหลานนไวหลายอยาง โดยความ ตางแหงความเปนไปและความตางแหงกาลเทศะ สนดาน และ อารมณเปนตน ตามสมควรแกกรรมบถทไดอยในอกศลกรรมบถทงหลาย โดยนยททานกาลงจะกลาว ฯ [อธบายโทมนสและปฏฆะ] ใจทชว ชอวาทมนะ อกอยางหนง บคคลชอวาทมนะ เพราะ อรรถวา มใจชว ภาวะแหงใจชว หรอบคคลทมใจชวนน ชอวา โทมนส ฯ คานเปนชอแหงทกขเวทนาทมในใจ ฯ จตทสหรคตดวย โทมนสนน เหตนน จงชอวาโทมนสสสหคตะ ฯ ทชอวาปฏฆะ เพราะอรรถวา กระทบกระทงในอารมณ ไดแก โทสะ ฯ จรงอย โทสะน ยอมเปนไปดจกระทบกระทงอารมณ เพราะ มความดรายเปนสภาพ ฯ แมเมอจตทสหรคตดวยโทมนส ไมตางกน ดวยสามารถแหงเวทนา เพอกาหนดจตดวยอานาจแหงธรรมทไมทวไป จงใสโทมนสศพทไว ฯ แตบณฑตพงเหนวา ความทจตประกอบดวย ปฏฆะ ทานอาจารยกลาวไว เพอแสดงความทจตทง ๒ ดวงเทยวไป รวมกนโดยสวนเดยว ฯ


กความแปลกกนแหงโทมนสและปฏฆะน อยางนคอ บรรดา โทมนสและปฏฆะน โทมนส ไดแกธรรมอยางหนง นบเนองใน เวทนาขนธ มการเสวยอนฏฐารมณเปนลกษณะ ปฏฆะ ไดแกธรรม อยางหนง นบเนองในสงขารขนธ มความดรายเปนสภาพ ฯ กแล บณฑตพงเหนวา บรรดาโทมนสและปฏฆะน อนฏฐารมณอยางใด อยางหนง และอาฆาตวตถ ๙ อยาง เปนเหตแหงโทมนส และเปน เหตแหงปฏฆะ ฯ อนง บณฑตพงทราบความเกดขนแหงจต ๒ ดวงน ในเวลาทเปนไปกลาและออน ในอกศลกรรมบถมปาณาตบาตเปนตน ฯ บณฑตพงเหนอรรถแหง ป ศพท แมในนคมคาถาน โดยทานองแหง นยตามทกลาวแลว ฯ [อธบายจตประกอบดวยวจกจฉาและอทธจจะเปนตน] ธรรมชาตทชอวาวจกจฉา เพราะอรรถวา เปนเหตใหบคคล ตดสนสภาวธรรมยาก คอลาบาก อกอยางหนง ทชอวาวจกจฉา เพราะอรรถวา ธรรมชาตนหมดการเยยวยา คอใชญาณ (สามญ) แก เพราะยากทจะรกษา ฯ จตทประกอบดวยวจกจฉานน ชอวา วจกจฉาสมปยต ฯ ภาวะแหงจตทฟงซาน ชอวาอทธจจะ ฯ แมเมออทธจจะเปน เจตสกทวไปแกอกศลจตทงปวง อทธจจะยอมเปนประธานเปนไปใน สมปยตธรรมทงหลาย ในจตน เพราะฉะนน จตนเทานน ทาน อาจารยกลาวใหแปลกออกไปดวยอทธจจะนน ฯ กเพราะอธกายอยางน ในธมมทเทสบาล พระผมพระภาคเจาจงตรสอทธจจะไวในอกศลท เหลอดวยสามารถแหงเยวาปนกธรรม สวนในจตดวงทสดน พระผม-


พระภาคเจาทรงแสดงอทธจจะไวโดยสรปอยางเดยววา ยอมเกดขน ฯ กในอธการทแสดงอทธจจะไวโดยสรปน มคาถาแสดงความยอดงน :- ถงแมอทธจจะ จะประกอบดวยอกศลจต ทกดวง กมกาลงในจตดวงสดทาย เพราะ เหตนน จตดวงนนนนแล ทานอนรทธา- จารยกลาววา สมปยตดวยอทธจจะ เพราะ ประกอบดวยอทธจจะ ฯ เพราะเหตนน นนแล อทธจจะนน พระจอมมนจงตรสไว ในอกศลทเหลอ โดยชอวาเยวาปนกะแลว ทรงแสดงโดยสรปในจตดวงสดทายนเทา นน ฯ อนง จตทง ๒ น เวนจากความกาหนดและความขดเคอง แม ในอารมณทงปวง เพราะความเปนจตหลงงมงายอยางยง เหตเวน จากมลอน และเพราะเปนจตหวนไหว เหตประกอบพรอมดวย วจกจฉา และอทธจจะทเปนไปดวยอานาจแหงความกระสบกระสายและ ความฟงซาน ยอมเปนไปสหรคตดวยอเบกขาเทานน ฯ เพราะเหตนน นนแล แมความตางกนแหงสงขารกไมมแกจตทง ๒ ดวงนน เพราะ ไมมความกลาเองตามสภาพและผชวยกระตนเตอน ฯ กในทน มคาถา แสดงความยอ ดงน :- จตทง ๒ ดวง เปนเอกเหตกะ สหรคต ดวยอเบกขา เพราะความเปนจตงมงาย


และกระสบกระสายฟงซาน ทงไมแตก ตางกนโดยความตางแหงสงขาร ในกาล ทกเมอ ฯ จรงอย ภาวะแหงจตทเขม แขงตามสภาพและทถกกระตนเตอน ไม มแกจตทง ๒ ดวงนน ทกระสบกระสาย ฟงซานอยในกาลทกเมอ ฯ [วเคราะหอกศลมล] จตทชอวาโมมหะ เพราะอรรถวา ลมหลงดวยโมหะ คองมงาย อยางเหลอเกน เพราะวางเวนจากมลอน ฯ คาวา อจเจว เปนตน เปนคากลาวยาอกศลจต ๑๒ ดวงตามทกลาวแลว ฯ ในศพทวา อจเจว เปนตนนน อต ศพท มอนแสดงความรวมแหงคาพดและคาทควร พดเปนอรรถ ฯ เอว ศพท มอนชใหเหนลาดบแหงคาพด และคาท ควรพดเปนอรรถ ฯ อกอยางหนง นปาตสมหะน เปนไปในอนเรมยา คาพดเปนคาทควรพด ฯ อธบายวา อกศลจต ๑๒ ดวย จบบรบรณ คอสาเรจแลว หรอททานอาจารยรวบรวมเขาถอเอากลาวไวแลว แม โดยประการทงสน คอโดยอาการมสมประโยคเปนตน แมทงหมด คอ โดยอาการมสมประโยคกบโสมนสอเบกขา และทฏฐเปนตน มสมประ- โยคกบปฏฆะเปนตน และสมประโยคกบวจกจฉาและอทธจจะ ดวย ประการอยางน คอโดยนบตามทกลาวแลว ฯ บณฑตพงทราบเนอความในบทวา "อกศลจต" นน ดงตอไปน


จตทเปนปฏปกษตอกศลจต ชอวาอกศล ดจชนผเปนปฏปกษตอ มตร ชออมตร ฉะนน ฯ อนง พงทราบความเปนคปรบกนโดยความ ทกศลเปนผละ อกศลเปนสงมควรละตามลาดบ ฯ คาวา อฏธา เปนตน เปนคาถาแสดงความยอ ฯ ความวา โลภะนนดวย ชอวาเปน มลดวย เพราะเปนเชนกบดวยรากเหงาของตนไมโดยใหความทสมปยต- ธรรมตงอยดวยดสาเรจ โลภมลนน มอยแกจตเหลาน เพราะฉะนน จงชอวาโลภมลจต ม ๘ อยาง โดยความตางแหงเวทนาเปนตน, จตทชอวาโทสมล กเหมอนกน ม ๒ โดยความตางแหงสงขาร, และ จตทชอวาโมหมล คอทเรยกวา มโมหะเปนมล ดวยอรรถวา จตเหลาน มโมหะลวน ๆ เทานนเปนมล ม ๒ โดยความตางแหงสมประโยค, อกศลจต ม ๑๒ ดวยประการฉะน ฯ อกศลวรรณนา จบ ฯ (อธบายอเหตกจต) ๑ทานอาจารยครนจาแนกอกศลแมม ๓ อยาง โดยความตางแหง มล เปน ๑๒ อยาง โดยความตางแหงธรรมทประกอบเปนตนอยางน แลว บดน เมอจะแสดงไขอเหตกจตทงหลาย แมเมออเหตกจต เหลานม ๓ อยาง ดวยอานาจอกศลวบากเปนตน กเพอจะจาแนก อกศลวบากนนแลโดย ๗ สวน ดวยความตางแหงทอาศยมจกขเปนตน และกจมสมปฏจฉนนกจเปนตน ในลาดบอกศล จงกลาวคาเปนอาทวา จกขวญญาณ สหรคตดวยอเบกขา ฯ วนจฉยในคานน ดงตอไปน ๑-๑. เฉลยสนามหลวง พ.ศ. ๒๕๐๕-๖.


ทชอวาจกข เพราะอรรถวา เปนตวชแจง คอเปนทตงอาศยของ วญญาณ จงเปนประหนงคอยบอกอย ทงรปทสมาเสมอ และรปทไม สมาเสมอ ฯ อกอยางหนง ทชอวาจกข เพราะอรรถวา เปนตวชอบ คอเปนประหนงชอบใจรป ฯ เพราะศพทวา จกขต (ผงชอบนาหวาน) พย ชน จกขต (คนชอบกบขาว) ฯ เหตนน พระผมพระภาคจง ตรสคาเปนอาทวา ดกอนมาคนทยะ๑ (ปรพาชก) จกขแล มรปเปน ทมยนด ยนดแลวในรป อนรปใหบนเทงพรอมแลว ฯ ทวงวา ถาเชนนน โดยพระพทธดารสเปนตนอาทวา ดกอนมาคนทยะ โสตะแล มเสยงเปนทมายนด ยนดแลวในเสยง อนเสยงใหบนเทงพรอมแลว ดงน แมโสตะเปนตนกมความชอบในเสยงเปนตน เพราะฉะนน การท จะขนานนามโสตะเปนตนแมนนดวยศพทวาจกข กยอมถกตอง ฯ เฉลยวา ไมถก เพราะศพทวาจกข เปนศพทจากดความ ฯ ทจรง ศพทวา จกข น จากดเฉพาะในจกขประสาท อนมลกษณะทาภตรปทเกดแตกรรม อนมความประสงคจะดเปนเหตใหผองใสเทานน ดจศพทวา มยร เปนตน จากดในนกพเศษเปนตน ฉะนน ฯ๑ ถงแมกอนเนอทกาหนดดวย กระดกคว ทานกเรยกวา จกข โดยเปนไปรวมกบจกข ฯ แตใน อรรถกถา๒พระอรรถกถาจารย ทาในใจวา เพราะธาตทงหลายมอรรถ มากมาย แม จกขต ศพท มอรรถวา แสดง กม จงกลาววา ธรรมชาตทชอวาจกข เพราะอรรถวา บอก คอแสงรปใหแจมแจง ๑. ม. ม. ๑๓/๒๗๒. ๒. สมโมหวโนทน ๔๘.


วญญาณในจกข เพราะอาศยอยในจกขนน เหตนน จงชอวา จกข- วญญาณ ฯ สมจรงตามคาวาททานกลาวไววา วญญาณน มความรแจง รปทอาศยจกขเปนลกษณะ ฯ แมในโสตวญญาณเปนตน บณฑตพงทราบ วเคราะหเปนตนตามสมควร ดวยประการอยางน ฯ ดวยบทวา ตถา น ทานอาจารยยอมแสดงความเปนจตทสหรคตดวยอเบกขา ฯ [วเคราะหโสตะเปนตน] ธรรมชาตทชอวาโสตะ เพราะอรรถวา ธรรมชาตเปนทตงแหง วญญาณฟง ฯ ธรรมชาตทชอวาฆานะ เพราะอรรถวา สด คอทาการ รบกลน ฯ รสทเปนเหตแหงความเปนอย ชอวาชวต ฯ ธรรมชาต ททานเรยกชอวาชวหา โดยนรตตนบ เพราะอรรถวา เรยกรองชวตไว เพราะนอมไปในชวตนน ฯ ชอวากาย เพราะอรรถวา เปนบอเกด คอสถานทเปนทเปน ไปแหงบาปธรรมทนาเกลยด ฯ จรงอย กายนทรยเปนเหตอนพเศษ แหงบาปธรรม ทงทเปนไปในอานาจแหงความยนดโผฏฐพพารมณนน ทงทมกายประสาทนนเปนมล เพราะมอนยดถอโผฏฐพพะเปนสภาพ เพราะฉะนน กายนทรย บณฑตจงถอเอาเหมอนฐานทเปนไปแหง บาปธรรมเหลานน ฯ อกอยางหนง กายพรอมทงสมภาระ ชอวากาย เพราะอรรถวา เปนบอเกดแหงสวนทนาเกลยด มผมเปนตน ฯ ถงแม ปสาทกาย ทานกเรยกอยางนน (เรยกวากายเหมอนกน) เพราะ เปนไปรวมกนกบกายพรอมทงสมภาระนน ฯ ธรรมชาตทชอวาทกข เพราะอรรถวา เปนของนาเกลยด


ขดสขทางกายเสย ฯ อกอยางหนง ชอวาทกข เพราะอรรถวา ทนได ยาก อาจารยพวกอนกลาววา ธรรมชาตชอวาทกข เพราะอรรถวา การใหโอกาสแกธรรมชาตนน ทาไดยาก ดงนบาง ฯ จตทชอวาสมปฏจฉนนะ เพราะอรรถวา รบอารมณมรปเปนตน ทปญจวญญาณรบแลว โดยความเปนไปดวยอาการนน ฯ จตทชอวาสนตรณะ เพราะอรรถวา ใครครวญ คอพจารณารป ตามทรบไวแลวโดยชอบ ฯ [อธบายวบากวจตเปนตน] ทชอวาวบาก เพราะอรรถวา เปนผลแหงกศลและอกศล ซง ขดแยงกนและกน คาวา วบาก น เปนชอของอรปธรรมทมถงความ เปนวบาก ฯ กเพราะอธบายอยางน การเรยกวาวบาก จงไมมแก กตตตารป แมทมกศลกรรมและอกศลกรรมเปนสมฏฐาน จตท เปนวบาก (ผล) แหงอกศล ชอวาอกศลวบากจต ฯ ธรรมชาตทชอวา สข เพราะอรรถวา ทากายและจตใหปลอดโปรง หรอเพราะขดความลาบากทางกายและจตเสยดวยด หรอเพราอดทนได งาย อาจารยพวกอนกลาววา ทชอวาสข เพราะอรรถวา การใหโอกาส แกธรรมชาตนน ทาไดงาย ดงนบาง ฯ มคาทวงวา กเพราะเหตไร สนตรณะฝายกศลวบาก ทานอาจารย จงไมกลาวใหเหมอนสนตรณะฝายอกศลวบาก ซงกลาวไวเพยงอยางเดยว กลาวไวถง ๒ อยาง ฯ เฉลยวา เพราะมความตางกนแหงเวทนา ดวยสามารถแหง


อฏฐารมณและอฏฐมชฌตตารมณ ฯ ถามวา ถาเชนนน แมในสนตรณะฝายอกศวบาก กพงมความ ตางแหงเวทนาได ดวยสามารถแหงอนฏฐารมณและอนฏฐมชฌตตารมณ ฯ เฉลยวา สนตรณะฝายอกศลวบากน ทานไมพงเหนอยางนน เพราะโทมนสแมทจะพงเกดขนในอนฏฐารมณ เวนปฏฆะเสยแลว ก เกดขนไมได และเพราะปฏฆะทมสภาพเปนอกศลแท ๆ ไมเกดใน พวกอพยากฤต ฯ ดวยวา ธรรมทมชาตตางกน ยอมไมไดในธรรมทม ชาตตางกน เพราะฉะนน โทมนสจงไมมในอกศลวบาก เพราะไมม ปฏฆะทควรแกความประกอบทเสมอกบตน เพราะฉะนน ทานอาจารย จงไมกลาวความทสนตรณะฝายอกศลวบากสหรคตดวยโทมนสนนไว ฯ อกอยางหนง บรษทมกาลงออนแอบางคนถกคนมกาลงเบยดเบยน ไมอาจเพอจะโตตอบเขาได จาตองวางเฉยในบรษนน ฉนใด ความ เกดขนแหงโทมนส ไมมแมในอนฏฐารมณ เพราะอกศลวบากเปน สภาพมกาลงนอย ฉนนนนนแล เพราะฉะนน สนตรณะ จงสหรคต ดวยอเบกขาอยางเดยว ฯ แมวบากแหงวญญาณทง ๒ ฝาย มจกขวญญาณเปนตนทง ๔ กสหรคตดวยอเบกขาทงในอนฏฐารมณ ทงในอฏฐารมณ เพราะความ กระทบกนแหงอารมณกบวตถ เปนธรรมชาตมกาลงทราม ฯ จรงอย จกขเปนตน ทเปนวตถแหงวญญาณแมทง ๔ อยางนน เปนอปาทายรป แท ฯ รปเปนตนแมทเปนอารมณกเชนนน ฯ การทอปทายรปกบ อปาทายรปกระทบกนมกาลงนอยยงนก ประดจปยนนกบปยนนกระทบ


กนฉะนน เพราะฉะนน วบากทง ๔ มจกขวญญาณเปนตนเหลานน จงสหรคตดวยอเบกขาเทานน แมในอารมณทงหมด ฯ กภตรปทง ๓ นนแหละ กลาวคอโผฏฐพพะเปนอารมณแหงกายวญญาณ เพราะฉะนน โผฏฐพพารมณนน แมกระทบทกายประสาทแลวกเลยกายประสาทนน ไปกระทบทมหาภตรปอนเปนทอาศยของกายประสาทนน ฯ กแลกรยา ทภตรปกบภตรปกระทบกนมกาลงแรงกวา ประดจในเวลาทวางปยนน บนทงแลวเอาคอนต คอนเลยปยนนไปกระทบทงฉะนน เพราะฉะนน กายวญญาณจงสหรคตดวยทกขในอนฏฐารมณ สหรคตดวยสขในอฏฐา- รมณ เพราะกรยาทวตถกบอารมณกระทบกนเปนอาการมกาลงแรง ฉะนและ ฯ สวน๑สมปฏจฉนนะทงค ยอมเกดขนในลาดบแหงวญญาณมจกข- วญญาณเปนตน ซงเปนวตถเปนทอาศยไมเสมอกบตน เพราะฉะนน จงไมมกาลงนก เพราะไมไดอนนตรปจจย แตจตทมวตถเปนทอาศย เสมอกน เหมอนบรษผขาดผอปถมภอนเปนสภาคกนฉะนน ไมอาจ เสวยรสแหงอารมณแมโดยประการทงปวง เพราะฉะนน จงสหรคตดวย อเบกขาอยางเดยว แมในอารมณทงหมด ฯ สนตรณะฝายกศลวบาก สหรคตดวยสขและอเบกขา ในอฏฐารมณและอฏฐมชฌตตารมณ โดยบรรยายซงตางกนจากทกลาวแลว ดงนแล ฯ ถาเชนนน ทาไมทาน จงกลาวการสมประโยคดวยอเบกขาแหงอาวชชนะทง ๒ แมอาวชชนะ ทง ๒ นน กเปนไปในลาดบแหงจตทมวตถทอาศยเสมอกนมใชหรอ ? ๑-๑. เฉลยสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๑๔, ๒๔๘๖.


จรง แตในอาวชชนะทง ๒ นน ดวงตนยอมเปนไปคราวเดยวเทานน ในอารมณ อนจตอะไร ๆ ไมไดจบแลวในเบองตน แมดวงหลงกม ความเพงกจอน ดวยอานาจแหงอนเวยนมาแหงจตสนดานอนไมเหมอน กน เหตฉะนน จงไมอาจเสวยรสแหงอารมณโดยประการทงปวง เพราะ ฉะนน จงสมปยตดวยอเบกขาเวทนาเทานน ฯ กในอธการนมคาถา แสดงความยอตอไปน :- เพราะกรยาทรปอาศยภตซงมวตถและ อารมณเปนสภาพ กระทบกน ทรพล ฉะนน จต ๔ มจกขเปนตน จงสมปยตดวยอเบกขา ฯ สวนวญญาณทเกดทางกายไมมอเบกขา ฯ เวทนา เพราะกรยาทภตรป เปนทอาศยแหง กายประสาท และโผฏฐพพะกระทบกนม กาลง ฯ เพราะอนนตรปจจยไมมปจจยทอาศย เสมอกน ฉะนน สมปฏจฉนนะจงทรพล ประกอบดวยอเบกขาในอารมณ ฯ จตทชอวาเปนอเหตกะ เพราะเวนจากสมปยตเหต เปนวบาก แหงกศล เพราะฉะนน จงชอวากศลวบากอเหตกจต ฯ กกศลวบาก- อเหตกจตเหลาน แมสาเรจดวยอานาจแหงเหตทยงตนใหเกดขน ก ยอมไดบญญตวา อเหตกะ ดวยอานาจแหงสมปยตนนแหละ เพราะนอกจากน จตเหลานไมมความตางกนจากมหาวบากจต ฯ ก เหตไร ในอธการน ในนคมนแหงอกศลวบาก ทานจงไมทาอเหตก-


ศพท เหมอนในนคมนแหงกศลวบากน ฯ เพราะไมมความเปนไป ตางชาต ฯ กเมอกาเนดและความเปนไปตางชาตมอย เครองหมาย พเศษพงมประโยชน ฯ แตกาเนดของอกศลวบากโดยความเปนสเหตกะ ไมม แมในกาลบางคราว เพราะไมประกอบดวยสมประโยคกบดวย เหตมอโลภะเปนตน อนเปนขาศกกน โดยความเปนวบากแหง สาวชชธรรมมโลภะเปนตน และเพราะธรรมมสภาพหาโทษมไดเปน อพยากฤตโดยตน ผดกบสมประโยคดวยอกศลธรรมมโลภะเปนตน เพราะฉะนน อกศลวบากเหลานน ทานไมพงใหพเศษไดดวยอเหตกบท เพราะไมเปนไปตางจากความเปนอเหตกะ ฉะนแล ฯ๑

[อธบายอเหตกรยาจต] บดน เพอแสดงแมอเหตกกรยาจตโดยวธ ๓ อยาง โดยความ ตางแหงกจในอธการแหงอเหตกะ ทานอาจารยจงกลาวคามอาทวา อเปกขาหคต ดงน ฯ จตทชอวา ปญจทวาราวชชนะ เพราะอรรถวา ราพงถงอารมณทกระทบวารทง ๕ มจกขทวารเปนตน คอกระทา การคานงในอารมณทกระทบนน หรอไมใหจตสนดานเปนไปดวยอานาจ แหงภวงค นอมไปเพอความเปนวถจต ไดแกกรยาอเหตกมโนธาตจต (มโนธาตฝายอเหตกกรยาจต) ฯ ภวงคจตทเปนอนนตรปจจยแกอาวชชนจต ชอวามโนทาวาร เพราะ เปนปากทางดาเนนไปแหงวถจตทงหลาย ฯ จตทชอวามโนทวาราวชชนะ เพราะอรรถวา ราพงอารมณทมาสคลองในมโนทวารนน ดวยอานาจ


แหงอารมณทไดเหน ไดยน และไดรเปนตน หรอนอมจตสนดานไป โดยนยดงทกลาวแลวนนแล ไดแกจตทสหรคตดวยอเบกขาฝายกรยา อเหตกมโนวญญาณธาต ฯ กมโนทวาราวชชนะจตนนนแล ทานเรยกวา โวฏฐพพนจต เพราะอรรถวา กาหนดอารมณตามทใครครวญแลว (ตามทสอบสวน แลว) ในทวารทง ๕ ฯ จตทชอวาหสตปบาท เพราะอรรถวา ใหเกดความยมแยม ไดแก จตทสหรคตดวยโสมนสฝายกรยาอเหตกมโนวญญาณธาต ซงมเหตเพยง อาการรางเรงในอารมณทไมโอฬาร แหงพระขณาสพทงหลาย ฯ บทวา สพพถาป ไดแก โดยความตางแหงอกศลวบาก กศล- วบาก และกรยา ฯ ศพทวา อฏารส เปนการกาหนดดวยการคานวณ ฯ บทวา อเหตกจตตาน เปนการแสดงขยายธรรมทกาหนดไว แลว ฯ อเหตกวรรณนา จบ ฯ [อธบายกามาวจรกศลจต] ทานอาจารยครนแสดงจต ๓๐ ถวน ดวยสามารถแหงอกศลจต ๑๒ ดวง อเหตกจต ๑๘ ดวง ดวยประการอยางนแลว บดน เพอ จะตงชอจตทพนไปจากจตเหลานนวา โสภณะ จงกลาวคามอาทวา ปาปาเหตกมตตาน ดงน ฯ จตอนพนจากจตทชอวาปาปะ เพราะใหบคคลทถกครอบงา


ถงความทกขมทกขในอบายเปนตน และจากจตทชอวาอเหตกะ เพราะ ไมมการสมประโยคกบเหต มประมาณ ๕๗ ดวยสามารถแหงกามา- วจรจรต ๒๔ มหคคตจตและโลกตตรจต ๓๕ อกอยางหนง จตทง ๙๑ เพราะแบงโลกตตรจต ๘ เฉพาะดวงหนง ๆ ออกไปเปนอยางละ ๕ ๆ โดยความตางแหงการประกอบดวยองคฌาน พระผมพระภาคทรงเรยก คอตรสเรยกวา โสภณะ เพราะนาคณอนงามมา และเพราะสมประโยค ดวยเหตทไมมโทษมอโลภะเปนตน เพราะมการนาคณอนงามนนมาเปน เหต ฯ ๑บดน ทานพระอนรทธาจารยหวงจะแสดงกามาวจรกศลจตกอน ตอแตนนแสดงวบากของกามาวจรจต และในลาดบนน แสดงกรยาจต ทนบเนองในภมอนเดยวกนกบวบากจต โดยหมวด ๘ ดวยความตาง แหงเวทนา ญาณ และสงขาร เปนแผนก ๆ เพราะในบรรดาโสภณ- จต ทานยกกามาวจรเทานนขนแสดงกอน และเพราะแมในบรรดา กามาวจรจต อพยากตจต กมกศลจตเปนเบองตน จงกลาววา โสมนสสสหคต ดงนเปนตน ฯ ในคาวา โสมนสสสหคต เปนตน นน พงทราบอธบายดงน ฯ ธรรมชาตทร คอแทงตลอดตามสภาพ ชอวาญาณ ฯ คาอนเศษมนย ดงกลาวแลวนนแล ฯ กในอธการวาดวยกศลจตน บณฑตพงทราบ ความทจตประกอบดวยโสมนส ดวยเหตหลายประการเปนตนวา ดวย ศรทธาแกกลา ดวยความเหนอนบรสทธ และดวยความพรอมบรบรณ แหงปจจยและปฏคาหกเปนตน และพงทราบความทจตสมปยตดวย ๑-๑. เฉลยสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๙๒, ๒๕๑๙.


ญาณโดยกรรมอนยงปญญาใหเปนไปพรอม โดยความบงเกดในโลก ทไมมความเบยดเบยน โดยความแกกลาแหงอนทรยและโดยความ ไกลแหงกเลส พงทราบความทจตประกอบดวยอเบกขาและความทจต วปยตจากญาณ โดยปรยายตรงกนขามแหงเหตทกลาวแลว พงทราบ ความทจตเปนอสงบารก โดยความทกายและจตสามารถดวยอานาจ แหงสปปายะมอาวาสสปปายะเปนตน และโดยบรพจรยาเปนตนวา ความคนทเคยทาในบญกรยามทานเปนตนในปางกอน และพงทราบ ความทจตเปนสสงขารก โดยปรยายตรงกนขามแหงเหตทกลาวแลว๑ ฯ บรรดากศลจต ๘ นน กเมอใด บคคลใด อาศยสมบตม ไทยธรรมและปฏคาหกเปนตน หรอวาเหตแหงโสมนสอยางอนหรรษา ราเรง ทาสมมาทฏฐทเปนไปโดยนยเปนตนวา ผลทานทใหแลวม ดงน ใหออกหนา ไมยอทอ ผอนมไดชวยกระตน ยอมกระทาบญ ทงหลาย มทานเปนตน เมอนน จตของเขาดวงนนสหรคตดวยโสมนส ประกอบดวยญาณ เปนอสงขารก ฯ กเมอใด บคคลราเรงยนด โดยนยดงกลาวแลวนนแล ทาสมมาทฏฐใหออกหนาทอแทอย ดวย อานาจความเปนผสละไมออก ถกผอนชกนาจงทาบญ เมอนน จตดวง นนนนแลของเขาเปนสสงขารก ฯ อนง เมอใด พวกเดกเลก ๆ ผเกด ความคนเคย โดยใหเหนการปฏบตของชนผเปนญาต เหนภกษทงหลาย แลวเกดโสมนส ยอมผลนผลนยนใหของทอยในมออยางใดอยางหนง บาง ยอมไหวบาง เมอนน จตดวงท ๓ ยอมเกดขนแกพวกเดกเลก ๆ


นน ฯ อนง เมอใด เดกเลก ๆ พวกนนถกพวกญาตชกนาวา พวกเจา จงให จงไหว ยอมปฏบตอยางนน เมอนน จตดวงท ๔ ยอมบงเกด แกพวกเดกเลก ๆ นน ฯ อนง เมอใด คนอาศยความไมสมบรณแหง ไทยธรรมและปฏคาหกเปนตน หรอความไมมเหตแหงโสมนสอยางอน ยอมเปนผเวนโสมนสใน ๔ วกป เมอนน จต ๔ ดวงทเหลอ สหรคต ดวยอเบกขายอมเกดขนฉะนแล ฯ [วธนบจตเปนจานวนมาก] ดวย ป ศพท ในบทวา อฏป น ทานอาจารยยอมประมวล ความทจตมมากมายมาไว ดวยสามารถแหงบญกรยาวตถ ๑๐ เปนตน ฯ สมจรงตามททานอาจารยทงหลายกลาวไววา ผฉลาดในนย พงนบจตทงหลาย โดย ลาดบ โดยบญวตถ โดยโคจรและอธบด และโดยกรรมและจตทเลวเปนตน ฯ จรงอย จต ๘ เหลาน กลายเปนจต ๘๐ เพราะทาการจาแนก จตแตละดวงออกไปอยางละ ๑๐ ๆ เพราะเปนไปตามอานาจบญกรยา- วตถ ๑๐ ฯ และจต ๘๐ นน เอา ๖ คณทละดวง เพราะเปนไปใน อารมณ ๖ จงรวมเปนจต ๔๘๐ ฯ กจตเหลานนเอง ๓ คณดวย อานาจอธบด ๓ เปนจต ๗๒๐ เพราะจตเปนญาณวปยตทจะพงนบดวย ความตางแหงอธบด มประมาณ ๒๔๐ ไมประกอบดวยวมงสาธบด ฯ และจตประกอบดวยญาณ ทจะพงนบดวยความตางแหงอธบดอยางนน


เอา ๔ คณ ดวยอานาจอธบด ๔ เปนจต ๙๖๐ ถวน ดวยการคานวณ อยางน จงรวมเปนจต ๑๖๘๐ ดวยอานาจอธบด ฯ จต ๑๖๘๐ เหลานน เอา ๓ คณ ดวยอานาจกรรม ๓ คอกายกรรม วจกรรม และมโนกรรม จงเปนจต ๕๐๔๐ ฯ และจต ๕๐๔๐ นน เอา ๓ คณโดยความ ตางแหงหนะ มชฌมะ และปณตะ จงเปนจต ๑๕๑๒๐ ฯ สวนคาท ทานอาจารยพทธทตตเถระกลาวไววา บณฑตพงแสดงไขออกไปวา กามาวจร- กศลจตม ๑๗๒๘๐ ดงน นน บณฑตพงเหนวา ทานอาจารยมไดคานงถงการคานวณทลดไป (ทหกออก) ดวยอานาจอธบด กลาวไวดวยสามารถการนบอธบดท รวมไปในกระแสการคานวณ ฯ แตวา ความตางกนแหงกามาวจรจต เหลานน โดยความตางแหงกาละและเทศะเปนตน ไมสามารถจะประ- มาณไดเลย ฯ [อธบายคาวากศลเปนตน] จตทชอวากศล เพราะอรรถวา ยงบาปธรรมอนนาเกลยด ใหสะเทอน คอใหหวนไหว หรอเพราะอรรถวา เบยดเบยน คอ รงควานบาปอนนาเกลยดใหปราศไป ฯ อกอยางหนง จตทชอวากศล เพราะอรรถวา ยอมบน คอยอมตดบาปธรรม ทงหลายทบณฑตกลาวกลาววา กสะ เพราะนอน คอเปนไปในสนดาน โดยอาการทบณฑตเกลยด ฯ อกอยางหนง จตทชอวากศล เพราะ อรรถวา อนบคคลพงถอเอา คอพงใหเปนไปโดยภาวะ คอสหชาต


และอปนสย ตามสมควร ดวยญาณคอกสะ หรอดวยธรรมชาตมศรทธา เปนตน เพราะถาก คอถาง หรอเพราะกระทาบาปธรรมทนาเกลยด ใหเบาบางลง หรอเพราะทาใหจมลง ฯ กศลเหลานนแหละ ชอวา กามาวจร และชอวาจต เพราะอรรถตามทกลาวแลว เพราะฉะนน จงเรยกวา กามาวจรกศลจต ฯ แตวากศลจตเหลานยอมเปนไปดวย สามารถแหงบญกรยา ดวยสามารถแหงกรรมทวาร ดวยสามารถแหง กรรม และดวยสามารถแหงอธบดฉนใด วบากยอมไมเปนไปฉนนน เพราะไมเปนไปดวยสามารถแหงทานเปนตน เพราะไมใหพฤตกรรมทาฉนทะ เปนตนใหออกหนา เพราะฉะนน บณฑตพงลดการนบดวยอานาจแหง ความไมเปนไปแหงทานเปนตนนนลงแลว พงประกอบความแตกตาง กนแหงการนบ ตามสมควร ฯ สเหตกกามาวจรวบากแมเหลาน สหรคตดวยโสมนสและ อเบกขาตามลาดบ ดวยสามารถแหงอฏฐารมณ และอฏฐมชฌตตารมณ เปนญาณสมปยต และญาณวปยต ในกาลทเปนไปดวยสามารถแหง ปฏสนธเปนตน โดยความทกรรมมกาลงและไมมกาลง ในกาลทเปนไป ดวยตทาลมพะ เปนไปโดยสมควรแกชวนะโดยมาก และแมในเวลา ทเปนไปกบดวยตทาลมพนะนน บางครงกเปนไปโดยอนรปแกกรรม ฯ เปนอสงขารกและสสงขารก โดยปจจยมกรรมเปนตน ตามทปรากฏ เวนความประกอบตามสมควร และการประกอบกน และดวยสามารถ แหงปจจยทสบายแลไมสบาย มฤดและโภชนะเปนตน ฯ บณฑต


พงทราบแมความทกรยาจตเปนจตสหรคตดวยโสมนสตามสมควร โดย นยทกลาวแลวในกศลจตนนแล ฯ สเหตกศพท ในคาวา สเหตกกามา- วจรกสลวปากรยาจตตาน น เปนวเสสนะบงถงวบากและกรยา เพราะกศลเปนสเหตกะโดยสวนเดยว ฯ ดวยวาการประกอบตามทจะพง ไดมอย ฯ เชนในประโยคมอาทวา (จะพงเหน) ทงกอนกรวดและ กระเบองถวยทงฝงปลาเทยวอยกม ตงอยกม๑ กรยาทเทยวทรงประกอบ โดยทรงเลงฝงปลา เพราะกอนกรวดและกระเบองถวยไมควรแก กรยาทเทยว ฯ ประกอบความวา กศลจต วบากจต และกรยาจต ฝายกามาวจรสเหตกะ ทานประมวลมาแลวรไดวาม ๒๔ โดยความ ตางแหงเวทนา ญาณ และสงขาร เพราะแตละดวงม ๒ อยาง โดย ความตางแหงเวทนา ม ๔ อยางโดยความตางแหงญาณ และม ๘ อยาง โดยความตางแหงสงขาร ฯ มคาถามสอดเขามาวา กความตางกนแหง เวทนาควรแนละ เพราะเวทนาเหลานนมสภาพตางกน แตความ ตางกนแหงญาณและสงขารเปนอยางไร ? เฉลยวา ความตางกนแม อนความมและความไมมแหงญาณและสงขารกระทาแลว กชอวาเปน อนญาณและสงขารกระทาแลว เหมอนกบอทาหรณวา ขาวด ขาวเสย อนฝนกระทาแลว เพราะฉะนน ความตางกนอนญาณและสงขารกระทา แลว ชอวาความตางกนแหงญาณและสงขาร เพราะฉะนน ในทน จงไมมความผดอะไร ฯ บดน เพอจะประมวลแสดงกามาวจรจตแมทงหมด ทานอาจารย ๑. ท. ส. ๙/๑๑๑ ฯ


จงไดกลาวคาวา กาเม เตวส ดงนเปนตน อธบายความวา จตใน กามภพแมโดยประการทงปวง ถงเมอมประเภทมากมาย โดยความ ตางแหงปกณณกะ มกาล ทวาร และสนดาร เปนตน กมเพยง ๕๔ เทานน โดยความตางแหงธรรมทหยงลงสภายในแหงอกศลวบาก และกรยา คอ อกศลวบาก ๗ กศลวบากเหตกะและอเหตกะ ๑๖ รวมวบากจต ๒๓ อยางน อกศลจต ๑๒ กศลจต ๘ รวมทงกศลจตและ อกศลจตเปน ๒๐ อเหตกะ ๓ สเหตกะ ๘ รวมเปนกรยาจต ๑๑ ฯ พรรณนากามาวจรจต จบฯ [รปาวจรวรรณนา] บดน ถงลาดบนเทศรปาวจรจต ซงทานยกขนแสดงไวในลาดบ แหงกามาวจรจตนน เพราะฉะนน เพอจะแสดงวภาคแหงรปาวจรจต นน โดยประการ ๕ อยาง ดวยความตางแหงการประกอบดวยองคฌาน ทานอาจารยจงกลาวคาวา วตกก ฯลฯ สหต เปนตน ฯ [ปญจกฌานจต] ปฐมฌานกศลจต ประกอบดวยธรรมเหลาน คอ วตก ๑ วจาร ๑ ปต ๑ สข ๑ เอกคคตา ๑ จงชอวา วตกกวจารปตสเข- กคคตาสหตะ ฯ บรรดาธรรมเหลานน ธรรมทชอวา วตก เพราะอรรถวา ตรก ซงอารมณ คอยกสมปยตธรรมทงหลายขนสอารมณ ฯ วตกนนมอน ยกสหชาตธรรมขนสอารมณเปนลกษณะ ฯ เปรยบเหมอนอยางบรษ


ชาวบานนอกบางคน อาศยชนผเปนราชพลลภ หรอมตรผเกยวของ กบพระราชา ยอมเขาไปพระราชมณเฑยรไดฉนใด จตอาศยวตก ยอมขนสอารมณไดฉนนน ฯ ถามวา ถาอยางนน จตทไมมวตกจะขนสอารมณไดอยางไร ? เฉลยวา จตไมมวตกแมนน กขนสอารมณไดดวยกาลงวตก เหมอนกน ฯ เปรยบเหมอนบรษชาวบานคนนน แมขาดมตรนน กไมมความหวาดระแวงเขาสพระราชวงได เพราะความคนเคน ฉนใด จตไมมวตกกฉนนน แมเวนวตกเสยกขนสอารมณได เพราะความ คนเคย ฯ กจตภาวนาทบงเกดแลวดวยสามารถแหงความเปนไปเนอง ๆ ในสนดานแหงจตมวตก ชอวาความคนเคยในอธการน ฯ อนง ปญจวญญาณแมไมมวตก กขนสอารมณได ดวยกาลงแหงวตถกบ อารมณกระทบกน และทตยฌานเปนตน ยอมขนสอารมณไดดวยกาลง แหงภาวนาเบองตา ฯ [วจาร] ธรรมทชอวาวจาร เพราะอรรถวา เปนเหตเทยวไปในอารมณ แหงจต ฯ วจารนนมอนเคลาอารมณเปนลกษณะ ฯ จรงอยางนน วจารนนทานแสดงไขวา ความตดตามอารมณ ฯ บรรดาวตกและ วจารเหลาน วตกยงจตใหตกถงกอน ดจเสยเคาะระฆงทแรก ดวย อรรถวา หยาบวาวจาร และดวยอรรถวา ไปกอนหนาของวจารนน นนแล ความตามเคลา ชอวาวจาร ดจเสยครวญแหงระฆง ฯ อนง วตกมอนแผไป มภาวะยงจตใหดนรน ดจการกระพอปก


แหงนกตวตองการจะบนไปในอากาศฉะนน และดจการบายหนาส ดอกปทมโฉบลงแหงภมรตวมใจตดพนอยทกลนฉะนน ฯ วจารมความเปนไปสงบ มใชความไหวตวอยางแรงของจต ดจการกางปกแหงนกตวบนไปแลวในอากาศ และดจการบนวนเบองบน ดอกปทมแหงภมรตวบายหนาสดอกปทมโฉบลงแลว ฯ ธรรมชาตทชอวาปต เพราะอรรถวา ยงกายและจตใหเอบอม คอ ใหแชมชนหรอใหเจรญ ฯ ปตนนมความเอบอมเปนลกษณะ ฯ อธบายวา มการรบอารมณโดยสมควรเปนลกษณะ ฯ ธรรมชาตทชอวาสข เพราะอรรถวา ใหสมปยตธรรมเกด ความสบาย ฯ สขนนมอนเสวยอฏฐารมณเปนลกษณะ ดจพระราชา ผทรงโปรดปรานรสแหงโภชนะอนดฉะนน ฯ บรรดาปตและสขเหลานน ความแปลกแหงปตปรากฏในการไดอารมณ ดจปตแหงบคคล ผลาบากในทางกนดาร เพราะไดเหนนาทชายปาเปนตนฉะนน ฯ ความ แปลกแหงสขปรากฏในการเสวยอารมณตามทไดแลว (ดจความสข) ในการดมนาตามทพบแลวเปนตน (แหงบคคลผลาบากในการเดนทาง กนดาร) ฉะนน ฯ [อธบายองคฌาน] จตทชอวาเอกคคะ เพราะอรรถวา มอารมณเลศอยางเดยว เพราะ ไมมความฟงซานไปในอารมณตาง ๆ ฯ ภาวะแหงจตมอารมณเลศ อยางเดยวนน ชอวาเอกคคตา คอสมาธ ฯ สมาธนน มอนไมฟงซาน เปนลกษณะ ฯ จรงอย จตทสมปยตดวยอานาจแหงสมาธนนยอมเปน


จตไมฟงซาน ฯ ธรรมชาตทชอวาปฐมฌาน เพราะอรรถวา เปนปฐม เพราะเปนเบองตนตามลาดบเทศนา และตามลาดบการเกด จดเปนฌาน เพราะเพงอารมณ และเพราะเผาธรรมทเปนขาศก ไดแกองค ๕ มวตก เปนตน ฯ จรงอย เพราะความประชมแหงองคฌานเทานน เรยกวาฌาน ดจการเรยกวารถ เพราะความประชมแหงสวนมกงเปนตนฉะนน ฯ สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสไวในวภงควา วตก วจาร ปต สข จตเตกคคตา ชอวา ฌาน ฯ กศลจตทสมปยตดวยปฐมฌาน ชอวา ปฐมฌานกศลจต มคาถามสอดเขามาวา กเพราะเหตไร เมอสปยตธรรมมผสสะ เปนตนแมอยางอนมอย ธรรม ๕ ประการเหลานเทานนทานกลาวไว ดวยสามารถแหงองคฌานทง ๕ ฯ ขาพเจาจะกลาวเฉลย ธรรมทง ๕ นเทานน พระผมพระภาค ตรสไวดวยสามารถแหงองคฌาน เพราะมการเพงเปนกจ และเพราะ เปนปฏปกษโดยตรงแกกามฉนทเปนตน ฯ จรงอย วตกยกจตขนใน อารมณ วจารยอมตามผกจตไวในอารมณ ปตกระทาความเอบอม และสขกระทาความเพมพนแกจตนน ในกาลนน เอกคคตาอนความ ยกขน ความตามผก ความเอบอม และความเพมพนเหลานสงเสรม แลวใหสมปยตธรรมเปนไปตามตนโดยกจคออมธารไว ยอมวางจตนน ไวในเอกคคตารมณเสมอ และถกตอง คอตงจตไวเสมอดวยอานาจ ความเสมอกนของอนทรย และโดยชอบโดยไมมความหดหและฟงซาน เพราะธรรมทเปนปฏปกษอยหางไกล ดวยประการอยางทวามาน


สมปยตธรรมมวตกเปนตนเหลานนนแล จงมกจคอการเพงเปนแผนก ๆ ฯ แตบณฑต พงทราบความพเศษแหงธรรมทง ๕ นนในความเปนค ปราบกามฉนทะเปนตน ฯ สมาธเปนคปราบกามฉนทะ เพราะเปน ขาศกโดยตรงแกกเลสชาตเปนเหตตงลงคอราคะ ฯ จรงอย การตงมน ของจตทถกอารมณตาง ๆ เลาโลมแลววกวนอยดวยอานาจกามฉนท ยอมมไดเพราะเอกคคตา ฯ ปตเปนคปราบพยาบาท เพราะมความ ปลมใจเปนสภาพ ฯ วตกเปนคปราบถนมทธะ เพราะเปนไปพรอม กบความแผไปดวยอานาจการพจารณาโดยแยบคาย ฯ สขเปนคปราบ อทธจจกกกจจะ ซงมความไมสงบและความตามเดอดรอนเปนสภาพ เพราะสขมความสงบและเยอกเยนเปนสภาพ ฯ วจารเปนคปราบวจกจฉา เพราะมสภาพเหมอนกบปญญา ดวยสามารถแหงความคลกเคลา ในอารมณ ฯ ธรรม ๕ ประการมวตกเปนตนเหลานนนแล ทาน กาหนดไว โดยความเปนองคแหงฌาน ๕ เพราะมกจคอการเพง และ เพราะเปนปฏปกษโดยตรงแกกามฉนทนวรณเปนตน ฯ เหมอนอยาง ททานอาจารยทงหลายกลาวไววา แมเมอธรรมอนมผสสะเปนตนมอย ธรรม ๕ ประการเทานน ทานกาหนดหมายวาฌาน เพราะมกจคอการเพง และเพราะเปนปฏปกษ ตอกามฉนทเปนตน ฯ บณฑตพงเหนวา กบรรดาองคฌาน ๕ มวตกเปนตนน อเบกขา รวมเขาในสขนนแล เพราะมความเปนไปสงบเปนสภาพ ฯ เพราะ


เหตนน ทานอาจารยทงหลายจงกลาววา "อเบกขา ทานกลาววาสขเหมอนกน เพราะม ความเปนไปสงบ"ฯ กความพเศษแหงฌานนน ดวยสามารถแหงองคสาหรบละเปนตน จกมแจมแจงตอไปขางหนา ฯ ความพเศษ (แปลก) ทไดอย แมในจตทเปนอรปาวจรและโลกตตระ จกมแจมแจงตอไปขางหนา เชนกน ฯ ถามวา เหตไฉนในรปาวจรกศลน ทานจงไมถอเอาความตาง แหงสงขาร ดงในกามาวจรกศล ดวยวา แมรปาวจรกศลน ทได ดวยอานาจการประกอบสมถะอยางเดยว กอาจเรยกไดวา สสงขารก ทไดดวยอานาจการบรรลมรรค กอาจเรยกไดวา อสงขารก มใชหรอ ? แกวา รปาวจรกศลน ไมอาจเรยกไดอยางนน เพราะแมฌานทได มาดวยกาลงมรรค โดยอานาจการบรรลมรรค เกดขนไดโดย อานาจบรกรรมอยางเดยวในกาลตอมา เพราะฉะนน จงไมอาจเรยกวา อสงขาร เพราะฌานแมทงหมด เวนเสยจากการปรงแตงเบองตนกลาว คอบรกรรม เกดขนดวยอานาจความตงใจเดมอยางเดยวไมได ทงไม อาจเรยกวา สสงขาร เพราะเวนเสยจากความตงใจเดมเกดขนดวย การปรงแตคอบรกรรมอยางเดยวเทานนกไมได ฯ อกนยหนง แกวา ฌานทเกดขนดวยอานาจการปรงแตเบองตน อยางเดยว เปนอสงขารกในบางคราวกไมได เพราะเหตนน ทาน จงไมเรยกวา อสงขารก และวา สสงขารก เพราะไมมความเปนไป


ตางชาต ฯ กดวย ป ศพท ในบทวา ปจป น ทานรวบรวมนย ทตางกน มอาทอยางนวา นวกนยลวน ๆ ดวยอานาจจตกกนยและ ปญจกนย นวกนย ๔ หมวด เพราะทานแสดงประกอบนวกนยลวน ๆ นน ดวยหมวด ๔ แหงปฏปทา ดวยอานาจการปฏบตลาบากการ บรรลชา การปฏบตลาบากการบรรลเรว การปฏบตสะดวกการบรรล ชา และการปฏบตสะดวกการบรรลเรว นวกนยอก ๔ หมวด เพราะ ทานประกอบดวยหมวด ๔ แหงอารมณ คอ ปรตต ปรตตารมณ ปรตต อปปมาณารมมณ อปปมาณ ปรตตารมมณ อปปมาณ อปปมาณารมมณ และนวกนย ๑๖ หมวด ดวยอานาจแหงนยทเจอปน ดวยอารมณและปฏปทา โดยนยมอาทวา ทนขาปฏปท ทนธาภ ปรตต ปรตตารมณ ทกขาปฏปท ทนธาภ ปรตต อปป- มาณารมมณ ดงน จงรวมเปนนวกนย ๒๕ ดงน ฯ วบากทฌาน พเศษใหเกดขนแลว เปนเชนกบฌานนน ๆ โดยสวนเดยวกน เพราะ เหตนน พระผมพระภาคจงตรสจาแนกวบากเชนเดยวกนกบฌานนนแล ฯ จรงอย พระผมพระภาคเจาทรงแสดงกศลจตไวแมในนเทศแหงวบาก จต กเพอแสดงอรรถนเทานน แลวจงทรงจาแนกมหคคตโลกตตร- วบากไวในลาดบแหงกศลจตนน ฯ รปาวจรจตเปน ๕ อยาง ไดแก ม ๕ ประการ คอมองค ๕ มองค ๔ มองค ๓ มองค ๒ และมองค ๒ อก โดยความตางแหงฌาน คอโดยความตางแหงความประกอบดวยองคฌาน ๕-๔-๓-๒ และ ๒ อก ฯ อธบายวา รปาวจรจตนนเปนอก ๑๕ ดวง โดยประเภทแหงกศลจต วบากจต และกรยาจต อยาละ ๕ ๆ โดย


ไมแปลกกน ฯ พรรณนารปาวจรจต จบฯ [อรปาวจรวรรณนา] บดน ทานอาจารยเมอจะแสดงจาแนกอรปาวจรจตเปน ๔ อยาง โดยความตางแหงอารมณ จงกลาวคามอาทวา อากาสานจายตน ดงน ฯ บณฑตพงทราบวเคราะหเปนตน ในคาวา อากาสานจาตน เปนตนนน ฯ ทชอวาอนนตะ เพราะอรรถวา อากาศนนไมม ทสด โดยเวนจากทสดมความเกดเปนตน ฯ อากาศนนไมมทสด เพราะฉะนน จงชอวา อากาสานนตะ ไดแกอากาศเพกกสณ ฯ ก เมอควรกลาววา อนนตากาสะ ทานอาจารยกลาวเสยวา อากาสานนตะ ดวยสามารถการเรยงบทวเสสนะไวขางหลง เหมอนในประโยควา อคยาหโต เปนตน ฯ อากาสานนตะนนแล ชอวา อากาสานญจะ ดวยสามารถภาวปจจยลงในอรรถของตน (คอความเทาตวเดม) ฯ อากาสานญจะนนแล เปนทเกดแหงฌานนน พรอมดวย สมปยตธรรม โดยอรรถวาเปนทตงอย ดจทอยแหงเทวดาของพวก เทวดา เพราะเหตนน ฌานนน จงชอวา อากาสานญจาตนะ ฯ ในอากาสนญจาตนะ แมอรปฌานท ๑ ยงไมถงอปปนา ทาน อาจารยกกลาววา อากาสานญจาตนะ ในอธการแหงอรปฌานน เหมอนฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ พระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา ปฐวกสณฉะนน ฯ อกอยางหนง ฌานทชอวาอากาสานญจาตนะ


เพราะอรรถวา มอากาศไมมทสดเปนทเกด ฯ กศลจตทสมปยตดวย อากาสานญจาตนฌานนน ชอวาอากาสานญจายตนกศลจต ฯ [วเคราะหวญญาณณญจายตฌาน] วญญาณนนแล ไมมทสด ชอวา วญญาณานนตะ ไดแกอรป- วญญาณท ๑ ฯ แทจรง ปฐมอรปวญญาณนน แมมความเกดเปนตน เปนทสด บณฑตกเรยกวา อนนตะ เพราะเปนไปในอากาศไมมทสด และเพราะภาวนาทปรารภตนเปนไปไมถอเอาทสดมความเกดเปนตน เปนไป ดวยอานาจการแผไปโดยไมมทสด ฯ วญญาณานนตะนนแล ชอวา วญญาณญจะ เพราะกระทาการรสสะ อา อกษร และลบ น อกษร ฯ อนง วญญาณอนบคคลพงถง คอพงบรรลดวยอรปวญญาณ ท ๒ เพราะเหตนน จงชอวา วญญาณญจะ ฯ วญญาณญจะนนนนแล เปนทเกดแหงอรปฌานท ๒ เพราะเปนทตง เหตนน จงชอวา วญญา- ณญจาตนะ ฯ คาทเหลอเหมอนกบคาทมในกอน ฯ [วเคราะหอากญจญญายตนณาน] ปฐมอรป (วญญาน) นน ไมมอะไร ๆ นดหนอย คออะไร ๆ สกเลกนอย โดยทสดแมมาตรวา ภงคะทเหลอ เพราะฉะนน จง ชอวา อกญจนะ ฯ ภาวะแหงอกญจนะนน ชอวา อากญจญญะ ไดแก ความไมมแหงอรปวญญาณท ๑ ฯ คาวา ตเทว อายตน เปนอาท เหมอนกบคากอน ฯ


[วเคราะหเนวสญญานาสญญายตนฌาน] อรปฌานท ๔ ชอวา เนวสญญานาสญญายตนะ เพราะอรรถวา อรปฌานท ๔ นน พรอมทงสมปยตธรรมมสญญากไมใช ไมมสญญา คอสญญาไมม หามได เพราะไมมสญญาอยางหยาบ แตยงมสญญา อยางละเอยด ฯ แตเพราะทาการทฆะ ทานอาจารยจงกลาว เนว- สานาส ฯ เนวสญญานาสญญานนแล เปนอายตนะ เพราะ นบเนองในมนายตนะ และธมมาตนะ เหตนนจงชอวา เนวสญญา- นาสญญายตนะ และธมมายตนะ เหตนนจงชอวา เนวสญญาทเดยว เพราะไมมกจแหงสญญาทเดนชด (ปรากฏชด) กลาวคอการถงความ เปนอารมณแหงวปสสนาแลวใหเกดความเบอหนาย และจะชอวา ไมม สญญา หามได เพราะมอยโดยความเปนของละเอยดทเหลอจากสงขาร ดจเตโชธาตในนารอน เพราะฉะนน จงชอวา เนวสญญานาสญญา ฯ เนวสญญานาสญญานนแล ชอวา อายตนะ เพราะเปนนสยปจจย เปนตนแหงฌานนพรอมทงสมปยตตธรรม เพราะฉะนน จงชอวา เนว- สญญานาสญญาตนะ ฯ กในอรปฌานท ๔ น การเขาไปกาหนดฌาน ดวยอานาจสญญา เปนเพยงตวอยาง แมเวทนาเปนตนในฌานนน ก ชอวา เนวเวทนานาเวทนา เปนตนเหมอนกนแล ฯ กศลจตทสมปยต ดวยเนวสญญาสญญายตนะ ชอวา เนวสญญานาสญญายตนกศลจต ฯ กดวย ป ศพท ในบทวา จตตารป น ทานอาจารยสงเคราะห เทศนา ๑๖ ครง ดวยอานาจนยทระคนดวยอารมณและปฏปทา และความตาง แหงนยแมอนทมาแลวในพระบาล ฯ อรปาวจรจต ๔ อยาง โดยความ


ตางแหงอารมณ คอโคจร ๔ อยาง มอากาศเปนตนทจะพงกาวลวง และทจะพงยด กลาวคอกสณ อากาศ วญญาณ และความไมมวญญาณ นน ฯ จรงอย อรปาวจรจตนน กาวลวงกสณนมตทเปนอารมณ แหงปญจมฌานแลวยดอากาศทไดแลวดวยการเพกกสณนมตนน แลว ลวงอากาศแมนน หนวงวญญาณทเปนไปในอากาศนน ลวงวญญาณ นน หนวงเอาอากญจนภาพ ซงเปนธรรมชาตไมมอรปวญญาณท ๑ นน และลวงนตถภาพ (ความไมม) แมนนเสย หนวงเอาอรป- วญญาณท ๓ ทเปนไปในนตถภาพ (ความไมม) นนเปนไปตามลาดบ แตหาถอเอาอารมณแมแหงฌานตน ๆ เปนไปดวยสามารถแหงอนกาว ลวงองคตน ๆ ดจรปาจรกศลจตไม ฯ เหตนน พระอาจารยทงหลาย จงไดกลาวไววา อรปสมาบตแมทง ๔ นยอมม โดยกาวลวง อารมณ นกปราชญทงหลาย ไมประสงค เอาการกาวลวงองคแหงอรปสมาบตทง ๔ เหลาน ฯ พรรณนาอรปาวจรจต จบ ฯ [โลกกตตรกศลจต] บดน เพอจะแสดงจาแนกโลกตตรกศลจตออกเปน ๔ ประการ เพราะประกอบดวยมรรค ๔ และผลเปน ๔ ประการ เพราะเปน ไปโดยอนรปแกโลกตตรกศลนน ทานอาจารยจงกลาวคามอาทวา โสตาปตตมคคจตต ดงน ฯ


[วเคราะหโสตาปตตมรรคจตเปนตน] มรรคมองค ๘ อนประเสรฐ บณฑตเรยกวา โสตะ เพราะ ไหลตรงไป คอเขาไปถงนพพาน หรอเพราะเปนเชนกบกระแสนา โดยความทนอมไปสมหาสมทร คอพระนพพาน ฯ การบรรลคราว แรก คอการลถง ไดแกการบรรลมรรคนนแตแรก คอการมาคม คราวแระ ชอวา โสตาปตต เพราะ อา อปสค เปนไปในการ ทาทแรก ฯ ธรรมทชอวา มรรค เพราะอรรถวา แสวงหาพระ- นพพาน หรอผตองการพระนพพานแสวงหา หรอวาฆาพวกกเลส ใหตายไปถงพระนพพาน ฯ จตทสมปยตดวยมรรคนน ชอวา มรรคจต มรรคจต ฯ อกอยางหนง บคคล ชอวา โสตาปตต เพราะอรรถวา มการถงกระแสอรยมรรคคราวแรก ฯ มรรคของบคคลผถงกระแสนน ชอวา โสดาปตตมรรค ฯ จตทสมปยตดวยโสดาปตตมรรคนน ชอวา โสดาปตตมรรจต ฯ บคคลผชอวา สกทาคาม เพราะวา มาสมนษยโลกน ครงเดยว คอคราวเดยว ดวยอานาจปฏสนธ ฯ ในบรรดาพระ สกทาคามบคคล ๕ จาพวก คอบคคลบรรลความเปนพระสกทาคม ในมนษยโลกน แลวปรนพพานในมนษยโลกน (ดวยอนปาทเสส- นพพานธาต) ๑ บรรลในเทวโลกนนแลวปรนพพานในเทวโลกน ๑ บรรลในมนษยโลกนแลว ปรนพพานในเทวโลก ๑ บรรลใน เทวโลกนนแลว ปรนพพานในมนษยโลกน ๑ บรรลในมนษยโลกน แลวเกดในเทวโลกนน ปรนพานในโลกน ๑ พระสกทาคามท ๔


ทานประสงคเอาในทน ฯ จรงอย พระสกทาคามจาพวกหลงน ไปจาก มนษยโลกนแลว กลบมาในมนษยโลกนอกครงเดยว ฯ มรรคจต ของพระสกทาคามนน ชอวาสกทาคามมรรคจต ฯ เฉพาะพระอรย- บคคลผตงอยในผล ชอวาพระสกทาคาม เพราะพระอรยบคคลผม ความพรอมเพรยงดวยมรรค ไมมการมาดวยอานาจปฏสนธอยางนน แมกจรง ถงอยางนน มรรคทเกดกอนซงเปนเหตแหงผลนน ทาน เรยกวาสกทาคามมรรคใหแปลกออกไป ดวยพระอรยบคคลผตงอยในผล เพอแยกขาดจากมรรคอน ฯ อนาคามมรรคกอยางนนเหมอนกนแล ฯ จตทสมปยตดวยสกทาคามมรรค ชอวาสกทาคามมรรคจต ฯ บคคลผทชอวาอนาคาม เพราะอรรถวา ไมมสกามธาตน ดวยอานาจปฏสนธ ฯ มรรคของพระอนาคามนน ชอวาอนาคาม- มรรค ฯ จตทสมปยตดวยอนาคามมรรคนน ชอวาอนาคามมรรคจต ฯ บคคลผทชอวาอรหนต เพราะอรรถวา ควรการบชาพเศษ เพราะเปน พระทกขไณยบคคลผเลศ ฯ อกอยางหนง ชอวาพระอรหนต เพราะอรรถวา กาจดขาศกคอกเลส หรอทาลายกาแหงสงสารจกร คอกเลส ฯ อกอยางหนง ชอวาพระอรหนต เพราะไมมความลบใน การทาบาป ไดแกพระอรยบคคลท ๘ ฯ ความเปนแหงพระอรหนตนน ชอวาพระอรหต ฯ คาวา อรหต น เปนชอแหงผลท ๔ ฯ มรรค ทเปนเหตมาแหงผลนน ชอวาอรหตตมรรค ฯ จตทสมปยตดวยอร- หตตมรรคนน ชอวาอรหตตมรรคจต ฯ ดวย ป ศพท ทานอาจารย รวมรวมนยของมรรค ๔ มประเภท ๔๐๐ นย ดวยอานาจมรรคละ


๑๐๐๐ นย มประเภท ๖๐๐๐๐ นยทมาในสจจวภงคบาง ความทโสดา- ปตตมรรคมนยมากมายหลายอยาง ตามนยทกลาวแลวในหนหลงบาง ฯ ในคาวา นยสหสสวเสน นน มการแสดง ๑๐๐๐ นย ดงตอไปน ฯ คอ อยางไร ฯ คอ โสดาปตตมรรค พระผมพระภาค ทรงแจกออกไปตามชอวาฌานลวน ๆ ไมเกยวถงความตางแหงปฏปทา เปน ๒ อยางกอน คอ สญญตะ และอปปณหตะ ทรงประกอบกบ ปฏปทา ๔ อก แจกออกไปเปน ๑๐ อยาง ตามชอวาฌาน อยางน คอ อยางหนงแจกออกเปนอยางละ ๔ ๆ อนง ทรงแจกออกไปโดย อาการอยางละ ๑๐ ๆ แมโดยมรรค สตปฏฐาน สมมปปธาน อทธบาท อนทรย พละ โพชฌงค สจจะ สมถวปสสนา ธรรมขนธ อายตนะ ธาต อาหาร ผสสะ เวทนะ สญญา เจตนา จตและนาม ดวยสามารถแหงบคคลผจะรได โดยอาการนน ๆ เพราะฉะนน ใน ฐานะ ๒๐ คอ ตามอานาจฌาน ๑๐ นย ตามอานาจมรรคเปนตน ๑๙ ฐาน ๆ คอ ๑๐ นย รวมเปน ๒๐๐ นย ๒๐๐ นยนน ประกอบ กบอธบด ๔ อก แจกออกไปอยางละ ๔ ๆ แจกอยางวามาน ไม ผสมกบอธบดเปน ๒๐๐ นย แจกผสม (กบอธบด) ๘๐๐ นย ใน โสดาปตตมรรคมถง ๑๐๐๐ นย ดวยการแจกอยางน ฯ ถงในสกทาคาม- มรรคเปนตน กเหมอนกน ฯ ผลจต คอจตทเปนวบากอนบคคลไดโดย การบรรลมรรคคราวแรก หรอของบคคลผบรรลมรรคคราวแรก (ผแรกถงกระแส) ชอวาโสดาปตตมรรคจต ฯ จตทเปนผลนนดวย เปนอรหตดวย เพราะฉะนน จงชอวาอรหตตผลจต ฯ


คาถาวา จตมคคปปเภเทน เปนตน ประกอบความวา โลกตตร- จตอยางประเสรฐ คอทเรยกวาอยางยง เพราะไมมจตอนจะยงไปกวา ตน ทานลงมตไว ๘ ประการ อยางน คอ โลกตตรกศลจต กลาวคอ มรรค ๔ ม ๔ อยาง โดยความตางแหงสมประโยคของอฏฐงคกมรรค ทง ๔ มโสดาปตตมรรคเปนตน ดวยความสามารถละสงโยชนไดอยางน คอ ละสกกายทฏฐ วกจฉา สลพพตปรามาส ไดเดดขาด ๑ ทา กามราคะและพยาบาทใหเบาบาง ๑ ละกามราคะและพยาบาทเหลานน นนแลไดเดดขาด ๑ ละรปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ และอวชชา ไดเดดขาด ๑ เพราะความทอนทรยมความสามารถตางกน โดยความตางแหงอนทรยทไมปรากฏ ปรากฏ ปรากฏวา และปรากฏ ทสด อนง โลกตตรวบากจตกม ๔ อยาง โดยสมควรแกกศลจตนน เพราะเปนผลแหงกศลจตนนเอง ฯ แตทานไมกลาววา โลกตตรจต ม ๑๒ อยาง เพราะโลกตตรจตกรยาจตไมม ฯ ถามวา กเพราะเหตไร โลกตตรกรยาจตนนจงไมม ฯ แกวา เพราะมรรคเปนไปชวขณะจต เดยว ฯ จรงอย ถามรรคจตจะพงบงเกดขนบอย ๆ ในเวลานน บณฑตอาจจะกลาวมรรคจตนนวาเปนกรยา โดยทบงเกดแกพระ- อรหนต ฯ แตมรรคจตนนไมเกดแกพระเสขะหรอพระอเสขะไดสกครง เพราะไมมกจทมรรคจตนนจะพงทาในเวลาทบงเกดขนอก เพราะจะตอง เหไปดวยอานาจทตดกเลสไดขาดอยางเดยว และเพราะความเปนไปโดย สวนเดยวแหงกเลสนน ๆ อนมรรจตนน ซงเปนไปเพยงวาระเดยว ใหสาเรจแลว ดจการกาจดตนไมเปนจนพรอมทงรากเหงา อนอสนบาต


ใหสาเรจแลวฉะนน และเพราะผลสมาบตเทานนเปนไปดวยอานาจการ ยดอารมณ คอพระนพพาน เพออยเปนสขในปจจบน เพราะฉะนน โลกตตรกรยาจตจงไมมแมโดยประการทงปวงฉะนแล ฯ คาวา ทวา- ทสากสลาน เปนอาท เปนการรวมการนบจตเปนไปในภม ๔ ตาม ทกลาวแลว ฯ เพอจะแสดงการสงเคราะห (รวม) ดวยสามารถแหง ชาตอยางนแลวแสดงดวยสามารถแหงภมอก ทานอาจารยจงไดกลาวคา มอาทวา จตปาสธา กาเม ดงน ฯ อธบายวาบณฑตพงกลาวจตในกามภพ ๕๔ พงกลาวจตในรป- ภพ ๑๕ พงกลาวจตในอรปภพ ๑๒ และพงกลาวจตในหมวดธรรม ๙ อยางอนยอดเยยม ๘ ดงน ฯ กในคาถาน จตทนบเนองในกามภพเปนตน โดยเปนอารมณ แหงกามตณหาเปนตน แมจะเปนไปในภมอนจากภมของตน ๆ ทาน กกลาววา จตในกามภพเปนตน เหมอนสตวเดยรจฉาน แมเกด ในทองของหญงมนษย ทานกสงเคราะหเขาในพวกสตวเดยรจฉาน เหมอนกน เพราะนบเนองในกาเนดสตวเดยรจฉานฉะนน ฯ จต ทไมนบเนองในภมไหน ๆ เปนสวนหนงแหงหมวดโลกตตรธรรม ๙ อยาง ทานกลาววา จตในโลกตตรภม (โลกตตจต) ดจใน ประโยคเปนตนวา กงในตนไม ฯ อกอยางหนง นทเทสวา กาเม ในกามภพ และวา รเป ในรปภพ โดยลบบทหลง ฯ บณฑตพงเหน ความสมพนธในคาถานอยางนวา บณฑตพงกลาวกามาวจรจตใน กามภพ ๕๔ พงกลาววารปาวจรจตในรปภพ ๑๕ พงกลาวอรปาวจรจต


ในอรปภพ ๑๒ พงกลาวจตยอดเยยม คอโลกตตรจต ๘ ดวยอานาจ ทตยาวภตตพหวจนะวา จตทมในอรปภพ ชอวาอรปจต (อรปวจรจต) จตทชอวาอนตตระ เพราะอรรถวา ไมมจตทยงกวาจตเหลาน ฯ นกปราชญ คอบณฑตผมการพจารณาอรรถโดยพเศษเปนสภาพ กระทาประเภทจต ๘๙ ดวยอานาจความตางแหงจตเปนไปในภม ๔ ซงมความตางกนโดยความตางแหงชาต แลวจาแนกใจคอจตออกไป ดวยประการอยางน คอตามทกลาวมาแลว ฯ อกอยางหนง บณฑต แจกจตออกไปเปน ๑๒๑ คอ ๑๐๐ เกนไป ๒๐ เลยไป ๑ ฯ [วาดวยฌานประกอบในโลกตตรจต] ชอวาปฐมฌานโสดาปตตมรรคจต เพราะอรรถวา โสดา- ปตตมรรคจตนน และเปนปฐมฌาน เพราะแมนกบปฐมฌานเปนตน ดวยอานาจองคฌาน ฯ จรงอย มรรคทง ๔ ไดชอวาปฐมฌานเปนตน เพราะความปรากฏแหงองคมวตกเปนตน ซงแมนกบฌานนน ๆ ดวย อานาจฌานอยางใดอยางหนง ในบรรดาฌานทเปนบาท ฌานทพจารณา และอธยาศยบคคล ทานจาแนกออกไปอยางละ ๕ ๆ ฯ เพราะฉะนน ทานอาจารยจงไดกลาววา ฌานงคโยคเภเทน เปนอาท ฯ บรรดา ฌานทเปนบาท ฌานทพจารณา และอธยาศยบคคลนน วปสสนา ทเปนวฏฐานคามนเปนไปแกพระโยคผเขาฌานใด ๆ ในบรรดาฌาน มปฐมฌานเปนตน ออกจากฌานทเขานนแลวพจารณาสงขาร ฌาน นน ๆ ชอวาฌานทเปนบาท เพราะเปนปทสถาน (ทตง) แหง


วปสสนาทเปนวฏฐานคามน ฯ วปสสนาทเปนวฏฐานคามนนนแลเปน ไปแกบคคลผพจารณาฌานใด ๆ ฌานนน ๆ ชอวาฌานทพจารณา ฯ อธยาศยทเกดแกพระโยคาวจรอยางนวา ไฉนหนอ มรรคเหมอนกบ ปฐมฌานของเรา พงมองค ๕ หรอมรรคทตางโดยมรรคมองค ๔ เปนตน เหมอนกบบรรดาทตฌานเปนตน อยางใดอยางหนง (พง มองค ๔) ชอวาอธยาศยของบคคล ฯ บรรดาฌานทเปนบาทเปนตนนน มรรคเปนของทบคคลผซงเขาฌานอยางใดอยางหนง ในบรรดาฌาน มปฐมฌานเปนตน ออกจากฌานทเขานนแลว พจารณาปกณณก- สงขาร (สงขารอนจากฌานทเขา) ใหเกดขนแลวนน เปนเหมอนกบ ฌานทเปนบาทนน ๆ มปฐมฌานเปนตน ฯ กถาวา ฌานทเปนบาทของ วปสสนาชนดใดชนดหนงไมม, มรรคของบคคลผพจารณาบรรดาฌาน มปฐมฌานเปนตน ฌานชนดใดชนดหนงอยางเดยวแลวใหเกดขนนน กเปนเหมอนกบฌานทพจารณา ฯ แตหากวา มรรคทเปนฌาน ชนดใดชนดหนง (มปฐมฌานเปนตน) แลวพจารณาฌานอน (ม ทตฌานเปนตน) จากฌานทเขานนแลวใหเกดขนในเวลานน มรรค กเปนเหมอนกบฌานอยางใดอยางหนง บรรดาฌานทเปนบาทและ ฌานทพจารณาทง ๒ ดวยอานาจอธยาศยของบคคล ฯ กถาหากวา อธยาศยอยางนนของบคคลไมม ฯ มรรคทบคคลออกจากฌานชนตา ๆ แลวพจารณาธรรมชนสง ๆ ใหเกดขน ยอมเปนเหมอนกบฌานท พจารณาไมเลงถงฌานทเปนบาท, แตมรรคทบคคลออกจากฌานชนสง ๆ แลวพจารณาฌานธรรมชนตา ๆ ใหเกดขน ยอมเปนเหมอนกนฌานท


เปนบาทไมเลงฌานทพจารณา ฯ จรงอย ฌานทสง ๆ ขนไป ยอม มกาลงกวาฌานทตา ๆ ลงมา ฯ สวนการนยมเวทนาแมในมรรคทงปวง ยอมมโดยนยมคอ วปสสนาทเปนวฏฐานคามน ฯ การนยมองคฌานลวน ๆ ของพระผ- สกขวปสสก ยอมมโดยการนยมคอวปสสนาเปนวฏฐานคามนอยางนน เหมอนกน ฯ จรงอย มรรคของพระผสกขวปสสกนน ประกอบดวย องค ๕ เทานน โดยความนยมคดวปสสนา เพราะไมมความนยมดวย อานาจฌานทเปนบาทเปนตนนน เพราะฌานทเปนบาทเปนตนไมมแก พระผสกขวปสสกนน ฯ อกอยางหนง ถงมรรคของบคคลแมผได สมบตไมกระทาฌานใหเปนบาท พจารณาปกณณกสงขาร (สงขาร เบดเตลด) แลวใหเกดขน กประกอบดวยองค ๕ โดยความนยมคอ วปสสนาเทานน วนจฉยทเปนสาระอยางวามาน ในอธการวาดวย การนยมองคฌานน พระอรรถกถาจารยยกขนจากอรรถกถาเปนตน ฯ แตวนจฉนทพสดาร ซงเปนไปดวยอานาจการแสดงเถรวาทเปนตน บณฑตพงทราบโดยนยททานกลาวไวในอรรถกถาเปนตน ฯ กในการ นยมองคฌานน พงทราบนยพสดาร ฉนใด นยพสดารในการนยม โพชฌงค และการนยมองคมรรคเปนตนแมทงหมด บณฑตพงถอเอา โดยนบททานกลาวไวแลวในปกรณ มอรรถกถาเปนตนนน ๆ ฉนนน ฯ แตเพออนเคราะหเหลาชนผกลงคมภร ขาพเจาจงประสงคเอาแตสงเขปกถา ในปกรณน ฯ เหมอนอยางวา รปาวจรจต บณฑตถอเอาในความตาง แหงฌาน ๕ อยาง มปฐมฌานเปนตน เรยกโดยชอวาปฐมฌานเปนตน


ฉนใด แมอนตตรจต (โลกตตรจต) ทานกถอเอาโดยชอวา "ปฐม- ฌานโสดาปตตมรรคจต" ฉนนน ฯ ถงแมอรปฌาน บณฑตกถอเอา ในปญจมฌาน (ฌานท ๕) เพราะอรปฌานมองคเสมอกน โดย ประกอบดวยอเบกขากบเอกคคตา ฯ อธบายวา ยอมไดชอวาปญจม- ฌาน ฯ อกอยางหนง ประกอบความวา รปาวจรจตและโลกตตรจต บณฑตถอเอาในความตางแหงปฐมฌานเปนตน โดยชอมอาทวา ปฐม- ฌานกศลจต ปฐมฌานโสดาปตตมรรคจต ฉนใด ถงแมอรปฌานทาน กถอเอาในฌานท ๕ กฉนนน ฯ จรงอย การประกอบความนนนแล ปรากฏวาเปนความตองการแมแกทานอาจารย เพราะทานกลาวไวอยางนน โดยตรงทเดยวในนามรปปรเฉท ฯ สมจรงดงคาททานอาจารยกลาวไวใน นามรปปรเฉทนนวา รปาวจรและโลกตตรจต บณฑตถอเอาใน ความตางแหงฌานมปฐมฌานเปนตน แมถง อรปฌาน ทานกมถอเอาในฌานท ๕ ฯ บทวา ตสมา ความวา เพราะแมอนตตรจต (โลกตตรจต) บณฑตถอเอาในความตางแหงฌาน มปฐมฌานเปนตน เหมอน รปาวจรจต ถงอรปฌานทานกถอเอาในฌานท ๕, อนง เพราะ อนตตรจต (โลกตตรจต) บณฑตแบงออกเปนอยางละ ๕ ๆ โดย ความตางแหงการประกอบกบองคฌาน กลาวไววา ๔๐ และถงอรปฌาน ทานกถอเอาในความตางแหงฌาน มปฐมฌานเปนตน เหมอน


รปาวจรจตและโลกตตรจต เพราะฉะนน ฌานอยางหนง ๆ มปฐมฌาน เปนตน ทานจงไดกลาวไว ๑๑ อยาง คอ โลกยฌาน ๓ อยาง โลกตตรฌาน ๘ อยาง สวนฌานในทสดกลาวไว ๒๓ อยาง ดวยอานาจ รปาวจร ๓ อยาง อรปาวจร ๑๒ อยาง และโลกตตระ ๘ อยาง ฯ การคณการคานวณ ดวยอานาจแหงฌานทเปนบาทเปนตน ยอมม เฉพาะในกศลและวบากเทานน เพราะฉะนน ทานอาจารยเมอจะแสดง การคานวณกศลและวบากเหลานนนนแล โดยความเปนองคแหงการ นบจต ๑๒๑ จงไดกลาวคามอาทวา สตตตส ดงน ฯ พรรณนาความปรเฉทท ๑ แหงอภธมมตถสงคหฎกา ชอวาอภธมมตถวภาวน จบดวยประการฉะน ฯ


ภธมมตถสงคหบาลแปล*

(ปรเฉทท ๒ ชอเจตสกสงคหวภาค) [สงคหคาถา] ธรรม ๕๒ อยาง ประกอบกบจต มการ เกดดบในทเดยวกน ทงมอารมณและวตถ อยางเดยวกน บณฑตลงมตวาเจตสก ฯ คออยางไร ? คออยางน เจตสก ๗ เหลาน คอ ผสสะ ๑ เวทนา ๑ สญญา ๑ เจตนา ๑ เอกคคตา ๑ ชวตนทรย ๑ มนสการ ๑ ชอวาสพพจตตสาธารณะ (มทวไปแกจตทงปวง) ฯ เจตสก ๖ เหลาน คอ วตก ๑ วจาร ๑ อธโมกข ๑ วรยะ ๑ ปต ๑ ฉนทะ ๑ ชอวาปกณณกะ ฯ เจตสก ๑๓ เหลาน บณฑตพงทราบวา อญญาสมานา (มเสมอแกจตเหลาอน) ดวยประการอยางน ฯ เจตสก ๑๔ เหลาน คอ โมหะ ๑ อหรกะ อโนตตปปะ ๑ อทธจจะ ๑ โลภะ ๑ ทฏฐ ๑ มานะ ๑ โทสะ ๑ อสสา ๑ มจฉรยะ ๑ กกกจจะ ๑ ถนะ ๑ มทธะ ๑ วจกจฉา ๑ ชอวาอกศล ฯ เจตสก ๑๙ เหลาน คอ สทธา ๑ สต ๑ หร ๑ โอตตปปะ ๑ อโลภะ ๑ อโทสะ ๑ ตตรมชฌตตตา ๑ กายปสสทธ ๑ จตตปสสทธ ๑ กายสหตา ๑ จตตลหตา ๑ กายมทตา จตตมทตา ๑ กายกมมญญาตา ๑ * พระอรยเมธ ปจจบนเปน พระธรรมบณฑต (มานต ถาวโร ป. ธ. ๙) วดสมพนธวงศ พระนคร แปล.


จตตกมมญญตา๑ กายปาคญญตา ๑ จตตปาคญญตา ๑ กายชกตา ๑ จตตชกตา ๑ ชอวาโสภณสาธารณะ ฯ เจตสก ๓ คอ สมมาวาจา ๑ สมมากมมนตะ ๑ สมมาอาชวะ ๑ ชอวาวรต ฯ สวน กรณา มทตา ชอวาอปปมญญา ฯ เจตสกเหลาน รวมกบ ปญญนทรยเปน ๒๕ อยาง แมโดยประการทงหมด บณฑตพงทราบวา โสภณะ ฉะนแล ฯ ดวยถอยคาเพยงเทาน [สงคหคาถา] ธรรม ๕๒ อยาง คอ อญญสมานา ๑๓ อกศล ๑๔ และโสภณ ๒๕ (ทานเรยกวา เจตสก) ฯ ตอจากนไป ขาพเจาจะกลาว สมประโยคแหงเจตสกเหลานน ทไมแยก กนกบจตตามทประกอบไดในจตตปบาททง หลาย เฉพาะดวงหนง ๆ ฯ สพพสาธารณ- เจตสก ๗ ประกอบในจตตปบาททงปวง ปกณณกเจตสก (๖) ประกอบเขาในจตท ควรประกอบ ตามสมควรแกการประกอบ อกศลเจตสก ๑๔ ประกอบไดเฉพาะใน อกศลจต โสภณเจตสก ๒๕ ประกอบได ในโสภณจต (กศลจต) เทานน ฯ คออยางไร ? คอเจตสก ๗ ททวไปแกจตทงปวงนกอน ยอมได ในจตตปบาท ๘๙ แมทงหมด ฯ แตในบรรดาปกณณกเจตสก วตกเกด


ในจตไดเพยง ๕๕ คอ ในกามาวจรจต เวนทวปญจวญญาณ (เสย ๑๐ คงเหลอ ๔๔) และปฐมฌานจต ๑๑ สวนวจารเกดในจต ๖๖ คอ ในจตทวตกเกดเหลานน (๕๕) และในทตยฌานจต ๑๑ ฯ แตอธโมกข เกดในจตหลวงดวง เวนทวปญจวญญาณ และจตทสหรคตดวยวจกจฉา ฯ กวรยะเกดในจตทงหลาย เวนปญจทวาราวชชนะ ทวปญจวญญาณ สมปฏจฉนนจต และสนตรณจต ฯ ปตเกดในจตทงหลาย เวนจตท สหรคตดวยโทมนส อเบกขากายวญญาณ และจตตถฌานจต ฯ ฉนทะ เกดในจตทงหลาย เวนอเหตกจตและโมมหจต ฯ [สงหาคาถา] กจตตปบาทเหลานน ทเวนจากปกณณก- เจตสกม ๖๖-๕๕-๑๑-๑๖-๗๐ และ ๒๐ และทมปกณณกเจตสก ม ๕๕-๖๖-๗๘- ๗๓-๕๑ และ ๖๘ ตามลาดบ ฯ กบรรดาอกศลเจตสกทงหลาย เจตสก ๔ เหลาน คอ โมหะ ๑ อหรกะ ๑ อโนตตปปะ ๑ อทธจจะ ๑ ชอวาสพพากศลสาธารณะไดใน อกศลจตแมทงหมด ๑๒ ฯ โลภะ ไดในอกศลจต ๘ ทสรหคตดวยโลภะ เทานน ฯ ทฏฐ ไดในอกศลจต ๔ ทประกอบดวยทฏฐ ฯ มานะ ได ในอกศลจต ๔ ทปราศจากทฏฐ ฯ เจตสก ๔ คอ โทสะ ๑ อสสา ๑ มจฉรยะ ๑ กกกจจะ ๑ ไดในปฏฆจต ๒ ฯ ถนมทธะ ไดในสสงขารก- จต ๕ ฯ วจกจฉา ไดเฉพาะในจตทสหรคตดวยวจกจเทานน ฉะนแล ฯ


[สงคหคาถา] อกศลเจตสก ๑๔ ประกอบลงไดใน อกศลจต ๑๒ เทานน โดยอาการ ๕ อยาง คอ ในอกศลจตทงหมด ทานกระทาไว ๔ เจตสก ในโลภมลกระทาไว ๓ เจตสก ในโทสมลกระทาไว ๔ เจตสก อนง ใน สสงขารกจตกระทาไว ๒ เจตสก วจกจฉา ยอมเปนไปในวจกจฉาจตเทานน ฯ กบรรดาโสภณเจตสก โสภณสาธารณาเจตสก ๑๙ ประกอบไดใน โสภณจต (กศลจต) ๕๙ แมทงหมดกอน ฯ กวรตทแนนอน ได ในโลกตตรจตทง ๘ โดยสวนเดยวแท แมโดยประการทงปวง ฯ แต บรรดาโลกยจต เฉพาะในกามาวจรกศลจตเทานน วรตทง ๓ ยอม ปรากฏมเปนอยาง ๆ ในกาลบางคราว ฯ สวนอปปมญญาเกดตางกน ในกาลบางคราว ในจต ๒๘ เทานน คอ ในมหคคตจต ๑๒ เวน ปฐมฌานจต ในกามาจตและในสเหตกกามาวจรกรยาจต ฯ บาง อาจารยกลาววา กในบรรดากามาวจรจตน ในจตทสหรคตดวยอเบกขา ไมม กรณา มทตา ฯ สวนปญญา ถงการสมประโยค (ประกอบเขา) ในจต ๔๗ คอ ในกามาวจรจตทประกอบดวยญาณ ๑๒ และในจตท เปนมคคตะและโลกตตระ ๓๕ (มหคคตะ ๒๗ โลกตตระ ๘ ) แม ทงหมด ฉะนแล ฯ


[สงคหาคาถา] ธรรม ๑๙ เกดในจต ๕๙ ธรรม ๓ เกดในจต ๑๖ ธรรม ๒ เกดในจต ๒๘, ปญญาทาน ประกาศไวในจตทง ๗๔ โสภณเจตสกประกอบ เฉพาะในโสภณจต (กศลจต) เทานน โดย อาการ ๔ อยาง ดวยประการอยางน, อสสา มจฉรยะ กกกจจะ วรต และอปปมญญามกรณา เปนตน ในบางคราวเกดมตางกน (เกดตาง คราวกน) และมานะกเกดในกาลบางคราว ฯ อนง ถนมทธะกเกดรวมกนในบางคราว ฯ เจตสกธรรมทเหลอ มการประกอบแนนอนโดย ทานองตามทกลาวแลว กบดนขาพเจาจกกลาว ประมวลเจตสกธรรมเหลานนตามควร อนง ม การสงเคราะห ในเจตสกเหลานน ดวยการ ประกอบตามทสมภพโดยประการ ๕ คอ ธรรม ๓๖ ไดในอนตตรจต (โลกตตรจต), ธรรม ๓๕ ไดในมหคคตจต, ธรรมแม ๓๘ ไดในกามาวจร- โสภณจต, ธรรม ๒๗ ไดในอกศลจต และ ธรรม ๑๒ ไดในอเหตกจต ฯ อยางไร ? คอในบรรดาโลกตตรจต ธรรม ๓๖ คอ อญญสมานา- เจตสก ๑๓ และโสภณเจตสก ๒๓ เวนอปปมญญา ถงการสงเคราะห เขาในจต ทประกอบดวยปฐมฌาน (ฝายโลกตตระ) ทง ๘ กอน ฯ


อนง (ธรรมเหลานน) เวนวตก ถงการสงเคราะหเขาในจต ประกอบ ดวยทตยฌาน ฯ (ธรรมเหลานน) เวนวตกและวจาร ถงการสงเคราะห เขาใจจต ประกอบดวยตตยฌาน ฯ (ธรรมเหลานน) เวนวตกวจาร และปต ถงการสงเคราะหเขาในจตทประกอบดวยจตตถฌาน ฯ ธรรม เหลานนนนเอง ทสหรคตดวยอเบกขา ทานสงเคราะหลงในจตท ประกอบดวยปญจมฌาน ฯ ในโลกตตรจตทง ๘ มการสงเคราะหเพยง ๕ อยาง ดวยอานาจแหงฌานหมวด ๕ แมโดยประการทงหมด ดวย ประการฉะน ฯ [สงคหคาถา] ธรรมทงหลาย คอ ๓๖-๓๕ และ ๓๔-๓๓ -๓๓ (๓๓ สองครง) ตามลาดบ ตงอยใน อนตตรจต (โลกตตรจต) โดยอาการ ๕ อยาง ดวยประการอยางน ฯ กในบรรดามหคคตจต ธรรม ๓๕ คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ และโสภณเจตสก ๒๒ เวนวรต ถงการสงเคราะหเขาในจตทประกอบ ดวยปฐมฌาน (มหคคจต) ทง ๓ กอน ฯ สวนกรณา มตตา พงแยก ประกอบเฉพาะอยางตางหากในมหคคตจตเหลาน ฯ อนง (ธรรม ๔) เวนวตก ยอมไดในจตทประกอบดวยทตยฌาน ฯ (ธรรม ๓๓) เวน วตก วจารเสย ยอมไดในจตทประกอบดวยตตยฌาน (ธรรม ๓๒) เวนวตกวจารและปตเสย ยอมไดในจตทประกอบดวยจตตถฌาน ฯ อปปมญญายอมมไมไดในจตทประกอบดวยปญจมฌาน ๒๕ ดวย ฯ ใน


มหคคจต ๒๗ มการสงเคราะหโดยอาการเพยง ๕ อยาง ดวยอานาจ แหงฌานหมวด ๕ แมโดยประการทงปวง ฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] ธรรมทงหลาย คอ ๓๕-๓๔ กบ ธรรม ๓๓ -๓๒ และ ๓๐ ตามลาดบ ตงอยในมหคคตจต โดยอาการเพยง ๕ อยาง ดวยประการอยางน ฯ กในบรรดากามาวจรโสภณจต ธรรม ๓๘ คอ อญญสมานา- เจตสก ๑๓ โสภณเจตสก ๒๕ ถงการสงเคราะหเขาในจตทประกอบ ดวยญาณคท ๑ ในพวกกศลจตกอน ฯ สวนอปปมญญาและวรตทง ๕ อยาง บณฑตควรแยกประกอบไวเปนอยาง ๆ ในกามาวจรโสภณ- จตน ฯ อนง (ธรรม ๑๗ เหลานน) เวนปต ยอมมไดในจตทไม ประกอบดวยญาณคท ๒ ฯ (ธรรมเหลานน) เวนปต ยอมมไดในจต ทประกอบดวยญาณคท ๓ ฯ (ธรรม ๓๖ เหลานน) เวนญาณและปต ยอมมไดในจตทไมประกอบดวยญาณคท ๔ ฯ ธรรมเหลานนนนแล ทานประมวลเขาไว ฯ แมในบรรดากรยาจต (ธรรม ๓๕) เวนวรต ถงการสงเคราะหโดยอาการ ๔ อยางในทกะทง ๔ เหมอนอยางนน และธรรม ๓๓ เวนอปปมญญาและวรต ยอมถงการสงเคราะหเขา ในวบากจตเชนเดยวกน ฯ ธรรมเหลานนนนเองทานประมวลเขาไว ฯ ในกามาวจรโสภณจต ๒๔ มการประมวลดวยอาการ ๑๒ อยาง ดวย อานาจแหงทกะ แมโดยประการทกอยาง ฉะนและ ฯ


[สงคหคาถา] ธรรม ๓๘-๓๗-๓๗ (๓๗ สองครง) และ ๓๖ ม ในสภจต (กามาวจรโสภณจต) ธรรม ๓๕-๓๔-๓๔ (๓๔ สองครง) และ ๓๓ มใน กรยาจต ธรรม ๓๓ มในวบากจตธรรม ๓๒-๓๒ (๓๒ สองครง) และ ๓๑ มในกศลจต วบากจต และกรยาจตฝายสเหตกกามาวจร ฯ ในจตเหลา นน วรตไมมในพวกกรยาจตและในมหคคตจต อปปมญญามในอนตตรจต (โลกตตรจต) อนง วรต อปปมญญาทงสอง มในกามาวจร- จต และวบากจต ฯ ฌานธรรม มตางออกไป ในอนตตรจต (โลกตตรจต), อปปมญญาและ ฌานธรรม มในมหคคตจตชนดปานกลาง วรต ญาณ ปต และอปปมญญา มแปลออกไป ในพวกกามาวจรจต ฯ ในบรรดาอกศลจต ธรรม ๑๗ คอ อญญสมนาเจตสก ๑๓ และอกศลสาธารณาเจตสก ๔ รวมเปน ๑๙ กบโลภะและทฏฐ ถง ความสงเคราะหเขาในอสงขารกจตท ๑ ในพวกอกศลจตทเปนโลภมล กอน ฯ ธรรม ๑๗ รวมเปน ๑๙ กบดวยโลภะและมานะ ถงความ สงเคราะหเขาในอสงขารกจตท ๒ เหมอนอยางนนนนแล ฯ ธรรม ๑๘ กบดวยโลภะและทฏฐเวนปต ถงความสงเคราะหเขาในอสงขารกจต


ท ๓ อยางนนเหมอนกน ฯ ธรรม ๑๘ กบโลภะและมานะ ถงการ สงเคราะหเขาในอสงขารกจตท ๔ เหมอนกน ฯ กธรรม ๒๐ เหลานน นนแล เวนปต กบธรรม ๔ คอ โทสะ ๑ อสสา ๑ มจฉรยะ ๑ กกกจจะ ๑ ทานสงเคราะหเขาในอสงขารกจตท ๕ ซงประกอบดวย ปฏฆะ ฯ สวนอสสา มจฉรยะ และกกกจจะ บณฑตพงแยกประกอบ ในอกศลจตเหลานเฉพาะดวงหนง ๆ ฯ แมในสสงขารกจต ๕ หมวด บณฑตกพงประกอบใหแปลออกไปดวยถนะ และมทธะ อยางนน เหมอนกน ฯ กธรรม ๑๕ คอ อญญสมานาเจตสก ๑๑ เวนฉนทะและปต และอกศลสาธารณเจตสก ๔ ยอมประกอบเขาไดในจตทสหรคตดวย อทธจจะ ฯ และธรรม ๑๕ ประกอบดวยวจกจฉา เวนอธโมกข ยอม ไดในจตทสหรคตดวยวจกจฉาอยางนนเหมอนกน ฯ แมธรรมทงหลาย ททานประกอบไวในอกศลจตตปบาท ๑๒ เฉพาะดวงหนง ๆ แมโดย ประการทงปวง กเปนอนทานประมวลเขาโดยอาการ ๗ อยางดวยกน ดวยอานาจแหงการคานวณ ฉะนและ ฯ [สงคหคาถา] ธรรมทงหลาย คอ ๑๙-๑๘-๒๐-๒๑-๒๐- ๒๒ และ ๑๕ ตงอยในอกศลจตโดยอาการ ๗ อยาง ฯ ธรรม ๑๔ เหลาน คอ สาธารณ- เจตสก ๔ และอญญสมานาเจตสกอก ๑๐ ทาน เรยกวา มการประกอบในอกศลจตทงปวง ฯ


กในบรรดาอเหตกจต ธรรม ๑๒ ทเปนอญญสมานาเจตสก เวน ฉนทะ ถงการสงเคราะหเขาในสนจตกอน ฯ อนง (ธรรม ๑๑ เหลา- นน) เวนฉนทะและปต ถงความสงเคราะหเขาในโวฏฐวนจต (ธรรม ๑๑ เหลานน) เวนฉนทะและวรยะ ถงการสงเคราะหเขาในสขสนตรณจต (ธรรม ๑๐ เหลานน) เวนฉนทะ ปต และวรยะ ถงการสงเคราะหเขา ในอเหตกมโนธาต ๓ และปฏสนธจตทงค (อเบกขาสนตรณจต ๒), ธรรม (๗) เหลานน เวนปกณณกเจตสก ถงการสงเคราะหเขาใน ทวปญจวญญาณ ฯ ธรรมเหลานนนนเอง ทานประมวลเขาไว ฯ ใน อเหตกจต ๑๘ มการประมวลโดยอาการ ๔ อยางดวยกน ดวยอานาจ การคานวณแมโดยประการทงปวง ดวยประการฉะน ฯ [ สงคหคาถา] ในอเหตจตตปบทา ๑๘ มการสงเคราะห ๔ ประการ คอ ธรรม ๑๒-๑๑-๑๐ และ ๗ ฯ ธรรม ๗ ทเหลอประกอบไดในอเหตกจตตป- บาททงหมด ตามสมควร, สงคหะ ๓๓ อยาง ทานอาจารยกลาวไว โดยพสดารอยางน ฯ ผ ศกษาทราบสมประโยคและสงคหะ แหงเจตสก ทไมแยกกนกบจตอยางนแลว พงยกความตาง แสดงประเภท (แหงเจตสก) ในเทากบจต ตามควรแกอนประกอบ ฉะนแล ฯ


ปรเฉทท ๒ ชอวา เจตสกสงคหวภาค ในปกรณ อภธมมตถสงคหะ จบดวยประการฉะน ฯ


พรรณนาความปรเฉทท* ๒ [ขอความเบองตน] ทานพระอนรทธาจารย ครนจาแนกจตโดยประเภทแหงภม ชาต สมประโยค สงขาร ฌาน อารมณ และมรรค ตามควรอยางนกอน แลว เพราะบดนมาถงวภาคแหงเจตสกเขาโดยลาดบ เพอจะเรมตง ลกษณะของเจตสกดวยสามารถแหงเจตสกเขาโดยลาดบ เพอจะเรมตง อยาง ในลาดบนน จงยกเจตสกธรรมขนแสดงโดนราส ๓ ดวย อานาจอญญสมานราส อกศลราส และโสภณราส แลวจงแสดง สมประโยคโดยอาการ ๒๖ และสงคหะ (ประมวล) โดยวธ ๓๓ ประการ แหงเจตสกเหลานนกอน จงปรารภคาขนตนวา เอกปปาท- นโรธา จ ดงน ฯ [ลกษณะเจตสก] ธรรมเหลาใด มความเกดและความดบในทเดยวกนกบจต ธรรม เหลานน ชอวา "เอกปปาทนโรธ" ฯ ธรรมเหลาใด มอารมณ และวตถเปนอนเดยวกน ธรรมเหลานนชอวา "เอกาลมพนวตถ" ฯ สภาพทชอวาธรรม เพราะทรงไวซงลกษณะของตน ๕๒ ประการ ประกอบกบจต คอสมปยตดวยจตโดยลกษณะ ๔ อยางน บณฑต ลงมตวา เจตสก ทงทประกอบแนนอน ทงทประกอบไมแนนอน ฯ บรรดาลกษณะ (มความเกดขนในทเดยวกนเปนตน) เหลานน * พระอรยเมธ ปจจบนเปนพระธรรมบณฑต (มานต ถาวร) ป. ธ. ๙ วดสมพนธวงศ พระนคร แปล.


เจตสกธรรมทงหลาย ถาอธบายวา ประกอบดวยจต ดวยสกวา บงเกดขนในทเดยวกนเทานนไซร ความทแมรปธรรมทงหลายทเกด พรอมกบจตในขณะนน กจะพลอยชอวา ประกอบกบจตไปดวย เพราะฉะนน จงเพม เอกนโรธ ศพทเขาดวย ฯ ถงแมเมอเปนเชนน (คอประกอบดวยลกษณะ ๒ เกดดบรวมกน) บณฑตไมอาจหามความ พองกนของ ๒ วญญต (กายวญญต วจวญญต) ทปรวตรตมจต ทง ไมอาจหามความพองกนแหงรปธรรมทงหลาย แมเกดกอนแลวดบอย หรอความดบในทเดยวกน เพราะเหตนน จงชอวา เอกปปาทนโรธ เพราะฉะนน จงเพม เอกาลมพน ศพท เขาดวย ฯ และเพอจะ แสดงวา ธรรมทมลกษณะ ๓ อยาง อยางน โดยนยมเฉพาะ ทมวตถ อนเดยวกนเทานน จงเพม เอกวตถ ศพท เขาดวยดงนแล ฯ พอท ไมควรจะชกขาเกดไป ฯ [อธบายอญญาสมานาเจตสก] บทวา กถ เปนคาถามทเปนไปโดยความเปนใครเพอจะกลาว สรป (ธรรม ๕๒) และอาการคอสมประโยค (ททานกลาวไวในคาวา ประกอบกบจต) ฯ ธรรมทชอวา ผสสะ ดวยอรรถวาถกตอง ฯ ผสสะ นนน มการถกตองเปนลกษณะ ฯ แทจรง ผสสะนแมเปนอรปธรรม กเปนไปโดยอาการถกตองอารมณไดเทานน แตความเปนไปโดยอาการ ถกตองแหงผสสะนน พงเหนตวอยาง เชน คนอนมองดคนรบประทาน


ของเปรยวเปนตน เกดนาลายสอขนเปนตน ฯ ธรรมชาตทชอวาเวทนา เพราะอรรถวา รบร คอเสวยรสแหง อารมณ ฯ เวทนานน มการบรเปนลกษณะ ฯ จรงอย จรงอย สมปยตธรรม ทเหลอ ถงการเสวยรสของอารมณ กเสวยโดยเพยงเอกเทศเทานน ฯ แตเวทนาเทานน ยอมเสวยโดยแนนอน เพราะมความเปนใหญ ฯ จรงอยางนน เวทนานทานอาจารยกลาววา เหมอนพระราชาผเสวยรส โภชนะด ฯ กทานอาจารยจกกลาวประเภทแหงเวทนานน ดวยอานาจ สขเวทนาเปนตน เสยเองทเดยว ฯ ธรรมชาตทชอวาสญญา เพราะอรรถวา รจาอารมณ ตางโดย อารมณมสเขยวเปนตน คอทาเครองหมายร (คอรทาเครองหมาย) ฯ สญญานน มความรจาเปนลกษณะ ฯ จรงอย สญญานนเมอจะเกด ถอเอาอาการทเปนเหตแหงความจาในภายหลงเกด เหมอนพวกชางไม เปนตน ทาเครองหมายทไมเปนตนฉะนน ฯ ทวงวา กคานใชได สาหรบสญญา ผทาเครองหมายกอน แตสาหรบสญญาทรจาดวย เครองหมายจะใชไดอยางไร ฯ แกวา สญญาทจาไดดวยเครองหมาย แมนน กถอเอาการทเปนเครองหมายแหงความจาได ของสญญา ใหมเกดขนอก เพราะฉะนน จงไมมความผดอะไรในสญญาทรจาดวย เครองหมายน ฯ ธรรมชาตทชอวาเจตนา เพราะอรรถวา มงหวง คอจดสรร ใหธรรมทสมปยตดวยตนเปนไปในอารมณ หรอถงความขวนขวายใน การปรงแตงสงทเปนสงขตะ ฯ จรงอยางนน เจตนานแล พระผมพระ-


ภาคเมอทรงจาแนกสงขารขนธ ตรสวา๑ ชอวาสงขาร เพราะอรรถวา ปรงแตงสงทเปนสงขตะ ทรงแสดงไวดวยคาวา จกขสมผสสชาเจตนา ดงนเปนตน ในสตตนตภาชนยในวภงคปรณ๒ เพราะเปนประธานใน การปรงแตง ฯ เจตนานนมการมงหวงเปนลกษณะ พงเหนวา เหมอน ลกมอผเปนหวหนาและนายชางไมใหญเปนตน ยงกจของตนและกจ ของคนอนใหสาเรจฉะนน ฯ การแดสงสรปเอกคคตา วตก วจาร และปต อยางแจมแจง มาแลวในหนหลงนนแลว ฯ ชอวาชวต เพราะ อรรถวา เปนเครองดารงอยแหงสมปยตธรรมทงหลาย ฯ ชวตนนนนแล ชอวาเปนใหญ เพราะประกอบดวยความเปนใหญในการอนบาลธรรม ทเกดรวมกน เพราะฉะนน จงชอวาชวตนทรย ฯ ชวตนทรยนน มการอนบาลเปนลกษณะ เหมอนนาหลอเลยงดอกบวเปนตนฉะนน ฯ การกระทา ชอวาการ ฯ การกระทาไวในใจ ชอวามนสการ ฯ มนสการ นน มการเหนยวใจในไวอารมณเปนลกษณะ ฯ วตก เจตนา และมนสการเหลาน มความตางกนอยางน คอ วตก เปนเหมอนบรรจสมปยตธรรมเหลานนไวในอารมณนน เพราะเปน สภาพยกธรรมทเกดรวมกนมาวางไวทอารมณ, เจตนาประกอบไว แม ซงธรรมตามทเกดแลวไวในอารมณนนดวยตน โดยการยดถออารมณ เปนเหมอนแมทพ, มนสการเปนเหมอนนายสารถผควบคมมาอาชาไนย เพราะประคบประคองสมปยตธรรมเหลานน ใหมงหนาตรงตออารมณ ฯ ในอธการวาดวยความตางกนน มกถาทเปนอนสาสนของทาน ๑. ส. ขนธ. ๑๗/๑๐๖ ๒. อภ. วภงค. ๓๕/๑๐.


อาจารยทงหลายอยางนคอ อนทจรง บคคลเชอในพระผมพระภาควา พระผมพระภาคทรงแทงตลอดลกษณะแหงธรรมทงหลาย ตามเปนจรง นน ๆ โดยสภาพแลว ทรงแจกธรรมทงหลายนนๆ ไว แลวกาหนด ลงไปวา ธรรมเหลาน มความแปลกกนอยางน แลวพงกระทา ความเพยงพยายามเพอบรรลสภาพแหงธรรมเหลานนโดยชอบ ดวย อานาจการเรยนและการสองถามเปนตน ถงผปฏบตผดในธรรมนน ๆ จะไมกลายเปนคนหลงงมงาย ฯ เจตสกมผสสะเปนตนผดในธรรมนน ๆ ทงหมด ๘๙ เพราะเกดขนในจต ๘๙ เหลานน โดยนยม เพราะฉะนน เจตสกทง ๗ มผสสะเปนตน จงชอวาสรรพจตสาธารณ ฯ ความตกลงใจ ชอวาอธโมกข ฯ กอธโมกขนน มความตกลง ใจเปนลกษณะ พงเหนเหมอนเสาเขอน เพราะไมมความหวนไหวใน อารมณ ฯ ความเปนแหงบคคลผกลาหาญ หรอกรรมของบคคลผ กลาหาญ ชอวาความเพยร อกอยางหนง ธรรมชาตใด อนบคคล พงดาเนนไป คอพงใหเปนไปตามวธ เพราะฉะนน ธรรมชาตนน ชอวา ความเพยร ไดแกความอตสาหะ ฯ อตสาหะนนมการอปถมภสหชาต- ธรรมเปนลกษณะ ฯ จรงอย ดวยอานาจวรยะ ความทสหชาตธรรม เหลานนเปนไปยอหยอนจงไมได ฯ กเพราะทาอธบายอยางน วรยะน มความแตกตางจากวตกเปนตน จงปรากฏเหนไดงาย ฯ ความพอใจ ชอวาฉนทะ คอความตองการดวยอารมณ ฉนทะ นนมความตองการจะทาเปนลกษณะ ฯ จรงอยางนน ฉนทะนทานกลาว วา เหมอนยนมอออกไปในการทใจรบอามรณ ฯ กฉนทะนแมในเวลา


เปนไปดวยอานาจการสละทานวตถ (สงของทจะให) มความตองการ ดวยมานวตถทจะพงสละนนทเดยว เหมอนนายขมงธนมความตองการ จบลกศรทจะตองยงไปฉะนน ฯ เจตสกทกระจาย คอแพรกระจายทวไปในโสภณจตและอโสภณจต อนจากโสภณจตนน เพราะฉะนน เจตสกเหลานน จงชอวาปกณณกะ ฯ โดยเพงถงโสภณเจตสก อโสภณเจตสกนอกน กชอวาอญญะ (อน) และโดยเพงถงอโสภณเจตสกนอกน โสภณเจตสก กชอวาอญญะ (อน) ฯ เจตสกทมแกโสภณจตและอโสภณจตเหลานน ชอวาสาธารณา เจตสก เหลาน ไมมสภาพเปนอกศลเปนตนอยางเดยว ดจอทธจจะเปนตนและ สทธาเปนตน เพราะฉะนน จงชอวา อญญสมานเจตสก ฯ ทาน อาจารยครนแสดงไขธรรม ๑๓ ซงมสภาพเปนโสภณเจตสกและอโสภณ- เจตสกนอกน ดวยอานาจเจตสกททวไปแกจตทกดวย แลวดวยอานาจ ปกณณกเจตสก อยางนกอนแลว บดน เพอจะแสดงธรรมทนบเนอง ในอกศลโดยลาดบทแสดงไฝในจตวภาคในหนหลง และธรรมทนบเนอง ในโสภณธรรม จากธรรมทนบเนองในอกศลนนกอน จงกลาวคา เปนตนวา โมโห ดงน ฯ [อธบายอกศลเจตสก] แตวา ในอเหตกจตไมมธรรมแผนกหนงตางหาก เพราะฉะนน ทานอาจารยจงไมกลาวอเหตเจตสกเหลานนไว ฯ สภาพทชอวาโมหะ เพราะอรรถวา งมงายในอารมณ ไดแกความไมร ฯ โมหะนนม ความปดบงสาภพของอารมณเปนลกษณะ ฯ จรงอย โมหะนถงจะเปนไป


ดวยอานาจการถอเอาอารมณ กเปนโดยอาการ คอปดบงสภาพ ตามเปนจรงของอารมณนนทเดยว ฯ บคคล หรอหมวดธรรมทชอวาอหรกะ เพราะอรรถวา ไมละอาย คอไมเกลยด ฯ ภาวะแหงบคคลหรอแหงหมวดธรรมทไมมความละอาย ชอวาอหรกกะ อหรกกะนนนนแล ชอวาอหรกะ ฯ ทชอวาอโนตตปปะ เพราะอรรถวา ไมสะดง (ไมเกรงกลว) ฯ ในอหรกะและอโนตตปปะนน อหรกะมลกษณะไมเกลยดกายทจรต เปนตน ดลสกรบานไมเกลยดคถนน ฯ อโนตตปปะ มอนไมเกรง กลวกายทจรตนนเปนลกษณะ ดจตกแตนไมกลวไฟฉะนน ฯ เพราะเหตนน พระโบราณาจารยจงไดกลาวไววา บคคลผมไมหร ยอมไมเกลยดบาป เหมอน สกรไมเกลยดคถฉะนน บคคลผไมม โอตตปปะ ยอมไมกลวบาป ดจตกแตน ไมกลวไฟฉะนน ภาวะแหงจตฟง ชอวาอทธจจะ ฯ อทธจจะนน มความไมสงบ แหงจตเปนลกษณะ ดจเถาฟงกระจายเพราะถกหนกระทบฉะนน ฯ สภาพทชอวาโลภะ เพราะอรรถวา ตด (ของเกยว) ฯ โลภะ นน มการเกยวเกาะอารมณเปนลกษณะ เหมอนลงตดตงฉะนน ฯ ความตางกนแหงฉนทะและโลภะนอยางน คอ เพยงความทจตอยาก หนวงเหนยวเปนฉนทะ ความเกยวเกาะในอารมณนนเปนโลภะ ฯ ทฏฐ มลกษณะเชอมนอยางผด ๆ วา สงนเทานนจรง สงอนเปลา ฯ จรงอย


ญาณและทฏฐน มความตางกนอยางน คอ ญาณรอารมณไดตามสภาพ ทเปนจรง ทฏฐละสภาพตามทจรง ถอเอาโดยสภาพทไมมจรง ฯ ทชอวามานะ เพราะอรรถวา สาคญโดยตรงอาการเปนตนวา เราเปนผประเสรฐกวา ฯ มานะนน มความพองขนเปนลกษณะ ฯ จรงอยางนน มานะนทานอาจารยกลาววา มความอยากเปนดจธงเปน เหตปรากฏ ฯ ทชอวาโทสะ เพราะอรรถวา ประทษราย ฯ โทสะน มความ ดรายลกษณะ เหมอนอสรพษทถกต ฯ ทชอวาอสสา เพราะอรรถ วา รษยา อสสานน มความรษยาตอสมบตของคนอนเปนลกษณะ ฯ ภาวะแหงความตระหน ชอวามจฉรยะ ฯ อกอยางหนง ธรรมชาตท เปนไปโดยอาการวา ความอศจรรยน จงอยางมแกชนเหลาอน (ความ อศจรรยน) จงมแกเราเทานน ชอวามจฉรยะ ฯ มจฉรยะนน มการ ปกปดสมบตของตนเปนลกษณะ ฯ กรรมทชอวากกกตะ เพราะอรรถวา บคคลทาอยางนาเกลยด ไดแกทจรตทกระทาแลวและสจรตทมไดกระทา ฯ แทจรง กรรมแมท มไดกระทา ชนทงหลายกเรยกวา กกกตะ ชนทงหลายยอมพดกนวา กรรมทขาพเจาไมไดกระทา ชอวากกกตะ ฯ แตในอธการแหงอกล- เจตสกน วปปฏสารจตตปบาททปรารภกรรมทตนกระทาแลวและมได กระทาเกดขน ชอวากกกตะ ฯ ภาวะแหงกกกตะนน ชอวากกกจจะ ฯ กกกจจะนน มความเศราโศกถงทจรตทตนกระทาแลว และสจรตท ไมไดกระทาเปนลกษณะ ฯ


[ถนะและมทธะ ความทอแท ชอวาถนะ ฯ ภาวะแหงจตทดงลงดวยอานาจความ ไมขะมกเขมนและความจมลง ชอวาถนะ ฯ ความเซาซม ชอวามทธะ ไดแกความทจตปราศความสามารถ ฯ ในถนะและมทธะนน ถนะ มความทจตไมควรแกการงานเปน ลกษณะ มทธะ มความทขนธทง ๓ มเวทนาขนธเปนตน ไมควรแก การงานเปนลกษณะ ความตางแหงถนะและมทธะนน ดงน ฯ จรง อยางนน นเทศแหงถนะและมทธะเหลาน เปนไปในพระบาลโดยนย มอาทวา ในถนะและมทธะเหลานน ถนะเปนไฉน ความทจตไมคลอง ไมควรแกการงาน ชอวาถนะ ในถนะและมทธะเหลานน มทธะเปนไฉน ความทกายไมคลอง ไมควรแกการงาน ชอวามทธะ ฯ มคาทวงสอดเขา มาวา กเพราะบาลวา กายสส (แหงกาย) แมรปกายไมควรแกการงาน กชอวามทธะมใชหรอ เพราะฉะนน แมความทมทธะนนเปนรปจงถก ฯ เฉลยวา ไมถก เพราะความทมทธะเปนรปนน ถกอาจารยทงหลาย คดคานแลวในปกรณนน ๆ ดวยอานาจแหงเหตททานนามาอางแลว นนเทยว ฯ ความจรง พระอาจารยทงหลายบรรยายคาทยกวาทะของ ทานทกลาววา มทธะเปนรป ขนตงเปนประธานไวในคมภรอรรถกถา เปนตนมากมาย เพอจะคานมตของทานทวามทธะเปนรป ฯ กในอธการ วาดวยมทธะน ทานรวบรวมความไว ดงตอไปน ฯ


[มทธะไมใชรป] บคคลบางพวกกลาววา แมมทธะกเปนรป คานนไมถก เพราะพระผมพระภาคตรส มทธะไวในหมวดอกศลธรรมทควรละดจ กามฉนทนวรณเปนตน ฯ ทจรง มทธะน พระผมพระภาคตรสไวในหมวดนวรณ ซง เปนปหาตพพธรรม สวนรปพระองคมได ตรสไววา เปนธรรมอนทสสนะเปนตนจะ พงละ ฯ แมเลสแหงความทรปเปนของควร ละปรากฏในพระบาลใดโดยพทธพจนวา "ภกษทงหลาย รปมใชเปนของเธอ พวก เธอจงละมนเสย" ในพระบาลนน กทรง ประกาศการละฉนทราคะ ซงมรปนนเปน อารมณ ฯ สมจรงดงพระพทธพจนทตรส ไวในพระบาลนนมอาทวา "ความละเสยซง ฉนทราคะอนใด" ฯ ถาผทวามทธะเปนรป พงกลาววา ในมทธะทเปนรปและมใชรป มทธะทมใชรปทรงแสดงไวในพระบาลนน คาทกลาวนนกไมควร เพราะในพระบาลนน ตรสไวโดยไมแปลกกน ฯ แมมทธะทเขา คดวาเปนรป บณฑตสามารถอนมานไดแท


วา เปนนวรณ เพราะเปนมทธะ เหมอน มทธะนอกน ฯ กเพราะทานกลาวถง สมประโยค จงตกลงวา มทธะนนมใชรป เพราะพระผมพระภาคตรสสมประโยคแหง อรปขนธ ฯ อนง มทธะเปนรป ยอมไมม เพราะตรสถงความเกดในอรป แตความ หลบของพระขณาสพทงหลายจะพงม ก เพราะความออนเพลย (อดโรย) ของ รางกาย ดงน ฯ [อธบายโสภณเจตสก] ธรรมชาตทชอวาสทธา เพราะอรรถวา เชอ ไดแกความเสอมใส ในพระพทธเจาเปนตน ฯ ศรทธานนมอนทาสมปยตตธรรมใหผองใสเปน ลกษณะ ประดจแกวมณทานาใหในฉะนน ฯ ความระลกได ชอวาสต ไดแกความไมฟนเฟอน ฯ สตนน มอนยงสมปยตธรรมใหแลนไปเปน ลกษณะ ฯ ธรรมชาตทชอวาหร เพราะอรรถวา เกรง ฯ เอตตปปะนนม ทจรตมกายทจรตเปนตน ฯ หรนน เปรยบเหมอนหญงสาวในสกล เพราะเกลยดแตสงชวดวยอานาจเคารพตน ฯ หร เปรยบเหมอน อนสะดงกลวบาปเปนลกษณะ ฯ หร เปรยบเหมอนหญงสาวในสกล เพราะเกลยดแตสงชวดวยอานาจเคาระตน ฯ โอตตปปะ เปรยบเหมอน หญงแพศยา เพราะเกรงแตสงชวดวยอานาจเคาระผอน ๆ ธรรมทเปน ปฏปกษตอโลภะ ชอวาอโลภะ ฯ อโลภะนน มความทจตไมตดอย


ในอารมณเปนลกษณะ เปรยบเหมอนภกษผหลดพนแลว ฯ ธรรมทเปน ปฏปกษตอโทสะ ชอวาอโทสะ ฯ อโทสะนน มความไมเกรยวกราด เปนลกษณะ เหมอนมตรผอนกล ฯ ความเปนกลางในธรรมนน ๆ ชอวา ตตรมชฌตตตา ฯ ตตรมชฌตตตานน มความเพงดจตและเจตสกเปน ลกษณะ เปรยบเหมอนนายสารถคอยดมาตวทวงไปสมาเสมอฉะนน ฯ ความสงบกายและจตเปนลกษณะ ฯ ความเบากาย ชอวาจตตปสสทธ ฯ กกายปสสทธและจตตปสสทธทง ๒ น ความเบากาย ชอวากายลหตา ฯ ความเบาจต กอยางนน ฯ ความเบากายและความเบสจตนน มการทา ความหนกกายและจตใหสงบเปนลกษณะ ฯ ความออนสลวยแหงกาย ชอกายมทตา ฯ จตตมทตากอยางนน ฯ กายมทตาและจตตมทตานน มการทาความแขงกระดางแหงกายและจตใหระงบเปนลกษณะ ฯ ความสาเรจประโยชนในการงาน ชอวากมมญญะ ฯ ภาวะแหง กมมญญะนน ชอวากมมญญตา ฯ ความทกายสาเรจประโยชนในการงาน ชอวากายกมมญญตา ฯ จตตกมมญญตากอยางนน ฯ กายกมมญญตาและ จตตกมมญญตานน มการระงบความทกายและจตไมควรแกการงาน เปนลกษณะ ฯ ภาวะแหงความคลองแคลว ชอวาปาคญญะ ฯ ปาคญญะ นนนนแล ชอวาปาคญญตา ฯ ความคลองกาย ชอวาปาคญญะ ฯ ความคลองจตกอยางนน ฯ ความคลองกายและความคลองจตนน ม การระงบความครานของกายและจตเปนลกษณะ ฯ ความทกายตรง ชอวากายชกตา ฯ ความทจตตรงกอยางนน ฯ อชกตาทง ๒ นน มความ


ทกายและจตตรงเปนลกษณะ ฯ กทง ๖ ค มกายปสสทธเปนตนน เกดจากปจจยทเปนปฏปกษตอความกาเรบแหงธาต ซงกระทากายและจต ใหมความกระวนกระวายอยางแรงเปนตน ตามลาดบ ฯ กคาวากาย ใน ๖ คน หมายเอาขนธทง ๓ มเวทนาเปนตน ฯ กเพราะธรรม ๒ อยาง ๆ รวมกน หาหนธรรมทตรงกนขามตามหนาท ของตน ฉะนน พระผมพระภาคจงตรสความทปสสทธเปนตน ม ๒ อยาง ในธรรมมปสสทธเปนตนเทานน หาไดตรสไวในสมาธเปนตนไม ฯ อกอยางหนง ภาวะคอความสงบเปนตนของจตนนเอง จะมไดเพราะ จตตปสสทธเปนตน สวนภาวะคอความสงบเปนตน แมแหงรปกาย ยอมมไดเพราะกายปสสทธเปนตน ดวยอานาจการแผไปแหงรปท ประณตซงมกายปสสทธเปนสมฏฐาน เพราะฉะนน เพอจะประกาศ ความตามทกลาวแลวนน พระผมพระภาคจงตรสความทปสสทธเปนตน ม ๒ อยางไว ในธรรมมปสสทธเปนตนน ฯ เจตสกททวไปแกโสภณ- จตทงหมด เพราะเกดในโสภณจตเหลานนโดยแนนอน เพราะฉะนน จงชอวาโสภณสาธารณาเจตสก ฯ [อธบายวรตเจตสก] วรตทชอวาสมมาวาจา เพราะอรรถวา เปนเครองพดชอบแหง บคคล ไดแกความงดเวนจากวจทจรต ฯ สมมาวาจานน ม ๔ อยางคอ เจตนาเครองงดเวนจากการพดเทจ ๑ เจตนาเครองงดเวนจากการพด สอเสยด ๑ เจตนาเครองงดเวนจากการพดคาหยาบ ๑ เจตนาเครองงดเวน จากการพดเพอเจอ ๑ ฯ กรรมนนเอง ชอวากมมนตะ เปรยบเหมอน


สตตนตะและวนนตะเปนตนฉะนน ฯ การงานทเปนโดยชอบ ชอวา สมมากมมนตะ ไดแกเจตนาเครองงดเวนจากกายทจรต ฯ การงดเวนกาย- ทจรตนน ม ๓ อยางคอ เจตนาเครองงดเวนจากการทาชวตสตวใหตกลวง ไป ๑ เจตนาเครองงดเวนจากการถอเอาสงของทเขามไดให ๑ เจตนา เครองงดเวนจากความประพฤตผดในกาม ๑ ฯ ธรรมทชอวาสมมาอาชวะ เพราะอรรถวา เปนเครองดารงชพโดยชอบแหงสตวทงหลาย ไดแก เจตนาเครองงดเวนจากมจฉาชพ ฯ กสมมาอาชวะนนม ๗ อยาง ดวย อานาจงดเวนจากกายทจรตวจทจรตซงมอาชพเปนเหต หรอมมากอยาง ดวยอานาจงดเวนจากมจฉาชพมกหนา และ ลปนา เปนตน ฯ แตวา วรตทง ๓ น เฉพาะอยางหนง ๆ ม ๓ อยาง ดวยอานาจสมปตตวรต สมาทานวรต และสมจเฉทวรต (ดวยอานาจงดเวนจากวตถทถงเขา เฉพาะหนา งดเวนดวยการสมาทาน และงดเวนดวยการตดขาด) ฯ เจตสกทง ๓ ชอวาวรต เพราะเวนจากทจรตตามทกลาวแลว ฯ [อธบายอปปมญญาเจตสก] ธรรมชาตชอวากรณา เพราะอรรถวา กระทาในเมอคนอน มความทกข คอใหเกดความลาบากใจของคนดทงหลาย หรอเพราะ กระจาย คอชวยสลดทกขของอน หรอเพราะอรรถวา บบคน คอ เบยดเบยนทกขของคนอนนน หรอเพราะอรรถวา เมอสตวทงหลาย ประสบทกข เปนเหตคลคลายออก คอเหยยดออกไป ฯ กรณานนม ความตองการบาบดทกขของคนอนเปนลกษณะ ฯ จรงอย ทกขของคน อนจะถกกรณานนนาออกไปได หรอนาออกไปไมไดกตามท แตกรณา


นนกคงเปนไปโดยอาการนนนนเอง ฯ ธรรมชาตทชอวามทตา เพราะ อรรถวา เปนเครองแสดงความยนดแหงชน ฯ มทตานนมการชนชม สมบตของคนอนเปนลกษณะ ฯ เจตสกทง ๒ ชอวาไมมประมาณ เพราะ มสตวไมมประมาณเปนอารมณ ฯ อปปมาณานนนนแล ชอวาอปป- มญญา ฯ ถามวา กทานอาจารยจกกลาววา อปปมญญาม ๔ มใชหรอ กเพราะเหตไร ในอธการแหงการแสดงลกษณะเจตสกน ทานจงกลาว (อปปมญญา) ไวเพยง ๒ เทานน ฯ แกวา (ทานกลาวไวเพยง ๒ เทานน) เพราะเมตตาและอเบกขา พระผมพระภาคทรงถอเอาดวย อโทสะ และตตรมชฌตตตา (ความไมโกรธ และความเปนกลางใน ธรรมนน ๆ)ฯ จรงอย อโทสะนนเอง ทเปนไปดวยอานาจอธยาศย เกอกลในสตวทงหลาย ชอวาเมตตา ฯ ความเปนกลางในธรรมนน ๆ ทเปนไปดวยอานาจระงบความขดเคองและยนดในสตวเหลานน ชอวา อเบกขา ฯ ดวยเหตนน โบราณบณฑตทงหลายจงกลาววา กเพราะพระผมพระภาคทรงถอเอาเมตตา ดวยความไมพยาบาท และอเบกขาดวย ความเปนกลางในธรรมนน ๆ ฉะนน (ในทน) ทานอาจารยจงไมถอเอาทง ๒ อยาง ฯ [อธบายปญญาเจตสกเปนตน] ธรรมชาตทชอวาปญญา ดวยอรรถวา ยอมรโดยประการ คอร ชดดวยอานาจอนจจลกษณะเปนตน ฯ ปญญานนแล ชอวาเปนใหญ


เพราะประกอบดวยความเปนใหญยง ในความรชดตามสภาพ เหตนน จงชอวาปญญนทรย ฯ ถามวา ถาอยางนน สญญา วญญาณ และปญญา ทาหนาทตางกนอยางไร ? ตอบวา สญญา ยอมทาหนาทเพยงหมายร ดวยอานาจรจกสเขยวเปนตนเทานน แตไมสามารถทาการรตลอดถง ลกษณะได ฯ วญญาณยอมใหสาเรจถงการรตลอดลกษณะ แตไม สามารถใหกาวขนไปถงมรรค ฯ สวนปญญายอมทาหนาททง ๓ อยาง ฯ ในขอนมการสงเกตรเหรยญกระษาปณของเดก คนชาวบาน และเจาหนาท การเงนเปนตวอยาง ฯ กในสญญา วญญาณ และปญญาน วญญาณ ยอมเปนอพโพหารก ในเวลาทสญญาซงเปนญาณสปยตเกดขน ดวย อานาจถอเอาแตอาการ ฯ ในกาลนอกนน วญญาณยอมมกาลง ฯ แต (ธรรมคอ) สญญาและวญญาณทง๒ ทเปนญาณสมปยตยอมเปนไป ตามคตของปญญา ฯ เชอมความวา ม ๒๕ แมโดยประการทกอยาง ฯ สงเคราะหเจตสกทกลาววาแลวโดยราสทง ๓ ดวยคาวา เตรสสมานา ดงนเปนตน ฯ ธรรมทชอวาจตตาวยตตะ เพราะอรรถวา ไมแยกกนกบจต ฯ มอธบายวา เจตสกทชอวาอปปาทะ เพราะอรรถวา เกดขน ฯ ความ เกดขนคอจต ชอวาจตตปบาท ฯ แตในทอน จตพรอมทงธรรมท สมปยต ทานอาจารยเรยกวาจตตปบาท เพราะทาอธบายวา ความ ประชมแหงธรรมทชอวาอปปาทะ เพราะอรรถวา เปนเหตเกดแกงจต จตนนดวย ความเกด (แหงจต) ดวย เพราะฉะนนจงชอวาจตตปบาท ฯ จรงอย ในทมาบางแหง ทานผรศพทศาสตร ตองการใหเปนปงลงค


แมในทวนทวสมาหาระ ฯ เชอมความวา ตอจากนไปขาพเจาจะกลาว สมประโยคแหงเจตสกทไมแยกกนกบจตเหลานน ในจตตปบาททงหลาย เฉพาะดวงหนง ๆ ตามสมควรแกการประกอบ ฯ [อธบายเจตสกประกอบกบจต] กามาวจรจต ๔๔ ชอวาเวนทวปญจวญญาณ เพราะอรรถวา ทวปญจวญญาณ ถกกามาวจรจต ๔๔ เหลานเวนเสย เพราะไมมวตก โดยสภาพ หรอวากามาวจรจต ๔๔ เหลาน ถกทวปญจวญญาณเหลานน เวนเสย ฯ อธบายวา วตกยอมเกดในกามาวจรจต ๔๔ เหลานน และ ในปฐมฌานจต ๑๑ เพราะฌานทเหลอทตยฌานเปนตน ไมมวตกตาม กาลงแหงภาวนา ฯ วจารยอมเกดในจต ๖๖ คอ ในจตมวตก ๕๕ เหลานน และในทตยฌานจต ๑๑ ฯ อธโมกขเกดในจต ๗๘ เวนจต ๑๑ คอ ทวปญจวญญาณ และวจกจฉาสหคตจต ฯ วรยะเกดในจต ๗๓ เวนจต ๒๖ คอ ปญจทวาราวชชนจต ทวปญจวญญาณ สมปฏจฉนนะ ทงค และสนตรณะทง ๓ ฯ ปตเกดในจต ๕๑ เวนจต ๗๐ คอ จต ๒ ท สหรคตดวยโทมนส จต ๕๕ ทสหรคตดวยอเบกขา กายวญญาณทงค และจตตถฌานจต ๑๑ ฯ ฉนทะ เกดในจต ๖๙ ยกเวนจต ๒๐ คอ อเหตกจต ๑๘ และโมมหจต ๒ ฯ คาวา เต ปน ไดแก จตตปบาททเวนปกณณกเจตสก และท สหรคตดวยปกณณกเจตสกเหลานน ฯ บทวา ยถากกม คอ โดยสมควร แกลาดบแหงจตตปบาท ทเวนและประกอบดวยปกณณกเจตสกทง ๖ ม


วตกเปนตน ฯ คาวา ๖๖ และ ๕๕ เปนตน บณฑตพงประกอบคามสมควรดวย อานาจการนบจตตปบาทเปน ๑๒๑ และนบเปน ๘๙ ฯ ทานอาจารย กลาวคาวา สพพากสลสาธารณา (ทวไปแกอกศลจตทกดวง) แลว กลาวคาเปนตนวา สพเพสป (ในอกศลจตแมทงหมด) ดงน เพอ ยนยงคานนนนแลใหหนกแนน (มนคง) ฯ จรงอย ชนผซงดาเนนใน กายทจรต มปาณาตบาตเปนตน แมทกคนเปนผไมเหนโทษในปาณา- ตบาตเปนตนนนดวยโมหะ ไมเกลยดแตปาณาตบาตเปนตนนนดวย อหรกะ ไมเกรงกลวดวยอโนตตปปะ และไมสงบดวยอทธจจะ เพราะ- ฉะนน โมหะ อหรกะ อโนตตปปะ และอทธจจะเหลานน จงมไดใน อกศลจตทงหมด ฯ เอว ศพท ในบทวา โลภสหคตจตเตเสวว มไว แมเพอประโยชนคออธการ (การคลอยตาม) เพราะฉะนน บณฑต พงเหนอวธารณะแมในคาวา ทฏฐสหคตจตเตส เปนตน ฯ จรงอย ทฏฐยอมไดเฉพาะในโลภสหคตจตเทานน เพราะบคคลผยดมนใน สกกายะเปนตน เกดเขาใน (เกดความยดถอ) ในสกกายะเปนตนนนวา ของเราฯ แมมานะกเปนไปเหมอนกนกบทฏฐ เพราะเปนไปดวยอานาจ ความเขาในวาเปนเรา เพราะฉะนน จงไมเปนไปในจตตปบาทดวยเดยว กนกบทฏฐ เปรยบเหมอนไกรสรราชสห ไมอยในถาเดยวกบราชสห อกตวหนง ซงชนดเดยวกน ฯ กมานะยอมไมเกดแมในจตทมโทสะ เปนมลเปนตน เพราะมโลภะเปนปทสถานโดยสวนเดยว โดยความ เปนทอาศยแหงความสเนหาในตน เพราะฉะนน มานะนนจงไดเฉพาะ


ในพวกจตทเปนทฏฐวปยตเทานน ฯ อนง อสสา มจฉรยะ และกกกจจะ ยอมไดเฉพาะในพวกปฏฆจตเทานน เพราะเปนไปดวยอานาจการ กระทบในอารมณนน ๆ นนแล ของบคคลผรษยาสมบตของคนอน ผ ไมปรารถนาใหสมบตของตนทวไปกบคนอน และผเศราใจในเพราะ ทจรตทตนทาแลวสจรตทตนมไดทา ฯ ถนมทธะยอมไดเฉพาะใน พวกสสงขารกจตอยางเดยว เพราะถนมทธะมความไมใหสาเรจประ- โยชนในการงานเปนปกต ไมประกอบในความเปนไปในพวกอสงขารก- จตทเขมแขงตรมสภาพอยางนน ฯ ประกอบความวา เจตสกทง ๔ ทรงกระทาไว (คอตรสไวหรอ เปนไป) ในอกศลจตทกดวงทเดยว ๓ เจตสกทรงกระทาไว (คอเปน ไป) เฉพาะในโลภมลจต ตามสมควรแกการสมภพ (เกด) ๔ เจตสก ทรงกระทาไวเฉพาะในโทสมลจต ฯ และ ๒ เจตสกทรงกระทาไว (คอเปน ไป) จาเพาะในสสงขารกจต ฯ จ ศพท ในบทวา วจกจฉาจตเต จ เปนไปในอวธารณะ ฯ เชอมความวา วจกจฉา ยอมเปนไปในจตท ประกอบดวยวจกจฉาเทานน ฯ ในโลกตตรจต บางคราว เวนจากสมมาสงกปปะ ดวยอานาจ ฌานทเปนบาทเปนตน แตจะไมมวรตไมได เพราะมรรคจตเปนไป ดวยอานาจตดกายทจรตเปนตนไดเดดขาด และผลจตเปนไปดวยอานาจ แหงคณทสมควรแกมรรคจตนน เพราะฉะนน ทานอาจารยจงไดกลาว คามอาทวา วรตโย ปน ดงน ฯ บทวา สพพถาป แปลวา โดยอาการแมทงหมด คอโดยอาการ


ทเปนไปดวยอานาจกาจดทจรตนน ๆ ฯ แทจรง วรตเหลานไมเปนไป แมในโลกตตรจต ดวยอานาจละทจรตมมสาวาทเปนตนแผนก ๆ เหมอนในโลกยจต เพราะมรรคนน ๆ ตดทจรตและการเลยงชวต ผดทางทงหมดไดเดดขาดในขณะเดยวกน ดวยอานาจความเสอมแหง กเลสบางอยาง มทฏฐและวจกจฉาเปนคน และแหงความตงลงของ กเลสบางอยาง มกามราคะและปฏฆะเปนอาท ทมการกาหนดใหสตว ไปสอบายเปนตน โดยประการทงปวง ฯ ถามวา เนอความนสาเรจแลวดวยบทเดยวนวา เอกโต ดงน มใชหรอ ฯ แกวาททานกลาวนนไมชอบ เพราะทานอาจารยยงมได แสดงความเปนไปโดยอาการ คอเปนปฏปกษตอวจทจรต ๔ อยาง เปนตน โดยเพยงแตแสดงความเปนไปรวมกนแหงวรตทง ๓ เทานน ฯ แตนกพดบางพวกยงไมทนกาหนดเนอความน กกลาววา บทวา สพพถาป น ไมมประโยชน ฯ ความโงเขลาของนกพดเหลานนนนเองเปนเหต ในการกลาวเชนนน ฯ ดวยบทวา นยตา น ทานอาจารยหามการเกด (เปนไป) ในบางคราว ดจในโลกยจตฉะนน ฯ จรงอยางนน พระผม- พระภาคทรงแสดงวรตเหลานนไวในโลกยจต ดวยอานาจเยวาปนเจตสก แตในโลกตตรจตน ตรสแสดงโดยยออยางเดยว ฯ ดวยอวธาณะในบท วา กามาวจรกสเลเสวว น ทานอาจารยหามการเกดขนแหงวรตในกามา- วจรวบากจต กรยาจต และในมหคคตจต ฯ กทานอาจารยจกกลาวตาม อาการททานกลาวแลวขางหนา ฯ บทวา กทาจ น แปลวา ในกาล เวนจากทจรตอยางหนง ๆ มมสาวาทเปนตน ฯ วรตทงหลายแมเกดได


ในบางครงกไมเกดรวมกน เพราะมงถงความเกดแหงอารมณของตน กลาวคอวตถทวรตจะพงกาวลวง เพราะฉะนน ทานอาจารยจงไดกลาว คาวา วส วส ดงน ฯ อปปมญญาทถงอปปนา ยอมไมมความเปนไปอนปราศจากโสมนส ในกาลบางคราวเลย เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาววา ปจมชฌา- นวชชมหคคตตตเตส ฯ จตทชอวามหคคตะ ดวยอรรถวา ถงความ เปนใหญ เพราะเปนจตปลอดจากนวรณเปนตน หรออนผไดฌานซง เปนผใหญถงแลว คอบรรลแลวฯ สองบทวา นานา หตวา ความวา อปปมญญา ยอมเปนตาง ๆ กน โดยเพงถงความประสบสตวผไดรบทกข หรอไดรบสขทเปนอารมณ ของตน เพราะกรณาและมทตามอารมณแตกตางกน ฯ บทวา เอตถ หมายเอาบรรดากามาวจรจตเหลาน ฯ การบรกรรม แมดวยจตทสหรคตดวยอเบกขา ดวยอานาจความเคยชนในกาลกอน แตวถแหงอปปนา ยอมมไดในเวลาเจรญกรณาและมทตา ดจคนผสวด คมภรทชานาญแลว บางครง แมจะสงจตทไปในอารมณอนกยงสวดได อนง ดจบคคลผพจารณาสงขารดวยวปสสนาทชานาญแลว บางครง พจารณาไดแมดวยจตทปราศจากญาณ ดวยกาลงแหงความเคยชน เพราะ- ฉะนน ทานอาจารยจงกระทาวาทะทวา กรณาและมทตาไมเกดในกามา- วจรจตทสหรคตดวยอบกขาวา เปนวาทะของอาจารยบางพวก ฯ แตพง เหนกรณาและมทตาเหลานนเกดได เฉพาะในกามาวจรจต ทสหรคตดวย โสมนสโดยสวนเดยวในวถแหงอปปนา เพราะอาเสวนปจจยไมมแมแกจต


ทมเวทนาตางกน ดจแกจตทมชาตตางกน ฯ สองบทวา ตโย โสฬสจตเตส ความวา ธรรม ๓ ประการม สมมาวาจาเปนตน ยอมบงเกดขนในจต ๑๖ ดวยอานาจโลกตตรจต ๘ และกามาวจรกศลจต ๘ ฯ เพอจะแสดงธรรมทไมแนนอน ในบรรดา เจตสกธรรมททานกลาวไวแลว ดวยสามารถแหงสมประโยคทแนนอน และไมแนนอนอยางน เขาดวยกนแลว จงแสดงเจตสกธรรมนอกนน เปนธรรมทแนนอน ทานอาจารยจงกลาวคาวา อสสามจเฉร- ดงน เปนตน ฯ ประกอบความวา อสสา มจฉรยะ กกกจจจะ วรต และ อปปมญญามกรณาเปนตน บางครงเกดขนตางกน สวนมานะเกดขน ในบางเวลา คอในเวลาทเปนไปดวยอานาจความถอตววา เราเปนผ ประเสรฐกวาเปนตน อนง ถนมทธะเกดขนดวยกน คอดวยอานาจ ไมพรากจากกนและกนในกาลบางครง คอในเวลาทเปนไปดวยอานาจ ไมสะดวกดในการงาน ฯ อกนยหนง ประกอบ จ ศพททบทวา มาโน จ น เขาไวแมในบทวา สห น แลวพงทราบโยชนาวา ถนมทธะ บางคราวเกดขนพรอมกน คอพรอมกบอสสา มจฉรยะ และกกกจจะ ในปฏฆจตทเปนสสงขารก และเกดขนพรอมกนกบมานะในสสงขารกจต ทปราศจากทฏฐ และในกาลบางคราว คอในเวลาทประกอบดวย สสงขารกจตซงนอกไปจากปฏฆจตทปราศจากทฏฐเหลานน หรอแมใน เวลาทประกอบดวยปฏฆจตทเปนสสงขารกนน แลวสสงขารกจตทปราศจาก ทฏฐเหลานน เกดขนตางกน ฯ แตอาจารยอกพวกหนงประกอบคาไวเพยงเทานวา อนง มานะ


และถนมทธะ บางคราวเกดขนตางกน บางคราวเกดรวมกน (เกดขน พรอมกน) ฯ บทวา เสสา ไดแก เจตสก ๔๑ นอกจากอนยตเจตสก ๑๑ ตามทกลาวแลว ฯ แตทานเกจอาจารยพรรณนาไววา เยวาปนเจตสก ทแนนอน เหลอจากเยาวาปนเจตสกทไมแนนอน ตามทกลาวแลว ฯ คานน เปนเพยงมตของเกจอาจารยพวกนน เพราะเจตสกบางเหลา ทานอาจารยมไดยกขนไวในทน โดยชอวาเยวาปนกะ ฯ ความจรง ในทน ทานอาจารยไดทาการแสดงแตเพยงเจตสกทไดอยในจตตปบาท ตามสมควร ดวยอานาจเจตสกทแนนอน และไมแนนอนอยางเดยว ไมไดยกเจตสกบางเหลาขนแสดงโดยชอวาเยวาปนกะ ดงนแล ฯ [อธบายเจตสกสมประโยคกบจต] บดน เพอจะแสดงสมประโยคดวยอานาจการกาหนดจตวา บรรดา ธรรมมผสสะเปนตน ธรรมนมไดในจตเทานดวง อยางนกอนแลว จง แสดงการสงเคราะหดวยอานาจการกาหนดเจตสกราสวา ในจตตปบาทน มเจตสกไดเทาน ทานอาจารยจงกลาวคาเปนอาทวา สงคหจ ดงน ฯ คาวา ฉตตส เปนตน เปนการสงเคราะหดวยอานาจการคานวณ โดย อานาจแหงธรรมทไดอยในจตนน ๆ ตามสมควร ฯ จตทงหลายประกอบ ในปฐมฌาน หรอวาปฐมฌานนนมอยแกจตเหลานน เพราะฉะนน จงชอวา ปฐมฌานกจต ฯ ทานอาจารยกลาวคาวา อปปมา- วชชตา ดงน เพราะอปปมญญามสตวเปนอารมณ และเพราะโลกตตร- จตมพระนพพานเปนอารมณ ฯ ดวยบทวา ตถา น ทานอาจารยยอมชก


มาซงคาวา อญญสมานเจตสก และโสภณเจตสก เวนอปปมญญา ยอม ถงการสงเคราะหเขา ฯ บทวา อเปกขาสหคตา ไดแก ธรรมทสหรคต ดวยอเบกขา ซงเขารวมฐานแหงสข เวนเสยจากวตกวจารปตและสข ฯ บทวา ปจกชฌานวเสน ความวา ตามอานาจแหงฌานหมวด ๕ ท ทรงแสดงดวยสามารถแหงบคคลผมฌานไมแกกลานก ซงเจรญผานวตก และวจารไปเปนองค ๆ ฯ อธบายวา แตมการสงเคราะห ๔ อยางดวยกน เพราะธรรมทเวนจากวตกวจารเกดในจตทประกอบในฌานท ๒ ได ตามอานาจฌานหมวด ๔ ททรงแสดงดวยสามารถแหงบคคลผมญาณ แกกลา ซงเจรญผานวตกและวจารเหลานนไปพรอม ๆ กน ฯ ธรรม ๓๓ ค ไดในจตทประกอบในฌานท ๔ และท ๕ ฯ บทวา ตส คอ ๓ อยาง ดวยอานาจกศล วบาก และกรยา ฯ มหคคตฌานทงหลายยอมเปน ไปโดยเพยงแตความตงมนแหงจตอยางเดยว แกบคคลผมกายประโยค และวจประโยคอนตนใหหมดจดดแลวดวยอานาจแหงศลวสทธ แตหา เปนไปดวยอานาจการชาระกายกรรมและวจกรรมใหหมดจดไม ทงไม เปนไปดวยอานาจการตดทจรต และการเลยงชพผดทางไดเดดขาด เพราะฉะนน ทานอาจารยจงไดกลาววา วรตวชชา ดงน ฯ บทวา ปจเจกเมว คอเปนแผนก ๆ ฯ บทวา ปณณรสส ไดแก ในจต ๑๕ คอในจต ๓ ดวยสามารถแหงรปาวจรจต ในจต ๑๒ ดวยสามารถแหง อรปาวจรจต ฯ เหตในคาวา อปปมาโย น ลพภนต น ขาพเจา ไดกลาวแลว ฯ บทวา ปจเจกเมว คอ เฉพาะอยางหนง ๆ ฯ จรงอย อปปมญญา


และวรตแมเหลานน ไมมการเกดรวมกนในจตตปบาทดวงเดยว เพราะ อปปมญญามสตวเปนอารมณ และเพราะวรตมวตถทจะพงกาวลวงเปน อารมณ ฉะนแล ฯ โลกกยวรต ไมมการสมภพในอพยากตจต เพราะ โลกยวรตมสภาพเปนกศลโดยสวน เพราะฉะนน ทานอาจารยจง ไดกลาววา วรตวชชตา ฯ เพราะเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา สกขาบททง ๕ เปนกศลอยางเดยว ฯ ดวยประการนอกน (คอโลกย- วรตจะไมพงเปนกศลโดยสวนเดยว ) พระผมพระภาคจะพงตรสวา โลกย- วรต เปนกศลกม เปนอพยากฤตกม เหมอนศรทธาและสตเปนตน ฯ แตทโลกตตรวรตเปนกศลโดยสวนเดยว ไมทรงประกอบไว กเพราะ ผลเปนเชนกบมรรค และเพราะผลระงบทจรตและการเลยงชพผดทาง เพราะฉะนน จงไมทรงถอโลกตตรวรตเหลานน ในสกขาบทวภงคนน ฯ ทานอาจารยกลาวคาวา อปปมผยา วรตวชชตา ดงน เพราะกามาวจร- วบากมกามาวจรเปนอารมณโดยสวนเดยว เพราะอปปมญญามสตวเปน อารมณ และเพราะแมวรตกเปนกศลโดยสวนเดยว ฯ ทวงวา กกามารวจรกศลแมมบญญตเปนตนอารมณกม เพราะ- ฉะนน แมวบากของกามาวจรกศลนนกควรมอารมณเชนเดยวกนกบกศล เปรยบเหมอนมหคคตวบากและโลกตตรวบาก ซงมอารมณเชนกนกบ กศลมใชหรอ ? ฯ เฉลยวา กามาวจรวบากนไมเปนอยางนน เพราะ กามาวจรวบากเปนผลของกามทเนองดวยกามตณหา ฯ เหมอนอยางวา ลกของนางทาส ไมสามารถจะทาสงทมารดาตองการได จะทาไดแตสง ทนายตองการปรารถนาเทานนฉนใด จตทเปนวบากของกามาวจรกรรม


กฉนนน เหมอนกนกบนางทาส ไมถออารมณทกามาวจรกรรมนนถอ ถอเอาเฉพาะอารมณของกามตณหาเทานน เพราะเนองดวยกามตณหา และ ฯ บทวา ทวสสธา คอ ในจต ๓๓ สงเคราะหโดยอาการ ๑๒ เพราะ การทาอธบายวา ในความตางแหงจตทเปฯกศล วบาก และกรยา (๓) มการสงเคราะห เปนทกะ (ค) อยางละ ๔ ทกะ ฯ บดน เพอจะแสดงธรรมททาความตางกนแหงธรรมทมอยในทตย- ฌานเปนตน จากธรรมทมในปฐมฌานเปนคน ในบรรดาเจตสกธรรม เหลาน ทานอาจารยจงไดกลาวคาวา อนตตเร ฌานธมมา เปนอาทฯ ฌานธรรมดวยอานาจ วตก วจาร ปต และสข ในอนตตรจต มความ แปลกกน คอตางกน ฯ อปปมญญาและฌานธรรมในอมหคคตจตปาน กลางมความแตกตางกน วรต ญาณ และปตกบอปปมญญา ในปรตตะ คอในกามาวจร มความแปลกกน ฯ พงเหนวา บรรดาวรตเปนตนนน วรตทาใหวบากและกรยาแปลกจากกศล อปปมญญาทาใหวบากปลก จากกศลและกรยา แตญาณและปต ทาใหคท ๒ เปนตนแปลกจากจากค ท ๑ เปนตน ในบรรดากศลจต วบากจต และกรยาจตทง ๓ อยาง ฯ สอง บทวา ทตเย อสงขารเก เชอมความวา ธรรม ๑๙ ทมชออญญสมานา และอกศลสาธารณะอยางนนนนแล กบโลภะและมานะ ยอมถงการ สงเคราะหเขาในอสงขารกจตทปราศจากทฏฐ ฯ บทวา ตตเย คอ ใน อสงขารกจตทประกอบดวยทฏฐ สหรคตดวยอเบกขา ฯ บทวา จตตเถ คอ ในอสงขารกจตทปราศจากทฏฐ ฯ อธบายวา กอสสมจฉรยะ และกกกจจะ พงจาแนกประกอบไวในอกศลจตเลานเฉพาะดวยหนง ๆ


เพราะมอารมณแตกตางกนทเดยว ฯ อธโมกขไมมการเกดในวจกจฉาจต ซงมสภาพเปนไป ๒ อยาง เพราะเปนไปโดยอาการคอ ตดสนอารมณ เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาววา เวนอธโมกขเสย ดงน ฯ [ประมวลเจตสกลงในจต] ประกอบความวา ธรรมทงหลายตงอยในอกศลจตโดยอาการ ๗ อยางน คอ ธรรม ๑๙ ตงอยในอสงขารกจตดวงท ๑ และท ๒, ธรรม ๑๘ ตงอยในอสงขารกจตดวงท ๓ และท ๔, ธรรม ๒๐ ตงอยใน อสงขารกจตดวยท ๕, ธรรม ๒๐ ตงอยในสสงขารกจตดวงท ๑ และ ท ๒, ธรรม ๒๐ ตงอยในสสงขารกจตตดวงท ๓ และท ๔, ธรรม ๒๒ ตงอยในสสงขารกจตดวงท ๕, ธรรม ๑๕ ตงอยในโมมหจตทงค (๒ ดวง)ฯ ประกอบความวาธรรม ๑๔ เหลาน คอ ธรรม ๔ อยางททวไป คอเปนสาธารณะแกอกศลจตทงหมด และธรรมอก ๑๐ อยางทมเสมอ (สมานเจตสก) คอมเสมอแกจตอน (อญญสมานาเจตสก) เวนฉนทะ ปต และอธโมกข บณฑตเรยกวา มการประกอบในกศลจตทงหมด ฯ ดวยบทวา ตถา น ทานอาจารยระบถงอญญสมานาเจตสก ฯ ชอวามโน- ธาต เพราะอรรถวา ธาตเปนเพยงความร เพราะไมประกอบดวยกจคอ ความรพเศษสดยอด ดจมโนวญญาณธาต (ซงไมประกอบดวยความร พเศษสดยอด) ฉะนน ฯ บทวา อเหตกปฏสนธยคเล ไดแก ใน อเบกขาสนตรณะทงค ฯ ประกอบความวา ในจตตปบาททเปนอเหตกะ ๑๘ มการสงเคราะห


(ประมวล) ๔ อยาง คอ ธรรม ๑๒ มในหสนจต ธรรม ๑๑ มใน โวฏฐพพนจต และสขสนตรณจต ธรรม ๑๐ มในจต ๕ ดวยสามารถ มโนธาต ๓ และเหตกปฏสนธทงค ธรรม ๗ มในทวปญจวญญาณ ฯ บทวา เตตตวธสงคหา ความวา การสงเคราะห (การประมวล) ๓๓ อยาง คอ ในอนตตรจต (โลกตตจต) มการสงเคราะห (การประ- มวล) ๕ อยาง ในมหคคตจตกม ๕ อยางเหมอน ในกามาวจรโภณ- จตมการสงเคราะห (การประมวล) ๑๒ อยาง ในอกศลจต มการ สงเคราะห (การประมวล) ๗ อยาง ในอเหตกจต มการสงเคราะห (การประมวล) ๔ อยาง ฯ บณฑต ครนทราบสมประโยคทกลาวไวดวยอานาจการกาหนดจต และการสงเคราะห (การประมวล) ทกลาวไวดวยอานาจการกาหนด เจตสกราส แหงเจตสกทไมแยกจากกนกบจต ดวยประการอยางน คอ โดยนยตามทกลาวแลว พงแสดงความแตกตางเทากบจตตามสมควรแก การประกอบ ฯ อธบายวา บณฑตพงกลาวโดยนยเปนตนวา เจตสกท ทวใหแกจตทกดวง มเพยง ๗, แตอยางหนง ๆ มถง ๘๙ เพราะเกด ขนในจต ๘๙, ในบรรดาปกณณกเจตสก วตกม ๕๕ อยาง เพราะเกดใน จต ๕๕ ฯ พรรณนาความปรเฉทท ๒ แหงอภธมมตถสงหฎกา ชออภธม- มตถวภาวน จบดวยประการฉะนแล ฯ


อธธมมตถสงคหบาลแปล ปรเฉทท ๓ ชอปกณณกสงคหะ*

[สงคหาคาถา] ธรรมคอจตและเจตสก ๕๓ อยาง ประกอบกน สมควรแกการประกอบ โดยสภาพ ฯ บดน ขาพเจาจะแนะนาการสงเคราะห (ประมวล) ธรรมเหลานนมาโดย เวทนา เหต กจ ทวาร อารมณและวตถ ดวยอานาจจตตปบาทนนแล ตามสมควร ฯ บรรดาสงคหะ ๖ นน ในเวทนาสงคหะ มเวทนา ๓ กอน สข ๑ ทกข ๑ อทกขมสข ๑ ฯ แตโดยประเภทม ๕ อยาง คอ สข ๑ ทกข ๑ โสมนส ๑ โทมนส ๑ อเบกขา ๑ ฯ ในเวทนาทง ๕ นน จตทสหรคตดวยสข ไดแกกายวญญาณฝายอกศลวบาก ฯ สวน จตทสหรคตดวยโสมนส ไดแกกามาวจรจต ๑๘ คออกศลจตเปนโลภมล ๔ กามาวจรโสภณจต ๑๒ สขสนตรณจตและหสนจต ๒ และมหค- คตจต และโลกตตรจต กลาวคอจตทประกอบในปฐมฌาน ทตยฌาน * พราราชวรญาณมน ตอมาเปนพระเทพวราภรณ (เปลยน ปณโณ ป.ธ. ๙ ) วดบรณ- ศรมาตยาราม พระนคร แปล.


ตตยฌาน และจตตถฌาน ๔๔ รวมเปน ๖๒ อยาง ฯ กจตทสหรคต ดวยโทมนส ไดแกปฏฆจต ๒ เทานน ฯ จตทเหลอแมทงหมด ๕๕ สหรคตดวยอเบกขาอยางเดยว ฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] เวทนาสงคหะนน เวทนาม ๓ คอ สข ทกข และอเบกขา โดยประเภทม ๕ คอ (เพม) โสมนสโทมนส ฯ ในเวทนาเหลาน สขและทกขตงอยในจตดวงเดยว โทมนสตง อยในจต ๒ โสมนสตงอยในจต ๖๒ อเบกขา เวทนา นอกนตงอยในจต ๕๕ ฯ ชอวาเหต ในเหตสงคหะ ม ๖ อยาง คอ โลภะ ๑ โทสะ ๑ โมหะ ๑ อโลภะ ๑ อโทสะ ๑ อโมหะ ๑ ฯ บรรดาเหตเหลานน จต ๑๘ ดวยอานาจปญจทวาราวชชนจต (๑) ทวปญจวญญาณ (๑๐) สมปฏจ- ฉนนจต (๒) สนตรณจต (๓) โวฏฐพพนจต (๑) และหสนจต (๑) ชอวาอเหตกจต (จตไมมเหต) ฯ จตทเหลอแมทงหมด ๗๑ ชอวา สเหตกจตทงนน (จตมเหต) ฯ บรรดาสเหตกจตเหลานน โมมหจต ๒ ชอวาเอกาเหตกจต (จตมเหตเดยว) ฯ จต ๒๒ คอ อกศลจตทเหลอ ๑๐ และกามาวจรโสภณจตทเปนญาณวปยต ๑๒ ชอวาทเหตกจต (จตมเหต ๒ ) ฯ จต ๔๗ คอ กามาวจรโสภณจต เปนญาณสมปยต ๑๒ และมหคคตและโลกตตรจต ๓๕ ชอวาตเหตกจต (จตมเหต ๓ ฯ)


[สงคหคาถา] เหตทเปนอกศลม ๓ คอ โลภะ ๑ โทสะ ๑ โมหะ ๑ เหตทเปนกศล และอพยากฤตกม ๓ เหมอนกน คอ อโลภะ ๑ อโทสะ ๑ อโมหะ ๑ ทานกลาวจตทเปนอเหตกะไว ๑๘ ทเปนเอก- เหตกะ ๒ ทเปนทเหตกะ ๒๒ ทเหลอเปน ตเหตกะ ๔๗ ฯ ชอวากจ ในกจสงคหะ ม ๑๔ อยาง ดวยอานาจแหงปฏสนธกจ ภวงคกจ อาวชชนกจ ทสสนกจ สวนกจ ฆายนกจ สายนกจ ผสนกจ สมปฏจฉนนกจ สนตรณกจ โวฏฐพพนกจ ชวนกจ ตทาลมพนกจ และจตกจ ฯ กความตางแหงฐานของกจเหลานน พงทราบโดย ๑๐ ฐาน ดวยอานาจแหงปฏสนธฐาน ภวงคฐาน อาวชชนฐาน และ ปญจวญญาณฐานเปนตน ฯ บรรดากจเหลานน จต ๑๙ คอ สนตรณ- จตทสหรคตดวยอเบกขา ๒ มหาวบากจต ๘ และรปารปวบากจต ๙ (รปาวจรวบากจต ๕ อรปาวจรวบากจต ๔) ชอวาปฏสนธภวงคและ จตเปนกจ (มกจ คอ ปฏสนธ ภวงค และจต) ฯ แตจตทมอาวชชนะ เปนกจม ๒ ฯ และจตทมทสสนะ สวนะ ฆายนะ สายนะ ผสนะ สมปฏจฉนนะเปนกจกมอยางละ ๒ เหมอนกน ฯ จตทมสนตรณะเปน กจม ๓ ฯ เฉพาะมโนทวาราวชชนจตใหโวฏฐพพนกจสาเรจในปญจ- ทวาร (ยอมยงจตทมโวฏฐพพะเปนกจใหสาเรจในปญจทวาร) จตท เปนอกศล อกศล วบากและกรยา ๕๕ เวนอาวชชนจตทงสองเสย ม


ชวนะเปนกจ ฯ จต ๑๑ คอ มหาวบาก ๘ และสนตรณจต ๓ มตทา- ลมพนะเปนกจ ฯ กบรรดาจต ๑๑ เหลานน สนตรณจตทสหรคตดวย อเบกขา ๒ ชอวามกจ ๕ อยาง ดวยสามารถแหงปฏสนธ ภวงค จต ตทาลมพนะ และสนตรณะ ฯ มหาวบากจต ๘ ชอวามกจ ๔ อยาง ดวยอานาจแหงปฏสนธ ภวงค จต และตทาลมพนะ ฯ มหคคตวบากจต ๙ ชอวามกจ ๓ อยาง ดวยอานาจแหงปฏสนธ ภวงค และจต ฯ สนตรณจตทสหรคตดวย โสมนสมกจ ๒ ดวยอานาจแหงสนตรณกจและตทาลมพนกจ ฯ โวฏ- ฐพพนจตมกจ ๒ เหมอนกน ดวยอานาจแหงโวฏฐพพนกจ และ อาวชชนกจ ฯ สวนชวนจต มโนธาต ๓ และทวปญจวญญาณทเหลอ แมทงหมด มกจเดยว ตามควรแกการสมภพ ฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] จตตปบาท ชอวาปฏสนธเปนตน พระผม พระภาคทรงประกาศไว ๑๔ อยาง โดยความ ตางแหงกจ และ ๑๐ อยาง โดยความตางแหง ฐาน ฯ บณฑตพงแสดงจตทมกจ ๑ และฐาน ๑ ทมกจ ๒ และฐาน ๒ ทมกจ ๓ และ ฐาน ๓ ทมกจ ๔ และฐาน ๔ และทมกจ ๕ และฐาน ๕ คอจต ๖๘-๒-๙-๘ และ ๒ ตาม ลาดบ ฯ


ชอวาทวาร ในทวารสงคหะ ม ๖ อยาง คอ จกขทวาร ๑ โสต- ทวาร ๑ ฆานทวาร ๑ ชวหาทวาร ๑ กายทวาร ๑ มโนทวาร ๑ ฯ บรรดาทวารเหลานน จกขนนแล ชอวาจกขทวาร ฯ โสตะเปนตน ชอวาโสตทวารเปนตนเหมอนกน ฯ สวนมโนทวารทานเรยกวาภวงค ฯ บรรดาทวารเหลานน จต ๔๖ ดวยอานาจปญจทวาราวชชนจต จกข- วญญาณ สมปฏจฉนนจต สนตรณจต โวฏฐพพนจต กามาวจรชวนจต และตทาลมพนจต ยอมเกดในจกขทวารตามสมควร ฯ อนง จต ๔๖ นนแหละ ดวยอานาจแหงปญจทวาราวชชนจต และโสตวญญาณ เปนตน ยอมเกดแมในโสตทวารเปนตน ฉะนนแล ฯ พงทราบวาจต ทเปนกามาวจร ๕๔ เทานน มในปญจทวารแมโดยประการทงปวง ฯ แตในมโนทวารมจต ๖๗ ดวยอานาจแหงมโนทวาราวชชนจต ชวนจต ๕๕ และตทาลมพนจต ฯ จต ๑๙ ดวยสามารถแหงปฏสนธจต ภวงค และจต ชอวาทวารวนมตจต (จตพนจากทวาร) ฯ บรรดาจตเหลานน จต ๓๖ คอ ทวปญจวญญาณ และมหคคตชวนะ โลกตตรชวนจต ชอวาเอกทวารกจต (จตทเปนไปในทวารเดยว) ตามสมควร ฯ สวน มโนธาต ๓ ชอวาปญจทวารกจต (จตเปนไปในทวารทง ๕) ฯ สข- สนตรณจต โวฏฐพนจต และกามาวจรชวนะ ชอวาฉทวารกจต (จตเปนไปในทวาร ๖) สนตรณจตทสหรคตดวยอเบกขาและมหาวบาก- จต ชอวาฉทวารกจต และทวารวนมตจต (จตทเปนไปในทวาร ๖ และ พนจากทวารบางคราว) มหคคตวบากจต ชอวาทวารวนมตจตอยาง เดยว (จตทพนจากทวารอยางเดยว) ฉะนนแล ฯ


[สงคหคาถา] บณฑตพงแสดงจตทเปนในทวารเดยว ๑ ท เปนไปในทวารทงหา ๑ ทเปนไปในทวารทงหก ๑ ทเปนไปในทวารทง ๖ บางคราวพนจาก ทวาร ๑ ทพนจากทวารโดยประการทกอยาง ๑ โดยประการ ๕ อยาง คอจต ๓๖-๓-๓๑-๑๐ และ ๙ ตามลาดบ ฯ ชอวาอารมณ ในอาลมพนสงคหะ ม ๖ อยาง คอ รปารมณ ๑ สททารมณ ๑ คนธารมณ ๑ รสารมณ ๑ โผฏฐพพารมณ ๑ ธมมารมณ ๑ ฯ บรรดาอารมณเหลานน รปนนแล ชอวารปารมณ เสยงเปนตน ชอวาสททารมณเปนตน กอยางนน ฯ สวนธมมารมณทานสงเคราะหไว ๖ อยาง ดวยอานาจ ปสาทรป ๑ สขมรป ๑ จต ๑ เจตสก ๑ นพพาน ๑ บญญต ๑ ฯ บรรดาอารมณเหลานน จตทเปนไปในจกขทวารแมทงหมด มรปเทานนเปนอารมณ และรปนนเฉพาะทเปนปจจบน ฯ เสยงเปนตน เฉพาะทเปนปจจบนเทานน เปนอารมณแมของจตมจตทเปนไปทาง โสตทวารเปนตน กอยางนน ฯ สวนจตทเปนไปทางมโนทวาร ม อารมณ ๖ อยาง เปนปจจบน อดต อนาคต และกาลวนมต ตาม สมควร ฯ แตจตทพนจากทวาร คอปฏสนธจต ภวงคจต และจตจต มอารมณแมทง ๖ อยาง ททวาร ๖ ถอเอาในภพอน เปนปจจบนและ อดตโดยมาก ตามสมควรแกการสมภพ หรอเปนบญญตทเรยกกนวา กรรม กรรมนมต และคตนมต ฯ บรรดาจตเหลานน จกขวญญาณ


เปนตน มอารมณไดเฉพาะอยางหนง ๆ มรปเปนตนตามลาดบ ฯ สวน มโนธาต ๓ มอารมณทง ๕ อยาง มรปเปนตน ฯ กามาวจรวบากจต ทเหลอและหสนจต มอารมณเปนกามาวจรเทานน แมโดยประการทง ปวง ฯ อกศลจตและกามาวจรชวนจต ทเปนญาณวปยต มอารมณได ทกอยาง เวนแตโลกตตระ ฯ กามาวจรกศลจต ทเปนญาณสมปยต และอภญญากศลจต กลาวคอปญจมฌานจต มอารมณไดทกอยาง เวน อรหตตมรรคและอรหตตผล ฯ กามาวจรกรยาจต ทสมปยตดวยญาณ อภญญากรยาจตและโวฏฐพพนจต มอารมณไดทกอยาง แมโดยประการ ทงปวง ฯ บรรดาอรปาวจรจต อรปาวจรจตท ๒ และท ๔ มมหคคตะ เปนอารมณ ฯ สวนมหคคตจตทเหลอแมทงหมด มบญญตเปนอารมณ ฯ โลกตตรจต มพระนพพานเปนอารมณ ฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] ในอาลมพนสงคหะนน มการสงเคราะหโดย อาการ ๗ อยาง คอ ในอารมณทเปนกามวจร ไดจต ๒๕ ในอารมณทเปนมหคคตะ ไดจต ๖ ในอารมณทเปนบญญต ไดจต ๒๑ ในอารมณ คอพระนพพาน ไดจต ๘ ฯ ในอามรณทพน จากโลกตตระ ไดจต ๒๐ ในอารมณทงหมด เวนอรหตตมรรค อรหตตผลไดจต ๕ ในอารมณ ทกอยาง (ไมมเวน) ไดจต ๖ ฯ


ชอวาวตถ ในวตถสงคหะ ม ๖ อยาง คอ จกข ๑ โสตะ ๑ ฆานะ ๑ ชวหา ๑ กาย ๑ หทยวตถ ๑ ฯ กวตถเหลานนแมทงหมด ยอมไดในกามโลก ฯ แตวตถ ๓ มฆานะเปนตน ไมมในรปโลก ฯ ก ในอรปโลกไมมวตถแมทงหมด ฯ บรรดาวตถเหลานน วญญาณธาต ๕ อาศยเฉพาะปสาทวตถทง ๕ เปนไปโดยสวนตามลาดบ ฯ สวน มโนธาต กลาวคอปญจทวาราวชชนะ และสมปฏจฉนนะ อาศยหทย วตถอยางเดยวเปนไป ฯ อนง ธรรมทเหลอกลาวคอมโนวญญาณธาต ดวยอานาจแหงสนตรณจต มหาวบากจต ปฏฆจตทงค ปฐมมรรคจต หสนจต และรปาวจรจต อาศยหทยวตถอยางเดยวเปนไปเหมอนอยาง นน ฯ แตธรรมทเหลอ ดวยอานาจแหงกศลจต อกศลจต กรยาจต และอนตตรจต อาศยหทยวตถกได ไมอาศยกได ยอมเปนไป (สวน) ดวยอานาจอรปวบากจต ไมอาศยหทยวตถเลย ยอมเปนไป ฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] มโนวญญาณธาต ๗ อาศยวตถ ๖ ทานกลาว ไวในกามภพ มโนวญญาณธาต ๔ อยาง อาศย วตถ ๓ ทานกลาวไวในรปภพ มโนวญญาณ อยางเดยว ไมอาศย (วตถ) ทานกลาวไวใน อรปภพ ฯ จต ๔๓ อาศยวตถเกด วญญาณ ธาต ๔๒ อาศยวตถเกดบาง ไมอาศยบาง มโนวญญาณธาตทเปนอรปวบาก ไมอาศยวตถ เกดเลย ฯ


ปรเฉทท ๓ ชอวาปกณณกสงคหวภาค ในปกรณอภธมมตถ- สงคหะ จบดวยประการฉะน ฯ


อภธมมตถสงคหฎกาแปล พรรณนาความปรเฉทท ๓*

[ขอความเบองตน] บดน ทานอาจารยเพอแสดงการสงเคราะหจตและสกตามท กลาวแลว เขาในปกณณกสงคหะ โดยการจาแนกธรรมมเวทนาเปนตน และการจาแนกจตตปบาททตางกน โดยความตางแหงธรรมมเวทนา เปนตนนน ๆ จงเรมคามอาทวา สมปยตตา ยถาโยค ดงน ฯ ธรรม คอจตและเจตสก ซงประกอบกนและกนตามสมควรแกการประกอบ มจานวน ๕๓ อยาง โดยสภาพ คอโดยสามารถแหงสภาพของตน ๆ โดยนยเปนตนวา จตแม ๘๙ กมอยางเดยว โดยมสภาพเหมอนกน คอร อารมณ ผสสะทวไปแกจตทงปวง กมอยางเดยวโดยภาวะ คอการ ถกตอง ฯ บดน ชอวาการสงเคราะหธรรมเหลานนโดยเวทนา เหต กจ ทวาร อารมณ และวตถ ตามสมควร คอการสงเคราะหเบดเตลดทม ชอวาเวทนาสงคหะเปนตน ขาพเจาจะแนะนา คอแนะแนว อธบายวา นามากลาวโดยไมเวนจากจตตปบาทเหลานนในทไหน ๆ ดวยอานาจ แหงจตตปบาทนนแล คอดวยอานาจแหงจตตปบาททตางกน โดย ความตางแหงธรรมมเวทนาเปนตนนน ๆ ฯ บทวา ตตถ คอบรรดา สงคหะ ๖ อยาง เหลานน ฯ * พระราชวรญาณมน ตอมาเปนพระเทพวราภรณ (เปลยน ปณโณ ป.ธ. ๙) วด บรณศรมาตยาราม พระนคร แปล.


[จตกบเจตสกประกอบกน] การสงเคราะหเวทนา มสขเวทนาเปนตน และจตตปบาทท สหรคตดวยเวทนามสขเปนตนนน ดวยสามารถแหงการจาแนก ชอวา เวทนาสงคหะ ฯ เวทนาอนจากสขและทกข ชอวาอทกขมสข ดวย สามารถสนธกรโยปกรณ ลง ม อาคม ฯ ถามวา กเวทนาม ๒ เทานน โดยบาลวา ดกอนภกษทงหลาย เวทนาเหลานม ๒ คอ สข ๑ ทกข ๑ มใชหรอ ฯ แกวา จรง แตคานนพระผมพระภาคเจาตรส สงเคราะหอทกขมสขทเปนไปในฝายอนวชชะเขาในสขเวทนา และ อทกขมสขทเปนไปในฝายสาวชชะเขาในทกขเวทนา ฯ แมคาในพระ- สตร๑บางแหงทวา การเสวยอารมณอยางใดอยางหนงนเปนทกข ใน ทน ดงน พระผมพระภาคเจาตรส เพราะความทเวทนาทงปวงมทกข เปนสภาพ โดยความทสงขารเปนทกข ฯ เหมอนอยางทพระผมพระภาค ตรสไววา ดกอนอานนท คาทวา การเสวยอารมณอยางใดอยางหนง นเปนทกข ในทน เรากลาวหมายเอาความทสงขารเปนของไมเทยง และความทสงขารเปนธรรมชาตแปรปรวน ฯ เพราะเหตนน พงเหนวา เวทนาม ๓ เทานน ฯ เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา๒ ด กอนภกษทงหลาย เวทนาเหลานม ๓ คอ สข ทกข และมใชสข ไมใชทกข (อเบกขา) ฯ กเวทนาเหลานน แมม ๓ อยางดงพรรณนา มาน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงไวในอนทรยเทศนา โดย ๕ อยาง คอ สขนทรย ทกขนทรย โสมนสสนทรย โทมนสสนทรย อเบกขนทรย ๑. นย. สฬา. ๑๘/๒๖๘. ๒. ส. สฬา. ๑๘/๒๕๕.


เพราะเหตนน เพอจะแสดงวภาคแมดวยอานาจแหงอนทรยนน ใน เวทนาสงคหะนทานอาจารยจงกลาวคาวา สข ทกข เปนตน ฯ จรงอย พระผมพระภาคเจาทรงจาแนกสขและทกข เฉพาะอยางหนง ๆ เปน ๒ อยาง เพราะความตางแหงความสาราญและความไมสาราญทเปนไปทาง กาย และเปนไปทางจต จงทรงแสดงเวทนาวา สขนทรย โสมนสสน- ทรย ทกขนทรย โทมนสสนทรย ฯ แตอเบกขาทรงแสดงไวอยางเดยว เทานนวา อเบกขนทรย เพราะไมมความตาง ฯ เหมอนอยางวา สข และทกข ยอมทาการอนเคราะหและการเบยดเบยนแกกายโดยอาการ อยางอน แกใจโดยอาการอยางอนฉนใด อเบกขายอมกระทาฉนนน หามได เพราะเหตนน อเบกขานนพระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงไว โดยอยางเดยวเทานน ฯ เพราะเหตนน พระโบราณาจารยทงหลายจงได กลาวไดวา เวทนาโดยความตางแหงอนทรยม ๕ คอ ทกข ทางกาย ๑ ทกขทางใจ ๑ สขทางกาย ๑ สข ทางใจ ๑ อเบกขาเวทนา เปนไปทางใจอยาง เดยวเทานน ๑ ฯ บรรดาเวทนาทง ๕ นน สขมการเสวนโผฏฐพพารมณทนา ปรารถนาเปนลกษณะ ฯ ทกขมการเสวยโผฏฐพพารมณทไมนา ปรารถนาเปนลกษณะ ฯ โสมนสมการเสวยอารมณทนาปรารถนา โดย สภาพบาง โดยปรกปบาง เปนลกษณะ ฯ โทมนสมการเสวยอารมณ ทไมนาปรารถนา โดยสภาพบาง โดยปรกปบาง เชนนนเปนลกษณะ ฯ


อเบกขามการเสวยอารมณทเปนกลางเปนลกษณะ ฯ มหคคตจตและ โลกตตรจต ชอวา ๔๔ อยาง เพราะมอยางละ ๑๑ โดยตางแหงโลกยะ และโลกตตระ ฯ บทวา เสสาน คอทเหลอจากจตทสหรคตดวย สข ทกข โสมนส และโทมนส จากอกศล ๖ จากอเหตกจต ๑๔ จาก กามาวจรโสภณ ๑๒ เปนไปในปญจมฌาน ๒๓ ทงหมด จงรวมจตท สหรคตดวยอเบกขา ๕๕ ดวยประการฉะน ฯ การสงเคราะหเหตมโลภะเปนตน ดวยอานาจแหงการจาแนก และดวยอานาจแหงจตและเจตสก ทสมปยตดวยเหต มโลภะเปนตนนน ชอวาเหตสงคหะ ฯ สมพนธความวา ชอวาเหตม ๖ อยาง ฯ กความ เปนเหต คอความทเหตเหลานนเปนรากเหงา กลาวคอการยงความท แหงสมปยตธรรมทงหลาย เปนสภาพตงอยดวยดแลวใหสาเรจฯ จรงอย ธรรมทงหลายทไดเหตเปนปจจยแลว ยอมเปนสภาพมนคง เหมอนตนไมทมรากงอกงามแลว มใชวาเหมอนไมมเหต ดจสาหราย ในพนนา ฯ กเพราะทรงอธบายอยางน จงตรสเหต ๖ ประการเหลานน วาเปนรากเหงาโดยเปนเหมอนราไม ฯ ฝายอาจารยอกพวกหนงกลาว วา การยงธรรมทงหลายมกศลเปนตนใหสาเรจ เปนกศลธรรมเปนตน ชอวาความเปนเหต ฯ เมอเปนเชนน ตองคนหาเหตอยางอนทใหตว ของเหตสาเรจ ชอวากศลธรรมเปนตน ฯ ถาอาจารยพวกอนทใหตว ความทเหตเหลานนมชอวากศลเปนตน เนองดวยสมปยตเหตทเหลอ แมเมอมคากลาวเชนนน ความทเหตซงสมปยตดวยโมมหจต ชอวา อกศลกไมตองเนอง (ดวยเหตทใหสาเรจชอ) ฯ ถาเหตอนสมปยตดวย


โมมหจตนน พงชอวากศลโดยสภาพ เมอเปนเชนนน แมเหตทเหลอ กตองมชอวาอกศลเปนตน โดยสภาพ เพราะเหตนน แมสมปยตธรรม ทงหลายทชอวากศลเปนตนนน จงไมตองเนองดวยเหต ดจเหตเหลานน มชอวากศลเปนตน ฯ กถาทชอวากศลเปนตนเนองดวยเหต ในกาลนน อเหตกเหตทงหลายจะตองมชอวาอพยากฤตไมได เพราะเหตนน ไม ตองแคะไคนก ฯ แตกศลและอกศลมชอวากศลเปนตน เนองดวย โยนโสมนสการและอโยนโสมนสการ ฯ ดงทพระผมพระภาคเจาตรสไว วา๑ ดกอนภกษทงหลาย เมอบคคลทาในในโดยแยบคาย กศลธรรม ทงหลานทยงไมเกดกเกดขน และกศลธรรมทงหลายทเกดขนแลว ยอม เจรญมาขน ดงนเปนตน ฯ แตพงเหนวา อพยากตธรรมทงหลาย ชอวาอพยากฤต เนองดวยสนดานทปราศจากอนสย เนองดวยกรรม และเนองดวยสภาพทหาวบากมได ฯ บดน เพอจะแสดงประเภทแหงชาตของเหตทงหลาย ทานอาจารย จงกลาวคาเปนตนวา โลโภ โทโส จ ฯ การสงเคราะหซงกจทงหลาย มปฏสนธเปนตน ดวยสามารถการจาแนก และซงจตทงหลายทมกจ นน ดวยสามารถแหงการกาหนด ชอวากจจสงคหะ ฯ การสบตอ ภพจากภพ ชอวาปฏสนธกจ ฯ ความทจตเปนองคแหงภพ โดยเปน เหตแหงความเปนไปไมขาดสาย ชอวาภวงคกจ ฯ กจมอมวชชนกจ เปนตน บณฑตพงประกอบตามกระแสอรรถแหงคาทขาพเจากลาวแลว ในหนหลง ตามสมควร ฯ ๑. นย. อง. เอก. ๒๐/๑๕.


[กจและฐานของจต] ความเปนไปแหงจตทเปนไปเรว ดจเลนไปในอารมณ ดวย สามารถยงกจนน ๆ ใหสาเรจหลายครง หรอครงเดยว ชอวาชวนกจ ฯ การกระทาอารมณทชวนะนน ๆ ยดถอแลวใหเปนอารมณ ชอวาตทา- ลมพนกจ ฯ การเคลอนจากภพทบงเกดแลว ชอวาจตกจ ฯ กกจ เหลานน ยอมปรากฏดวยอานาจแหงฐาน เพราะเหตนน บดนเพอแสดง ฐานนนโดยประเภท ทานอาจารย จงกลาวคาเปนตนวา ปฏสนธ ฯ วนจฉยในคาวา ปฏสนธ เปนตนนน ทตงแหงปฏสนธ ชอวาปฏสนธ- ฐาน ฯ บณฑตพงเหนวา ชอวาฐานทพนไปจากปฏสนธยอมไมมแม โดยแท ถงอยางนน แมเมอมความไมตางกน การกาหนดความตางกน ไวกเพอถอเอาโดยงาย ดจในประโยคเปนตนวา ตวแหงลกหนบด ฯ นยแมในฐานทเหลอ กอยางน ฯ ทตงแหงวญญาณ ๕ มการเหน เปนตน ชอวาปญจวญญาณฐาน ฯ สงเคราะหสมปฏจฉนนะ เปนตน เขาดวย อาท ศพท ฯ บรรดาฐาน ๑๐ เหลานน ทระหวาแหงจตและภวงคเปนฐาน แหงปฏสนธ ฯ ทระหวางแหงปฏสนธกบอาวชชนะ ๑ ชวนะกบอาวช- ชนะ ๑ ตทาลมพนะกบอาวชชนะ ๑ โวฏฐพพนะกบอาวชชนะ ๑ ใน บางครงชวนะกบจต ๑ ตทาลมพนะกบจต ๑ เปนฐานแหงภวงค ฯ ท ระหวางแหงภวงคกบปญจวญญาณ ๑ ภวงคกบชวนะ ๑ เปนฐานแหง อาวชชนจต ฯ ทระหวางแหงปญจทวาราวชชนะกบสมปฏจฉนนะ เปน ฐานแหงปญจวญญาณ ฯ ทระหวางแหงปญจวญญาณกบสนตรณะ เปน


ฐานแหงสมปฏจฉนนจต ฯ ทระหวางแหงสมปฏฉนนะกยโวฏฐพพนะ เปนฐานแหงสนตรณะ ฯ ทระหวางแหงสนตรณะกบชวนะ ๑ สนตรณะ กบภวงค ๑ เปนฐานแหงโวฏฐพพนจต ฯ ทระหวางแหงโวฏฐพพนะ กบตทาลมพนะ ๑ โวฏฐพพนะกบภวงค ๑ โวฏฐพพนะกบจต ๑ มโนทวาราวชชนะกบตทาลมพนะ ๑ มโนทวาราวชชนะกบภวงค ๑ มโนทวาราวชชนะกบจต ๑ เปนฐานแหงชวนจต ฯ ทระหวางแหงชวนะ กบภวงคและชวนะกบจต เปนฐานแหงตทาลมพนจต ฯ ทระหวาง แหงชวนะกบปฏสนธ ตทาลมพนะกบปฏสนธ หรอภวงคกบปฏสนธ เปนฐานแหงจตจต ฯ อธบายวา สนตรณะทสหรคตดวยอเบกขาทง ๒ อยาง ชอวามปฏสนธภวงคและจตเปนกจ เพราะสขสนตรณะไมม สภาพ คอความเปนไปดวยอานาจปฏสนธ ฯ กเพราะอธบายอยางน ในคมภรปฏฐาน พระผมพระภาคเจาจงทรงยกปฏจจนยไวในวภงคแหง บททสหรคตดวยอเบกขาทมาแลวอยางนวา ธรรมทสหรคตดวยอเบกขา อาศยธรรมทสหรคตดวยอเบกขา ยอมเกดขน ไมใชเพราะเหตเปน ปจจย ดงน ดวยอานาจแหงปวตกาลและปฏสนธกาล อยางนวา ขนธ ๓ อาศยขนธ ๑ ทสหรคตดวยอเบกขาเปนอเหตกะเกดขน ขนธ ๑ อาศย ขนธ ๓ เกดขน ขนธ ๒ อาศยขนธ ๒ เกดขน ขนธ ๓ อาศย ขนธ ๑ ทสหรคตดวยอเบกขา ในขณะแหงอเหตกปฏสนธ ฯลฯ ขนธ ๒ ดงน ฯ แตในวภงคแหงบททสหรคตดวยปตและสหรคตดวยสข พระผมพระภาคเจาทรงยกปฏจจนยขนดวยอานาจแหงปวตกาลเทานน ขนธ ๓ อาศยขนธ ๑ ทสหรคตดวยปตเปนอเหตกะ ฯลฯ ขนธ


ขนธ ๓ อาศยขนธ ๑ ทสหรคตดวยสขเปนอเหตกะ ฯลฯ ขนธ ๒ ดงน ฯ แตไมทางยกปฏจจนยขนดวยอานาจปฏสนธกาล โดยนย เปนตนวา ในขณะแหงปฏสนธทเปนอเหตกะ ฯ เพราะฉะนน แม การไมตรสธรรมทไมไดในยถาธรรมศาสน กแสดงความไมมแหง ธรรมนนนนเอง เพราะฉะนน ความเปนไปแหงสนตรณะทสหรคต ดวนสขนน จงไมมดวยอานาจแหงปฏสนธกาล ฯ กการไมตรสธรรม อะไร ๆ แมทไดอยในทใด เหตในทนนจกมแจงขางหนา ฯ ชวนกจ ยอมไมมแกมโนทวาราวชชนะ แมเปนไปอย ๒-๓ ครงในปรตตารมณ เพราะมไมการ เสวยรสแหงอารมณนน เพราะเหตนน ทานอาจารยจง กลาววา เวนอาวชชนะทง ๒ ฯ กเพราะอธบายอยางน พระอรรถ- กถาจารยจงกลาวไวในอรรถกถาวา ตงอยแลวในฐานแหงชวนะ ฯ เมอถอเอาความโดยประการอน มโนทวาราวชชนะกควรกลาวไดวา เปนชวนดงนแล ฯ [แสดงจานวนของจต] คาวา กสลากสลกรยาจตตาน ไดแก จตทเปนโลกยกศลและ โลกตตรกศล ๒๑ เปนอกศล ๑๒ โลกตตรผลจต ๔ และกรยาจต ทเปนไปในภมสาม ๑๘ ฯ จรงอย จตมโลกตตรมรรคจตเปนตน แม ชวขณะจตเดยว กชอวาชวนกจ เพราะมการเสวยรสแหงอารมณนน เปนสภาพ เหมอนพระสพพญตญาณ แมมอารมณอยางหนง ๆ เปน วสย ยอมไมละซงนามนนในกาลบางครง เพราะประกอบดวยความ สามารถในการรซงอารมณทงสน ฉะนนแล ฯ ทานอาจารยกลาววา


เตส ปน ดงนเปนตน เพอประมวลแสดงจตททานกลาวไวแลวโดย ความตางแหงกจอยางนนนแล ดวยอานาจแหงการนบกจทไดอยตาม สมควรแกตน ฯ มวาจาประกอบวา จตตปบาทมปฏสนธเปนตน บณฑต ประกาศแลว โดยความตางแหงชอและกจ คอโดยความตางแหงชอ และกจมปฏสนธเปนตน ฯ อกอยางหนง จตตปบาทชอวามปฏสนธ เปนตน คอทมชอวามปฏสนธเปนตนนน บณฑตประกาศไวแลว ๑๔ อยาง โดยความตางแหงกจมปฏสนธเปนตน และ ๑๐ อยาง โดยความ ตางแหงฐาน คอโดยประเภทแหงฐานมปฏสนธเปนตนนนแล ฯ เชอม ความวา บณฑตพงแสดงจตมกจ ๑ และฐาน ๑ มกจ ๒ และฐาน ๒ มกจ ๓ และฐาน ๓ มกจ ๔ และฐาน ๔ และมกจ ๕ และฐาน ๕ โดยลาดบ คอกจ ๖๘-๒-๙-๘ และ ๒ ดงน ฯ การสงเคราะหทวาร และจตทเปนไปในทวาร ดวยอานาจแหง การกาหนด ชอวาทวารสงคหะ ฯ จกขเปนตน ชอวาทวาร เพราะ อรรถวา เปนเหมอนประต เพราะความเปนมขแหงความเปนไปของ อรปธรรมทงหลาย มอาวชชนะเปนตน ฯ บทวา จกขเมว ไดแกจกข- ประสาทนนแล ฯ อกอยางหนง ใจนนเอง เปนทวารแหงพวกมนะม อาวชชนะเปนตน เพราะเหตนน จงชอวามโนทวาร ฯ บทวา ภวงค ไดแกภวงคในระหวางแหงอาวชชนะ ฯ เพราะเหตนน ทานพระ โบราณาจารยจงกลาววา สวนภวงคพรอมทงอาวชชนะ บณฑตทงหลาย เรยกวามโนทวาร ฯ


บทวา ตตถ เชอมความวา บรรดาทวารมจกขทวารเปนตน เหลานน จต ๔๖ ยอมเกดขนในจกขทวารตามสมควร ฯ จต ๔๖ คอ ปญจทวาราวชชนะ ๑ จกขวญญาณเปนตน ๗ ดวยอานาจแหงวบากทง ๒ โวฏฐพพนะ ๑ กามาวจรชวนะ ๒๙ ดวยอานาจแหงกศลจต อกศล- จต และกรยาจต ทเวนจากอาวชชนะ และตทาลมพนะ ๘ โดยการถอ เอาตทาลมพนะทยงมไดถอเอา ฯ บทวา ยถารห ความวา ดวยอานาจ อนรปแหอารมณมอฏฐารมณเปนตน การกระทาไวในใจโดยแยบคาย และไมแยบคาย และสนดานทปราศจากอนสยเปนตน ฯ บทวา สพพถาป มวาจาประกอบวา จต ๕๔ เปนกามาวจรเทานน แมโดย ประการทงปวง มอาวชชนะเปนตน และมตทาลมพนะเปนทสด ฯ เชอมความวา จต ๕๔ (เกดขนแลว) แมโดยประการทงปวง ฯ อธบายวา จต ๕๔ แมโดยประการทงปวง ตงอยแลวดวยอานาจแหง จตทเปนไปในทวารนน ๆ โดยเพมจต ๔ คมโสตวญญาณเปนตน เขา ในจต ๑๙ ทเปนไปในจกขทวาร โดยการถอเอาจตทยงมไดถอเอา ฯ จต ๑๙ ทเปนไปแลวดวยอานาจแหงปฏสนธเปนตน ชอวาพนจากทวาร เพราะไมเปนไปในทวารมจกขทวารเปนตน และเพราะไมเปนไปดวย อานาจแหงการรบอารมณอนจากภวงค กลาวคอมโนทวาร ฯ จต ๓๖ คอ ทวปญจวญญาณ เพราะเกดขนในมโนทวารของตน ๆ และเพราะไมเปนไปดวย ชวนจต ๒๖ เพราะเกดขนในมโนทวารเทานน ชอวาเอกทวารกจต (จตเปนไปในทวารเดยว) ตามสมควร คออนรปแกทวารของตน ๆ ฯ จตทชอวาฉทวารกะ (เปนไปในทวาร ๖) เพราะเปนไปในทวาร


ทง ๕ ดวยอานาจแหงสนตรณะ และตทาลมพนะ และในมโนทวาร ดวยอานาจแหงตทลมพนะ และทชอวาทวารวนมตตะ (พนจากทวาร) เพราะเปนไปดวยอานาจแหงปฏสนธเปนจน ฯ จตทชอวาปญจฉทวารกะ เพราะอรรถวา เปนไปในทวารทง ๕ และเปนไปในทวารทง ๖ ฯ ทชอวาฉทวารกวนมตตะ เพราะอรรถวา จตเหลานนเปนไปในทวาร ทง ๖ และบางคราวกพนจากทวาร ฯ อกอยางหนง บณฑตพงเหน การยอศพทสวนหนงเหลอไวศพทหนงวา จตเปนไปทวาร ๖ และจต ทพนจากจตทเปนไปในทวาร ๖ ชอวาฉทวารกวนมตตจต ฯ [อธบายอารมณ ๖ มรปเปนตน] การวงเคราะหอารมณทงหลาย โดยสรป โดยวภาค และโดยจต ทมอามรณนน ๆ เปนวสย ชอวาอาลมพนสงคหะ ฯ ชอวารป เพราะ อรรถวา บอกซงอารมณทถงความวการแหงรป คอประกาศภาวะทเปน ไปในหทย ฯ รปนนนนแล อนจตและเจตสกหนวงไว ดจไมเทา เปนตน ทบรษผมกาลงทรพลยดไว หรอวาจตและเจตสกเหลานนมา ยนดในรปน เพราะเหตนน รปนน จงชอวาอาลมพนะ ฯ อารมณคอ รป ชอวารปารมณ ฯ ทชอวาเสยง เพราะอรรถวา อนบคคลพด คอกลาว ฯ อารมณคอเสยงนน เพราะเหตนน จงชอวาสททารมณ ฯ ท ชอวากลน เพราะอรรถวา ประกาศ คอแสดงแหลงของตน คอเปน อารมณทดจกระทาการสอเสยดวา มของสงนอยในทน ฯ อารมณคอ กลนนน เพราเหตนน จงชอวาคนธารมณ ฯ ทชอวารส เพราะ


อรรถวา ยนด คอพอใจของสตวทงหลาย ฯ อารมณคอรสนน เพราะ เหตนน จงชอวารสารมณ ฯ ทชอวาโผฏฐพพะ เพราะอรรถวา อน สตวถกตอง ฯ อารมณคอโผฏฐพพะนน ชอวาโผฏฐพพารมณ ฯ อารมณคอธรรม ชอวาธรรมารมณ ฯ บทวา ตตถ คอบรรดาอารมณ เหลานน ฯ บทวา รปเมว ไดแกรป กลาวคอ สททายตนะนนเอง ฯ บทวา สททาทโย ไดแกเสยงเปนตน กลาวคอสททายตนะเปนตน และโผฏฐพพาตนะคอภตทง ๓ เวนอาโปธาต ฯ รป ๑๖ ทเหลอ เวนอารมณและปสาทรปเสย (อารมณ ๗ ปสาทรป ๕=๑๒ ลบรป ๒๘ เหลอ ๑๖ ) ชอวาสขมรป ฯ บทวา ปจจปปนน คอเปนไปอย ฯ บทวา ฉพพธมป คอแมม ๖ อยาง ดวยอานาจแหงรปเปนตน ฯ พระนพพานและบญญต ชอวาพนแลวจากกาล เพราะไมควรจะ กลาวดวยอานาจแหงกาลมอดตกาลเปนตน เหตไมมความพนาศ ฯ บทวา ยถารห คอโดยอนรปแกกามาวจรชวนะ อภญญาชวนะ และ ชวนะมมหคคตชวนะทเหลอเปนตน ฯ จรงอย สาหรบกามาวจรชวนะ เวนจากหสตปบาทจต มอารมณทง ๖ อยาง เปนไปใน ๓ กาล และพนจากกาล ฯ หสตปบาทจต มอารมณเปนไปใน ๓ กาลทเดยว ฯ จรงอยางนน ทานอาจารยจกกลาวความทหสตปบาทจตนน มอารมณ เปนกามาวจรโดยสวนเดยว ฯ แตอภญญาชวนะทเปนไปดวยอานาจ แหงทพจกษเปนตน มอารมณทง ๖ อยาง เปนไปใน ๓ กาล และ พนจากกาล ตามสมควร ฯ สวนวภาคในอภญญาชวนะน จกมแจมแจง ในปรเฉทท ๙ แล ฯ แตชวนะทเหลอมมหคคตชวนะเปนตน มอารมณ


ทพนจากกาล และเปนอดตตามสมควร ฯ เชอมความวา อารมณ ของจตทพนจากทวาร กลาวคอปฏสนธ ภวงค และจต ม ๖ อยาง ฯ ทานอาจารยทาในใจวา กอารมณนนของจตทพนจากทวารเหลานน อนจตไร ๆ ไมยดถอเอาเลย ยอมไมถงความเปนอารมณ เหมอน อารมณของอาวชชนจตฉะนน และไมเปนปจจบนทแทจรง เหมอน อารมณของชวนจตทเปนไปในทวาร ๕ ทงจะม ๓ กาล เหมอน อารมณของชวนจตทเปนไปในมโนทวาร หรอจะพนจากกาล (เสยท เดยว) โดยไมมเหลอกไมใช ทงจะพนไปเสยจากการเรยก (ชอ) ทสาเรจดวยกรรมเปนเหตมา ดวยอานาจกรรมและกรรมนมตเปนดวย เหมอนอารมณของชวนจตทเปนไปในสวนกอนแตใกลจะตาย กหามได จงกลาววา ยถาสมภว ฯ เป ฯ สมมต ดงน ฯ [อธบายอารมณของจตทเปนไปทางมโนทวาร] บรรดาบทเหลานน บทวา ยถาสมภว ความวา โดยความสม- ควรแกความบงเกดแหงปฏสนธ ภวงค และจต ทเปนไปในภมนน ๆ ดวยอานาจแหงอารมณอนทวารนน ๆ ยดถอแลวเปนตน ฯ จรงอย อาลมพนะทง ๕ มรปเปนตน อนทวาร ๖ ยดถอแลว เปนปจจบน และอดตตามสมควร สมมตวา เปนกรรมและกรรมนมต เปนอารมณ แกปฏสนธจตและภวงคจตทเปนกามาวจรกอน ทเปนอดตเทานน อารมณแหงจตจตทเปนกามาวจร แตธรรมารมณทมโนทวารยดถอแลว นนแล ทเปนอดตซงสมมตวาเปนกรรมและกรรมนมต เปนอารมณ แกจตทง ๓ มปฏสนธจตเปนตนเหลานน รปารมณอยางเดยวเทานน


ทมโนทวารยดถอแลว เปนปจจบนโดยสวนเดยว ทสมมตวาเปนคตนมต เปนอารมณแกจตทง ๓ นน อารมณแหงปฏสนธจตเปนตน ทเปน กามาวจร อนทวาร ๖ ยดถอแลว เปนปจจบนและอดต ทสมมตวา เปนกรรม กรรมนมต และคตนมต โดยสมควรแกกาเนด ยอมมดง พรรณนามาฉะน ฯ แตในมหคคตปฏสนธจตเปนตน ธรรมารมณอยาง เดยวอนมโนทวารยดถอแลว เปนบญญตทสมมตวาเปนกรรมและกรรม นมต เปนอารมณแกรปาวจรจต และอรปท ๑ ท ๓ เฉพาะทเปนอดต เปนอารมณแกอรปท ๒ และท ๔ อารมณแหงปฏสนธจต ภวงคจต และจตจต ทเปนมหคคตะ อนมโนทวารยดถอแลว เปนบญญตบาง เปนอดตบาง ทสมมตวาเปนกรรมนมตอยางเดยว ยอมมดงพรรณนา มาฉะน ฯ หลายบทวา เยภยเยน ภวนตเร ฉทวารคคหต มความวา อนชวนะทเปนไปในทวาร ๖ ซงเปนไปแลวในเวลาใกลจะตายยดถอเอา แลวโดยมาก ในภพเปนลาดบทลวงแลว ฯ จรงอย ทวารอะไร ๆ จะ ถอเอาอารมณแหงปฏสนธของสตวทงหลาย ผจตจากอสญญภพในอดต- ภพ อนเปนลาดบ ยอมไมม เพราะเหตนน ทานอาจารยจงดอารมณ ของปฏสนธนนผด ดวยเตม เยภยเยน ศพท เขาในคาวา เยภยเยน ภวนตเร ฉทวารคคหต ดงน ฯ จรงอย อารมณมกรรมนมตเปนตน ยอมปรากฏแกปฏสนธของเหลาอสญญสตวนน ดวยกาลงแหงกรรมอยาง เดยวเทานน ฯ สมจรงดงททานธรรมปาลาจารย ถามถงปฏสนธนมต ของสตวผจตจากอสญญภพ แลวกลาวความปรากฏแหงอารมณของ


ปฏสนธดวยกาลงแหงกรรมอยางเดยวเทานน ในสจจสงเขปวา กรรมอนใด ทสตวกระทาแลวในภพอนไดโอกาส ปฏสนธนน ยอมม เพราะกรรมนน ในอารมณ อนกรรมนนนนแลใหปรากฏแลว ฯ แทจรง เมอจะถออธบายอยางอน คาทมอวธารณะวา เตเนว ตองสญไปโดยอธบาย เพราะกาลงแหงกรรมเทานนยงอารมณแมอน ชวนะยดถอแลว ใหปรากฏอย ดงนแล ฯ ถามวา อารมณแหงปฏ- สนธแมแหงอสญญสตวเหลานน อนทวารบางอยางยดถอแลวในทเกด แหงกรรม (กรรมภพ) ยอมเกดไดมใชหรอ ฯ แกวา อารมณแหง ปฏสนธทสมมตวากรรมและกรรมนมต เกดไดจรง ฯ แตทสมมตวา คตนมต ยอมปรากฏแมแกสตวทกจาพวกในเวลาใกลจะตายเทานน เพราะเหตนน จะถอวาคตนมตนนเกดในทเกดแหงกรรม (กรรมภพ) ไดแตทไหน ฯ อกอยางหนง คาวา ฉทวารคคหต ในอธการน ทาน อาจารยกลาวหมายเอาเฉพาะอารมณอนชวนะทเปนไปในเวลาใกลจะตาย ยดถอแลว ฯ กเพราะอธบายอยางน ทานอาจารยจงกลาวไว ใน ปรมตถวนจฉย ในอธการนแลวา ปฏสนธปรารภอารมณตามทปรากฏ ในทวาร ทง ๖ นน แกสตวผใกลจะตาย ยอมมในภพ อน ฯ ดวยบทวา ปจจจปปน เปนตน ทานอาจารยหามอนาคตารมณ (อารมณทยงไมมาถง) เปนอารมณแหงปฏสนธ ฯ แทจรง อารมณ


ทเปนอนาคตนน เปนอารมณทบคคลยงไมไดเสวย เหมอนกรรมและ กรรมนมตทเปนอดต และทงจะเปนอารมณทมาสคลอง เหมอนกรรม- นมตและคตนมตทเปนปจจบนกหามได ฉะนแล ฯ กแล ทานอาจารย จกกลาวสรปกรรมและกรรมนมตเปนตนเสยเองทเดยว ฯ บทวา เตส คอในวญญาณทมรปเปนตนนน เปนปจจบนเปนตน และมกรรมเปน ตนเปนอารมณ ฯ จตทชอวารปามเอเกกาลมพนะ เพราะอรรถวา จตเหลานม อารมณไดทละอยาง บรรดาอารมณมรปเปนตน ฯ ทชอวารปาท- ปญจาลมพนะ เพราะอรรถวา มอารมณ ไดทง ๕ อยางมรปเปนตน ฯ บทวา เสสาน ไดแกกามาวจรวบากจต ๑๑ นอกจากทวปญจวญญาณ และสมปฏจฉนนจต ฯ สองบทวา สพพถาป กามาวจราลมพนาน ไดแกจตแมทเกดขนโดยอาการแหงจตทเปนไปดวยอานาจจตเปนไปใน ทวาร ๖ พนจากทวาร ๖ และมอารมณ ๖ ซงมอารมณ ๖ มสภาพเปน กามาวจรอยางเดยวอารมณ ฯ กบรรดากามาวจรวบากจต ๑๑ และหสนจตเหลาน พวกวบากจต เปนไปในอารมณทง ๕ มรปเปนตน ดวยอานาจแหงกจมสนตรณะ เปนตน เปนไปในอารมณทเปนกามาวจร กลาวคออารมณ ๖ ดวย อานาจแหงกจมปฏสนธเปนตนกอน ฯ แมหสนจตกเปนไปในอารมณ ๖ ทเนองในกามาวจรธรรมอยางน คอเปนไปในรปารมณแกพระขณาสพ ผพบสถานทสมควรแกการบาเพญเพยงแลวยนด ในสททารมณแก พระขณาสพผไดยนเสยงดง ในสถานทแจกสงของแลวยนดวา เราละ


ตณหาคอความโลภจดเหนปานนเสยได ในคนธารมณแกพระขณาสพ ผยนด ในเวลาบชาพระเจดยดวยของหอมเปนตน ในรสารมณแก พระขณาสพผยนด ในเวลาแจกบณฑบาตทสมบรณดวยรส แลว ฉนพรอมกบเพอนสพรหมจารทงหลาย ในโผฏฐพพารมณ แกพระ ขณาสพผยนด ในเวลาบาเพญอภสมาจารกวตร ในธรรมารมณแก พระขณาสพผปรารภกามาวจรธรรม ทถอเอาดวยบพเพนวาสญาณ เปนตน แลวยนดอย ฯ ทานอาจารยทาในใจวา จต ๒๐ ดวยอานาจ อกศลจต ๑๒ และชวนจตเปนญาณวปยต ๘ ไมสามารถจะปรารภ โลกตตรธรรมเปนไป เพราะตนเปนชวนจตถงซงความมอานภาพเลก นอย เพราะเหตนน จงเวนโลกตตรธรรม ๙ อยางเสยแลว ปรารภ อารมณมภม ๒ และบญญตเปนไป ดงน จงกลาววา อกสลาน เจว เปนตน ฯ [จตตางภมมอารมณตางกน] พงทราบสนนษฐานวา กบรรดาจต ๒๐ เหลาน จตตปบาทท ประกอบพรอมดวยทฏฐ ๔ แตอกศลจต มกามวจรเปนอารมณ ใน เวลาปรารภจบตองยนด และเพลดเพลน กามาวจรธรรม มมหคคตะ เปนอารมณ ในเวลาทปรารภมหคคตธรรม ๒๗ โดยอาการนนนนแล เปนไป มบญญตเปนอารมณ ในเวลาทปรารภสมมตธรรมเปนไป ฯ แมจตตปบาททไมไดประกอบดวยทฏฐ กมกามาวจรธรรม มหคคต- ธรรม และบญญตธรรมเปนอารมณ ในเวลาทปรารภธรรมเหลานน นนแลเปนไป ดวยอานาจความยนดและความเพลดเพลนอยางเดยว


แตทประกอบดวยปฏฆะ มกามาวจรธรรม มหคคตธรรม และบญญต ธรรมเปนอารมณ ในเวลาทเปนไปดวยอานาจแกงความประทษราย และความเดอนรอน ทสหรคตดวยวจกจฉา มการกามาวจาธรรม มหค- คตธรรม และบญญตธรรมเปนอารมณ ในเวลาทเปนไปดวยอานาจ ความไมถงความตกลงใน ทสหรคตดวยอทธจจะ มกามาวจรธรรม มหคคตธรรม และบญญตธรรมเปนอารมณ ในเวลาทเปนไปดวย อานาจความฟงซานและดวยอานาจความไมสงบ ฯ จตตปบาททประ- กอบดวยญาณ ๘ คอจากอกศลจต ๔ จากกรยาจต ๔ มกามาวจรเปน อารมณ ในเวลาทปรารภกามาวจรธรรมเปนไป ในกจมการให การ พจารณา และการฟงธรรมโดยไมเคารพเปนตน ของพระเสขะปถชน และพระขณาสพทงหลาย มมหคคตะเปนอารมณ ในเวลาทพจารณา ฌานทชานาญยง มบญญตเปนอารมณ ในเวลาบรกรรมในนมตคอ กสณเปนตนเปนอาท ดงน ฯ จต ๕ เหลาน ชอมอารมณทเวนจากอรหตตมรรคและอรหตต- ผล เพราะเปนไปในสนดานแกงพระเสขะและปถชนเทานน ฯ จรงอย แมพวกพระเสขะกไมอาจเพอจะรจตทเปนไปในบคคลชน กลาวคอ อรหตตมรรคจต และอรหตตผลจต เพราะยงไมไดบรรล เวนแตโลกยจต แมปถชนเปนตนกเหมอนกน ไมอาจรจตของพระโสดาบนเปนตนได ฯ กการทกศลชวนะปรารภธรรมคอมรรคผลของตน ๆ และของพระเสขะ ผเสมอกบตนและตากวาตนเปนไป ในเวลาทพจารณามรรคผลของตน ในเวลาบรกรรมแหงอภญญา ซงมมรรคผลทเปนไปแลวในสนดาน


ของบคคลอนเปนอารมณ และในเวลากาหนดมรรคผลดวยจตทสมปยต ดวยอภญญานนแล ยอมมแกพระเสขบคคลทงหลาย เพราะเหตนน ทานอาจารยจงทาการคดคานเฉพาะอรหตตมรรคและอรหตตผลเทานน ฯ แตกามาวจร มหคคตะ บญญต และนพพานทงหลาย ยอมถงความ เปนอารมณแกกศลชวนะทงหลาย ในการใหการพจารณา การฟง ธรรม การพจารณาสงขาร และการบรกรรมทเปนไปในกสณ โดย เคารพเปนตน แหงพระเสขะและปถชน ในกาลบรกรรมแหงอภญญา ทเปนไปในอารมณนน ๆ ในกาลแหงโคตรภจตและโวทานจต และ ในกาลรแจงรปเปนตนดวยทพจกษเปนตน ฯ สองบทวา สพพตถาป สพพาลมพนาน มความวา จต ๖ มธรรมทงปวงเปนอารมณ (ม อารมณไดทกอยาง) ดวยอานาจกามาวจร มหคคตะ โลกตตระทงหมด และบญญต ชอวาแมโดยประการทงปวง ฯ อธบายวา แตหามอารมณ ทงปวงโดยเฉพาะสวน เหมอนอกศลจตเปนตนไม จรงอย อารมณ อะไร ๆ ทชอวาไมเปนอารมณแหงกรยาชวนะไมม ในเวลาทกรยาชวนะ เปนไปในอานาจแหงญาณมพระสพพญตญาณเปนตน และในเวลา ทโวฏฐพพนะเปนไปในอานาจแหงโวฏฐพพนะ ทเปนไปในเบองหนา แหงกรยาชวนะเปนตนเหลานน ฯ บรรดาอรปทงหมด อรปท ๒ และ ท ๔ ชอวามหคคตาลมพนะ (มมหคคตะเปนอารมณ) เพราะมอรป ท ๑ และท ๓ เปนอารมณ ฯ หลายบทวา เสนาน ฯ เป ฯ ลมพนาน ความวา จต ๒๑ คอรปาวจร ๑๕ และอรปท ๑ ท ๓ ชอวามบญญต เปนอารมณ เพราะเปนไปในบญญตมกสณเปนตน ฯ จต ๒๕ ดวย


สามารถแหงกามาวจรวบาก ๒๓ ปญจทวาราวชชนะ ๑ หสนจต ๑ ยอม มในอารมณเลกนอย คอในอารมณเปนกามาวจรอยางเดยว ฯ แทจรง กามาวจรชอวาปรตตะ เพราะอรรถวา เทยบกบมหคคตะเปนตนแลว กเปนเหมอนถกตด คอถกรอนโดยรอบดาน เพราะกามาวจรนนม อานภาพนอย ฯ ในบททงปวง มบทวา เอกวสต เปนตน พงเหนการ ประกอบความมอวธารณะ โดยนยมอาทวา จต ๖ ดวงมในมหคคตะ เทานน ดงน ฯ [อธบายวตถสงคหะ] การสงเคราะหโดยการจาแนกวตถ และโดยอานาจแหงการ กาหนดจต ทมจกษเปนตนนนเปนทอาศย ชอวาวตถสงคหะ ฯ จกษ เปนตน ทชอวาวตถ เพราะอรรถวา เปนทอยอาศยของจตและเจตสน เพราะเปนทอาศยแหงจตและเจตสกนน ฯ วตถแมทงปวงยอมไดใน กามโลก เพราะมไดแกสตวผมอนทรยบรบรณเฉพาะในกามโลกนน นนแล ฯ กดวย ป ศพทในบทวา สพพตถาป น ทานอาจารยแสดง ความทวตถมจกษเปนตนบางเหลา ไมมดวยอานาจแหงคนผบอดและ ผหนวกเปนตน ฯ วตถทง ๓ มฆานะเปนตน ชอวาไมมแกพวกพรหม เพราะพวกพรหมมการสารอกความกาหนดแมในประสาททมกลน รส และโผฏฐพพะนนเปนอารมณ เพราะปราศจากความพอใจในกลน รส และโผฏฐพพะ ดวยอานาจภาวนาสารอกกาม ฯ แตวตถ ๒ ม จกษเปนตน ซงมประโยชนในกจมการเหนพระพทธเจาและฟงธรรม เปนตน ไดอยในรปโลกนน เพราะพวกพรหมยงไมคลายจากความ


พอใจในจกษและโสตะ ฯ วตถ ๖ ทงหมด ไมมอยในอรปโลก เพราะ ความเปนไปแหงรปไมมแกพวกอรปพรหม โดยประการทกอยาง ใน อรปโลกนน เพราะกาลงแหงภาวนาสารองความพอใจในรป ฯ วญญาณ ๕ นนแลชอวาธาต โดยอรรถวา มใชสตว มใชชวต เพราะเหตนน จงชอวาปญจวญญาณธาต ธาตคอความร ชอวา มโนธาต ฯ มนะนนแลชอวาวญญาณ เพราะประกอบดวยกจคอการ รชดพเศษ และชอวาธาต เพราะอรรถวา มใชสตว มใชชวต เพราะเหตนน จงชอวามโนวญญาณธาต ฯ อกอยางหนง วญญาณ- ธาต ทมความสมพนธแหงมนะ เพราะเหตนน จงชอวามโนวญญาณ ธาต ฯ จรงอย วญญาณธาตนนเปนไปจากมนะอนเปนอนนตรปจจย นนแล แลวเปนปจจยแกมนะเอง เพราะเหตนน วญญาณนนจง ชอวามความสมพนธแหงมนะ ฯ เชอมความวา ธรรม ๓๐ กลาวคอ มโนวญญาณธาตทเปนไปแลวดวยสามารถแหงสนตรณะ ๓ มหาวบาก ๘ ปฏฆะ ๒ ปฐมมรรค ๑ หสตปบาท ๑ และรปาวจรจต ๑๕ ทเหลอ จากมโนธาต และมโนวญญาณธาต ตามทกลาวแลว ยอมอาศยหทย เปนไปอยางเดยว เหมอนมโนธาตฉะนนหามได ฯ จรงอย สนตรณะ และมหาวบากยอมไมเกดในอรป เพราะไมมทวาร ๑๑ และเพราะไมม กจ ฯ จต ๒ ดวง ทสหรคตดวยปฏฆะนน กไมมแมในรปโลก เพราะ ไมมปฏฆะ ซงไมมการกาหนดวาเปนนวรณ (ไมมฐานะเปนนวรณ) ฯ จะพงกลาวไปทาไมในอรป ฯ แมปฐมมรรคยอมไมเกดขน เพราะความ ไมเกดขนแหงสาวกทงหลาย โดยความไมมปจจย คอเสยงโฆษณาแต


บคคลอน และเพราะพระพทธเจาและพระปจเจกพทธเจาทงหลาย ไม เกดในทอนนอกจากมนษยโลก ฯ หสนจต และรปาวจรจตทงหลาย ยอมไมเกดขนในอรปภพ เพราะไมมกาย (และ) เพราะพวกอรปพรหม คลายความยนดแมในฌานทงหลาย ทมรปกสณเปนตนนนเปนอารมณ ดวยอานาจภาวนาสารอกความกาหนดในรป เพราะเหตนน จต ๔๓ เหลานนแมทงหมดจงอาศยหทยเทานนเปนไป ฯ ธรรมทงหลายกลาวคอ มโนวญญาณธาตม ๔๒ อยาง ดวยอานาจแหงจตเหลาน คอ โลกย- กศลจต ๑๒ ทเหลอจากรปาวจรจต ๕ อกศลจต ๑๐ ทเหลอจาก ปฏฆจต ๒ กรยาจต ๑๓ ทเหลอจากปญจทวาราวชชนจต หสนจต รปาวจรและกรยาจตและโลกตตรจต ๗ ทเหลอจากปฐมมรรค อาศย ซงหทยโดยอานาจแหงภพทมขนธ ๕ หรอวาไมอาศยโดยอานาจแหงภพ ทมขนธ ๔ เปนไป ฯ มวาจาประกอบวา วญญาณธาต ๒ อาศยวตถ ๖ ทานกลาวไว ในกามภพ ฯ วญญาณธาต ๔ เวนเสย ๓ มฆานวญญาณเปนตน อาศยวตถ ๓ ทานกลาวไวในรปภพ ฯ มโนวญญาณธาตอยางเดยว ไมอาศยวตถ ทานกลาวไวในอรปภพ ฯ เชอมความวา จต ๔๓ คอกามาวจรจต ๒๗ ดวยอานาจแหงกามาวจรวบากจตปญจทวาราวชชน- จต ปฏฆจตทงค และหสนจต รปาวจรจต ๑๕ ดวง (และ) ปฐมมรรค อาศยวตถเทานนยอมเกดขน วญญาณธาต ๔๒ ทเหลอจากจต ๔๓ นนนนแล เวนอรปวบากจต อาศยวตถเกดกม ไมอาศยกม อรปวบาก- จต ๔ ไมอาศยวตถเลยเกดขน ฯ


พรรณนาความปรเฉทท ๓ แหงอภธมมตถสงคหฎกา ชออภธมมตถวภาวน จบดวยประการฉะน ฯ


อภธมมตถสงคบาลแปล ปรเฉทท ๔ ชอวถสงคหวภาค*

[สงคหคาถา] ขาพเจากระทาการสงเคราะห (ประมวล) จตตปบาท อนยอดยง ดวยประการ อยางนแลว จกกลาวการประมวลชอวา ปวตสงคหะ ททานกาหนดดวยจตดวงกอน และดวงหลง โดยความตางแหงภม และ บคคล ในปฏสนธกาล และปวตกาล ตามสมควรแกความเปนไปโดยยอ ฯ คอ อยางไร ? พงทราบฉกกะ ๖ หมวด ในวถสงคหะ คอ วตถ ๖ ทวาร ๖ อารมณ ๖ วญญาณ ๖ วถ ๖ และวสยปวต ๖ ฯ กจตทพนจากวถ มวสยปวต ๓ อยาง ดวยอานาจกรรม กรรมนมต และคตนมต ฯ บรรดาฉกกะ ๖ หมวดนน วตถ ทวาร * พระราชากว ปจจบนเปน พระธรรมบณฑต (มานต ถาวโร ป. ธ. ๙) วดสมพนธวงศ พระนคร แปล.


และอารมณมนยดงทขาพเจากลาวแลว ในกอนนนแล ฯ วญญาณ ๖ คอ จกขวญญาณ ๑ โสตวญญาณ ๑ ฆานวญญาณ ๑ ชวหาวญญาณ ๑ กายวญญาณ ๑ มโนวญญาณ ๑ ฯ สวนวถ ๖ คอ จตตปวตทเปนไป ตามทวาร พงประกอบดวยอานาจแหงทวาร คอ จกขทวารวถ ๑ โสตทวารวถ ๑ ฆานทวารวถ ๑ ชวหาทาวารวถ ๑ กายทวารวถ ๑ มโนทวารวถ ๑ หรอดวยอานาจแหงวญญาณ คอ จกขวญญาณวถ ๑ โสตวญญาณวถ ๑ ฆานวญญาณวถ ๑ ชวหาวญญาณวถ ๑ กาย- วญญาณวถ ๑ มโนวญญาณวถ ๑ ฯ พงทราบวสยสวต ๖ ประการ คอ ในปญจทวารม ๔ คอ อตมหนตะ ๑ มหนตะ ๑ ปรตตะ ๑ อตปรตตะ ๑ แตในมโนทวารม ๒ คอ วภตะ ๑ อวภตะ ๑ ๆ คออยางไร ? คอ ๓ ขณะดวยอานาจอปปาทขณะ ซตขณะ และ ภงคะขณะ ชอวาขณะจต ๑ ฯ ก ๑๗ ขณะจตเหลานน เปนอายของ รปธรรม ฯ อารมณทง ๕ ผานไปได ๑ ขณะจต หรอผานไปไดหลาย ขณะจต เฉพาะทถงฐตขณะเทานน ยอมมาสคลองในปญจทวาร ฯ เพราะฉะนน ถาวารปารมณลวงไปไดขณะจต ๑ ชอวามาสคลองจกษ ฯ ตอจากนน เมอภงคจตไหว ๒ ครง ปญจทวารวชชนจตตดกระแส ภวงคราพงรปารมณนนนนแลเกดขนแลวดบไป ฯ ตอจากนน (จตเหลาน) คอ จกขวญญาณ เหนรปนนนนแหละในลาดบแหง มโนทวาราวชชนจตนน สมปฏจฉนนจตรบรปนน สนตรณจตพจารณา รปนน และโวฏฐพพนจตกาหนดรปนนเกดขนตามลาดบแลวดวยไป ฯ ตอจากนน บรรดากามาวจรชวนะ ๒๙ ชวนะใดชวนะหนงไดปจจยแลว แลนไปโดยมาก ๗ ครง ฯ และตทาลมพนวบากทง ๒ ตดตามชวนะ


ยอมเปนไปตามสมควร ฯ ตอจากนนกเปนภวงคบาต (จตตกภวงค) เลย ฯ ดวยคาเพยงเทาน ขณะจต ๑๗ ขณะ เตมบรบรณ เพราะทา อธบายวา วถจตตปบาท ๑๔ ภวงคจลนะ ๒ และขณะจต ๑ ทลวง ไปกอนแลวนนแล ฯ ตอจากนนจตกดบไป ฯ อารมณน ชอวา อตมหนตารมณ ฯ กอารมณทมาสคลองไมพอถงการเกดตทาลมพนะ ผานไปเสย ชอวามหนตารมณ ฯ ในมหนตารมณนน ภวงคบาต (จตตกภวงค) มในทสดแหงชวนะเทานน ฯ ตทาลมพนะไมเกด ฯ อารมณทมาสคลองไมพอถงแมการเกดขนแหงชวนะ ผานไปเสย ชอวา ปรตตรมณ ฯ ในปรตตารมณนน โวฏฐพพนะเทานนเปนไป ๒-๓ ครง เพราะแมชวนะกไมเกด ฯ ตอจากนนกเปนภวงคบาต (จตตกภวงค) ฯ กอารมณทมาสคลองไมพอถงการเกดขนแหงโวฏฐพพนะผานไปใกลตอ ความดบ ชออตปรตตารมณ ฯ ในอตปรตตารมณนน มเพยงภวงคจลนะ เทานน ฯ วถจตไมเกด ฯ วสยปวตทเปนอารมณแหงวารทง ๔ คอ ตทาลพพนวาร ชวนวาร โวฏฐพพนวาร และโมฆวาร ตามลาดบใน ปญจทวาร แมโดยประการทงปวง คอ ในจกขทวารและในโสตทวาร เปนตนกอยางนน บณฑตพงทราบโดยประการ ๔ อยาง ดวยประการ ฉะนแล ฯ [สงคหคาถา ในทวารทง ๕ มวถจตเพยง ๗ มจตตปบาท ๑๔ โดยพสดารม ๕๔ ตามสมควร ฯ นเปนปวตนยแหงวถจตในทวารทง ๕ ในวสยปวตสงคหะน ฯ


สวนในมโนทวาร ถาหากวา วภตารมณมาสคลอง ฯ ตอจาก นนไป ตทาลมพนวบากยอมเปนไปในทสแหงภวงคจลนะ มโนทวาร- วชชนะ และชวนะ ฯ ตอจากนน กเปนภวงคบาต (จตตกภวงค) แตในอวภตารมณ ภวงคบาต (จตตกภวงค) ยอมมในทสดชวนะ เทานน ฯ ตทาลมพนะไมเกด ฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] ในมโนทวารน บณฑตกลาววถจตไวเพยง ๓ (และกลาว) จตตปบาทไว ๑๐ แตโดย พสดาร ทานประกาศจตตปบาทไวถง ๔๑ ฯ นเปนปรตตชวนวารในวสยปวตสงคหะน ฯ แตในอปปนาชวนวาร ไมมความตางแหงวภตารมณและอวภตา- รมณ ฯ ตทาลมพนะ กไมเกดเหมอนกน ฯ จรงอย เมอกามาวจร ชวนะทง ๘ ทประกอบดวยญาณ ชวนะใดชวนะหนงเกดขน ๔ ครง หรอเพยง ๓ ครง ตามลาดบ โดยชอวาบรกรรม อปจาร อนโลม และโคตรภ แลวดบไป ในลาดบกามาวจรชวนะดบไปนนนนแล บรรดา มหคคตชวนะและโลกตตรชวนะ ๒๖ นน (มหคคตชวนะ ๑๘ โลกตตร- ชวนะ ๘) ชวนะใดชวนะหนง ท ๔ หรอท ๕ หยงลงสอปปนาวถ ตามสมควร คอตามอานาจแหงอภนหาร ฯ ตอจากนนไปในทสดแหง อปปนา ชวนะกเปนภวงคบาต (จตตกภวงค) ฯ บรรดากามาวจร- ชวนะทง ๘ ทประกอบดวยญาณและมหคคตชวนะและโลกตตรชวนะทง ๒๖ นน หรอในอปปนาชวนวารนน แมอปปนาทสหรคตดวยโสมนส


เทานน พงหวงไดในลาดบชวนะสหรคตดวยโสมนส ฯ ในลาดบ แหงชวนะทสหรคตดวยอเบกขา พงหวงไดเฉพาะอปปนาทสหรคตดวย อเบกขา ฯ แมในเวทนาชวนะอนหนงนน กศลชวนะและผลทง ๓ เบองตา ยอมแอบแนบไดในลาดบแหงกศลชวนะ ฯ กรยาชวนะและ อรหตตผล ยอมถงในลาดบแหงกรยาชวนะ ฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] อปปนา ๓๒ เกดจากบญ ประกอบดวย ความสข (กศลสหรคตดวยโสมนส) อปปนา ๑๒ เกดตอจากอเบกขา (ตก- เหตกกศลทงค) อปปนา ๘ เกดตอจาก กรยามความสข (ตกเหตกกรยาทงค) อปปนา ๖ เกดตอจากอเบกขา (ทงค) อปปนาของพวกปถชนและของพรเสขะ เกดจากตเหตกามาวจรกศล ของทานผ ปราศจากราคะ เกดจากตเหตกกามาวจร- กรยา ฯ นเปนปวตนบแหงวถจตในมโนทวาร ในวสยปวตสงคหะน ฯ กบรรดาอารมณมอนฏฐารมณเปนตนน ในอนฏฐารมณ ปญจวญญาณ สมปฏจฉนนะ สนตรณะ และตทาลมพนะ เปนอกศล- วบากเทานน แมในทวารทงปวง ฯ ในอฏฐารมณเปนกศลวบาก ฯ


แตในอตอฏฐารมณ สนตรณะและตทาลมพนะสหรคตดวยโสมนสอยาง เดยว ฯ แมในบรรดาตทาลมพนะเหลานน ตทาลมพนะทสหรคตดวย โสมนสเทานนมในทสแหงกรยาชวนะทสหรคตดวยโสมนส ฯ ทหรคต ดวยอเบกขามในทสดแหงกรยาชวนะทสหรคตดวยอเบกขา ฯ แตในท สดแหงชวนะทสหรคตดวยโสมนส ตทาลมพนะและภวงค เปนธรรม- ชาตสหรคตดวยอเบกขาอยางเดยว ฯ เพราะฉะนน อาจารยทงหลาย จงกลาววา ถาหากวา สาหรบสตวผมปฏสนธประกอบดวยโสมนส ตทาลมพนะไมเกดในทสแหงชวนะทสหรคตดวยโทมนส ในเวลานน สนตรณะสหรคตดวยอเบกขาปรารภอารมณเปนกามาวจร ทเคยสงสมไว อยางใดอยางหนงเกดขน ภวงคบาต (จตตกภวงค) ทาสนตรณะ สหรคตดวยอเบกขานนไมใหแยกไปจากตน ฯ อนง อาจารยทงหลาย ยอมปรารถนาตทาลมพนะในกามาวจรธรรมทงหลาย ทเปนอารมณของ กามาวจรสตวเหมอนกนในทสดแหงกามาวจรชวนะ ฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] ในกามภพ เมอมความนยมชวนะ สตว (บคคล) และอารมณ ทานกกลาว ตทาลมพนะไวแตในวภตารมณ และ อตมหนตารมณเทานน ฯ นเปนตทาลมพนนยมในวถสงคหะน ฯ กบรรดาชวนะ กามาวจรชวนะ ในกามาวจรชวนวธ ยอมแลน


ไป ๗ ครง หรอเพยง ๖ ครง ฯ แตในเวลาเปนไปออน ในเวลา ใกลจะตายเปนตน เกด ๕ ครงเทานน ฯ แตอาจารยทงหลายกลาววา ปจจเวกขณจตของพระผมพระภาคเจา ม ๔ หรอ ๕ ในเวลาเปนไป รวดเรว ในกาลทายมกปาฏหารยเปนตน ดงนบาง ฯ แตสาหรบ บคคลผเรมแรก มหคคตชวนะ และอภญญาชวนะ ในปฐมอปปนา แลนไปคราวเดยวเทานน แมในกาลทกเมอ ฯ ตอจากนนกเปน ภวงคบาต (จตตกภวงค) สวนมคคปบาท (การเกดมรรค) ทง ๔ มในขณะจตเดยว ฯ ตอจากนน ผลจต ๒-๓ เกดขนตามสมควร ฯ ตอจากนนไปกเปนภวงคบาต (จตตกภวงค) ฯ กในกาลเปนสวน เบองตนแหงนโรธสมาบต อรปวจรชวนะท ๔ แลนไป ๒ ครง ฯ ตอจากนนกถกตองนโรธ ฯ แตในเวลาออก เมออนาคามผลหรอ อรหตตผลเกดขนคราวเดยวตามสมาควร แลวดบไป กเปนภวงคบาต (จตตกภวงค) เลย ฯ บณฑตพงทราบวา เพราะกระทาคาวา แตในสมาบตวถ ในททงหมด ไมมวถนยมดจกระแสภวงค จงไดชวนะ แมเปนอนมากฯ [สงคหคาถา] กามาวจรชวนะ บณฑตกลาวไว ๗ ครง มรรคชวนะ และอภญญาชวนะกลาวไว ครงเดยว แตทานไดชวนะทเหลอแมเปน อนมาก ฯ นเปนชวนนยมในวถสงคหะน ฯ


กแลในวถสงคหะน กรยาชวนะและอปปนาชวนะ ยอมไมไดแก บคคลผมเหต ๒ และผไมมเหต ฯ อนง วบากทประกอบดวยญาณ ยอมไดในสคตภมเชนกน ฯ กแลมหาวบากทเปนญาณวปยต ยอม ไมไดในทคตภม ฯ กบรรดาตเหตกสตว กศลชวนและอกศลชวนะ ยอมมไมไดแกพระขณาสพทงหลาย ฯ อนง กรยาชวนะ ยอมมไมได แกพระเสขบคคลและปถชน ฯ และวจกจฉาชวนะทประกอบดวยทฏฐ ยอมมไมไดแกพระเสขะทงหลาย ฯ กและปฏฆชวนะ ยอมมไมไดแก บคคลผเปนอนาคาม ฯ โลกตตรชวนะ ยอมเกดขนแกพระอรยบคคล เทานน ตามสมควรแกตน ฯ [สงคหคาถา] บณฑตแสดงวถจตของพระอเสขะไว ๔๔ ของพระเสขะ ๕๖ ของบคคลทเหลอ ๕๔ ตามสมควรแกการสมภพ ฯ นเปนความตางแหงบคคลในวถสงคหะน ฯ กวถจตแมทงหมดน ยอมไดในกามาวจรภมตามสมควร เวน ปฏฆชวนะและตทาลมพนะเสย ยอมไดในรปาวจรภม ฯ และเวน ปฐมมรรค รปาวจรชวนะ หสตปบาทจต และอรปวจร ขางทาย เสยแลว ยอมมไดในอรปาวจรภม ฯ อนง วถจตทเปนไปในทวาร นน ๆ ยอมมไมไดแกบคคลผเวนจากประสาทนน ๆ แมในทงปวง ฯ แตสาหรบพวกอสญญสตว ไมมความเปนไปแหงจตเลยแมโดยประการ ทกอยาง ฉะนแล ฯ


[สงคหคาถา] ในกามภพ มวถจตได ๘๐ ในรปภพ มวถจต ได ๖๔ อนง ในอรปภพ มวถจตได ๔๒ ฯ นเปนภมวภาคในวถสงคหะน ฯ ความเปนไปแหงจตทเปนไปในทวารทง ๖ มภวงคคนระหวาง ยอมเปนไปไมขาดสายตลอดอาย ฉะนแล ฯ ปรเฉทท ๔ ชอวถสงคหวภาคและ ฯ ในปกรณอภธมมตถสงคหะ จบดวยประการฉะนแล ฯ


อภธมมตถสงหคหฎกาแปล พรรณนาความปรเฉทท ๔*

[ขอความเบองตน] ประกอบความวา ขาพเจาครนไดกระทาการสงเคราะหประเภท แหงจตตปบาท คอขนธทง ๔ อนยอดยง คออดม โดยวภาคมเวทนา สงเคราะหเปนตน โดยประการอยางน คอโดยนยตามทกลาวแลว จกกลาวการสงเคราะห ชอวาปวตสงคหะ คอการสงเคราะหทมชอ อยางนน แหงจตตปบาท ในปฏสนธกาลและปวตกาล ททานกาหนด โดยความตางแหงภมทง ๓ มกามาวจรภมเปนตน และแหงบคคลม ทวเหตกบคคลเปนตน ซงทานนยมไวดวยจตดวยกอน และดวงหลง อยางนวา จตดวงนมตอจากจตดวงน โดยยอ ตามสมควรแกความเปน ไปอก ฯ การสงเคราะหวตถ ทวาร และอารมณ แมทานอาจารยไดกลาว ไวแลวในหนหลง แตทานยงยกขนตงไวอก กเพอแสดงปวตสงเคราะห ใหบรบรณ ฯ * พระอรยเมธ ปจจบนเปน พระธรรมบณฑต (มานต ถาวโร ป. ธ. ๙ ) วดสมพนธวงศ พระนคร แปล.


ความเปนไปแหงวสย คอแหงจต ในทวาร และในอารมณ ชอวาวสยปวต ฯ บทวา ตตถ คอ ในฉกกะ ๖ หมวดนน ฯ ทาน อาจารยกลาวคามอาทวา จกขทวารวถ ดงน เพอแสดงวา ควร กระทาการประกอบชอของวถ ดวยอานาจทวาร โดยนยเปนตนวา วถ คอความสบตอแหงจตทเปนไปในจกขทวาร ชอวาจกขทวารวถ หรอ ดวยอานาจของวญญาณ โดยนยเปนตนวา วถทตดตอดวยจกขวญญาณ ชอวาจกขวญญาณวถ เพราะมการเทยวไปรวมกนกบจกขวญญาณนน โดยความมอารมณเดยวกน และเปนไปในทวารเดยวกน ฯ [ความตางแหงอารมณ] พงทราบวนจฉยในคาวา อตมหนต เปนตน ฯ อารมณมอาย ชวขณะจต ๑๖ ผานมาสคลอง เปนของลวงไปได ๑ ขณะจต ชอวา อตมหนตะ ฯ อารมณมอายชวขณะจต ๑๕ หรอ ๑๔ ลวงไปได ๒-๓ ขณะจต ชอวามหนตะ ฯ อารมณทลวงไปตงแต ๔ ขณะจต จน กระทงถง ๙ ขณะจต มอายตงแต ๑๓ ขณะจต จนกระทงเหลอ ๘ ขณะจต ชอวาปรตตะ ฯ อารมณทลวงไปตงแต ๑๐ ขณะจต จน กระทงถง ๑๕ ขณะจต มอายตงแต ๗ ขณะจต จนกระทงเหลอ ๒ ขณะจต ชอวาอตปรตตะ ฯ กเพราะกระทาอธบายอยางน ทานอาจารย จงกลาวคามอาทวา เอกจตตกขณาตตาน ดงน ฯ อารมณทปรากฏชด ชอวาวภตะ ทไมปรากฏชด ชอวาอวภตะ ฯ


[ขณะจตม ๓] บทวา กถ คอ (พงทราบวสยปวต) โดยประการอยางไร ฯ เพอจะถามวา การกาหนดอารมณดวยอานาจอตมหนตารมณเปนตนแลว ประกาศการกาหนดอารมณนนดวยอานาจแหงขณะจต ทานอาจารยจง เรมคาเปนตนวา อปปาท ต ดงน ฯ ความเกดขน ชอวาอปปาทะ ไดแกการกลบไดตวตน ฯ ความสลาย ชอวาภงคะ ไดแกความพนาศ แหงรปทมอย ฯ ความเปนไปบายหนาสความสลายในระหวางความ เกดและความสลายทง ๒ ชอวาฐต ฯ แตทานอาจารยบางพวก ปฏเสธขณะทจตตงอย (ฐตขณะของจต) ฯ จรงอย การอธบายของ ทานอาจารยเหลานน ดงตอไปน :- ในวภงคแหงบทมอาทอยางนวา เกดขนแลว กาลงบงเกดขน ในจตตยมก พระผมพระภาคเจาตรส ภงคขณะ และอปปาทขณะเทานน โดยนยมอาทวา ในภงคขณะ จตเกดขนแลว และมใชกาลงเกดขน ในอปปาทขณะ จตกาลงเกดขน และมใชเกดขนแลว ดงน ไมไดตรสฐตขณะไว ฯ กถาแมฐตขณะ ของจตมอยไซร กจะตองตรสคาวา ในฐตขณะ และในภงคขณะ ฯ หากจะพงมมตของบางทานวา ฐตขณะมอย โดยบาลในสตตนตะวา ความเกดขนปรากฏ และความเสอมปรากฏ ความเปนอยางอนแหง ธรรมทตงอยแลวกปรากฏ ดงน ฯ ในบาลพระสตรแมนนพะผม- พระภาคเจาทรางประสงคเอาความตงอยดวยความตอเนองกนอยางเดยว เพราะความเปนโดยประการอนไมเกดขนในธรรมอนหนง และเพราะ


กลาวถงความปรากฏ มไดทรงหมายเอาตงอยชวขณะเลย ฯ เหต ในการทจะไมตรสถงธรรมทไดอยในพระอภธรรมไมมเลย ฯ เพราะ- ฉะนน แมการไมตรสถงในยถาธรรมศาสน กแสดงถงความไมมอย นนเอง ฯ ขาพเจาจะขอเฉลยในวาทะของอาจารยบางพวกนน ฯ แทจรง แมเนองมธรรมอยางหนงเปนทตงอยแหงควาาเกขนและความดบไป อปปบาทขณะเปนอยางอน ภงคขณะกเปนอยางอน เพราะฉะนน ทาน จงตองการกาหนด๑ คอดบไป ซงตางจากการกาหนดคอเกดขน กเมอจะถอเอาความอยางอน ตองพดไดวา ธรรมอยางอนตางหาก เกดขน ธรรมอยางอน ฉนใด แมการกาหนดทบายหนาไป หาความดบ ซงตางจากการกาหนดคอเกดดบจาตองปรารถนา ฉนนน นนแล ฯ การกาหนดทบายหนาไปหาความดบนน ชอวาฐต ฯ แตใน พระบาลไมไดตรสฐตนนไวดวยอานาจทรงแสดงนยโดยไมผดอธยาศยของ เวไนยสตว ฯ จรงอย แมเทศนาในพระอภธรรม บางครงกเปนไปโดยไมผด อธยาศยของเวไนยสตว ดจความเกดแหงรปททรงแยกแสดงเปน ๒ อยาง คอ อปจยะ ๑ สนตต ๑ ฉะนน ฯ แตเพราะในพระสตร พระผมพระภาคตรสเกดขนเปนตนไว กเพอแสดงลกษณะแหง สงขตธรรมเทานน อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย สงขตลกษณะของ สงขตธรรมม ๓ ประการน ๓ ประการอะไรบาง คอ ความเกด ปรากฏ ๑ ความเสอมปรากฏ ๑ ความเปนอยางอนแหงธรรมทตงอย ๑. อวตวา แปลวา กาหนด แตหมายเอาสภาพกได อาการกได ฐานะกได.


แลวปรากฏ ๑ ดงน บณฑตไมสามารถจะรไดวา ความตงอยแหง ธรรมทเกยวเนองกน อนมสภาพะเปนบญญต ซงเปนอสงขตะ พระผม- พระภาคตรสไวแลวในพระสตรนน ฯ แตเพราะอปสคเปนไปในอรรถ แหงธาตนนเอง บทวา ปายต น จงมอรรถวา ว ายต แปลวา รแจง ฯ เพราะฉะนน ขณะทตงอยแหงจต ทานอาจารยไมควรคดคาน ดวยคาของอาจารยบางพวกเพยงเทานน เพราะฉะนน คาวา ดวยอานาจ อปปาทขณะ ฐตขณะ และภงคขณะน ทานอนรทธาจารยไดกลาวไวถก ตองดแลว ฯ กเพราะวาทานอธบายไวอยางน แมในอรรถกถา (วภงค) ทานจงกลาววา จตดวงหนง ๆ มดวงละ ๓ ขณะ ดวยอานาจอปปาทขณะ ฐตขณะ และภงคขณะ ดงน ฯ [อายของรปธรรมและนามธรรม] อรปมความเปลยนแปลงเรว รปมความเปลยนแปลงชา เพราะ ภาวะแหงอรปผยดถอและรปอนอรปพงยดถอ สาเรจดวยสามารถแหง ขณะแหง ๆ เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาวคาเปนอาทวา ตาน ดงน ฯ บทวา ตาน คอเปนเชานน ฯ ขณะทงหลายเหมอนขณะแหงจต ๑๗ ดวง ชอวาสตตรสจตตขณะ ฯ อกนยหนง สมพนธความวา ขณะจตเหลา นนม ๑๗ ขณะ ฯ แตแยกเปนสวน ฯ ขณะจตม ๕๑ ขณะ ฯ บทวา รปธมมาน ไดแก รปธรรมเวนวญญตและลกษณรปทง ๓ เสย ฯ แทจรง วญญตทง ๒ มอายชวขณะจตดวยหนง ๆ ฯ จรงอยางนน วญญตทง ๒ นน พระผมพระภาคเจาตรสไวในจาพวกธรรมทเปนไปตามจต ฯ กบรรดา


ลกษณรป ความเกด และความไมเทยง มอายเทากนกบอปปาทขณะ และภงคขณะของจต ฯ สวนความแกมอายเทาขณะจต ๔๙ ขณะ ฯ ก เพราะทาอธบายอยางน ทานอาจารยทงหลายจงกลาววา รปนน เวนวญญต และลกษณะรปเสย มอายเทากบ ๑๗ ขณะจต ฯ แตอาจารยบางพวกกลาววา เพราะคาในอรรถกถาปฏจจสมป- บาทวา ขณะจต ๑๑ เปนอนลวงผานไปดวยเหตเดยวเพยงเทาน ทนน ปฏสนธจต ยอมเกดขนในอามรณนนนนแล ซงมอายชว ๕ ขณะจต ทเหลอ ดงน ขณะจต ๑๖ จงเปนอายรปธรรม จรงอย รปท กาลงเกดเทานนเปนปจจยแกภวงคจลนะได ฯ คาขอเกจอาจารยนนน ไรสาระ เพราะขณะจต ๑๗ มาในอรรถกถานนแล โดยนยเปนตนวา รปทเกดรวมกบปฏสนธจต ดงไปพรอมกบจตท ๑๗ ตงแตปฏสนธจต นน รปทเกดในฐตขณะแหงปฏสนธจต ยอมดบไปในอปปาทขณะ แหงจตท ๑๘ ดงน ฯ กในทใด ขณะจต ๑๖ เทานน ยอมปรากฏ ในทนน ทานนานยไปดวยอานาจขณะคอความเหมาะสม เพอความ เปนปจจยแกความเปนไปแหงจต ฯ จรงอย รปแมผานไปเพยงขณะจต เดยว โดยทสดอยางตา กสามารถมาสคลองไดแล ฯ พอทดวยการ โตแยง ฯ ขณะเหมอนขณะของจตดวงเดยว ชอวาเอกจตตขณะ (ขณะจตดวงเดยว) ฯ ขณะจตดวงเดยวนน ลวงเลยอารมณเหลานไป หรอวาอารมณเหลานลวงเลยขณะจตดวงเดยวนนไป เพราะฉะนน จงชอวา เอกจตตขณาตตะ ฯ


[อธบายอารมณกระทบประสาทแลวภวงคจตไหวเปนตน] บทวา อาปาถมาคจฉนต ความวา อารมณคอรปและสยงตงอย ในทของตน ๆ เทานน กถงความเปนอารมณได เพราะฉะนน อารมณ คอรปและเสยง เปนไปในกลาปมากมาย ตามสมควรแกความราพง จงมาสคลอง ฯ แตอารมณทเหลอ คอ กลน รส และโผฏฐพพะ แนบสนทในภตเปนทอาศยมฆานะเปนตน เปนเหตเกดของวญญาณ ฉะนน อารมณคอ กลน รส และโผฏฐพพะ แมเปนไปในกลาป อยางหนง ๆ แลว กมาสคลองได ฯ กประสามทงหลานแมทไปแลว ในกลาปอยางหนง ๆ กถงความเปนทรองรบ (เปนทตง ) ของ วญญาณ ฯ แตประสาทเหลานนเกดขน พรอมกบภวงคจตทเปน อนนตรปจจยแกภวงคจลนะ ฯ อาจารยพวกอนกลาววา (ปสาท) เกดพรอมกบอาวชชนะจต ฯ คาวา เมอภวงคไหว ๒ ครง ความวา เมอภวงคเปนไป ๒ ครง ในอารมณทจตดวงกอนถอเอาแลวนนแล โดยเปนความไกล กลาวคอความเปนเหตเกดแหงวญญาณทไมเหมอน- กน (โยชนาเปน - จลวนเสน ดวยอานาจความไหว ) ฯ จรงอย เมอ อารมณกระทบประสาททง ๕ โดยอานาจแหงการกาหนดสวนสมควร ความสบตอแหงภวงคจะขาดลงดวยอานภาพแหงการกระทบทประสาท แตไมขาดลงโดยทนททนใด เกดขน ๒ ครงแลวจงขาดลง เปรยบ เหมอนบรษผวงไปดวยความเรว แมอยากหยดยน กจะกาวไปสกกาว ๒ กาวแลวนนแหละ จงหยดยนได (ตอเมอกาวไปได ๒-๓ อยางทาน) ฉะนน ฯ บรรดาจต ๒ ดวงนน จตดวงท ๑ เกดขน เหมอนเขยา ความสบตอภวงค เพราะฉะนน ทานอาจารยจงเรยกวา ภวงคจลนะ


ดวงท ๒ เรยกวา ภวงคปจเฉทะ เพราะเกดขนโดยอาการคอเขาไป ตดภวงคสนตนนใหขาดลง ฯ แตในปกรณอภธมมตถสงคหะน ทาน พระอนรทธาจารยกลาวจตทง ๒ ดวงไวโดยไมแปลกกนวา เมอภวงคจต ไหว ๒ ครง ดงน ฯ [อธบายอปมาภวงคจตไหว] มคาถามสอดเขามาวา กเมอรปเปนตนกระทบทประสาทแลว วญญาณทอาศยในประสาทนนเทานนควรไหน มใชหรอ กภวงคท อาศยหทยวตถควรไหนอยางไร ฯ แกวา เพราะเนองเปนอนเดยวกน ดวยอานาจสนตต ฯ เหมอนอยางแมลงวนจบอยทกอนกรวด ซงวาง อยบางพนกลองขางหนง เมอเขาเอาไมเปนตนตพนกลองอกขางหนง เมอกอนกรวดไหวไปตามความไหวแหงกลองหนงและเชอกเปนตนโดย ลาดบ แมลงวนยอมบนไปฉนใด เมอรปเปนตนกระทบทประสาทแลว กฉนนนนนแล เมอมหาภตรปซงเปนทอาศยของประสาทนนไหวแลว ครนหทยวตถไหวไปตามความไหว แมแหงรปนอกนนทเนองดวย มหาภตรปนนโดยลาดบ ภวงคทอาศยหทยวตถนนยอมเปนไปโดยอาการ คอเคลอนไหว ฯ สมดงคาททานธรรมปาลาจารยกลาวไววา เมอรปารมณเปนตนกระทบวตถอน (คอ ประสาท) แลวภวงคทอาศยวตถอน (คอ หทยวตถ) กไหวตาม เพราะเนองเปน อนเดยวกน บณฑตกลาวไวโดยเปรยบ- เทยบดวยกอนกรวดดงทกลาวแลว ฯ


[อธบายการเหนรปของจกษ] บทวา ภวงคโสต แปลวา หวงแหงภวงค ฯ บทวา อาวชเชนต คอทาการนก ดจกลาววา นชออะไร ฯ บทวา ปสสนต แปลวา เหนโดยประจกษ ฯ มคาถามสอดเขามาวา จกขนทรยเทานน ยง กจคอการเหนใหสาเรจโดยพระบาลวา เหนรปดวยนยนตา ไมใช วญญาณมใชหรอ ฯ แกวา คาททานกลาวนไมเปนจรงอยางนน เพราะ รปไมสามรรถเหนรปได เพราะเปนอายตนะมด กถาหากวาจกขนทรย นน จะเหนรปไดไซร เมอเปนเชนนน จกขนทรยแมมความ พรอมเพรยงดวยวญญาณอน พงพองกนในการเหนรป ฯ มคาถาม อกวา "ถาวญญาณยงกจคอการเหนนนใหสาเรจได วญญาณกจะพง เหนรปทมวตถอนคนได เพราะไมตองเนองกบอะไร ฯ แกวา การเหน รปแมทมวตถอนคน จะมไดหรอ (เพราะวา) รปใดทตงอยภายใน มภายในแกวผลกเปนตนไมเนองดวยแสงสวาง และรปใดทมวตถอน มฝาเรอนเปนตนบงไว ถงเนองดวยแสงสวางนน วญญาณกไมเกดในรป ทง ๒ นน เพราะไมมปจจยคอแสงสวางนน เพราะเหตนน การรบ (การเหน) รปนน ดวยจกขวญญาณจงไมม " แตในพระบาลวา จกขนา น มอธบายวา การเหนรปดวยทวารนน ซงเปนตนเหต ฯ อกอยางหนง อธบายวา กรยาคอการเหนของวญญาณผอาศย พระผม- พระภาคตรสวา เนองดวยจกขซงเปนทอาศย ดจในประโยควา เตยงโห ฯ


[อธบายวถจต] บทวา สมปฏจฉนต ไดแก เปนเหมอนรบรปนนนนแลไว ฯ บทวา สนตรยมาน คอ เปนเหมอนกาหนดรปนนนนแลดวยด ฯ ชวนะทชอวาไดปจจย เพราะอรรถวา ตนไดปจจย ดวยอานาจ โยนโสมนสการ ฯ สมพนธความวา ชวนะอยางใดอยางหนงทได ปจจยแลว ฯ ชวนะแม ๖ และ ๕ ยอมเปนไปในเวลาสลบ และใน เวลาใกลจะตาย เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาววา โดยมาก ฯ บทวา ชวนนพนธาน ความวา ตดตามชวนะไปชวเวลาเลกนอย ดจกระแสแมนาไหลตามเรอททวนกระแสนาไปฉะนน ฯ อารมณของ ชวนะนน เปนอารมณของวบากเหลาน เพราะฉะนน วบากเหลานน จงชอวาตทารมณ ดวยอานาจการลบบททามกลาง ดจในคาวา พรหมสโร เปนตน ฉะนน ฯ วบากเหลานนดวยเปนตทาลมพนะดวย เพราะฉะนนจงชอวาตทาลมพนปากะ ฯ บทวา ยถารห คอ ตามสมควร แกอารมณชวนะและสตว ฯ แตวา ทานอาจารยจกประกาศความเปน ไป (ของตทาลมพนะ) โดยประการอยางนนเสยเองทเดยว ฯ บทวา ภวงคปาโตว ความวา เหมอนจตตกไปดวยอานาจแหงภวงค ไม เปนไปดวยอานาจแหงวถจต ฯ มคาอธบายททานกลาวไววา จต เกดดวยอานาจภวงค ฯ กในอธการน พระอรรถกถาจารยนาอปมาดวย มะมวงเปนตนมาไว เพอเขาในความเปนไปแหงวถไดโดยงาย ฯ บรรดาอปมาเหลานน พงทราบเฉพาะอปมาดวยมะมวง ดงตอไปน คอ :-


[อธบายอปมาวถวต] ไดยนวา บรษคนหนง นอนคลมตวตลอดศรษะอยทโคนตน มะมวงทมผล ตนขนดวยเสยงมะมวงผล ๑ ซงหลนลงในทใกล ๆ เลกผาออกจากศรษะ ลมตาขนเหนแลวเกบมะมวงนนมา บบดแลว ดมกลน รวาเปนมะมวงสก จงรบประทานกลนมะมวงทอยในปากเขา ไปพรอมทงเสมหะ แลวนอนหลบไปในทนนนนแลอก ฯ บรรดากาล ทง ๙ มกาลนอนกเปนตนนน เวลาของภวงค เหมอนเวลาท บรษนนนอนหลบ ฯ เวลาทอารมณกระทบทประสาท เหมอนเวลาท ผลมะมวงหลน ฯ เวลาแหงอาวชชนะ เหมอนเวลาทตนขนดวย เสยมะมวงหลน ฯ เวลาจกขวญญาณเปนไป เหมอนเวลาทลมตาขน มองด ฯ เวลาแหงสมปฏจฉนนะ เหมอนเวลาเกบ (ผลมะมวง) ฯ เวลาแหงสนตรณะ เหมอนเวลาบบด ฯ เวลารบประทาน ฯ เวลาแหง ตทาลมพนะ เหมอนเวลากลนมะมวงทอยในปากเขาไปพรอมกบ เสมหะ ฯ เวลาแหงภวงคใหม กเหมอนเวลานอนหลบอก ฯ กดวย อปมาน ทานแสดงอรรถชาตอะไรไว ฯ ทานแสดงความทธรรม ทงหลายไมปะปนกนและกนดวยอานาจแหงกจอยางน คอ เพยงการ กระทบทประสาทเทานน เปนกจของอารมณ ฯ เพยงการราพงถง อารมณเทานน เปนกจของอาวชชนะ ฯ เพยงแตการเหนเทานน เปน กจของจกขวญญาณ ฯ และเพยงแตการรบเปนตนเทานน เปนกจของ สมปฏจฉนนะเปนตน ฯ สวนการเสวยรสแหงอารมณ เปนกจของชวนะ อยางเดยว ฯ และการเสวนรสแหงอารมณทชวนะนนเสวยแลวนนแล


เปนกจของตทาลมพนะ ฯ กจตทเปนไปอยอยางนพงทราบวา เปนไป ดวยอานาจจตนยมเทานน ดจฤดนยมและพชนยมเปนตนฉะนน แมเมอ ไมมการกผชกจง โดยนยเปนตนวา ทานทชอวาอาวชชนะ จงมในลาดบ แหงภวงค ทานมชอวาทสสนะเปนตนอยางใดอยางหนง จงมในลาดบ แหงอาวชชนะ ฯ สมพนธความวา ดวยอานาจแหงจตตปบาทเพยงเทาน ๑๗ ขณะจตกเตมบรบรณ ฯ [อธบายตทาลมพนะไมเกด] บทวา อปปโหนตาตตก คอ ลวงไปไมเพยงพอ ฯ คาวา นตถ ตทาลมพนปปาโท ความวา ตทาลมพนะไมเกดในมหนตารมณ ซงมอายชว ๑๔ ขณะจต (เทากบขณะจต ๑๔ ดวง) เพราะอารมณ ดบไปเสยกอน ฯ จรงอย ในวถเดยวกน เมอจตบางเหลามอารมณเปน ปจจบน จตบางเหลาจะมอารมณเปนอดตไมไดตอจากชวนะเกด ใน อารมณแมมอายชว ๑๕ ขณะจต ยงเหลอเพยงขณะจตเดยวเทานน เพราะฉะนน ความเกดขนแหงตทาลมพนะ ๒ จงไมม เพราะม อารมณไมเพยงพอแกการเกดตทาลมพนะ ๒ ครง เพราะเหตนน แมตทาลมพนะท ๑ กไมเกด ฯ จรงอย ตทาลมพนะเกด ๒ ครงเทานน พระผมพระภาคทรงกาหนดไวในพระบาล เพราะวาระจตเพยง ๒ วาระมาในวาระทงปวง ในการคานวณความเปนไปของจตวา "วาระ จตเพยง ๒ วาระเทานน มาในตทาลมพนะ " ฯ แตคาททานอนรทธา- จารยกลาวไวในปรมตถวนจฉยวา ตทาลมพนะ มครงเดยว


หรอ ๒ ครง อาวชชนะเปนตนมครงเดยว ดงน พงเหนวา ทาน กลาวไปตามแนวมตของทานมชฌมภาณกาจารย ฯ กเพราะวาทะของ ทานมชฌมภาณกาจารย ถกคดคานเสยแลว ในสมโมหวโนทน เพราะเทยบกนไมไดกบพระบาลทกลาวแลวในหนหลง เพราะเหตนน แมทานอาจารยจงไมไดกลาวตทาลมพนะเกดครงเดยวไว ในปกรณ อภธมมตถสงคหะน และในนามรปปรเฉท เพราะตทาลมพนะเกด ครงเดยว ตนมไดประสงคเอาเลย ฯ ทานอาจารยกลาววา เพราะแมชวนะไมบงเกด โดยอธบายวา อารมณแมมอายชว ๖ ขณะจตทเหลอตอจากโวฏฐพพนจตเกดขน ก ยงไมเปนปจจย เพอใหชวนะเกดขนได เพราะเปนอารมณออนแอ รอบดาย โดยความเปนอารมณมอายนอย อนชวนะเมอจะเกด ยอม เกดในอารมณมอาย ๗ ชวขณะจต โดยกาหนดแนนอน ฯ ก ตวา ปจจยตวน ลงในเหต ฯ มอธบายวา เพราะความไมเกดขนแมแหง ชวนะ ฯ แมเมอจะถอเอาความอยางอน ปพพกาลกรยาจะเปนศพท มกตตาเสมอดวยอปรกาลกรยาไมไดเลย ฯ บทวา ทวตตกขตต แปล วา ๒ ครง หรอ ๓ ครง ฯ แตบางอาจารยกลาววา บทวา ตกขตต น มประโยชนเพยงเพอทาถอยคาใหไพเราะ ฯ แตคานนเปนเพยง ความเขาใจของเกจอาจารยเหลานน ฯ จรงอย แมเมอทานจะกลาววา โวฏฐพพนจตเทานนเปนไป ๒ ครง ดงน ถอยคาจะไมไพเราะกหา มได ฯ ในอรรถกถาเปนตนกไมมคาทจะตดรอนความเปนไป ๓ ครง แหงโวฏฐพพนจต ฯ และแมทานอาจารยชาวสหลทแตอรรถกถาใน


ปกรณนน ๆ มปกรณชอวาอภธมมาวตารเปนตน อธบายอยางนแลว จงสงวรรณนาความอยางนวา ๒ ครงบาง ๓ ครงบาง ดงน ฯ สอง บทวา โวฏพพนเมว ปวตตต ความวา โวฏฐพพนจตเทานน ยอมเกดขนบอย ๆ ฯ แตวา ความเปนไปแหงจตยงไมถงโวฏฐพพนะ นนแลว จะกลบมาตงอยในจกขวญญาณเปนตน ในระหวางไมม ฯ สวนทานอานนทาจารย แสดงอธบายในความเปนไปแหงวถจตใน ปรตตารมณนวา เมออาวชชนะบงเกด โวฏฐพพจตพงเปนไปโดย ความเปนอนนตรปจจย แกชวนะทเปนกศล อกศล และกรยา ซงเปนฝายกามาวจรเทานน โดยสวนเดยว ไมเปนไปโดยประการอน เพราะอาวชชนะเปนอนนตรปจจยแกกศลแลอกศล ทานกลาวไววา อาวชชนะเปนปจจยโดยอนนตรปจจย แกกศลขนธ แกอกศลขนธ และ เพราะภาวะแหงโวฏฐพพนะกบอาวชชนะไมมอรรถอยางอน เพราะ- ฉะนน จงควรกาหนดปรตตารมณโดยความไมบรบรณ (ไมเตมท) แหงชวนะ เพราะอาวชชนะมกาลงนอย ในคราวสลบเปนตนไมควร กาหนดโดยความเปนไป ๒-๓ ครง แหงโวฏฐพพนะ ฯ แมทาน อานนทาจารยจะแสดงไวอยางนกจรง ถงอยางนน ตเหตกวบาก (วบากมเหต ๓) ททานกลาวไวโดยความเปนอนนตรปจจยนนแล เปนไปดวยอานาจจตจตของพระขณาสพทงหลาย ไมถงความเปน อนนตรปจจยแกจตบางดวง เพราะฉะนน นกปราชญไมสามารถ กลาวไดวา แมโวฏฐพพนะกไมเปนอนนตรปจจย แกกศลชวนะ และอกศลชวนะเปนตน ดวยความเปนปจจยทบกพรอง ดจตเหตก-


วบากเหลานน ฯ เพราะเหตนน นกปราชญพงกาหนดปรตตารมณ ในคาวา โวฏฐพพนะเปนไป ๒ ครงนตามนยทมาในอรรถกถาทงหลาย เทานนนนแล ฯ สองบทวา นตถ วถจตตปปาโท ความวา ความเกดแหงวถจต ไมม เพราะอตปรตตารมณแมมอายชว ๗ ขณะจต โดยทสดอยางสงกไม เพยงพอเพอใหโวฏฐพพนะเกด ๒ ครงได ฯ มอธบายวา จตเปนเหมอน ตกภวงค ฯ เพอแสดงผลแหงอวธารณะ ในบทวา ภวงคจลนเมว ทานอาจารยจงกลาววา ไมมวถจตเกด ฯ แตอาจารยพวกอนแสดงผล แหงอวธารณะวา ไมมภวงคปจเฉทะ ฯ แตคานน สาเรจแลวดวย คาวา ไมมวถจตเกดนนแล แมเมอมวถจตเกดขน ภวงคกขาดไป ฯ แตเพราะภวงคทานมไดกลาวแยกกนไวเปนแผนก โดยชอวาภวงคปจ- เฉทะ แมในหนหลง ในอธการแหงอตปรตตารมณน ทานอาจารย จงกลาวคาวา ไมมวถจตเกด ดงน ไวโดยไมแปลกกน ฯ ปจฉมวาระ เทานน ทานอนรทธาจารยกลาวไว ในปกรณอภธมมตถสงคหะน ดวยอานาจโมฆวาร เพราะไมมวถจตเกดโดยประการทงปวง ฯ แตใน ปกรณอน (คอปรมตถวนจฉย) แมวาระท ๒ และวาระท ๓ ทาน กลาววา โมฆวาร เพราะวางจากตทาลมพนะและชวนะ ฯ [อธบายวสยปวต] บทวา อาลมพนภตา คอ เปนวสยและเปนปจจย ฯ จรงอย แมปจจย บณฑตกเรยกวาอารมณ ดจในประโยคเปนตนวา มาร ยอมไดโอกาส มารยอมไดอารมณ ฯ เพราะเหตนนนนแล บรรดา


วาร ๔ เหลาน คาวา วสยปวตเปนอารมณแมของโมฆวาร ดงน สาเรจแลว ฯ จรงอย อตปรตตารมณ ยอมเปนปจจยของการบญญตวา โมฆวารได ฯ กเมอถอเอาความอยางอน ปจฉมวารไมมความเปนไป ในอตปรตตารมณ เพราะภวงคจลนะเปนไปในอารมณของตน ๆ เทานน เพราะฉะนน คาวา เปนอารมณของวาระทง ๔ กจะเปน คาทถอเอาไมด (กลาวไวไมด) ฉะนแล ฯ วถจตเมอเกดขนใน ปญจทวารตามสมควร คอตามสมควรแกทวารนน ๆ ตามสมควรแก ปจจยนน ๆ และตามสมควรแกอารมณเปนตนนน ๆ ยอมมเพยง ๗ ดวงเทานนโดยไมแปลกกน คอ อาวชชนะ ๑ ทสสนะเปนตน ๑ สม- ปฏจฉนนะ ๑ สนตรณะ ๑ โวฏฐพพนะ ๑ ชวนะ ตทาวมพนะ ๑ อกนยหนง จตตปบาท คอเฉพาะจตทกาลงเกดขนโดยอานาจจตทเกด ทละดวง ๆ ม ๑๔ ดวยอานาจอาวชชนะเปนตนทง ๕ ชวนะ ๗ และ ตทาลมพนะทง ๒ แตโดยพสดารวถจตมถง ๕๔ ดวง เพราะกามาวจร- จตทงหมดทเดยว เกดในปญจทวารนน ตามเหมาะสมแกการเกด ฯ บทวา เอตถ คอ ในวสยปวตสงคหะ ฯ [อธบายวภตารมณและอวภตารมณ] จตทเปนไปในมโนทวาร มอารมณเปนทงอดตและอนาคต เพราะ- ฉะนน นกปราชญจงไมสามารถทาการกาหนดอารมณของจตทเปนไปใน มโนทาวารเหลานน ดวยสามารถอตมหนตารมณเปนตน เพราะฉะนน เพอจะกาหนดอารมณนนดวยอานาจวภตะและอวภตะเทานน ทาน อาจารยจงไดกลาวคาเปนตนวา ถาอารมณปรากฏชด ดงน ฯ บทวา


เอตถ คอ ในมโนทวาร ฯ จต ๔๑ ดวง ยอมเปนไปในมโนทวาร เพราะจต ๑๓ ดวง ซงเปนแผนกหนงตางหากในปญจทวาร ดวยอานาจ ทวปญจวญญาณและมโนธาตทง ๓ ไมเปนไปในมโนทวารนน ฯ ปรตตชวนนย (นยททานกลาวไวในปรตตชวนะ) จบ ฯ [อธบายอปปนาชวนะ] ความตางแหงวภตารมณไมม เพราะอปปนาเกดในเวลาอารมณ แจมแจง (ปรากฏชด) เทานน ฯ สมพนธความวา แทจรง บรรดา ชวนะทเปนมหคคตะแลวโลกตตระ ๒๖ นน ชวนะใดชวนะหนงลงส อปปนาวถ ฯ ประกอบความวา เมอชวนะในชวนะหนงเกดขนตาม ลาดบ โดยชอวา บรกรรม อปจาร อนโลม และโคตรภแลวดบไป ฯ จรงอย จตดวงท ๑ ชอวาบรกรรม เพราะเปนบรกรรมของอปปนา คอเพราะปรงแตงอปปนา ฯ ดวงท ๒ ชอวาอปจาร เพราะเทยวไปใกล อปปนา ฯ แทจรง แมธรรมทไมใกลเกนไป มความเปนไปไมไกล เกนไป กชอวาสมปจาร (มปรกตเทยวไปในทใกล) ฯ อกนยหนง ชอวาอปจาร เพราะอรรถวา เทยวไปใกลชดอปปนา ฯ ดวงท ๓ ชอ วาอนโลม เพราะอนกลแกบรกรรมแมในบรพภาค และแกอปปนาใน เบองบน ฯ ดวงท ๔ ชอวาโคตรภ เพราะครอบโคตรกามาวจรและ โคตรปถชน เพราะอบรมคอพอกพนมหคคตโคตรและโลกตตรโคตร ฯ ชอทง ๔ นยอมไดในเวลาเปนไป ๔ ครงโดยไมเหลอ ฯ แตในเวลา เปนไป ๓ ครงไดตามชอวาอปจาร อนโลมและโคตรภเทานน ณ แตวา ในอรรถกถาทานกลาวชอมบรกรรมเปนตน แหงบรกรรมอปจาร และ


อนโลม ๒ หรอ ๓ ดวงขางตน แมโดยไมแปลกกน ฯ จรงอย ม อธบายวา ๔ ครง หรอเพยง ๓ ครง โดยควรแกอปปนาทจะพง เกดเปนดวงท ๕ หรอท ๔ ฯ เพอแสดงวาระทไดอยแกชอ มบรกรรม เปนตนโดยไมเหลอเศษ ทานอาจารยจงกลาวคาวา ๔ ครง ไวในเบอง ตน ฯ กลาวคาวา ท ๕ ไวในทสด ดวยสามารถลาดบการคานวณ ฯ บทวา อถารห คอ ตามสมควรแกบคคลผเปนขปปาภญญา และทนธาภญญา ฯ จรงอย อปปนาจตท ๔ เกดแกขปปาภญญาบคคล ในลาดบแหงกามาวจรชวนะเปนไป ๓ ครง ฯ อปปนาเกดท ๕ แก ทนธาภญญาบคคล ในลาดบแหงชวนะเปนไป ๔ ครง ฯ พงเหนสนนษ- ฐานวา กเพราะอนโลมไมไดการเสพคน จงไมอาจจะใหโคตรภเกด ขนได และชวนะท ๖ และท ๗ แมทไดการเสพคน กไมอาจตงอย ไดดวยอานาจอปปนา เพราะเปนชวนะใกลตอภวงค เหมอนบรษผอย ใกลเหวฉะนน ฯ เพราะฉะนน อปปนาจะมตากวาชวนะท ๔ หรอ สงกวาชวนะท ๕ ไมได ฯ [อธบายอปปนาวถ] บทวา ยถาภนหารวเสน คอ ตามสมควรแกการนาจตไปใน สมถภาวนา และวปสสนาภาวนา อนสมควรแกรปอรปและโลกตตระ ซงเปนมรรคผล ฯ ววถแหงอปปนา ชอวาอปปนาวถ ฯ เมอทานอาจารย กลาวคาเพยงเทานวา ตอจากนน จตกเปนเหมอนตกภวงค ชนทงหลาย จะพงถอเอาวา ตอจากอปปนาหยงลงสชวนะท ๔ หรอท ๕ แลว จตจงเปนเหมอนตกภวงค ผลจตในลาดบแหงมรรค และฌานผลจตใน


วถสมาบต ไมมบอยครง เพราะฉะนน ทานจงกลาวคาวา อปปนาวสาเน ดงนไวอก ฯ ไดยนวา พวกนกายนตรกะ (พวกภกษนกายอนจากพวก มหาวหาร) พรรณนาความเปนไปแมแหงกามาวจรชวนะ ๒-๓ ครง เพอความเตมแหงชวนะท ๗ ตอจากอปปนาทเกดคราวแรก ในบรรดา โลกยอปปนา เพราะฉะนน เพอคดคานมตของพวกนกายนตรกะนน ทานอาจารยจงกลาวบทมอวธารณะวา ภวงคปาโตว ดงน ฯ บทวา ตตถ คอ ในกามาวจรชวนะทประกอบดวยญาณทง ๘ เหลานน และ ในชวนะทเปนมหคคตะและโลกตตระ ๒๖ เหลานน ฯ อกนยหนง บท วา ตตถ คอ ในอปปนาชวนวาระนน ฯ [อธบายชวนจต] บทวา โสมนสสสหคตชวนานนตร คอ ในลาดบแหงกศล- ชวนะและกรนาชวนะทง ๔ ทสหรคตดวยโสมนส ฯ บทวา โสม- นสสสหคตาว ความวา อปปนาเฉพาะทสหรคตดวยโสมนส ดวย อานาจฌานหมวด ๔ และมรรคผลของพระอรยบคคลผสกขวปสสก เปนตน (พงหวงได), แตอปปนาแมสหรคตดวยอเบกขาไมพงหวง ไดในลาดบแหงชวนะทสหรคตดวยโสมนส เพราะภาวะแหงเวทนา ทแตกตางกนเปนอาเสวนปจจยแกกนและกน พระผมพระภาคมได ยกขนไวในคมภรปฏฐาน ฯ บทวา ปาฏกงขตพพา คอ พงยกยอง มคา อธบายวา พงปรารถนา ฯ บทวา ตตถาป ความวา แมในชวนวาระ ทมเวทนาอนเดยวนน ฯ บทวา กสลชวนานนตร ความวา กศล- ชวนะยอมตงมนในลาดบแหงกศลชวนะ ประกอบดวยญาณทง ๔ อยาง


ไมใชกรยาชวนะตงมน เพราะเกดดวยสนดานทตางกน อธบายวา และ ผลทง ๓ เบองตา ยอมสาเรจไดในวถสมาบต ฯ บทวา สขป มหา ความวา อปปนา ๒๓ ดวยอานาจฌานหมวด ๔ ทเปนโลกยะและ โลกตตระ เวนผลอนเลศ วบาก และกรยา เกดตอจากศลชวนะทงคท มเหต ๓ ซงสหรคตดวยโสมนส, อปปนาปญจมฌาน ๑๒ (เวนผลอน เลศ วบาก และกรยา) อยางนนเหมอนกน เกดจากอเบกขาชวนะ คอตอจากกศลชวนะมเหต ๓ ทงค, อปปนา ๘ ดวยอานาจกรยาฌาน ทง ๔ หมวดและผลอนเลศทง ๔ เกดมตอจากกรยาชวนะทมความสข (กรยาชวนะทสหรคตดวยโสมนส) คอตอจากกรยาชนะทงคทมเหต ๓ อปปนา ๖ ดวยสามารถแหงรปารปกรยาทง ๕ ทสหรคตดวยอเบกขา และผลอนเลศแตอเบกขาชวนะ คอตอจากอเบกขาชวนะทงค ฯ บทวา เอตถ คอ ในอธการแหงวถสงคหะ ฯ บทวา สพพตถาป คอ ทง ในปญจทวาร ทงในมโนทวาร ฯ [อธบายอารมณของวบากจต] บทวา อฏเ คอ ในอฏฐมชฌตตารมณ (อารมณทชอบใจปาน กลาง) ฯ จรงอย ทานอาจารยจกแยกกลาวอตอฏฐารมณไวตางหาก ฯ สมพนธความวา ในอฏฐารมณ ปญจวญญาณ สมปฏจฉนนะ สนตรณะ และตทาลมพนะ เปนกศลวบาก ฯ แตในอฏฐารมณสนตรณะและ ตทาลมพนะ สหรคตดวยอเบกขาเทานน เพราะฉะนน ทานอาจารยจง กลาววา แตในอตอฏฐารมณ สหรคตดวยโสมนสอยางเดยว ฯ จรงอย วบาก (จต) ซงเปนไปตามอานภาพของกรรมประกอบดวยเวทนาตาม


อารมณอยางเดยว ยอมมได เพราะไมมการกาหนดถอเอา เพราะ วบาก (จต) นน ไมมการกาหนด ดจเงาหนาในกระจกฉะนน ฯ แตการทกศลและอกศลถอเอาโดยอาการคอพอใจปานกลาง และไมพอใจ ในอตอฏฐารมณกด โดยอาการคอพอใจ และพอใจปานกลางใน อนฏฐารมณกด ยอมมได เพราะเปนไปในสนดานทยงละวปลลาส ไมได ฯ จรงอยางนน สาหรบพวกคนไมมศรทธาเปนตน แมในอต- อฏฐารมณมพระพทธเจาเปนตน กมชวนะประกอบดวยอเบกขา ฯ แต สาหรบพวกเดยรถยเปนตนมชวนะประกอบดวยโทมนส ฯ อนง สาหรบ พวกคนผมความลกซงเปนปกตเปนตน มชวนะประกอบดวยอเบกขา ในอารมณปฏกล (นาเกลยด) ฯ แตสาหรบสตวมพวกสนขเปนตน มชวนะประกอบดวยโสมนสในอารมณปฏกลนน ฯ แตวบาก (จต) ท เปนไปในภาคกอนและหลง ยอมเปนไปตามวตถนนแล ฯ อนง วบาก (จต) เปนไปในภาคกอนและภาคหลง ของพวกสนขเปนตนซงกาลง ชนใจในการเหนของไมสะอาด กเปนไปตามอารมณเหมอนกนฉะนแล ฯ สวนเหตในความทจกขวญญาณเปนตน แมเปนไปอยในอตอฏฐารมณ และอนฏฐารมณ กสหรคตดวยอเบกขา ขาพเจาไดกลาวไวแลวใน หนหลงนนและ ฯ บทวา ตตถาป คอ แมในตทาลมพนะ ฯ บทวา โสมนสสสหคตกรยาชวนาวสาเน คอ ในทสดกรยาชวนะทง ๕ ท สหรคตดวยสขทงทเปนสเหตกะและอเหตกะ (มเหตและไมมเหต ) ฯ แมกรยาชวนะทงหลาย ยอมเปนไปตามสมควรแกอารมณเหมอนกน


เพราะจตวปลลาสไมมแกพระขณาสพทงหลาย เพราะฉะนน ทานอาจารย จงกลาวคาวา ในทสดแหงกรยาชวนะทสหรคตดวยโสมนส ดงนเปน ตน ฯ แตอาจารยบางพวกกลาววา ในคมภรปฏฐาน พระผมพระภาค ตรสตทาลมพนะไวในลาดบแหงชวนะทเปนกศล และอกศลเทานนวา เมอกศลากศลชวนะดบไป วบาก (จต) กเกดขน โดยเปนตทาลมพนะ เพราะฉะนน ไมมตทาลมพนะเกดในลาดบแหงกรยาชวนะ ฯ ขาพเจา จะกลาวแกในคาของเกจอาจารยนน ฯ ถาวาพระผมพระภาคเจาพงตรส ตทาลมพนะไวแมในลาดบแหงอพยากฤตไซร ชนทงหลายผฟงอย กจะ พงรความเปนไปแหงตทาลมพนะนน แมในลาดบแหงโวฏฐพพนะ ใน ปรตตารมณได เพราะเหตนน พระผมพระภาคจงไมตรสตทาลมพนะ ไวในลาดบแหงกรยาชวนะ แตไมตรสไว เพราะหาไมได กไมใช ฯ จรงอย การไมตรสธรรมชาต แมทหาไดอย ไวในทบางแหง ดวยพระ ประสงคบางอยางยอมปรากฏ เชนในธรรมสงคหะ หทยวตถ แมหาได อย พระผมพระภาคกมไดตรสไว เพอจะเลยงความแตกตางแหงเทศนา ดวยประการฉะนและ ฯ [โสมนสและโทมนสไมเกดในลาดบกน] แตในทสดแหงชวนะทสหรคตดวยโทมนส ตทาลมพนะและ ภวงค สหรคตดวยอเบกขาอยางเดยว ไมสหรคตดวยโทมนส เพราะ โสมนสกบโทมนสมสภาพผดกน เพราะเหตนนนนแล ในคมภร ปฏฐาน พระผมพระภาคจงไมทรงยกโสมนสขน ในลาดบแหงโทมนส และไมทรงยกโทมนสขน ในลาดบแหงโสมนส ฯ จรงตามนน ใน


เวทนาตกะ พระผมพระภาคเจาตรสวาระแหงอนนตรปจจยไวเพยง ๗ เทานน อยางน คอ ธรรมทประกอบดวยสขเวทนา และทกขเวทนา ตรสไวเวทนาละ ๒ วาระ ๆ โดยความเปนอนนตรปจจย แกธรรมท ประกอบดวยเวทนาอนเสมอของตน ๆ และแกธรรมทประกอบดวย อทกขมสขเวทนา, แตธรรมทประกอบดวยอทกขมสขเวทนาตรสไว เวทนาละ ๓ วาระ โดยความเปนอนนตรปจจยแกธรรมทประกอบดวย เวทนาอนเสมอกน และแกธรรมทประกอบดวยเวทนา ๒ นอกน โดย บาลมอาทวา ธรรมทประกอบดวยสขเวทนา เปนปจจยโดยอนนตรปจจย แกธรรมทประกอบดวยสขเวทนา ดงน ฯ กถาวา โสมนสจะพงบงเกด ขนในลาดบแหงโทมนสหรอโทมนสจะพงเกดขนในลาดบแหงโสมนส ไซร จะตองเพมขน ๒ วาระ ดวยอานาจแมแหงธรรมทประกอบดวย สขเวทนาและทกขเวทนาเปนอนนตรปจจยแกกนและกนแลว จงตรส เปน ๙ วาระ ฯ แตไมตรสไวอยางน ฯ เพราะเหตนน (คอเพราะ เหตทไมตรสไวนน) โสมนสและโทมนสเหลานน จงไมเกดขนในลาดบ แหงโทมนสและโสมนส ฯ [อธบายการกาหนดตทาลมพนะ] กแล แมการกาหนดน ทานอาจารยไดอนญาตไวในอธการแหง การกาหนดตทาลมพนะน โดยคาเปนอาทวา ในทสดแหงกรยาชวนะ อนสหรคตดวยโสมนส ดงตอไปน :- ในตทาลมพนะทง ๕ ทสหรคตดวยโสมนส ตทาลมพนะดวงหนง ยอมเกดมตาม


สมควร แตชวนะทเปนกามาวจรกศล และชวนะทเปนอกศล เวนปฏฆะ และ ชวนะทเปนกรยา สหรคตดวยโสมนส ฯ ในตทาลมพนะทง ๖ ทสหรคตดวยอเบกขา ตทาลมพนะดวงหนง มโดยสมควร ตาม ลาดบ แตชวนะทสหรคตดวยอเบกขา ทงทเปนอกศล ทงทเปนกามาวจรกศล ทงทเปนกรยา ฯ แทจรง การกาหนดตทาลมพนะดวยชวนะน เปนเรองทไม เปลยนแปลง ฯ แตการกาหนดตทารมณ ซงเปนไปโดยนยทอาทวา ตทารมณทประกอบดวยญาณ มตอจากชวนะอนประกอบดวยญาณ ดงน เปนเรองทไมแนนอน ฯ จรงอย บางครงเมอกศลชวนะของ บคคลผสงสมแลวในอกศลชวนะโดยมาก แลนไปแลว หรอบางครง เมออกศลชวนะของบคคลผสงสมแลวโดยมากในกศลชวนะแลนไปแลว ตทารมณเปนอเหตกะ แมตอจากตเหตกชวนะ ยอมมโดยความ คนเคยทเปนไปในลาดบแหงอกศลชวนะ อนง แมตทารมณเปนไตร- เหต ตอจากอกศลชวนะ ยอมมโดยความคนเคยทเปนไปแลวใน ลาดบแหงกศลชวนะ ฯ แตไมมคาทจะพงกลาวเลยในความเปนไปแหง ตทารมณ ดวยกรรมอน นอกจากรรมผใหเกดปฏสนธ ฯ เพราะ ฉะนนและ พระผมพระภาคจงไดตรสไวในคมภรปฏฐานวา พระโยค ยอมเหนอเหตขนธแจมแจงโดยความเปนสภาพไมเทยง เปนทกข เปน


อนตตา เมอกศลากศลดบไปแลว อเหตกวบากจตตปบาท ยอมเกดขน โดยความเปนตทารมณ เมอกศลากศลดบไปแลวอเหตกวบากจตตป- บาทยอมเกดขน โดยความเปนตทารมณ ดงน ฯ บทวา ตสมา สมพนธความวา เพราะเหตทตทารมณและภวงค สหรคตดวยอเบกขาเทานนมในทสดแหงโทมนสชวนะ ฯ ฉะนน ตทารมณ ทสหรคตดวยอเบกขา จงเกดในทสดแหงโทมนสชวนะ ฯ แมความ ไมมแหงการตกภวงค ยอมเปนอนทานอาจารยแสดงไว ดวยบทวา โสมนสสปฏสนธกสส นแล เพราะโสมนสไมมในลาดบแหงโทมนส เพราะฉะนน ทานอาจารยจงไมกลาวความไมมแหงการตกภวงคนน กาหนดความไมมตทาลมพนะอยางเดยว จงกลาววา ถาตทาลมพนะ ไมมเกดขน ดงน ฯ อธบายวา ถาตทาลมพนะเกด คออบตไมได เพราะเมอโทมนสชวนะของสตวผมปฏสนธประกอบดวยโสมนสมเดยรถย เปนตน ผมจตกระทบกระทงแมในอตอฏฐารมณ มพระพทธเจาเปนตน แลนไปแลว ตทาลมพนะอนประกอบดวยโสมนส และตทาลมพนะ อนสหรคตดวยอเบกขาไมเกดขนในอตอฏฐารมณ ตามนยดงทกลาว แลว หรอเพราะเมอมโทมนสชวนะของบคคลผปรารภโลกยฌานทเสอม แลวดวยอสปปายะบางอยาง แลวเกดวปฏสารวา ปณตธรรมของเรา หายเสยแลว ตทาลมพนะกไมมในอารมณทไมใชกามาวจร ฯ บทวา ปรจตปพพ แปลวา ทตนสงสมมากอน คอทตนเคยยดถอแลวโดย มาก ในภพนน ฯ อธบายวา สนตรณะทสหรคตดวยอเบกขา แมเวน จากอาวชชนะ กเกดขนได ดจผลจตของทานผออกจากนโรธฉะนน


สมดงททานอาจารยทงหลายกลาวไววา ทานอาจารยทงหลาย ไมไดกลาวคานไวเลย วา จตทเวนจากอาวชชนะจะมไดอยางไร ? จะกาหนดแนนอนไมได เพราะเหนผลอน จากนโรธทเวนอาวชชนะ ฯ มคาถามสอดเขามาวา กจตดวงน ยอมเปนไปโดยกจอะไร ฯ แกวา จตดวงน ไมเปนไปโดยกจคอตทารมณกอน เพราะไมยด อารมณแหงชวนะ ทงไมเปนไปโดยกจคอสนตรณะ เพราะไมเปนไป ดวยอานาจพจารณาอารมณตามทสมปฏจฉนนจตรบไวแลว ใน ปฏสนธและจต ไมมคาจาจะตองกลาว, แตโดยเนอความทเหลอ ควรกลาวไดวา "ดวยกจคอภวงค" เพราะเปนองคแหงภพ ฯ จรงอย เนอความน แมทานอาจารยธรรมปาลเถระ กไดแสดงไวแลวเหมอน กน ฯ แตขอททานวา ปฏสนธจตและภวงคจต เปนธรรมชาต เสมอกนโดยธรรมและโดยอารมณนน พงทราบสนนษฐานวา ทาน กลาวโดยมาก ฯ การทปฏสนธจต และภวงคจตเปนธรรมชาตไม เหมอนกน ไมมเลย นอกจากทนแหงเดยว ฯ ขอวา ตมนนตรตวา ความวา ทาอเบกขาสนตรณะนนไวในลาดบแหงตน คอไมตงลงตางกน (ภวงคจงตก) ฯ อธบายวา (ภวงคตก) ในลาดบแหงสนตรณะสหรคต ดวยอเบกขานน ฯ


[ตทาลมพนะมในกามาวจร] ในคาวา กามาวจร ฯ เป ฯ อจฉนต น ทานกลาวความไว เฉพาะดงนวา ทานอาจารยทงหลาย ยอมปรารถนาตทารมณนนแล ในทสดชวนจตฝายกามาวจรเทานน เพราะเปนจตทเกดแตกรรม ม กามตณหาเปนตนเหต ฯ จรงอย ตทารมณนน อนกรรมทกามตณหา เปนเหต ใหเกดแลว ยอมเกดขนไมไดในลาดบชวนจตฝายรปาวจร อรปาวจร และโลกตตระ อนไมมสภาพเชนนน ฯ เหตไรหรอ ? เพราะชวนจตฝายรปาวจรเปนตนนน ไมใชตวใหกาเนด และเพราะ ไมมภาวะเสมอกนกบกรรมทใหกาเนด ฯ เปรยบเหมอนเดกออน ผประสงคจะออกไปนอกเรอน ยอมจะเกาะนวมอบดา หรอบคคลเชนกบ บดาออกไป ไมเกาะคนอน มราชบรษเปนตน ฉนใด ตทาลมพนจต ทเปนไปในอารมณอนจากอารมณภวงค กฉนนน ยอมจะตดจาม กามาวจรกศล และอกศล ตวใหกาเนด หรอชวนจตทเปนกรยาฝาย กามาวจร อนเชนกบชนกกรรมนนไป แตจะไมตดตามชวนจตฝาย มหคคตะและโลกตตระ อนปราศจากความเหมอนกบชนกกรรมนน ฯ อนง ทานยอมปรารถนาตทารมณสาหรบกามาวจรสตวเทานน ไม ปรารถนาแกพวกพรหม เพราะพวกพรหมไมมพชคอปฏสนธจตฝาย กามาวจร อนเปนอปนสยแหงตทารมณ ฯ หนง ทานยอมปรารถนา เฉพาะในกามาวจรธรรมทเปนอารมณ ไมปรารถนาในธรรมนอกน เพราะไมคนกน ฯ


[อปมาตทาลมพนะตดตามชนกกรรม] เปรยบเหมอนเดกผออนนน แมเมอตามบดา หรอบคคลผเชน กบบดาไป กไมตดตามเขาไปยงททตนไมคนมปาเปนตน ยอมจะตด ตามไปเฉพาะในททตนคนมลานหนามขบานเปนตนฉนใด แมตทารมณ นกฉนนน ยอมไมตดตามชวนจต (ทเปนกรยาฝายกามาวจร) นน อนเปนไปปรารภอาลมพนะทตนไมคนมรปาวจรเปนตนไป ฯ อนง เนอ ความนเราไดกลาวไวแลวเหมอนกนวา ตทารมณนยอมเปนไปเฉพาะ ในธรรมทตนคน อนเปนอารมณแหงกามตณหา เพราะเปนจตอน กรรมเนองดวยกามตณหาใหเกดนนเอง ฯ กในเรองนมคาถารวมความ ไดดงน ตทาลมพนจตยอมตดตามกรรมผใหกาเนด หรอชวนจตอนเสมอกนกรรมนนไป แต จะไมตดตามชวนจตอน โดยเปรยบการ ลลาของเดกออน ฯ ยอมไมมแมแกพวก พรหม เพราะไมมพช ฯ ความจรง ตทา- ลมพนจตน มปฏสนธจตทปรากฏวา กามาวจร เปนพช ฯ ตทาลมพนจตน เหมอนเดกออน ยอมตามชวนจตนน ไปแตในททตนคนเทานน เพราะเหต นน จงไมมในชวนจตอน ดวยอานาจ ตณหานนเอง ฯ


มคาถามสอดเขามาวา กทานไดกลาวแลววา เพราะไมมพชคอ ปฏสนธทเปนกามาวจรมใชหรอ กเมอเปนเชนนน แมจกขวญญาณ เปนตนกตองไมม ฯ แกวา จะตองไมมไมได เพราะอานภาพแหง อนทรยยงเปนไป และเพราะกาหนดจตไวในความตางแหงทวารและ วถ ฯ บทวา มนทปปวตตย ความวา ในเวลาเปนไปออน เพราะ ชวนจตทกาลงออน เพราหทยวตถหยอนกาลงในเวลาใกลจะตาย ฯ ดวย อาท ศพท ในบทวา มรณกาลาทส ทานอาจารยสงเคราะหเอา เวลาสลบเขาดวย ฯ [ปจจเวกขณะชวนจต] คาวา ภควโต ฯ เป ฯ วทนต ความวา พระอรรถกถาจารยกลาว วา การนาจต ทมอาวชชนะเปนประธานไปโดยถงยอดแหงความเปน ผมความชานาญในการคานงของพระผมพระภาคเจา ผทรงเขาฌานท เปนบท เปนแผนก ๆ แลวออกจากฌานทเปนบาทนน คานงถง ฌานธรรมเปนอยาง ๆ เพอตองการใหธารนาและทอไฟเปนไปเปนตน ในกาลททรงทายมกปาฏหารยเปนตน เพราะฉะนน ปจจเจกขณชวนจต ของพระผมพระภาคเจา ๓ หรอ ๕ ซงมองคฌานตามทพระองคทาง ราพงถงเปนอารมณยอมเปนไป ฯ กคาวา ภควโต น เปนเพยง ตวอยาง เพราะชวนจตทไมเตมทกเปนไปแมแกพระสาวกเหลาอนม พระธรรมเสนาบดเปนตน ในเวลาทากจรบดวนเหนปานน ฯ เพราะ- เหตนนแล ในอรรถกถา ทาน (พระพทธโฆษาจารย) จงกลาวคาวา กวสทถงยอดน ยอมมไดแกพระผมพระภาคเจา ในเวลาทรงทายมก-


ปาฏหารย หรอแกพระสาวกเหลาอนในเวลาเหนปานน ฯ สวนคาวา ๔ หรอ ๕ ดวงน ทานอาจารยธรรมปาลเถระกลาววา บณฑตควร ถอเอาดวยอานาจบคคลผมอนทรยแกกลาและมอนทรยออน ฯ เพราะ- เหตนน คาวาปจจเวกขณจต ๔ ดวง ยอมเปนไปแกพระผมพระภาคเจา สาหรบสาวกอน มพระสารบตรเปนตน มปจจเวกขณจตทง ๕ ดวง ดงน ดเหมอนจะถกตอง (ดเหมอนจะใชได) ฯ บทวา อาทกมมกสส คอผกระทากรรมคอความเพยงตงแตตน ฯ อปปนาทเกดแตแรก ชอวาปฐมอปปนา ฯ ทานอาจารยทาไวในใจวา ศพทททานประกอบไววา ปมกปปนาย ดงน พงมแมแกอภญญา- ชวนจต จงไดกลาววา สพพทาป ฯ ความวา อภญญาชวนจตทง ๕ ยอมแลนไปคราวเดยวเทานน ในเวลาอญญาชวนจตเกดคราวแรก และในเวลามความชานาญทบคคลสองเสพแลว ฯ มรรคนนแล ชอวา มรรคปบาท เพราะบงเกดขน ฯ บทวา ยถารห ไดแก ตามสมควร แกมรรคทเกดขนแลว เปนท ๕ หรอท ๔ ฯ จรงอย เพราะวถมอาวชชนะเดยวกน มเพยง ๗ ชวนะเปนอยาง มาก ผลจต ๓ ยอมมตอจากมรรคทเกดขนเปนท ๔ หรอผลจต ๒ ม ตอจากมรรคทเกดขนเปนท ๕ ฯ บทวา นโรธสมาปตตกาเล คอ ในกาลเปนสวนเบองตนของนโรธ ฯ บทวา จตตถารปวน ความวา บรรดาชวนจตทเปนกศลและกรยา เนวสญญานาสญญายตนชวนจตดวง ใดดวงหนงยอมแลนไป ฯ ทานอาจารยทาในใจวา พระอนาคามและ พระขณาสพเทานน ยอมเขานโรธสมาบตได พระโสดาบนและพระ


สกทาคามหาเขาไดไม จงกลาวคาวา อนาคามผล อรหตตผล วา ดงน ฯ กในคาน บณฑตพงเหนวภตวปลลาสวา อนาคามผล อรหตตผเล (เมออนาคามผล อรหตผลดบไปแลว) ฯ เพราเหตนน ทานอาจารย จงกลาววา นรทเธ (ดบไปแลว) ดงน ฯ บทวา ยถารห คอตาม สมควรแกบคคลนน ๆ ฯ สองบทวา สพพตถาป สมาปตตวถย ความ วา ในวถแหงฌานสมบต และในวถแหงผลสมาบตแมทงสน ฯ ชวน- จตทเปนกามาวจร บณฑตกลาวไว ๗ ครง โดยกาหนดอยางสง ฯ แตมรรคชวนะและอภญญาชวนะ กลาวไวครงเดยว คอคราวเดยว เทานน มหคคตชวนะและโลกตตรชวนะทเหลอ เวนอภญญาชวนะ และมรรคชวนะเสย ยอมไดแมเปนอนมาก เพราะเปนไปในวถสมาบต แมตลอดวนและคน ฯ ดวย อป ศพท ทานอาจารยประมวลมาวา โลกยฌานเปนไปครงเดยวในปฐมอปปนา และผลขางทายทง ๒ เปนไป ครงเดยว ในลาดบแหงนโรธ ผลจตเปนไปแม ๒-๓ ครง ในลาดบ แหงมรรค ดงน ฯ [แจกวถจตตามบคคล] บดน เพอทจะแสดงการกาหนดวถจตทจะเกดแกบคคล ๑๒ จาพวก คอแกปถชน ๔ จาพวก ดวยอานาจทเหตกบคคล อเหตกบคคล อปายกอเหตกบคคล และตกเหตกบคคล (ผมเหต ๒ ไมมเหต ไมม เหตทเกดในอบาย และมเหต ๓) (และ) พระอรยบคคล ๘ จาพวก ดวยอานาจพระผตงอยในมรรค (๔) และพระผตงอยในผล (๔ ) (และ) เพอแสดงจตทควรเวนแกบคคลเหลานนกอนทเดยว ทานอาจารยจง


ไดกลาวคามอาทวา ทวเหตกานมเหตกานจ ดงน ฯ ทชอวาทว- เหตกะ เพราะอรรถวา ชนเหลานมเหต ๒ คอ อโลภะ และ อโทสะ ทสหรคตดวยปฏสนธวญญาณ ฯ ทชอวาอเหตกะ เพราะไมมเหตเชน นน ฯ ม อกษรทการตอบท ฯ อปปนาชวนะยอมไมได เพราะม เครองกนคอวบาก ฯ จรงอย ปฏสนธของบคคลผมเหต ๒ และไมม เหต บณฑตเรยกวา เครองกนคอวบาก ฯ เพราะไมมอปปนาชวนะ นนเอง พระอรหตตผลจงไมม เพราะฉะนน จงไมไดกรยาชวนะ ฯ ตทาลมพนะมเหต ๒ ดวยกรรมตางกน ยอมเกดมแมแกผไมมเหต เพราะพระบาลวา ภวงคทมเหต เปนปจจยโดยอนนตรปจจยแกภวงคท. ไมมเหต ๓ ไมมแกผมเหต ๒ และไมมเหตแมทง ๒ แตตทาลมพนะ มเหต ๓ ไมมแกผมเหต ๒ และไมมเหตแมเหต ๒ ฯ เพราะปฏสนธ เดมออนแอ เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาววา ตถา าณสมปยตต- วปากาน จ (อนง วบากทประกอบดวยญาณกไมไดสคตภมเหมอน อยางนน ) ดงน ฯ สวนทานอาจารยโชตปาลเถระกลาว (วา) ตทาลพนะมเหต ๓ (ม) แมแกพวกอเหตกสตว เพราะพระผมพระภาคเจาตรสไวโดยไม แปลกกนวา ภวงคมเหต ดงนเปนตน แลวกลาวไวในอธการแสดงจตท ควรเวนแกคนทงหลายนอยางนาหวเราะเยาะคาทกลาวถงความไมมวบาก ทประกอบดวยญาณวา "ผทแตคานนจะตองถกถามแนนอน" ฯ แตคา นน แมทานจะกลาวไวอยางนาหวเราะเยาะ กตงอยประหนงเปนคาททาน กลาวไว เพอใหถามอาจารยเสยกอนจงจะรได ฯ สมจรงตามเหตททาน


อาจารยนนแลกลาวไว ในปรมตถวนจฉย ในอธการแสดงวบาก ทประกอบดวยญาณไมเปนแกบคคลนวา ญาณวบากทงหลาย ยอมไมเปนไปแกทวเหตกะ และอเหตกบคคล เพราะมลปฏสนธออนแอ ฯ แตอาจารยพวกอนพรรณนาวา ตทาลมพนะทมเหต ยอมมแก อเหตกสตวฉนใด แมตทาลมพนะทมเหต ๓ ยอมมแกทวเหตกสตว ฉนนน ฯ ทานอาจารยทงหลายกลาววา กการปฏเสธวบากทประกอบ ดวยญาณ โดยไมมผดมตของอาจารยเหลานน ในปกรณอภธมมตถสงคหะ แมน ทานพระอนรทธาจารยกระทาไวแลวหมายเอกเฉพาะพวกอเหตก- สตวเทานน ฯ แตบณฑตตองพจารณาเสยกอนจงยอมรบคาของอาจารย พวกอนนน เพราะไมมพระบาลทเปนหลกในคาวา ทเหตกตทาลมพนะ นน และเพราะการกาหนดจต ทานอาจารยกลาวเหตในความไมมแหง วบากทประกอบดวยญาณ โดยอานาจแหงเหตททวไปแกทเหตกะและ อเหตกสตวแมทง ๒ แลว แสดงไวเทา ๆ กน ฯ กการกลาวบทวา สคตย ในคาวา ตถา าณสมปยตตวปากาน จ สคตย น โดยมงถง อเหตกสตว ฯ แตคาวา สคตย นน มการแสดงความเกดแหงทวเหตก- วบาก ในสคตภมนนนนแล เปนประธาน ทานอาจารยอนญาตไว แลวโดยอรรถ (โดยอธบาย) ฯ เพราะเหตนน ทานอาจารยจงไดกลาว คามอาทวา ทคคตยมปน ดงน ฯ บทวา ตเหตเกส ความวา บรรดาบคคล ๙ จาพวก เปนตน มเหต ๒ ดวยอานาจอโลภะ อโทสะ อโมหะ ทสหรคต


ดวยปฏสนธวญญาณ ฯ คาวา ทฏ ฯเปฯ เสกขาน ความวา ชวนะ ทสหรคตดวยวจกจฉานน และกรยาชวนะเฉพาะของพระขณาสพตางหาก ท จ ศพทชกมา ยอมไมไดแกโสดาบน และพระสกทาคามผได ชอวาเสขะ เพราะมปกตศกษา โดยความเปนผทาไมบรบรณเตมท ในสกขา เพราะสกกายทฏฐ และวจกจฉา ทานละไดแลวดวย ปฐมมรรคนนแล ฯ บทวา ปฏฆชวนาน จ ไดแก ชวนะทประกอบดวย โทมนสและกรยาชวนะสหรคตดวยวจกจฉาประกอบดวยทฏฐ ฯ คาวา โลกตตร ฯลฯ สมปปชชต ความวา โลกตตรชวนจตทง ๘ ดวง ยอมเกดขนแกพระอรยบคคลผตงอยในมรรคและผลเทานน ตามสมควร แกตน เพราะมรรคทง ๔ ไมเกดในบคคลอน (จากพระผตงอยใน โสดาปตตมรรคเปนตน) เพราะมอายชวขณะจตดวงเดยว เพราะพระ อรยบคคลเบองตายงไมไดบรรลสมาบตสง ๆ ขนไป และเพราะบคคล (พระอรยบคคล) เบองสง มกรรมกเลสสงบระงบแลว โดยการเขา ถงความเปนบคคลอนจากพระโสดาบนเปนตน ดวยความดบสนทแหง กรรมกเลสทยงถอนขนไมได ดจการเขาถงความเปนบคคลอนจากปถชน ของพระโสดาบนเปนตนฉะนน ฯ บดน เพอจะเวนชวนะตามททานหามแกบคคลเหลานน แลว ประมวลแสดงชวนะทไดชวนะทไดอยแกบคคลเหลานนโดยครบถวน ทานอาจารย จงกลาวคามอาทวา อเสกขาน ดงน ฯ บณฑตพงแสดงวถจต ๔๔ ดวง ของพระขณาสพผชอวาอเสขะ เพราะเปนผทาใหบรบรณเตมทใน สกขาทง ๓ ดวยอานาจกามาวจรวบากจต ๒๓ กรยาจต ๒๐ และ


อรหตตผลจต ๑ ทเหลอเวนจต ๔๕ ดวยสามารถแหงกศลจตและอกศล- จต ๓๓ ผลจตเบองตา ๓ และมหคคตวบากจต ๙ ทพนจากวถจต ตามสมควร คอตามทได คอตามอานาจแหงพระขณาสพผยงดารงอย ในกามภพ ฯ พงแสดงวถจตของพระเสขะ ๕๖ ดวยอานาจกามาวจร- วบากจต ๒๓ อาวชชนจต ๒ กศลจต ๒๑ อกศลจต ๗ และผลจต เบองตา ๓ เวนจต ๓๓ ดวยสามรถแหงกรยาชวนจต ๑๘ จตท สหรคตดวยทฏฐและวจกจฉาทง ๕ อคคผลจต ๑ แลมหคคต- วบากจต (๙) ตามสมควรแกความเปนไปโดยไมแปลกกน ฯ แต โดยแปลกกน พงแสดงวถจตของพระโสดาบนและพระสกทาคาม ๑๕ ของพระอนาคาม ๔๙ ,พงแสดงวถจต ๕๔ ของปถชน ๔ จาพวกทเหลอ ดวยอานาจกามาวจรวบากจต อาวชชนจต และโลกยกศลจตอกศลจต ทเหลอ เวนจต ๓๕ ดวยอานาจกรยาชวนจต ๑๘ โลกตตรจต ทงหมดและมหคคตวบากจต ตามสมควรแกความเปนไปโดยไมแปลก กน ฯ บณฑตพงเหนสนนษฐานวา แตโดยทแปลกกน วถจต ๕๔ เทานน ยอมไดแกตเหตกบคคล (ผมเหต ๓) ฯ วถจต ๔๑ เวน วบากจตทประกอบดวยฐาน และอปปนาชวนจต ยอมไดแกทวเหตกะ และอเหตกบคคล (ผมเหต ๒ และไมมเหต) ฯ วถจต ๑๗ เหลานน นนแล เวนวบากจตทมเหต ๒ ยอมไดแกสตวผเกดในอบาย ฯ ความ ตางแหงจตทเปนไปดวยอานาจของบคล ชอวาบคคลเภท ฯ วถจตแม ทงหมด ยอมมได เพราะความเปนไปของทวาร ๖ และบคคลทงหมด ในกามาวจรภมนน ฯ


[จตในภพตาง ๆ] บทวา ยถารห คอ ตามสมควรแกภพนน ๆ และตามสมควร แกบคคลนน ๆ ฯ ดวยคาวา สพพตถาป เปนตน จกมการคดคานแม ฆานวญญาณเปนตน เพราะฉะนน ทานอาจารยจงคดคานเฉพาะตทา- ลมพนะทประกอบดวยปฏฆชวนะในรปาวจรภม ฯ บทวา สพพตถาป คอ ในกามภพและในรปภพ ฯ ในกามภพบณฑตยอมไดวถจต ๘๐ เวนจตทพนจากวถ ตามสมควร ฯ ในรปภพไดวถจต ๖๓ ทเหลอ ดวยอานาจอาวชชนจตทง ๒ อเหตกวบากจต ๙ ชวนจตทเหลอ ๕๓ เวนจต ๒๕ ดวยอานาจปฏฆจต ๒ ตทาลมพนกจ ๘ วญญาณ ๖ มฆานวญญาณเปนตน และจตทพนจากวถ ฯ ในอรปภพมได คอม จตได ๔๒ ดวยอานาจกามาวจรชวนจต ๒๖ อรปาวจรชวนจต ๘ โลกตตรชวนจต ๗ และมโนทวาราวชชนจตทเหลอ เวนจต ๔๗ ดวยอานาจกามาวจรวบากจต ๒๓ ปฐมมรรคจต รปาวจรจต ๑๕ ปฏฆจต ๒ อรปวบากจต กรยามโนธาต และหสนจต ฯ สวนอาจารย บางพวกกลาววา เพราะในรปภพไมมอนฏฐารมณ กศลวบากจง ไมเกดแกพรหมทงหลายผมาแลวในโลกนนนแล เพราะฉะนน ลด อกศลวบากจตเหลานนออกแลว ในรปภพจงไดวถจตเพยง ๖๐ กบ กามาวจรวบากจต ๕ ดงน ฯ แตวาใคร ๆ ไมอาจพดวา ในโลกน อนฏฐารมณไมเกดแกพวกพรหม แมผดารงอยในภพนน แลว มองดโลกน เพราะฉะนน ทานอนรทธารจารยจงกลาววถจตไว ๖๔ ในรปภพนน รวมกบอกศลวบากจต ๔ ดวงนนนนแล ฯ กเพราะทา


อธบายอยางน ทานอาจารยจงกลาวไว ในปกรณธรรมานสารณวา ในเวลาทพวกพรหมหนวงเหนยวอนฏฐารมณเปนกามาวจร ความเกด ขนแหงจกขวญญาณ โสตวญญาณ มโนธาต และสนตรณะทเปน อกศลวบาก ยอมมแมในสคตนน (ในรปาวจรภมนน) ฯ การจาแนก จตเปนไปดวยอานาจแหงภม ชอวาภมวภาค ฯ บทวา ยถาสมภว คอตามสมควรแกความเปนไปในทวารนน ๆ หรอในภพนน ๆ ฯ ยาวตายก มอธบายวา ความเปนไปแหง จตทเปนไปในทวารทง ๖ เมอไมมนโรธสมาบต ยอมเปนไปไมขาด สาย จาเดมแตวถจตทเปนไปในมโนทวาร ซงเปนไปแลวตอจาก ปฏสนธจต ดวยอานาจความยนดในภพ ตลอดจตจตเปนทสด หรอ ตลอดทสดภวงคจต ทเปนไปกอนแตจตจตนน ฯ พรรณนาความปรเฉทท ๔ แหงฎกาอภธมมตถสงคหะ ชออภธมมตถวภาวน จบดวยประการฉะน ฯ


อภธมมตถสงคหบาลแปล*

ปรเฉทท ๕ [ชอวถมตตสงคหวภาค] [สงคหคาถา] สงคหะทชอวาปวตสงคหะ ซงขาพเจา ไดกลาวไวแลวในปวตกาล ดวยอานาจ แหงวถจตอยางนน บดน ขาพเจาจะกลาว ในปฏสนธกาล (คอในเวลาปฏสนธ) ฯ [หมวด ๔ มภม ๔ เปนตน] ในวถมตตสงคหะ (คอการสงเคราะหจตทพนจากวถ) บณฑต พงทราบจตกกะ ๔ หมวด ดงน คอ ภม ๔ ปฏสนธ ๔ กรรม ๔ ความเกดแหงมรณะ ๔ ฯ บรรดาจตกกะ ๔ หมวดเหลานน ชอวา ภม ม ๔ คอ อบายภม ภมแหงอบาย ๑ กามสคตภม ภมแหง สคตทปรารภกาม ๑ รปาวจารภม ภมทเปนรปาวจร ๑ อรปาวจรภม ภมทเปนอรปาวจร ๑ ฯ บรรดาภม ๔ เหลานน อบายภมม ๔ คอ นรยะ นรก ๑ ตรจฉานโยน กาเนนสตวดรจฉาน ๑ ปตต- * พระปรยตเวท (ผย คตญาณโณ ป. ธ. ๙ ) วดปทมวนาราม พระนคร แปล.


วสย ภมแหงเปรต ๑ อสรกาย พวกอสระ ๑ ฯ กามสคตภมม ๙ คอ มนสสา พวกมนษย ๑ อาจถมมหาราชกา เทวดาผอยในชนจาตม- มหาราช ๑ ตาวตงสา เทวดาชนดาวดงส ๑ ยามา เทวดาชนยามะ ๑ ตสตา เทวดาชนดสต ๑ นมามานรด เทวาดชนนมารด ๑ ปรนม- มตวสวดด เทวดาชนปรนมมตวสวดด " ฯ อนง การมสคตภมนนน แมมตง ๑๑ อยาง กถงความ สงเคราะหเขาในคาวา "กามาวจรภม" นนเอง ฯ รปาวจรภมม ๑๖ ชน คอ ภมแหงทตยฌาน (ม ๓ ชน) คอ ปรตตาภา ๑ อปปมาณภา ๑ อาภสสรา ๑ ฯ ภมแหงตตยฌาน (ม ๓ ชน) คอ ปรตตสภา ๑ อปปมาณ- สภา ๑ สภกณหา ๑ ฯ และภมแหงจตตถฌาน (ม ๓ ชน) คอ เวหปผลา ๑ อสญญ- สตตา ๑ สทธาวาสา ๑ ฯ ภมแหงสทธาวาส (คอภพทอยแหงทานผบรสทธ) ม ๕ ชน คอ อวหา ๑ อตปปา ๑ สทสสา ๑ สทสส ๑ อกนฏฐา ๑ ฯ ภมแหงอรปาวจรม ๔ ชน คอ ภมแหงอากาสานญจายตนะ ๑ ภมแหงวญญาณญจายตนะ ๑ ภมแหงอากญจญญายตนะ ๑ ภมแหง เนวสญญานาสญญายตนะ ๑ ฯ


[สงคหคาถา] พวกปถชนกด พระโสดาบนบคคลกด และพระสกทาคามบคคลกด ยอมไมได (คอไมสงเคราะหเขา) ในชนสทธาวาส แมโดยประการทงปวง ฯ พระอรยเจา ทงหลาย กยอมไมไดในอสญญภม และ อบายภม, พระอรยาเจาทงหลายกด และ ผมใชพระอรยาเจากด ยอมไดในสถานท เหลอทงหลาย ฯ นเปนหมวด ๔ แหงภมในอธการน ฯ [ปฏสนธ ๔ ] ชอวาปฏสนธ ม ๔ อยาง คออบายปฏสนธ ปฏสนธในบาย ๑ กามสคตปฏสนธ ปฏสนธในกามสคต ๑ รปาวจรปฏสนธ ปฏสนธใน ชนรปาวจร ๑ อรปาวจรปฏสนธ ปฏสนธในชนอรปวจร ๑ ฯ บรรดาปฏสนธ ๔ อยางเหลานน สนตรณจตทสหรคตดวยอเบกขา ฝายอกศลวบาก เปนปฏสนธในขณะทหยงลงในภมแหงอบาย ถดจาก ปฏสนธนนไป กเปนภวงค ในทสดแหงภวงค กเปนอนเคลอนขาดไป ฯ อนนชอวาอบายปฏสนธอยางหนง ฯ สวนสนตรณจตทสหรคตดวยอเบกขาฝายกศลวบาก ยอมเปน ไปแกพวกมนษย พวกสตวผบอดแตกาเนดเปนตน พวกเทวาผ อาศยอยบนภาคพน และพวกวนปาตกาสร ดวยอานาจแหงปฏสนธ


ภวงค และจต ในกามสคตภพ ฯ อนง มหาวบากทง ๘ ยอม เปนไปดวยอานาจแหงปฏสนธ ภวงค และจต ในกามาสคตภม แม โดยประการทงปวง ฯ ปฏสนธทง ๙ อยางน ชอวากามสคตปฏสนธ ฯ กกามคตปฏสนธนนน แมตง ๑๐ อยาง กถงความสงเคราะหเขาใน คาวา "กามาวจรปฏสนธ" นนเอง ฯ [กาหนดอายอบายและอายเทวดาเปนตน] บรรดาบคคลหรออบายเปนตนเหลานน การกาหนดนบประมาณ แหงอายของพวกอบาย ๔ ของพวกมนษย และของพวกวนปาตกาสร ยอมไมม ฯ อนง ๕๐๐ ปทพย เปนประมาณแหงอายของเหลาเทวดา ชนจาตมมหาราชกา โดยการนบปของมนษยไดประมาณ ๙ ลานป ฯ จากนนเอา ๔ คณ เปนประมาณแหงอายของเหลาเทวดาชนดาวดงส, จากนนเอา ๔ คณ เปนประมาณแหงอายของเหลาเทวดาชนยามะ, จากนนเอา ๔ คณ เปนประมาณแหงอายของเหลาเทวดาชนดสต, จากนนเอา ๔ คณ เปนประมาณแหงอายของเหลาเทวดาชนนมมานรด, และเอา ๔ คณตอจากนนไปอก เปนประมาณแหงอายของเหลาเทวดาชน ปรนมมตวสวสด ฯ [สงคหคาถา] ๙๒๑ โกฏ กบ ๖ ลานป เปนประมาณ แหงอายในพวกเทวดาชนวสวดด ฯ วบาก (คอผล) แหงปฐมฌาน ยอมเปนไปในภมแหงปฐมฌาน ดวยอานาจแหงปฏสนธ ภวงค และจต ฯ วบากแหงทตยฌานและ


วบากแหงตตยฌาน ยอมเปนไปในภมแหงทตยฌาน เหมอนอยางนน ฯ วบากแหงจตตถฌาน ยอมเปนไปในภมแหงตตยฌาน ฯ วบากแหง ปญจมฌาน ยอมเปนไปในภมแหงจตตถฌาน ดวยอานาจแหงปฏสนธ ภวงค และจต ฯ แตสาหรบพวกอสญญสตว มรปเทานนเปนปฏสนธ ฯ อนง ตอจากปฏสนธนนเปนไป รปนนเอง เปนไปในปวตกาล และ ในเวลาเคลอน แลวกดบไป ฯ ปฏสนธ ๖ อยางน ชอวารปาวจร- ปฏสนธ ฯ [กาหนดอายของพรหม ๑๖ ชน] บรรดาพรหมเหลานน สวนท ๓ แหงกลป เปนประมาณ แหงอายของเหลาเทวดาชนพรหมปารสชชา, ครงกลป เปนประมาณ แหงอายของเหลาพรหมชนปโรหต, ๑ กลป เปนประมาณแหงอาย ของพวกมหาพรหม ฯ ๒ กลป เปนประมาณแหงอายของพวกพรหม ชนปรตตาภา, ๔ กลป เปนประมาณแหงอายของพวกพรหมชน อปปมาณาภา, ๘ กลป เปนประมาณแหงอายของพวกพรหมชน อาภสสรา, ๑๖ กลป เปนประมาณแหงอายของพวกพรหมชน ปรตตสภา, ๓๒ กลป เปนประมาณแหงอายของพวกพรหมชน อปปมาณสภา, ๖๔ กลป เปนประมาณแหงอายของพวกพรหมชน สภกณหา, ๕๐๐ กลป เปนประมาณแหงอายของพวกพรหมชน เวหปผลา และของพวกอสญญสตว, ๑,๐๐๐ กลป เปนประมาณแหง อายของพวกพรหมชนอวหา, ๒,๐๐๐ กลป เปนประมาณแหงอาย ของพวกพรหมชนอตปปา, ๔,๐๐๐ กลป เปนประมาณแหงอายของ พวกพรหมชนสทสสา, ๘,๐๐๐ กลป เปนประมาณแหงอายของพวก


พรหมชนสทสส, ๑๖,๐๐๐ กลป เปนประมาณแหงอายของพวกพรหม ชนอกนฏฐา ฯ วบากแหงอรปฌานมอรปฌานท ๑ เปนตน ยอมเปนไปในภม แหงอรปฌานมอรปฌานท ๑ เปนตน ดวยอานาจแหงปฏสนธ ภวงค และจต ตามลาดบ ฯ ปฏสนธทง ๔ น ชอวาอรปปฏสนธ ฯ [กาหนดอายของเหลาเทวดาชนอรปฌาน ๔] บรรดาอรปฌาน ๔ เหลานน สองหมนกลป เปนประมาณแหงอาย ของเหลาเทวดา ผเขาถงชนอากาสานญจาตนะ, สหมนกลป เปนประ- มาณแหงอายของพวกเทวดา ผเขาถงวญญาณญจายตนะ, หากหมน กลป เปนประมาณแหงอายของเหลาเทวดา ผเขาถงชน เนวสญญานาสญญายตนะ ฯ [สงคหคาถา] ปฏสนธ ภวงค และจตจต เปนอยางเดยว กนนนเอง และมอารมณอยางเดยวกน ในชาตหนง เหมอนอยางนนนนแล ฯ นเปนหมวด ๔ แหงปฏสนธในอธการน ฯ [อธบายกรรม ๑๒ อยาง] ชอวากรรม ม ๔ อยาง ดวยอานาจแหงกจ (คอใหผลตามกจ) คอชนกกรรม กรรมทใหเกด ๑ อปตถมภกกรรม กรรมท สนบสนน ๑ อปปฬกกรรม กรรมทเบยดเบยน ๑ อปฆาตกรรม


กรรมทตดรอน ๑, ดวยปรยายแหงการใหผล (คอใหผลตามลาดบม ๔ คอ) ครกกรรม กรรมหนก ๑ อาสนนกรรม กรรมทไดทาในเวลา ใกลตาย ๑ อาจณณกรรม กรรมทประพฤตเนอง ๆ ๑ กตตตากรรม กรรมสกแตวาทา ๑, ดวยอานาจแหงกาลทใหผล (คอใหผลตามระยะ กาล ม ๔) คอ ทฏฐธรรมเวทนยะ กรรมอนสตวพงเสวยในภพ ปจจบน ๑ อปชเวทนยะ กรรมอนสตวพงเสวยในภพทจะเขาถงตอไป ๑ อปราปรเวทนยะ กรรมอนสตวพงเสวยในภพทจะเขาถงตอไป ๑ กรรมไดมแลว (คอใหผลสาเรจแลว ) ๑ ฯ อนง ชอวากรรม ม ๔ อยาง ดวยอานาจแหงฐานะทใหผล คอ อกศล (คอความไมฉลาด กรรมไมด ) ๑ กามาวจรกศล กศลทเปน กามาวจร ๑ รปาวจรกศล กศลทเปนรปวจร ๑ อรปาวจรกศล กศลท เปนอรปาวจร ๑ ฯ [อธบายอกศลกรรมบถ ๑๐] บรรดากรรมเหลานน อกศลกรรมม ๓ อยาง ดวยอานาจทวาร แหงกรรม คอ กายกรรม กรรมทเปนไปทางกาย ๑ วจกรรม กรรม ทเปนไปทางวาจา ๑ มโนกรรม กรรมทเปนไปทางใจ ๑ ฯ คอ อยางไร ฯ คอ ปาณาตบาต ยงสตวมชวตใหตกไป ๑ อทนนาทาน ถอเอาสงของทเขาไมไดให ๑ กาเมสมจฉาจาร ประพฤตผดในกาม ทงหลาย ๑ (๓ อยางน) ชอวากายกรรม เพราะเปนไปโดยมากใน กายทวาร กลาวคอกายวญญต ฯ มสาวาท กลาวคาเทจ ๑ ปสณวาจา วาจาสอเสยด ๑ ผรสวาจา วาจาหยาบ ๑ สมผปปลาปะ พดคาเพอเจอ ๑ (๔ อยางน) ชอวา


วจกรรม เพราะเปนไปโดยมากในวจทวาร กลาวคอวจวญญต ฯ อภชฌา ความเพงเลง ๑ พยาบาท ความปองราย ๑ มจฉาทฏฐ ความเหนผด ๑ (๓ อยางน ) ชอวามโนกรรม เพราะแมเวนจาก วญญต กเปนไปโดยมากเฉพาะในทางใจ ฯ [สมฏฐานทเกดของอกศลกรรมบถ ๑๐] บรรดาอกศลกรรมบถ ๑๐ เหลานน ปาณาตบาต ๑ ผรสวาจา ๑ พยาบาท ๑ เกดโดยมโทสะเปนมล ฯ กาเมสมจฉาจาร ๑ อภชฌา ๑ มจฉาทฏฐ ๑ เกดโดยมโลภะเปนมล ฯ แมอก ๔ อยางทเหลอ ยอม เกดมไดโดยมลทง ๓ อยาง ฯ กอกศลน ม ๑๒ อยาง แมโดยประการ ทงปวง ดวยอานาจแหงจตตปบาท (คอจตทเกดขน) ฯ แมกามา- วจรกศล กม ๓ อยาง ดวยอานาจแหงทวารของกรรม คอทเปนไป ในกายทวาร ชอวากายกรรม ทเปนไปในวจทวาร ชอวาวจกรรม และทเปนไปในมโนทวาร ชอวามโนกรรม ฯ อนง กามาวจรกศลนกม ๓ อยาง ดวยอานาจแหง ทาน ศล และภาวนา ฯ แตดวยอานาจาจตตป- บาท กามาวจรกศลนม ๘ อยาง ฯ มอก ๑๐ อยาง ดวยอานาจแหง (บญกรยาวตถ ๑๐ คอ) ทาน ศล ภาวนา อปจายนะ เวยยาวจจะ ปตตทาน ปตตานโมทนา ธมมสสวนะ ธมมเทสนา และทฏชกรรม ฯ กกามาวจรกศลนนน แมมตง ๒๐ อยาง กถงการสงเคราะหเขาในคาวา "กามาวจรกรรม" นนเอง ฯ สวนรปาวจรกศล เปนมโนกรรม อยางเดยว ฯ และรปาวจรกศลนนทเปนภาวนามย ซงถงอปปนา ม ๕ อยาง โดยความตางแหงองคฌาน ฯ อนง อรปาวจรกศล กเปนมโน-


กรรมเหมอนกน ฯ แมอรปวจรกศลนน ทเปนภาวนามย ซงอปปนา กม ๔ อยางโดยความตางแหงอารมณ ฯ บรรดากรรม ๔ อยางเหลาน อกศลกรรมทเวนจากอทธจจะ ยอมใหเกดปฏสนธ ในอบายภม ฯ สวนในปวตกาล อกศลกรรม๑๒ อยาง แมทงหมด ยอมเผลดอกศลวบาก ๗ ในกามโลกแมทงหมดและ ในอรปโลกตามสมควร ฯ แมกามาวจรกศล ยอมเกดปฏสนธในกาม- สคตอยางเดยว ฯ อนง ในปวตกาล กยอมเผลดมหาวบาก และ อเหตวบากทง ๘ ในกามโลกแมทงหมด และในรปโลกตามสมควร ฯ บรรดากศลกรรมทใหผลอยแมนน ตเหตกกศลกรรมอยางสง ให ตเหตกปฏสนธแลว ยอมเผลดวบาก ๑๖ อยางในปวตกาล, ตเหตกกศล- กรรมอยางตา และทวเหตกกศลกรรมอยางสง ใหทวเหตกปฏสนธแลว ยอมเผลดวบาก ๑๒ อยาง ทเวนจากตเหตกกรรม ในปวตกาล ฯ สวนทวเหตกกศลกรรมอยางตา ใหปฏสนธทเปนอเหตกะอยางเดยว และยอมเผลดเฉพาะอเหตกวบากในปวตกาลเทานน ฯ [สงคหคาถา] พระเถระทงหลายบางพวก กลาวไววา "กรรมทเปนอสงขาร ยอมไมใหวบาก ทเปนสสงขาร (และ) กรรมทเปนสสง- ขาร ยอมไมใหวบากทเปนอสงขาร" ฯ ตามมตของอาจารยเหลานน บณฑตพง แสดงวบาก ๑๒, ๑๐ และ ๘ ตามลาดบ


โดยทานองตามทกลาวแลว ตามสมควร แกการสมภพ ฯ [พระโยคาวจรเจรญฌานแลวไปเกดในชนพรหมโลก] กพระโยคาวจร เจรญปฐมฌานทเปนรปาวจรกศลไดอยางเลกนอย แลว ยอมเกดในพวกพรหมชนปารสชชา ครนเจรญปฐมฌานนนเอง ไดอยางปานกลางแลว ยอมเกดในพวกพรหมชนปโรหตา ครน เจรญไดอยางประณตแลว ยอมเกดในพวกมหาพรหม ฯ อนง ครน เจรญทตยฌานและตตฌานไดอยางเลกนอยแลว ยอมเกดในพวก พรหมปรตตาภา ครนเจรญไดอยางปานกลาง ยอมเกดในพวกพรหม อปปมาสภา ครนเจรญไดอยางประณตแลว ยอมเกดในพวกพรหม อาภสสรา ฯ ครนเจรญจตตถฌานไดอยางเลกนอยแลว ยอมเกดในพวกพรหม พรหมปรตตสภา ครนเจรญไดอยางปานกลางแลว ยอมเกดในพวก อปปมาณสภา ครนเจรญไดอยางประณตแลว ยอมเกดในพวกพรหม สภกณหา ฯ ครนเจรญไดปญจมฌานแลว ยอมเกดในพวกพรหมเวหปผลา ฯ ครนเจรญปญจมฌานนนเอง ใหสารองสญญาเสย ยอมเกดในจาพวก อสญญสตว ฯ สวนพสกพระอนาคาม ยอมเกดในชนสทธาวาสทงหลายฯ พระโยคาวจรทงหลายเจรญอรปาวจรกศลตามลาดบแลว ยอมเกดในชน อรปภพทงหลาย ดงนแล ฯ [สงคหาคาถา] มหคคตกศล ทานกาหนดไวตามภม ยอม ใหวบากทแมนกนเกดขน ในปฏสนธกาล และปวตกาล ดวยประการฉะน ฯ


นเปนหมวด ๔ แหงกรรมในอธการน ฯ [กาหนดความตายดวยเหต ๔ อยาง] ชอวาความเกดแหงมรณะ (คอความเกดตาย) ม ๔ อยาง คอ เพราะสนอาย ๑ เพราะสนกรรม ๑ เพราะสนทง ๒ อยาง ๑ เพราะ กรรมเขาไปตดรอน ๑ ฯ [นมต ๓ อยางปรากฏแกผจะตาย] อนง กกรรมทใหเกดปฏสนธในภพอน หรอกรรมนมตมรป เปนตนทตนเคยได และสงเปนเครองอปกรณในเวลากระทากรรมนน หรอคตนมตทตนจะพงเสวย และเปนเครองอปโภคในภพทจะบงเกดใน ลาดบ มาปรากฏเฉพาะหนาตามสมควรในเวลาใกลจะตาย ของเหลา สตวผกาลงจะตาย ยอมปรากฏขนในบรรดาทวารทง ๖ ทวารในทวาร หนง ดวยกาลงแหงกรรม ฯ ตอจากนน จตสนดาย (ความสบตอแหง จต) ปรารภอารมณตามทปรากฏนนนนแล บรสทธหรอเศราหมอง ตามสมควรแกกรรมทกาลงจะใหผล ดจโอนเอนไปในภพทจะบงเกดนน ตามสมควรแกภพทจะเกด ยอมเปนในเนอง ๆ โดยมาก ฯ กหรอวา กรรมทเปนผใหเกดนนนนแล เปนกรรมถงทวารแลว ดวยอานาจทา ใหใหมเสมอ (ดจกรรมทถกทาในขณะนน) ฯ จตจต อนเปนทสด แหงภพปจจบน ของสตวผจวนจะตาย เกดขนแลวดบไป ดวยอานาจ แหงการเคลอนไป ในทสดแหงวถจต หรอในความสนไปแหงภวงค ฯ ในทสดแหงจตจตทดบไปแลวนน ใจกลาวคอปฏสนธจต ดวยอานาจ การสบตอภพอน ทมวตถ (คออารมณ) หรอไมมวตถเลยกตาม ปรารภ


อารมณทตนถอเอาแลวอยางนน ในลาดบจตจตนนนนแล อนสงขาร ซงถกอวชชานสยหอมลอมแลว มตณหานสยเปนมลรากใหเกดอยตาม สมควร อนสมปยตธรรมทงหลายประคบประคองไวเปนธรรมชาตถง กอน เพราะเปนทตงแหงธรรมทเกดรวมกน พอเกดขนเทานน กตง อยในภพอน ฯ กเพราะชวนจตทง ๕ นนแล ทเปนไปออน ในปฏ- สนธจตน บณฑตพงแลวไดในวถทใกลจะตาย เพราะฉะนน ถาเมอ อารมณทเปนปจจบนนนแล มาสคลองแลวยงปรากฏอยเทานน จงมการ ตาย ฯ ทงปฏสนธและภวงคมอารมณเปนปจจบน ทานยอมไดในเวลา นน เพราะทาอธบายไวดงน กามาวจรปฏสนธ จงไดมอารมณเปนปจจ- บนและอดต ซงเปนกรรมนมตและคตนมตททวาร ๖ ถอเอา ฯ สวน กรรมเปนอดตอยางเดยว ฯ และกรรมนนอนมโนทวารถอเอาแลว ฯ ก อารมณเหลานนแมทงหมด บณฑตพงทราบวา เปนอารมณทเปนกามา- วจรธรรมทงนน ฯ สวนรปาวจรปฏสนธ มกรรมนมตทเปนบญญต เทานนเปนอารมณ ฯ อนง อรปปฏสนธ มกรรมนมตทเปนมหคคตะ และบญญตเทานนเปนอารมณตามสมควร ฯ แตสาหรบพวกอสญญสตว ชวตนวกะนนแลตงอยโดยความเปนปฏสนธ เพราะฉะนน อสญญสตว เหลานน ชอวามรปเปนปฏสนธ ฯ พวกอรปสตว มอรปเปนปฏสนธ ฯ ทเหลอนอกนน มทงรปและอรปเปนปฏสนธ ฯ [สงคหคาถา] กอรปปฏสนธทงหลาย เวนอรปชนตา ยอมมตอจากอรปจต สวนพวกตเหตก-


ปฏสนธ ยอมมในกามภพ ฯ ปฏสนธ ทงหลาย (ทเหตกปฏสนธ และตเหตก- ปฏสนธ) เวนอเหตกปฏสนธ มตอจาก รปาวจรจต ปฏสนธทงปวง มอเหตกปฏ- สนธเปนตน มตอจากามาวจรตเหตกะ (คอตอจากจตจตเปนกามาวจรตเหตกะ) สวนปฏสนธม (ตเหตกปฏสนธเปนตน) นอกน มในกามภพเทานน (คอตอจาก ทเหตกจตและอเหตกจต) ฯ นเปนลาดบจตและปฏสนธในอธการน ฯ จตนนนนแล (คอ ใจ) ทเรยกวา ภวงคสนตต เพราะเมอ ไมมวถจตเกด กเปนองคแหงภพ ปรารภอารมณนนนนเองเปนไปไม ขาดสาย แกเหลาสตวผมปฏสนธอนถอเอาแลว โดยอาการอยางทวา มาน ตงแตระหวางปฏสนธดบ จนถงจตจตเกด ดจกระแสในแมนา ฉะนน และในทสด เปนจตจตดบไปดวยอานาจการเคลอน ฯ และตอ จากนนไป ปฏสนธเปนตน ยอมหมนเวยนเปลยนกนไปตามลาดบทเดยว ดจลอรถฉะนนแล ฯ [สงคหคาถา] จตตสนตต (ความสบตอแหงจต) มอาท อยางน คอ ปฏสนธจต ภวงคจต วถจต และจตจต ยอมหมนเวยนไปในภพน


ฉนใด ปฏสนธจต และภวงคจต เปนตน ยอมหมนเวยนไปในภพอนอก ฉนนน ฯ กพวกผร พจารณาปฏสนธจตเปนตนน (วา) ไมยงยนถาวรแลว ไดบรรลบทอน ไมมจตแปรผน เปนผตดเครองผกมด คอความเยอใยเสยไดดวยด เปนผมวตร เปนอนด (คอมความประพฤตด) ตลอด กาลนาน จกถงธรรมอนสงบ (คอนพพาน- ธาต อนหาอปธเหลอเศษมได) ฉะนและ ฯ ปรเฉทท ๕ ชอวถมตตสงคหวภาค ในอภธมมตถสงคหะ และ จตตเจตสกสงคหวภาค แมโดยประการทงปวง ในอภธมมตถสงคหะ จบดวยประการฉะน ฯ


พรรณนาความปรเฉทท ๕*

[ขอความเบองตน] กพระอาจารยครนแสดงวถสงคหะ (คอการสงเคราะหวถจต) ดวยคามประมาณเพยงเทานแลว บดน เมอเรมแสดงวถมตตสงคหะ (คอการสงเคราะหจตทพนจากวถ) จงไดกลาวคาวา "วถจตตวเสเนว" เปนตน ฯ ประกอบความวา "ขาพเจาไดกลาวสงคหะ ชอปวตสงคหะ ไวแลวไปปวตกาลดวยอานาจวถจต คอในกาลอนจากปฏสนธกาล อนเปนทสดแหงจตจต อยางนคอ ตามนยทกลาวแลว (ในปรเฉท ท ๔) บดน คอในลาดบแหงสงคหะนน ขาพเจาจะกลาวปวตสงคหะ ในสนธ คอ ในปฏสนธกาล และในกาลแหงจตจตใกลตอปฏสนธนน" ฯ [อธบายคาวา อบาย เปนตน] ถนทชอวาอบาย เพราะอรรถวา ไปปราศจากความเจรญทสมมต กนวาบญโดยมาก ฯ อบายนนแล ชอวาภม เพราะอรรถวา เปนทม พวกสตวอย เพราะเหตนน จงชอวาอบายภม ฯ ภมทมชอวาสคต เพราะอรรถวา งาม โดยความเปนสถานทรองรบแหงสมบตมใชอยางเดยว และเปนคต เพราะเปนทอนสตวพงถง คอพงเกด ฯ สคตทเปนไปกบ กามตณหา ชอวากามสคตฯ กามสคตนนนนแล ชอวาภม เพราะเหตนน * พระปรยตเวท (ผย คตาโณ ป. ธ. ๙) วดปทมวนาราม พระนคร แปล.


จงชอวากามสคตภม ฯ แมในบททงหลายทเหลอ กมนยดงกลาวมา แลวนน ฯ [อธบายคาวา นรก เปนตน] แดนทชอวานรยะ (นรก) เพราะอรรถวา ไปปราศจากความ เจรญ คอจากความสข ฯ สตวทงหลาย ชอวาดรจฉาน เพราะความ วา ไปขวาง (คอเดนไปตามสวนยาว หรอสวนขวาง) ฯ กาเนด ของสตวดรจฉานเหลานน ชอวาตรจฉานโยน ฯ ธรรมชาตทชอวาโยน (กาเนด) เพราะอรรถวา เปนเหตเจอปน (ผสม) กนของพวก สตว คอแมจะไมเจอปนกน กเปนเหมอนเจอปน โดยความมชาต เสมอกน ฯ กกาเนดนน วาโดยใจความ ไดแกความเปนไปทวเศษ แหงขนธทงหลาย ฯ สตวทงหลาย ชอวาเปรต เพราะอรรถวา ไป คอลวงเลยไปจากความสข โดยยง ฯ วสย (แดน) แหงเปรต ทงหลาย ตางโดยประเภทแหงเปรต มนชฌานตณหกเปรต๑เปนตน ชอวาเปรตวสย ฯ กในดรจฉานกาเนดและเปรตวสยน ดวยศพทวา ดรจฉานกาเนดและเปรตวสยหมายเอาเฉพาะขนธเทานน เพราะโอกาสท กาหนดเชนนน ไมมแกดรจฉานกาเนดและเปรตวสยเหลานน ฯ กอก อยางหนง สตวทงหลายเหลานน ยอมอยประจาเปนนตยในสถานทใด มราวปาและเชงเขาเปนตน แมโอกาส บณฑตกควรถอเอาดวยสามารถ แหงสถานทเชนนน ฯ สตวทงหลายพวกทชอวาอสร เพราะอรรถวา ไมเลน (อยางเทวดา) คอเลนโดยความเปนใหญและเปนกฬาเปนตน ๑. เปรตผมความหวจดดจถกไฟไหม.


กหาไม ไดแกพวกเปรตทเปนอสร ฯ สวนเวปจตตอสรนอกน ชอวา อสร เพราะอรรถวา ไมใชเทวดา คอเปนขาศกของเทวดา ฯ กใน บทวา อสรกายน หมายเอาพวกอสรทเปนเปรตเทานน มไดหมายเอา พวกเวปจตตอสรนอกน เพราะทานอาจารยปรารถนาการถอพวก เวปจตตอสร ในพวกเทวดาชนดาวดงส ฯ สมจรงดงคาททานอาจารย กลาวไว (ในนามรปปรเฉท) วา "พวกเวปจตตอสร รวมเขาใน พวกเทวดาชนดาวดงส" ฯ [อธบายคาวา มนษย เปนตน] พวกสตวทชอวามนษย เพราะอรรถวา มใจสง โดยความเปน ผมใจอยางอกฤษฏ ดวยคณทงหลายมสต ความเปนผกลา และความ เปนผสมควรแกพรหมจรรยเปนตน ฯ จรงอยางนน แมพระอรยาเจา มพระพทธเจาเปนตน ผบรรลคณธรรมมสต และความเปนผมญาณ ใหกศลธรรมแกกลาอยางยงเปนตน๑ กเปนมนษยทงนน ฯ กบรรดา ชนทงหลาย ผอยในวปน เหลาชนผอยในชมพทวป ชอวามนษย โดยนปปรยาย (โดยตรง) ฯ แตแมเหลาชนผอยในทวปใหญนอกน กบเหลาชนผอยในทวปนอย ทานกเรยกวามนษย เพราะความเปน ผมรปรางเหมอนกนกบชนชาวชมพทวปนน ฯ แตชาวโลกกลาววา "ทชอวามนษย เพราะอรรถวา เปนเหลากอ คอเปนบตรของพระมน คอกษตรยผเปนตนเดม"ฯ ภมเปนทอยของพวกมนษยชอวามวลมนษย ๑. ศพทนเคยแปลกนมาวา "ผบรรลคณธรรมมสตและความเปนผมปญญาเครองรกษาตน อยางยงเปนตน ฯ ทแปลไวทน ไดแปลไวตามอรรถโยชนาอภธรรม ฯ


ในอธการวาดวยภม ๔ น ฯ แมในบททเหลอทงหลายกยางนน ฯ [อธบายคาวา เทวดา เปนตน] เทพทงหลายทชอวาจาตมมหาราชกา เพราะอรรถวา มความ ภกด๑ ในทาวมหาราชทง ๔ หรอวา เกดในชนจาตมาหาราช อน เปนสถานทอยแหงทาวมหาราชทง ๔ เหลานน ฯ พระอาจารยทงหลาย กลาวา "เหลาชน ๓๓ คน พรอมดวยมฆมาณพ รวมบาเพญบญ ดวยกนแลว บงเกดในสถานทน เพราะเหตนน สถานทเทยวไปรวม กนนน จงชอวาเตตตงสะ เตตตงสะนนนนแล ชอวาตาวตงสะ (ดาวดงส) ตาวตงสะ (ชนดาวดงส) นน เปนทอยของหมเทพ เหลานน เหตนน จงชอวาเหลาเทพชนดาวดงส" ฯ กเพราะเทวโลก ชนฉกามาพจร มอยแมในจกรวาลทเหลอทงหลาย เพราะคาวา "เทวดาชนจาตมมหารราชมจานวนพน และเทวดาชนดาวดงสกมจานวน พน" เพราะฉะนน คาวา "ตาวตงสะ " น บณฑตจงควรถอเอา วา "เปนเพยงแตชอของเทวโลกชนนนเทานน" ฯ พวกเทพทชอวา ยามะ เพราะอรรถวา ไป คอหลกไปจากทกข ฯ ทชอวาดสต เพราะ อรรถวา ถง คอไดบรรลความยนด คอความอมใจ ในสรสมบตของ ตน ฯ ทชอวานมมานรด เพราะอรรถวา เทพเหลานมความยนดใน โภคสมบตทตนนรมตขน ฯ เหลาเทพทชอวาปรนมมตวสวดด เพราะ อรรถวา ใชอานาจของตนใหเปนไปในโภคสมบตทเทพพวกอนนรมต ไวแลว (คอยนดใชสอยสมบตทเทพเหลาอนนรมตไวให)ฯ ๑. ภตต ความคนเคย ความสนท ความชดชม ความภกด.


[อธบายคาวา พรหม เปนตน] เหลาเทพทชอวาพรหมปารสชชา (คอเปนบรษทของพรหม) เพราะอรรถวา เกดในบรษทของมหาพรหมเหลานน เพราะเปนผ บารงบาเรอพวกพรหม ฯ ทชอวาพรหมปโรหตา เพราะดารงอย ในตาแหนงแหงปโรหตของพวกมหาพรหมเหลานน ฯ ทชอวาพรหม เพราะอรรถวา เจรญ คอรงเรองดวยคณวเศษทงหลายมฌานเปนตน นน ๆ ฯ ทชอวามหาพรหม เพราะอรรถวา เปนพรหมผใหญกวา พวกพรหมชนปารสชชาเปนตน โดยความเปนผมวรรณะ และความ เปนผมอายยนนานเปนตน ฯ พรหมแม ๓ จาพวกน สถตอยในชน เสมอกน ซงรงเรองดวยรศมแหงรตนะทประณตกวากน ฯ กพวกพรหม ทชอวาปรตตาภา เพราะอรรถวา พรหมเหลาน มรศมมซานไป คอ พรหมชนสง ๆ ขนไป ฯ ทชอวาอปปมาณาภา เพราะอรรถวา พรหมเหลาน มรศมประมาณไมได (คอมรศมมากไมมประมาณ) ฯ ทชอวาอาภสสรา เพราะอรรถวา พรหมเหลาน มรศมซานไป คอ แผออกไปแตทน และทน ดจสายฟาแลบออกจากกลบเมฆฉะนน เพราะพรหมเหลานน มขนธสนดานเกดมาจากฌานทมปต ฯ อกนย หนง ชอวาอาภสสรา เพราะอรรถวา พรหมเหลาน มรศมพวยพง คอหยดยอยออก เหมอนขาดตกออกจากสรระดจเปลวไปแหงโคมประ- ทปดามฉะนน ฯ อกอยางนน ชอวาอาภสสรา เพราะอรรถวา ม ปกตสวางไสวดวยรศมตามทกลาวแลว ฯ พรหม ๓ จาพวกแมเหลาน สถตอยในชนเดยวกนทรงเรองดวยรศมแหงรตนะทประณตกวากน ฯ


รศมแหงสรระเปนกลมกอน ไมเคลอนท ทานเรยกวา "สภา" (คอ มรศมมสวยงาม) ฯ พวกพรหมทชอวาปรตตสภา เพราะอรรถวา มสภา (รศม) นนนอยกวาพวกพรหมชนสงขนไป ฯ ทชออปปมาณสภา เพราะอรรถวา พรหมเหลานนมรศมสวยงามประมาณไมได (คอมรศม สวยงามมาก) ฯ ทชอวาสภกณณา เพราะอรรถวา พรหมเหลานน เกลอนกลนคลกเคลา ดวยรศมทสวยงาม กลาวคอความผดขนแหง แสงสวางทวไป (รศมทสวางทวไป) ฯ กพระอาจารยเมอจะกลาว วา "สภากณณา" ดงน แตเพราะรสสะ ภา ศพทใหสนเขา และแปลง ณ อกษรอนมในทสดใหเปน ห อกษร จงกลาวไดวา "สภกณหา" ดงน ฯ พรหมทงหลายแมเหลานน สถตอยในชนเดยวกนทรงเรอง ดวยรศมแหงรตนะทประณตกวากน ฯ ทชอวาเวหปผลา เพราะอรรถ วา พรหมเหลานนมผลอยางไพบลย ซงเกดขนดวยอานาจของฌาน ฯ ทชอวาอสญญา (คอพรหมทไมมสญญา) เพราะอรรถวา สญญา และอรปขนธทเหลอทงหลาย ททานกลาวไว โดยมสญญานนเปนประ- ธาน ไมมแกพรหมเหลานน เพราะพรหมเหลานนเปนเพยงความสบ ตอแหงรปทเกดขนดวยภาวนา อนเปนเครองสารอกสญญา ฯ พวก สตวผไมมสญญาเหลานนนนแล เพราะฉะนน จงชอวาอสญญาสตว ฯ พรหมทงหลายแมเหลานน สถตอยในชนเดยวกน ทรงเรองดวยรศม แหงรตนะทประณตกวากน (สกใสกวากน) ฯ [อธบายสทธาวาส ๕ ชน] ภมทชอวาสทธาวาส เพราะอรรถวา เปนทอยแหงพระอนาคาม


และพระ๑อรหนตผบรสทธเทานน ฯ อกนยหนง ทอยของพรหม เหลาน บรสทธ เพราะไมมเรองพอใจและขดใจ เพราะเหตนน จง ชอวาสทธาวาส ฯ ภมเปนทอยแมของพรหมเหลานนกชอวาสทธาวาส ฯ กบรรดาพวกพรหมทอยใน ๕ ชนเหลานน พวกพรหมผอยในชนท ๑ ชอวาอวหา เพราะอรรถวา ไมละทอยของตนโดยกาลเลกนอย ฯ พวก พรหมผอยในชนท ๒ ชอวาอตปปา เพราะอรรถวา ไมสะดงกลว อะไร ๆ ฯ พวกพรหมผอยในชนท ๓ ชอวาสทสสา เพราะอรรถวา ปรากฏไดโดยงาย เพราะพรหมเหลานนมรปงามอยางยง ฯ พวก พรหมผอยในชนท ๔ ชอวาสทสส เพราะอรรถวา เหนไดโดยงาย เพราะเปนผมการเหนบรสทธด ฯ สวนพวกพรหมผอยในชนท ๕ ชอ วาอกนฏฐา เพราะอรรถวา พรหมเหลานนไมมความตาตอย เพราะ เปนผมสมาบตอยางอกฤษฏ ฯ ขนธ ๔ (คอ เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ) ทเปนวบากแหงอรปฌานท ๑ ซงเปนไปในอากาสา- นญจายตนะนนแล หรอโอกาสททานกาหนดดวยขนธ ๔ ทเปนวบาก แหงอรปฌานท ๑ เหลานน ชอวาอากาสนญจายตนภม ฯ นยใน วญญาณญจายตนภมเปนตน แมทเหลอ กอยางนน ฯ [อธบายความใน ๒ คาถา] สมพนธความวา "บคคลทงหลายผเปนปถชนกด เปนพระ โสดาบนกด และเปนพระสกทาคามกด ยอมไมไดในชนสทธาวาส แม โดยประการทงปวง" ฯ กดวยการหามปถชนเปนตน การไดเฉพาะ ๑. หมายถงพระอรหนต ซงสาเรจในชนนน.


พระอนาคามและพระอรหนตในชนสทธาวาสนน เปนอนทานอาจารย กลาวไวแลว ฯ บทวา เสสฏานส ความวา พระอรยาเจาทงหลาย และแมผท มใชพระอรยเจา ยอมไดในสถานทเหลอทงหลาย เวนชนสทธาวาส อบายภม และอสญญสตวเสย ฯ [อธบายคาวา อนธะ คนบอด เปนตน] บทวา โอกกนตกขเณ ไดแก ในขณะปฏสนธ ฯ ชอวา คนบอดแตกาเนด เพราะอรรถวา บอดมาแตเกด ฯ ในขณะทเกด พวกสตวทเปนอณฑชะ (เกดในไข) และชลาพชะ (เกดในครรภ) ทงหมด เปนผหาจกษมไดเลย แมกจรง ถงอยางนน แมในกาล ทควรเกดอวยวะมจกษเปนตน สตวผมจกษ อนกรรมทใหปฏสนธ ซงมความสามารถถกกรรมทขดขวางการเกดจกษกางกนเสยแลว หรอ กรรมแมนอกนไมใหบงเกดขน ชอวาผบอดแตกาเนด ฯ สวน พระอาจารยพวกอนกลาวไววา "บทวา ชจจนโธ ไดแก บอด ในเมอคลอดนนเอง อธบายวา คอเปนผบอดอยในครรภของมารดา แลวจงคลอดออกมา ฯ ดวยการถอเอาใจความนน ความไมวบตแหง จกษของอวเหตกสตว และตเหตกสตว ในครรภของมารดาจงสาเรจ แลว" ฯ ดวย อาท ศพท ในบทวา ชจจนธาท เปนอนสงเคราะห เอาคนหนวกแตกาเนด คนใบแตกาเนด คนเซอะแตกาเนด และคน บา บณเฑาะก อภโตพยญชนก (คนม ๒ เพศ) กะเทย และคน พดตดอางมาแตกาเนดเปนตนเขาดวย ฯ สวนพระอาจารยพวกอนกลาว


ไววา "บคคลบางพวกเปนอเหตกปฏสนธ (คอมปฏสนธไมมเหต) เปนผมอนทรยไมบกพรอง (ไมวกลวการ) แตมวจารณญาณนอย เปนปกต แมบคคลเชนนน กสงเคราะหเขาดวย อาท ศพท" ฯ [อธบายคาวา วนปาตกเปรต เปนตน] พวกวนปาตกะ ชอวาภมมสสตะ เพราะอรรถวา พง คออง อาศยพวกภมมเทวดาอย เพราะมคตเหมอนคตภมมเทวดาเหลานน ฯ พวกเวมานกเปรต ทชอวาวนปาตกะ เพราะอรรถวา พลดตกไปจาก ความเปนไปแหงความสข ฯ สองบทวา สพพภาป กามสคตย ความวา (มหาวบาก ๘ อยาง ยอมเปนไป) ในกามสคต (คอสคตท เปนกามาวจร) แมทง ๗ อยาง ดวยอานาจแหงเทวดาและมนษย ฯ บทวา เตส ความวา บรรดาบคคลหรออบายเปนตน ทประกอบ ดวยปฏสนธตามทกลาวแลว ฯ ไมมการกาหนดนบประมาณอาย (ของอบายทง ๔ หมมนษย วนปาตกเปรต และอสร) เพราะสตว บางพวกมอายยนนาน และบางพวกมอายนอย ฯ เพราะเหตนนแล พระอาจารยทงหลายจงไดกลาวคาเปนตนวา "การกาหนดอายของสตวอบายและมนษย ยอมไมม จรงอยางนน กาฬนาคราช พระเจามนธาต และพวกยกษบางพวกม อายยนนาน" ฯ แทจรง กรรมเทานน ชอวาเปนประมาณในอบายทงหลาย เพราะพวกสตวผเกดในอบายนน ไมมการเคลอนไปตลอดเวลาทกรรม


ยงไมสนไป ฯ พวกภมมเทวดา กมกรรมเปนประมาณเหมอนกน ฯ [กาหนดอายมนษยและเทวดาเทยบกน] ความจรง สตวบางเหลา ทเกดแลวแมในหมภมมเทวดา เหลานน ยอมดารงอยสนกาลเพยง ๗ วนเปนตนบาง บางเหลากดารง อยประมาณชวกลป ๑ บาง ฯ อนง แมพวกมนษยกมกรรมเปน ประมาณเหมอนกน เพราะพวกมนษยเหลานน บางคราวมอาย อสงไขย ๑ บาง บางคราวกมอาย ๑๐ ปบาง ฯ กพระพทธดารสนวา "ผทเปนอยนานกอยไดเพยง ๑๐๐ ป หรอเกนไปบางเลกนอย แตไม ถง ๒๐๐ ป"๑ ดงน พระผมพระภาคเจาตรสหมายเอาหมมนษยผเกด อยในกาลทกวนน ฯ สองบทวา ทพพาน ปจวสสสตาน ความวา ๕๐ ป ของ มนษย เปนวนหนงของพวกเทวดา ฯ เพราะกาหนดเดอนและปโดย อนรปแกวนนน ประมาณ ๕๐๐ ปทพย เปนประมาณอาย (ของ เหลาเทวดาชนจาตมมหาราชกา) ฯ สมจรงดงคาทพระอรรถกถาจารย ทงหลายกลาวไววา "๕๐ ป ของพวกมนษย เปนวนหนงใน ชนจาตมมหาราชกานน ๓๐ คนและวน เปน ๑ เดอน ๑๒ เดอนเปน ๑ ป ประมาณ ๕๐๐ ป ทพย โดยปนน บณฑตกลาววา เปนประมาณอาย (ของเหลาเทวดาชน จาตมมหาราชกา)" ฯ ๑. ส. นทานวคต. ๑๖/๒๒๗.


บทวา มนสสคณนาย คอ โดยการนบปของพวกมนษย ฯ สองบทวา ตโต จตคณ ความวา เอา ๔ คณ ดวยอานาจการเอา ๒ คณวนและป อยางน คอ ๑,๐๐๐ ปทพย เพราะเอา ๒ คณวนทกาหนด ดวยปของมนษย ๕๐ ป และ ๕๐๐ ปทพย ของพวกเทวดาชนจาตม- มหาราชกา เปนประมาณอายของพวกเทวดาชนดวงดงส ฯ กการเอา ๔ คณนน เปน ๑,๐๐๐ ปโดยกรนบปทพย (โดยการนบปของเทวดา) โดยการนบปของมนษย ประมาณ ๓ โกฏ ๖ ลานป ฯ หลายบทวา ตโต จตคณ ยามาน ความวา เอา ๔ คณจาก ประมาณอายของพวกเทวดาชนดาวดงส ตามนยทกลาวแลว เปน ๒,๐๐๐ ป โดยการนบปทพย (โดยการนบปของเทวดา) ฯ โดยการ นบปของมนษย ๑๔ โกฏ ๔ ลานป (เปนประมาณอายของพวกเทวดา ชนยามา) ฯ หลายบทวา ตโต จตคณ ตสตาน ความวา ๔,๐๐๐ ปทพย ฯ โดยการนบปของมนษย ๕๗ โกฏ ๖ ลานป (เปนประมาณ อายของพวกเทวดาชนดสต) ฯ คาวา ตโต จตคณ นมมานรตน ความวา ๘,๐๐๐ ปทพย ฯ โดยการนบปของมนษย ๒๓๐ โกฏ ๔ ลาน ป (เปนประมาณอายของเทวดาชนนมมานรด) ฯ คาวา ตโต จตคณ ปรนมมตวสวตตน คอ ๑๖,๐๐๐ ปทพย (เปนประมาณอายของพวก เทวดาชนปรนมมตวสวดด) ฯ กทานอาจารยเมอจะแสดงประมาณ อายของเทวดา โดยการนบปของมนษยเสยเอง จงไดกลาวคาเปนตนวา "นวสต จ" ดงน ฯ สมพนธความวา "๙๒๑ โกฏปกบ ๖ ลานป เปนประมาณอายในพวกเทวดาชนวสวดด" ฯ


[วาดวยโลกวนาศดวยไฟเปนตน] คาวา ทตยชฌานภมย ทานกลาวไวดวยอานาจฌานทเปน ฌานจตกกนย ฯ ประกอบความวา "ตอจากนนไป รปเทานนเปนไป ในปวตกาลและในเวลาเคลอนไป ดวยอานาจแหงภวงคและจต เหมอน อยางนนแลวกดบไป " ฯ บทวา เตส คอ บรรดาพรหมผถอปฏสนธ ดวยปฏสนธเหลานน ฯ บทวา กปปสส ไดแก อสงไขยกลป ฯ จรงอย การกาหนดอายพรหม ๓ จาพวก มพรหมปารสชชาเปนตน ดวยอานาจมหากลป ไมมเลย เพราะไมเกดในกลปทบรบรณ โดย เหตทพรหมเหลานน จะไมพนาศแมในกลปอนหนงไมม ฯ จรง อยางนน โลกนพนาศดวยไฟ ๗ ครง ในครงท ๘ พนาศดวยนา แลว พนาศดวยไฟอก ๗ ในครงท ๘ พนาศดวยนา พนาศดงน เมอ ครบ ๘ ครง ๘ หนแลว ในครงสดทาย จงพนาศดวยลม ฯ ใน พรหมโลกชนนน ๆ โลกพนาศดวยไฟกระทงถงชนปฐมฌาน ดวยนา กระทงถงชนทตยฌาน และตตยฌาน ดวยลมกระทงถงชนจตตถฌาน แล ฯ สมจรงดงคาททานอาจารยกลาวไววา "คราวทโลกพนาศดวยไฟ ๗ คราว ๆ ทก ๆ คราวท ๘ จงพนาศดวยนา เมอครบ ๖๔ คราวแลว จงมคราวลมคราวหนง ฯ โลกพนาศดวยไฟ ภายใตแตชนอาภสสรา ดวยนาภายใตแตชนสภกณหา ดวยลม ภายใตแตชนเวหปผลา โลกยอมพนาศ อยางน " ฯ


เพราะเหตทชนปฐมฌานแมทง ๓ นน จะไมพนาศแมในกลป อนหนงไมม ฉะนน เหลาพรหมปารสชชาเปนตนนน จงไมเกด ในกลปทงสน เพราะฉะนน พงเหนการกาหนดอายของพรหมปารสชชา เปนตนนน ดวยอานาจแหงอสงไขยกลป ฯ กตงแตชนทตยฌาน เปนตนไป กาหนดดวยอานาจมหากลปทครบบรบรณ ไมใชดวย อานาจอสงไขยกลป ฯ กทชอวาอสงไขยกลป ไดแกสวนท ๔ แหง มหากลป ซงมสภาพไมมหมดสนไป แมในเมอกองเมลดพนธผกกาด หมดสนไป ดวยนาพชพนธผกกาดออกครงละเมลด ๆ โดยลวงไป รอยป ๆ ตอครง จากกองเมลดพนธผกกาด ยาวกวางดานละ ๑ โยชนเทากน ฯ กอสงไขยกลป ๑ นน มประมาณ ๖๔ อนตรกลป ดวยอานาจอนตรกลปททานกาหนดไวอยางนวา "ในเมอสตวเปน อนมาก ถงความพนาศดวยความเปนไปแหงศสตราหรอโรค หรอ ทพภกขภยอยางใดอยางหนงแลว ดวยอานภาพแหงกศลกรรมทเปนไป ในสนดานสตวทยงเหลออย สตวมประมาณอายเจรญขนโดยลาดบ ตงแต ๑๐ ป จนถงอสงไขย ๑ แลวกลบเสอมลงโดยลาดบ ดวย อานาจสมาทานอธรรม จนถงอาย ๑๐ ปอก สตวถงความพนาศดวย ความเปนแหงโรคเปนตนอยางใดอยางหนง ชวเวลาเทาน เปน อนตรกลป ๑" ฯ อาจารยทงหลายกลาววา "ววฏฏฏฐายอสงไขย- กลปนน ประมาณ ๒๐ อนตรกลป" ฯ เหลาเทวดาทชอวาอากาสานญจายตนปคา เพราะอรรถวา เขา ถงชนอากาสานญจายตนฌาน ฯ


บทวา เอกเมว คอ (ปฏสนธจตและจตจต) เหมอนกน ทเดยว โดยภม ชาต สมปยตธรรมและสงขาร ฯ บทวา เอกชาตย คอ ในภพ ๑ ฯ [อธบายกรรม ๔ มชนกกรรมเปนตน] บดน เพอจะแสดงกรรมโดยอาการ ๕ ทานอาจารยจงเรมคา เปนตนวา "ชนก" ฯ กรรมทชอวาชนกะ เพราะอรรถวา ใหเกด ฯ ท ชอวาอปตถมภกะ เพราะอรรถวา เขาไปสนบสนน ฯ ทชอวาอปปฬกะ เพราะอรรถวา เขาไปเบยดเบยน ฯ ทชอวาอปฆาตกะ เพราะอรรถวา เขาไปตดรอน ฯ บรรดากรรม ๔ อยางเหลานน เจตนาทเปนกศล และอกศล ทใหวบากและกตตตารปเกดขน ในปฏสนธกาลและ ปวตกาล ชอวาชนกกรรมฯ กรรมทเปนกศลและอกศล แมไม สามารถเพอจะใหวบากเกดไดเอง เปนปจจยแกกรรมอนในการ ยงวบากใหเกดขนทนานกวา หรอเปนปจจยแหงความเปนไปนาน ๆ ซงเหมาะแกกรรมทสามารถแตงใหเกด เพอไมใหปจจยทเปนเหต ตดรอนเกดขน และเพอใหปจจยทเปนเครองพอกพนเกดขน แหงวบาก อนเปนความสขและทกขนนแล ชอวาอปตถมภกกรรม ฯ กรรม อยางใดอยางหนง ทเปนเหตขดขวางความเปนไปนาน ๆ แหงวบาก อนกรรมอนใหเกด โดยขดขวางนมตแหงพยาธและความเปนผมธาต สมาเสมอเปนตน ชอวาอปปฬกกรรม ฯ สวนกรรมทเขาไปตดรอน ความสามารถแตงใหเกด แหงกรรมทไมมกาลง แลวหามวบากของ กรรมนนเสย โดยบนดาลปจจยทเปนเหตตดรอนใหเกดขน แลว


แตงใหเกดผลเสยเอง ชอวาอปฆาตกรรม ฯ จรงอย ชนกกรรม และอปฆาตกกรรม (ทง ๒ น ) มความแปลกกนดงน คอ ชนกกรรม ไมเขาไปตดรอนวบากแหงกรรมอนเลย (แต) ใหวบาก (ผล) เกดได อปฆาตกรรม มการเขาไปตดรอนเสยกอน ฯ นเปนขอสนนษฐาน ในอรรถกถาทงหลายกอน ฯ สวนอาจารยพวกอนกลาวไววา "อปปฬก- กรรม ยอมขดขวางวบากแหงกรรมอนในระหวาง ๆ โดยนาปจจยม ความเปนผอาพาธมากเปนตนเขาไปให, สวนอปฆาตกกรรมเขาไป ตดรอนวบากแหงกรรมอนนน โดยประการทกอยาง ใหโอกาสแกกรรม อน แตไมใหวบากเกดดวยตนเอง, แทจรง ความแปลกกนแหง อปฆาตกกรรมนจากชนกกรรม ปรากฏชดดอยางนแล " ฯ [อธบายกรรม ๔ อยาง ใหผลตามลาดบ] บทวา กจจวเสน ไดแกดวยอานาจแหงกจ คอการทาให เกด, การสนบสนน, การเบยดเบยน และการตดรอน ฯ บทวา ครก ไดแกกรรมกรรมทอยางอนไมสามารถขดขวางได ซงมโทษมาก และมอานภาพมาก ฯ บทวา อาสนน ไดแกกรรมทตามระลกไดในเวลาใกลจะตาย และกรรมททาในเวลานน (คอเวลาใกลจะตายนน) ฯ บทวา อาจณณ ไดแกกรรมททาเนอง ๆ หรอแมทาคราวเดยว แตสองเสพเสมอเนองนตย ฯ บทวา กตตตากมม ไดแกกรรมทยงไมถงความเปนครกรรม เปนตน แตควรกลาววา "กรรม" โดยเพยงแตสกวาทาเทานน ฯ


บรรดาครกรรมเปนตนเหลานน จะเปนกศลกรรมหรออกศล- กรรมกตามท บรรดาครกรรมและไมใชครกรรม กรรมมการฆา มารดาเปนตน จดเปนครกรรมในฝายอกศล หรอมหคคตกรรม จด เปนครกรรมในฝายกศล กรรมนนนนแล แมเมอมอาสนนกรรม เปนตน กยอมใหผลกอน ดจหวงนาใหญ ไหลบาทวมทนนานอยไป ฉะนน ฯ เพราะเหตนนแล กรรมนน ทานจงเรยกวา "ครกกรรม" (คอกรรมหนก) ฯ เมอครกกรรมนนไมม บรรดากรรมไกลและใกล กรรมทอยใกล คอทระลกไดในเวลาจวนจะตายนนแล ยอมใหผล (กอน) ฯ ไมมคาควรกลาวเลย ในกรรมททาเมอเวลาจวนเจยน, แม เมออาสนนกรรมนนไมม บรรดากรรมทเคยประพฤตมาเนอง ๆ หรอ มไดประพฤตเนอง ๆ กรรมใดทเคยประพฤตมา จะเปนความเปนผม ศลด หรอความเปนผทศลกตาม กรรมนนแลยอมใหผลกอน ฯ สวน กตตตากรรม (คอกรรมสกวาทา) ไดการเสพคนแลว เมอกรรม กอน ๆ ไมม ยอมฉดรงปฏสนธมา ดวยประการอยางน ครกรรมจง ใหผลกอนกวากรรมทงหมด ฯ เมอครกกรรมไมม อาสนนกรรมยอม ใหผลกอน ฯ แมเมออาสนนกรรมนนไมม อาสนนกรรมยอมใหผล กอน (แมเมออาจณณกรรมนนไมม กตตตากรรมยอมใหผลกอน) ฯ เพราะเหตนน ทานอาจารยจงไดกลาวไววา "โดยปรยายแหงการให ผล" ฯ อธบายวา "โดยลาดบแหงการใหผล" ฯ สวนในปกรณ ทงหลายมอภธมมาวตารเปนตน ทานอาจารยทงหลาย กลาวระบให อาจณณกรรมเผลดผลกอนอาสนนกรรม ฯ เหมอนอยางวา เมอ


ฝงโคทเขาฝกแลวและโคมกาลง แมมอยในสวนอน พอเมอนายโคบาล เปดประตคอกทแออดดวยฝงโค โคตวทอยใกลประตคอก โดยทสด แมเปนโคทแกทรพลภาพ โคตวนนแล ยอมออกกอนกวา ฉนใด เมอ กรรมทเปนกศลและอกศลเหลาอนจากครกกรรม แมมอย อาสนนกรรม นนแล ยอมใหผลกอน เพราะอยใกลมรณกาล เพราะฉะนน ใน ปกรณน ทานอาจารยจงกลาวอาสนนกรรมนนไวกอน ฯ [อธบายกรรม ๔ อยาง ใหผลตามคราว] กรรมทชอวาทฏฐธมมเวทนยะ (คอกรรมใหผลในภพน) เพราะ อรรถวา สตวจะพงทราบไดดวยอานาจการเสวยผลในทฏฐธรรม คอ อตภาพทเหนประจกษ ไดแกทเปนปจจบน ฯ กรรมทสตวจะตองเกด ตอจากภพปจจบนแลวจงเสวยผล ชอวาอปปชชเวทนยะ (คอกรรมให ผลตอเมอเกดแลวในภพหนา) ฯ กรรมทสตวพงเสวยผลในภพตอ ๆ ไป คอในอตภาพอน อตภาพใดอตภาพหนง จากภพปจจบนน ชอวา อปราปรยเวทนยะ (คอกรรมใหผลในภพตอ ๆ ไป) ฯ กรรมทควร กลาวอยางนวา "กรรมไดมแลวแล ผลของกรรมนนไมไดมแลว กาลง ม หรอจกม" ชอวาอโหสกรรม ฯ บรรดากรรม ๔ เหลานน เจตนาดวงแรก ถงความเปนเจตนา ทมกาลง เพราะไมถกกศลากศลทเปนขาศกครอบงา และเพราะเปน เจตนาทไดรบความวเศษ โดยความวเศษแหงปจจย เปนเจตนาทม ความดยง ซงดาเนนไปดวยอานาจความปรงแตงเบองตนเชนนน อานวย ผลใหในอตภาพนนเทานน ชอวาทฏฐธมมเวทนยะ ฯ ความจรง


เจตนาดวงแรกนน ยอมไมชอวาเปนตวกรรม ทเพงความขาดตอนแหง สนดานทเปนไปแลว และทเพงความไดโอกาส เหมอนกรรมทง ๒ (คอ อปปชชเวทนยกรรม และอปราปรยเวทนยกรรม) นอกน เพราะเปนไปดวยอานาจแหงความอปการะและประทษราย ในบคคล ผประกอบดวยคณวเศษ ในสนดารแหงชวนะทมกาลง โดยประการ ดงกลาวแลว เพราะเปนเจตนาทมวบากนดหนอย เพราะไมได การเสพคน เพราะเหตนน เจตนาดวงแรกนน จงใหผลเปนอเหตกะ เพยงวบากในปวตกาล ดจเพยงดอกไมในอตภาพนเทานน ฯ สวนชวนเจตนาท ๗ ทใหสาเรจประโยชน เปนเจตนาทให สาเรจความตงใจ ซงไดความวเศษ โดยนยดงกลาวแลว ทงเปน เจตนาอานวยวบากใหในอตภาพเปนลาดบไป ชอวาอปปชชเวทนยะ (คอกรรมใหผลในภพหนา) ฯ กแล ชวนเจตนาท ๗ นน ใหปฏสนธ เสยกอนแลว จงใหวบากในปวตกาล (ภายหลง) ฯ ไมมการกลาววา "กเมอไมใหปฏสนธ เจตนานน ยอมใหวบากในปวตกาล" ฯ ทาน อาจารยทงหลายกลาวไววา "แทจรง ในอนดบจตจตเปนโอกาสแหง อปปชชเวทนยกรรม แตเมอใหปฏสนธแลว เจตนานนยอมใหวบาก ในปวตกาลตอไป แมตง ๑๐๐ ชาต" ฯ เจตนา ๕ หมวด ท ยงไมถงความเปนทฏฐธมมเวทนยกรรมเปนตน เพราะเวนจากเหต ตามทกลาวแลว เปนไปในทามกลางแหงเจตนาทเปนเบองตนและท สด เมอมการไดชองโอกาส ในกาลใดกาลหนง กอานวยใหวบาก ในปฏสนธกาลและปวตกาลสาเรจได เพราะมสภาพคอการใหผลไม


ถกเจตนานนเขาไปตดรอน ชอวาอปราปรยเวทนยกรรม (คอกรรมให ผลในภพตอ ๆ ไป ) ฯ แตกรรมทง ๒ เบองตน และแมกรรมท ๓ ทลวงกาลของตน ๆ ไปแลว เมอความเปนไปแหงสงสารวฏขาดลง ชอวาเปนอโหสกรรม (คอกรรมใหผลสาเรจแลว) ฯ บทวา ปากกาลวเสน ความวา ดวยอานาจกาลแหงกรรมทง ๓ อยางขางตน ททานกาหนดไวอยางน คอ ในปจจบนกาล ในลาดบแหง ปจจบนกาลนน ในกาลใดกาลหนง และดวยอานาจแหงอโหสกรรม นอกน ซงไมมกาลตามททานกาหนดไวแลวนน ฯ จรงอย การกลาว เชนนน โดยความกาวลวงกาลเทานน ยอมมแกอโหสกรรม ฯ บทวา ปากฏานวเสน คอ ดวยอานาจแหงภมทเผลดผล ฯ [อธบายกายกรรม] บดน ทานอาจารยไดเรมคาวา "ตตถากศล" เปนตนไว กเพอ จะแสดงความเปนไปแหงอกศลกรรมเปนตน ดวยอานาจแหงทวาร ของกายกรรมเปนตน และประเภทแหงอกศลกรรมเปนตนนน ม ๑๐ อยางเปนอาท ดวยอานาจแหงอกศลกรรมมปาณาตบาตเปนตน โดยการ แสดงไขความเปนไป ดวยอานาจกายกรรมเปนตนนนเปนประธาน ฯ กรรมเปนไปในกายทวาร ชอวากายกรรม ฯ วจกรรมเปนตน กอยางนน ฯ การไมใหสตวมชวตตกไปทนท คอย ๆ ใหตกไป ชอวาปาณาตบาต ฯ การถอเอาวตถสงของทเจาของไมไดใหดวยกาย และวาจา ชอวาอทนนาทาน ฯ การประพฤตผดในกามทงหลาย กลาว คอการกาวลวงเมถน ชอวากาเมสมจฉาจาร ฯ จะวนจฉยในปาณาตบาต


เปนตนเหลานน ชอวาปาณะ โดยโวหารไดแกสตว โดยปรมตถ ไดแกชวตนทรย ฯ เจตนาคดจะฆาของคนผมความสาคญในสตวมชวต นนวา สตวมชวต ซงยงความพากเพยรจะเขาไปตดรอนชวตนทรยให เกดขน ชอวาปาณาตบาต ฯ เจตนาคดจะลกของคนผมความสาคญใน ของ ๆ คนอนวา เปนของ ๆ คนอนอยางนน ซงยงความพยายาม ทจะลกของนนใหเกดขน ชอวาอทนนาทาน ฯ เจตนาคดจะลวงฐานะ ทไมควรถง ดวยอานาจการเสพอสทธรรม ซงเปนไปทางกายทวาร ชอวากาเมสมจฉาจาร ฯ อาจารยทงหลายกลาววา "แมการดมสรา ทานกสงเคราะหเขาในบทวา กาเมสมจฉาจารนเหมอนกน" เพราะเปน การประพฤตผดในกาม กลาวคอรส ฯ สองบทวา กายวตตสงขาเต กายทวาเร ความวา เพราะ ประพฤตเปนสวนมากในทวารแหงกรรม กลาวคอกายวญญต เพราะให ผอนรความประสงคดวยกาย และตนเองกรไดดวยกาย คอเปนวการ แหงกองทยงดวยวาโยธาต ซงเกดแตจตทใหเกดความคดจะกาวไป ขางหนาเปนตน เปนเหตทาผลรวมกนแกการคาจนเปนตน กลาวคอ กายทวาร เพราะเปนโจปนกาย และเพราะเปนปากทางแหงความ เปนไปของกรรมทงหลาย ฯ จตตปบาททสหรคตดวยกรรมนน ๆ เทา นน ยอมยงวญญตนนใหเกดขนได แมโดยแท ถงอยางนน เมอ วญญตนนเปนไปอย กรรมทยงวญญตนนใหเกด กมชอวากายกรรม เปนตน (คอเรยกชอวากายกรรมเปนตน) เพราะฉะนน วญญตนน ทานจงไดเพอจะกลาวโดยความเปนปากทางแหงความเปนไปของกรรม


นน ฯ เมอทานจะกลาวเพยงคาวา "ถาเมอเปนเชนนนไมควร กาหนดกรรมและทวาร ฯ กกรรมทเปนไปในกายทวาร ทานเรยกวา กายกรรม ฯ และทวารทเปนทางแหงความเปนไปของกายกรรม ทานเรยกวา กายทวาร ฯ แตกายกรรมของคนทบงคบใหเขาทา ปาณาตบาตเปนตน ดวยวาจา ยอมเปนไปในวจทวาร เพราะฉะนน จงไมควรกาหนดกรรมดวยทวาร, อนง วจกรรมของคนททามสาวาท เปนตน ดวยกายวการ ยอมเปนไปแมในกายทวาร เพราะฉะนน แม จะกาหนดทวารดวยกรรมกไมได" ฉะนน เพอจะแสดงการกาหนดโดย ความเปนไปโดยมาก ทานอาจารยจงไดกลาวไววา "เพราะความเปน ไปโดยมาก" ดงน ฯ แทจรง กายกรรมยอมเปนไปในกายทวารเทานน มาก ในวจทวารนอย ฯ เพราะเหตทเปนไปมากในกายทวารอยาง เดยวนน แมความเปนกายกรรมจงสาเรจแลว (แมชอวากายกรรมจง สาเรจ) ดจพรานปาเปนอาท มชอวาพรานปาเปนตนฉะนน ฯ อกประ- การหนง กายกรรมอยางเดยวยอมเปนไปในกายทวารโดยทวารเทานน นอกนไมเปนไป เพราะกายกรรมเปนไปในกายทวารนอยางเดยวมาก นน จงสาเรจเปนทวารแหงกายกรรม เหมอนบานพราหมณเปนอาท มชอวาบานพราหมณเปนตนฉะนน เพราะฉะนน ในการทจะกาหนด กรรมและทวาร จงไมมขอหามอะไร นเปนความอธบายในคาวา "เพราะความเปนไปโดยมากนน" ฯ [อธบายวจกรรม] เรองทไมเปนจรง ชอวามสา ฯ สภาพทชอวามสาวาท เพราะ


อรรถวา เปนเหตกลาวเรองทไมจรงนน โดยความเปนเรองจรง ฯ ธรรมชาตทชอวาปสณา เพราะอรรถวา บด คอทาความสามคคให ละเอยด ไดแกกระจายเสยซงความสามคค หรอเพราะอรรถวา ทา ความรกใหสญ ฯ วาจาทชอวาผรสา เพราะอรรถวา ทาตนเองบาง คนอนบาง ใหหยาบชา หรอเพราะอรรถวา มสมผส (รายกาจ) ดจเลอยฉะนน ฯ คาพดทชอวาสมผะ (คาเพอเจอ) เพราะอรรถวา โปรย คอเรยราย ซงประโยชนสข คอความสขและประโยชนเกอกล ไดแกทาสงนนใหเสยไป คอคาพดชนดใดชนดหนง ทไมเปนอปการะ แกตนและคนอน ฯ ธรรมทชอวาสมผปปลาปะ เพราะอรรถวา เปน เครองเจรจาคาเพอเจอนน ฯ บรรดามสาวาทเปนตนนน เจตนาของ บคคลผประสงคจะใหผอนทราบเรองทไมเปนจรง โดยความเปนเรอง จรง อนยงประโยคทจะใหผอนรดวยอาการอยางนนตงขน ชอวา มสาวาท ฯ มสาวาทนน ททาลายประโยชนของผอนใหเสยไปเทานน จงเปนกรรมบถ นอกนเปนเพยงกรรมเทานน ฯ เจตนาทเศราหมอง อนยงวจประโยคเปนเหตทาผอนใหแตกกนตงขน เพอตองการจะทาลาย ชนพวกอนกด เพอประสงคจะทาตนใหเปนทรก (ของผอน) กด ชอวาปสณวาจา ฯ ปสณวาจาแมนน เมอชนทง ๒ ฝายแตกกนแลว เทานน จงเปนกรรมบถ ฯ เจตนาทหยาบโดยสวนเดยว ทยงวจประโยค อนกระทาการตดเสยซงความรกของชนอนใหตงขน ชอวาผรสวาจา ฯ จรงอย เมอบคคลมในออน ขนชอวาผรสวาจายอมไมม ฯ เจตนาท เศราหมอง อนยงประโยคเปนเหตใหผอนรสงทไมเปนประโยชน ม


เรองนานางสดามาเปนตนใหตงขน ชอวาสมผปปลาปะ ฯ กสมผป- ปลาปะนน เมอคนอนถอเอาความหมายนนเทานน จงเปนกรรมบถ ฯ สองบทวา วจว ตตสงขาเต วจทวาเร ความวา (เพราะ ความเปนไปโดยมาก) ในทวารแหงกรรม ทชอวาวจวญญต เพราะ อรรถวา ใหคนอนรความประสงคไดดวยวาจา และตนเองกรไดดวย วาจา คอเปนวการแหงกองอนยงดวยปฐวธาต มจตเปนสมฏฐาน ซง ยงประโยคทกระทาการเปลงวาจาใหตงขน ไดแกทชอวาวจทวาร เพราะ เปนโจปนวาจา (คอวาจาทเคลอนไหว) และเพราะเปนทางแหง ความเปนไปแหงกรรมทงหลาย ฯ คาวา "เพราะความเปนไปโดยมาก" น มนยดงกลาวแลวนนแลว ฯ [อธบายมโนกรรม] ธรรมชาตทชอวาอภชฌา เพราะอรรถวา เพงเลงมงหนาเฉพาะ สมบตของคนอน คอคดดวยอานาจความโลภ ฯ สภาพทชอวาพยาบาท เพราะอรรถวา เปนเหตพนาศไปแหงหตสข ฯ ทชอวามจฉาทฏฐ เพราะอรรถวา เหนผด คอคลาดเคลอน ฯ ในอภชฌาเปนตนนน ความเพงเลงสงของ ๆ ผอนอยางนวา "ไฉนหนอสงของนพงเปนของ เรา" ชอวาอภชฌา ฯ อภชฌานน เปนกรรมบถโดยนอมสงของ ๆ คนอนมาเพอตนเทานน ฯ ความคดมงรายอยางนวา "ไฉนหนอสตว นพงพนาศ" ชอวาพยาบาท ฯ ความเหนวปรตโดยนยเปนตนวา "ทานทใหแลวไมมผล " ชอวามจฉาทฏฐ ฯ กในมจฉาทฏฐน ความ


เสยกรรมบถ ยอมมดวยนตถกทฏฐอเหตกทฏฐและอกรยาทฏฐเทานน ฯ สวนความพสดารแหงอกศลกรรมบถ ๑๐ เหลาน ดวยอานาจการกาหนด องคเปนตน บณฑตพงทราบโดยนยแหงคาทมาแลว ในปกรณปรมตถ- โชตกาเปนตนนน ๆ ฯ สองบทวา อตราป ว ตตยา ความวา แมเวนกายวญญต และวจวญญต ฯ อธบายวา "แมไมใหวญญตทง ๒ นนตงขน" ฯ กบรรดาอกศลกรรมบถเหลาน อกศลกรรมบถมอภชฌาเปนตน ท สมปยตดวยจตอนยงวญญตใหตงขน มในฝกฝายแหงเจตาเทานน ฯ สองบทวา โสมมเลน ชายนต ความวา อกศลธรรมมปาณา- ตบาตเปนตน ยอมเกด โดยปจจยมสหชาตปจจยเปนตน รวมกบมล กลาวคอโทสะ หรอกบจตมโทสะเปนมล ไมเกดรวมกบจตมโลภะเปน มลเปนตน ฯ จรงอย พระราชาทงหลาย แมจะทรงพระสรวลอยกทรง สงบงคบใหประหาร ดวยพระหฤทยทสมปยตดวยโทสะทเดยว ฯ แม ในผรสวาจาและพยาบาท กพงเหนคาพดตามสมควร เหมอนคาพดท สมควรในปาณาตบาตฉะนน ฯ ทานอาจารยกลาวไววา "และมจฉาทฏฐ ยอมเกดรวมกบจตทมโลภะเปนมล " เพราะความเหนผดเชอมนในวตถ ทควรเชอมน มโลภะออกหนาเทานน ฯ หลายบทวา เสสาน ฯเปฯ สมภวนต ความวา อทนนาทาน ของผมงประโยชน มการปองกนตนและพวกพองเปนตน แลวนาเอา วตถทตนปรารถนา หรอไมปรารถนาไปกอน ยอมมดวยโลภมลจต (คอดวยจตมโลภะเปนมล) , อทนนาทานของผลกเพอแกเวร (แกแคน)


ยอมมดวยโทสมลจต (คอดวยจตมโทสะเปนมล) ฯ การรบราชบาตร ของพระราชาทงหลาย ผทรงรบทรพยของคนอน เพอปราบคนชว ตามกาหนดกฎหมาย และอทนนาทานของพวกพราหมณ ผกลาวคา เปนตนวา "ทรพยนทงหมด พระราชาพระราชาทานแกพวกพราหมณ แตเพราะพราหมณเหลานนทพพลภาพโดยประการทงปวง ชนเหลาอน จงใชสอยได พวกพราหมณ ยอมใชสอยของ ๆ ตนแททเดยว" แลวนาเอาสงของอยางใดอยางหนงไป ดวยความสาคญวา เปนของ ของตนๆ เทานน และอทนนาทานของเหลาชนผชอบคดคานความ สมพนธกนแหงกรรมและผลของกรรม ยอมมดวยโมหมลจต ฯ แมใน มสาวาทเปนตน บณฑตพงประกอบคาตามสมควรอยางนนฯ ทาน อาจารยทาในใจวา "กามาวจรกศลนน แมเมอจะเกดขนในอารมณ ทง ๖ ดวยอานาจแหงกรรม ๓ อยาง (คอ กายกรรม วจกรรม และมโนกรรม) กยอมเกดขนดวยความนยม ๓ อยาง (คอ ทาน ศล และภาวนา)" ดงน จงกลาววา "อนง กามาวจรกศล ยอมม ๓ อยาง ดวยอานาจแหงทาน ศล และภาวนา" ฯ จรงอย บรรดาบญกรยาวตถ ททานแสดงไว ๑๐ อยาง บญกรยาวตถ ๒ อยาง (คอ ปตตทานมย และปตตานโมทนามย) อก ๒ อยาง (คอ อปจายนมย เวยยาวจจมย) และ ๓ อยาง (คอ ธมมเทสนามย ธมมสสวนมย และทฏชกรรม) (รวม ๗ อยางน ) สงเคราะหเขาในกรรม ๓ อยาง มทานและศลเปน ตนตามลาดบ ๆ กเหตในการสงเคราะหน ขาพเจาจกกลาวขางหนา ฯ สวนการประกอบความเปนไปแหงบญกรยาวตถเหลานน ในอารมณ ๖


และในทวารแหงกรรม ๓ อยาง บณฑตควรถอเอาโดยนยอนมาแลว ในปกรณทงหลายมอรรถกถาเปนตน [อธบายความหมายของศพทวา ทาน เปนตน] ธรรมชาตทชอวาทาน เพราะอรรถวา เปนเหตอนเขาใหแหง วตถมขาวเปนตน ไดแกเจตนาเปนเหตบรจาค ฯ ในบญกรยาวตถม ศลเปนตน แมทเหลอ กมนยอยางน ฯ ธรรมชาตทชอวาศล เพราะ อรรถวา ตงไว ฯ ธรรมชาตทชอวาศล เพราะอรรถวา เปนเครองตงมน คอตงอยโดยชอบแหงจต ๑ ฯ อธบายวา ตงกายกรรมและวจกรรมไวถก คอดารงไวโดยชอบ ฯ อกอยางหนง ชอวาศล เพราะอรรถวา รวมเขา ไว อมธารกศลไว ฯ กความเปนทรองรบกศลทงหลายไว ชอวาการอม ธารไว ในทน ฯ สมจรงตามพระดารสทพระผมพระภาคเตาตรสไววา "สเล ปตฏาย๒" (นรชนตงมนแลวในศล) ดงนเปนตน ฯ ธรรม- ชาตทชอวาภาวนา เพราะอรรถวา เปนเหตอบรม คอสองเสพ ไดแก เจรญกศลธรรม ฯ ทชอวาอปจายนะ เพราะอรรถวา เปนเหตทบคคล ประพฤตออนนอม คอกระทาสามจกรรมดวยอานาจการบชา ฯ ภาวะ แหงชนผขวนขวายในการกระทากจนน ๆ ชอวาเวยยาวจจะ ฯ ทชอวา ปตตทาน เพราะอรรถวา เปนเหตทบคคลใหสวนบญทเกดในสนดาน ตน ฯ ทชอวาปตตานโมทนา เพราะอรรถวา เปนเหตอนโมทานสวน บญ ฯ ทชอวาธมมสสวนะ เพราะอรรถวา เปนเหตฟงธรรม ฯ ทชอวา ๑. วเคราะหนไมปรากฏในทอน ฯ ๒. ส. ส. ๑๕/๒๐-ฯ


ธมมเทสนา เพราะอรรถวา เปนเหตแสดงธรรม ฯ การทาความเหน ใหตรง ชอวาทฏชกรรม ฯ [อธบายความหมายของเจตนาทชอวาทานเปนตน] บรรดาบญกรยาวตถมทานเปนตนนน เจตนาทเปนไปดวยอานาจ การสละวตถทอยของตน โดยความตองการจะบชา หรออนเคราะห แกคนเหลาอน ของบคคลผมสนดานยงมอนสย ชอวาทาน ฯ เจตนา สวนเบองตนและภายหลง ซงเปนไปดวยอานาจการแสวงหาทานวตถ และดวยอานาจการระลกถงทานทใหแลว ดวยจตโสมนส ยอมถง การประมวลลงในทานนเหมอนกน ฯ ในบญกรยาวตถมศลเปนตน แมทเหลอ บณฑตพงเหนตามสมควรอยางนน ฯ เจตนาทเปนไปของ บคคลผสมาทานศล ๕ ศล ๘ หรอศล ๑๐ ดวยอานาจนจศลเปนตน แมทเหลอ บณฑตพงเหนตามสมควรอยางนน ฯ เจตนาทเปนไปของ บคคลผสมาทานศล ๕ ศล ๘ หรอศล ๑๐ ดวยอานาจนจศลเปนตน บาเพญใหบรบรณ แมผไมสมาทาน แตงด คอเวนจากายทจรตและ วจทจรตทประจวบเขา และของผสมาทานสงวร ในโรงอปสมบท บาเพญจตปารสทธศลใหบรบรณ กชอวาศล ฯ เจตนามโคตรภญาณ เปนทสด ทเปนไปดวยอานาจแหงการบรกรรมและการพจารณาใน กรรมฐาน ๔๐ อยาง และในภมมขนธเปนตน ยงไมถงอปปนา ชอ วาภาวนา ฯ ถงแมเจตนาเลาเรยนวชาทหาโทษมไดเปนตน กยอมถง ความประมวลลงในภาวนานเหมอนกน ฯ เจตนาททาความนบถอมาก แกบคคลผเจรญโดยวยและโดยคณ ดวยอธยาศยทไมเศราหมอง ซง เวนจากความหวงตอบแทนในปจจย ๔ มจวรเปนตน (และ) ดวย


วธแหงการลกรบและนาอาสนะมาให ชอวาอปจายนะ (ความประพฤต ออนนอม) ฯ เจตนาทชวยทากจนน ๆ ดวยอธยาศยตามทกลาวแลว แกผเจรญดวยวยและคณเหลานนนนแลและแกเหลาชนผเจบไข ชอวา เวยยาวจจะ (ความชวยขวนขวาย) ฯ เจตนาหวงใหบญซงเกดใน สนดานของตน เปนประโยชนทวไปกบชนเหลาอน ชอวาปตตทานะ (การใหสวนบญ) ฯ เจตนาทพลอยยนดยงนก ซงบญทคนเหลาอนให แลว หรอไมไดใหกตาม ดวยจตทพรากจากมลทนคอความตระหน ชอวาปตตานโมทนา (การอนโมทนาสวนบญ) ฯ เจตนาทรบฟงขอแนะ นาสงทเปนประโยชนเกอกล ดวยอธยาศยทไมเศราหมอง ซงเปนไป ดวยอานาจการแผประโยชนเกอกลแกตนหรอแกชนเหลาอนอยางนวา "เราสดบธรรมนอยางนแลว ปฏบตอยโดยนยดงททานกลาวแลวใน ธรรมนน จกเปนผมสวนแหงคณวเศษ ทงทเปนโลกยะและโลกตตระ หรอวาเราเปนผสดบมากแลว จกอนเคราะหแกชนเหลาอน ดวยกจม การแสดงธรรมเปนตน " ดงน ชอวาธมมสสวนะ (การฟงธรรม) ฯ ถงแมเจตนาทรบฟงวชาทหาโทษมไดเปนตน ทานกสงเคราะหเขาใน การฟงธรรมนเหมอนกน ฯ เจตนาแนะนาสงทเปนประโยชนเกอกล โดยความใฝใจทแยบคาย เพราะเปนผไมเพงอามสมลาภสกการะเปนตน ชอวาธมมเทสนา (คอการแสดงธรรม) ฯ ถงแมเจตนาชแจงวชาท หาโทษมไดเปนตน ยอมถงการสงเคราะหเขาในการแสดงธรรมน เหมอนกน ฯ การทาความเหนใหตรง ดวยอานาจความเหนถกทเปนไป โดยนยเปนตนวา "ผลทานทใหแลวมอย" ดงน ชอวาทฏชกรรม


(การทาความเหนใหตรง) ฯ [ปจฉาวสชชนาทฏ ชกรรมเปนตน] ถามคาทวงวา "เมอเปนเชนนน จตตปบาททเปนญาณวปยต (ปราศจากญาณ) กไมไดเปนบญกรยาวตถ คอทฏชกรรมละส ?" แกวา "จะไมไดเปนหามได เพราะแมเจตนาดวงกอนและดวงหลง กสงเคราะหเขาในบญกรยาวตถนน ๆ " ฯ จรงอย ในเวลาทาความเหน ใหตรง จตยอมเปนญาณสมปยต (ประกอบดวยญาณ) ทเดยว แมก จรง ถงอยางนน ในกาลกอนและภายหลงตอมา จตแมเปนญาณวปยต แมนน เปนทฏชกรรม จงเกดขน เพราะเหตนน พอกนท ไมควรจะชกชาเกนไป ฯ แตวา บรรดาบญกรยาวตถ ๑๐ มทานเปนตน เหลาน บญกรยาวตถคอปตตทานและอนโมทนา ยอมถงความ สงเคราะหเขาในทาน เพราะมสภาพเหมอนกบทานนน ฯ จรงอย แม ทานเปนปฏปกษตออสสาและมจฉรยะ ถงปตตทานและอนโมทนาแม เหลานน กเปนปฏปกษตออสสาและมจฉรยะเหมอนกน เพราะฉะนน ปตตทานและอนโมทนา (การใหสวนบญและการอนโมทานสวนบญ) เหลานน ทานอาจารยจงสงเคราะหเขาในทานมยบญกรยาวตถ (บญ กรยาวตถทสาเรจดวยทาน) เพราะมลกษณะอยางเดยวกน โดยมธรรม เปนปฏปกษเหมอนกน ฯ อปจายนะและเวยยาวจจะ (ความประพฤต ออนนอมและความชวยขวนขวาย) ทานกสงเคราะหเขาในบญสาเรจ ดวยศล เพราะเปนจารตศล ฯ ทานอาจารยธรรมปาลเถระ กลาวไว


(ในฎกาแหงสงคตสตรและทสตตรสตร) วา "กการแสดง การฟง และความเหนตรง ยอมถงความสงเคราะหเขาในภาวนานย เพราะเปน การเสพกศลธรรม " ดงน ฯ สวนอาจารยพวกอนกลาวไววา "ผแสดง และผฟง สงญาณไปตามกระแสเทศนาแลว แทงทะลปรโปรงลกษณะ ทงหลาย แสดงอยและฟงอย ทงการแสดงและการฟงเหลานน ยอม นาปฏเวธธรรมมาใหทเดยว เพราะเหตนน การแสดงและการฟง จง ถงความสงเคราะหเขาในภาวนามย" ฯ บณฑตอาจกลาวไดบางวา "การแสดง ยอมถงการสงเคราะหเขาไดในทานมย เพราะมสภาพคอ ธรรมทาน (การใหธรรมเปนทาน) " ฯ สมจรงดงทพระผมพระภาค เจาตรสไววา "การใหธรรม ยอมชนะการใหทงปวง "๑ ฯ อนง ทฏชกรรม ยอมถงความสงเคราะหเขาในบญกรยาวตถแมทงหมด ๙ อยาง เพราะทฏชกรรมมความหมายไปถงบญกรยาวตถทงหมด ๙ อยางเปนลกษณะ ฯ จรงอย บรรดาบญกรยาวตถมทานเปนตน บญ กรยาวตถชนดใดชนดหนง ทมความเหนชอบซงเปนไปโดยนยเปนตนวา "ผลทานทใหแลวมอย" ดงน ชาระใหบรสทธแลวยอมมผลมาก ม อานสงสมาก ฯ กเพราะทาอธบายไวอยางน ทานพทธโฆษาจารย จงกลาวไวในอรรถกถาทฆนกายวา๒ "ทฏชกรรม มความหมายไป ถงบญกรยาวตถทงหมด ๙ อยางเปนลกษณะ " ฯ บณฑตควรเหน สนนษฐานวา "โดยยอ บญกรยาวตถมเพยง ๓ อยางเทานน ๑. ข. ธ. ๒๕/๖๓ ฯ ๒. สมงคลวลาสน ๓/๒๔๗ ฯ


เพราะผนวกบญกรยาวตถ ๗ อยาง มปตตทานเปนตนนอกนเขาใน บญกรยาวตถทง ๓ ดวยอานาจทาน ศล และภาวนา ดวยประการ อยางน " ฯ และทานอาจารยกไดแสดงบญกรยาวตถไว ๓ ประการ เหมอนอยางนนนนแล ในหนหลง ฯ [อธบายรปาวจรกศลทเปนฝานมโนกรรม] รปาวจรกศล ชอวาเปนมโนกรรมอยางเดยว เพราะไมเปนไป ในทวารทงหลายมกายทวารเปนตน โดยไมมจตทจะยงวญญตใหตงขน ฯ กแล รปาวจรกศลนน ชอวาเปนภาวนามย เพราะไมเปนไปดวยอานาจ แหงทานเปนตน ชอวายงไมถงอปปนา เพราะกศลทเปนไปในบรพภาค เปนกามาวจร ฯ บทวา ฌานงคเภเทน ความวา กแล รปาวจรกศลนน แม เมอมอยมใชนอย โดยความตางแหงปฏปทาเปนตน กมเพยง ๕ อยาง โดยความตางแหงองคฌานทเกดขน ดวยอานาจการกาวลวงองค ฯ บทวา อาลมพนเภนเทน ความวา โดยประเภทแหงอารมณ ๔ เหลาน คอ อารมณม ๔ อยาง คอ อากาศเพกกสณ ๑ ในทมอากาศเปนอารมณ ๑ ความไมม แหงใจนน ๑ วญญาณทมความไมมแหง ใจนนเปนอารมณ ๑ ฯ บทวา เอตถ ไดแก บรรดากรรม ๔ อยางเหลาน ดวยอานาจ สถานทใหผล ฯ บทวา อทธจจรหต ความวา อกศลกรรม ๑๑ อยาง


ทเวนจากเจตนาอนสหรคตดวยอทธจจะ ฯ มคาถามวา "อนเหตอะไร ในคานวา "อกศลธรรมทสหรคต ดวยวจกจฉา แมทรพลกวาอกศลกรรมทงหมด เพราะเวนจากอธโมกข ยอมชกปฏสนธมา อกศลกรรมทสหรคตดวยอทธจจะ แมมกาลงกวา อกศลกรรมทสหรคตดวยวจกจฉานน เพราะสมประโยคดวยอธโมกข ยอมไมชกปฏสนธนนมา ?" แกวา "เพราะไมมการใหปฏสนธเปน สภาพ" ฯ กเฉพาะในกรรมมการใหปฏสนธเปนสภาพ มถอยคาทควร พจารณานวา "กรรมมกาลง ยอมชกปฏสนธมา ททรพลไมชกปฏสนธ มา" ฯ แตกรรมใดไมมการใหปฏสนธเปนสภาพเลย ภาวะทกรรมนนถง มกาลง กไมเปนเหตในการชกปฏสนธมาให ฯ มคาถามสอดเขามาวา "กคานวา "กรรมทสหรคตดวยอทธจจะ ไมมการใหปฏสนธเปนสภาพ" ดงน พวกเราจะพงรไดอยางไร ?" แกวา "รได เพราะกรรม ทสหรคตดวยอทธจจะ ไมมในหมวดธรรมททสสนะจะพงละ" ฯ แทจรง อกศลธรรมม ๓ คอ ธรรมอนทสสนะพงละอยาง ๑ อนภาวนา พงละอยาง ๑ บางทอนทสสนะพงละ บางทอนภาวนาพงละอยาง ๑ ฯ [อธบายอรยมรรคละอกศลธรรม] บรรดาอกศลธรรม ๓ อยางนน จตตปบาททสหรคตดวยทฏฐ และสหรคตดวยวจกจฉา ชอวาธรรมอนทสสนะพงละ เพราะความ เปนธรรมอนโสดาปตตมรรค ซงไดนามวา "ทสสนะ" ดวยอานาจ เหนพระนพพานกอน พงละ ฯ จตตปบาททสหรคตดวยอทธจจะ ชอวาธรรมอนภาวนาพงละ เพราะเปนธรรมทมรรคชนยอดพงละ ฯ


เพราะวา มรรคเบองบน ๓ อยาง พระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา "ภาวนา" เพราะเปนไปในพระนพพานอนมรรคท ๑ เหนแลว ดวย อานาจภาวนา ฯ สวนจตตปบาททสหรคตดวยโทมนสเปนทฏฐวปยต ชอวาธรรม บางทอนทสสนะพงละ บางทอนภาวนาพงละ เพราะ กรยาเครองกาหนดทใหสตวเกดในอบายแหงจตตปบาทเหลานน อน ปฐมมรรคละอย (และ) เพราะกรยาเครองกาหนดทมากหลายนอกนน อนมรรคเบองบนทงหลายละอย ฯ ในอกศลธรรม ๓ อยางนน แม ธรรมทบางทอนทสสนะพงละ อาจารยทงหลายเรยกวา "ธรรมอน ทสสนะพงละ" ในกมมนทเทสน เพราะเหมอนกบธรรมอนทสสนะ พงละ ฯ กถากรรมทสหรคตดวยอทธจจะ พงใหปฏสนธไซร ใน กาลนน กรรมนนกพงใหปฏสนธในอบายอยางเดยว เพราะอกศล- ปฏสนธไมเกดในสคต ฯ สวนอกศลทใหสตวไปสอบาย ควรเปน ธรรมอนทสสนะพงละแท ฯ เมอถอเอาความโดยประการนอกน พวก พระเสขะกตองเกดในอบาย เพราะทานละอกศลทใหสตวไปสอบาย ยงไมได ฯ กขอนนไมถกเลย เพราะผดกบคามอาทวา "กพระโสดาบน พนขาดจากอบายทง ๔ มอนไมตกตาเปนธรรมดา " ดงน ฯ กเมอ มกรรมทสหรคตดวยอทธจจะน ชอวาอนทสสนะพงละ พระผมพระภาค กพงตรสกรรมทสหรคตดวยอทธจจะนนไวในวภงคแหงบทนวา "ธรรม บางทอนทสสนะพงละ" กขอนไมไดตรสไวเลย ดงนแล ฯ ถาจะมคาทวงวา "บณฑตอาจทาการสงเคราะหเจตนาทสหรคต ดวยอทธจจะ เขาในหมวดธรรมททสสนะพงละนน เพราะกองกเลส


ทงหลาย พระผมพระภาคเจาตรสไวแลวในหมวดธรรมอนทสสนะ พงละ อยางนวา "ราคะ โทสะ โมหะ และกเลสทรวมอยแหงเดยว กนกบราคะเปนตนนน ยงสตวใหไปสอบาย ? " แกวา "คานนไมพง เปนได เพราะพระผมพระภาคตรสเจตนากรรมทสหรคตดวยอทธจจะ นน โดยความเปนธรรมอนภาวนาพงละโดยสวนเดยว" ฯ สมจรงดงท พระองคตรสไววา "ธรรมเหลาไหน อนภาวนาพงละ ธรรมเหลาน คอ จตตปบาททสหรคตดวยอทธจจะ ชอวาอนภาวนาพงละ" ดงน เปนตน ฯ เพราะเหตทตรสไวเชนนน การทไมตรสไวในหมวดธรรม อนทสสนะพงละนนแล ทาใหสาเรจความวา จตตปบาททสหรคตดวย อทธจจะน ไมใหปฏสนธ ฯ มคาทวงเขามามาวา "กในปฏสมภทาวภงค พระผมพระภาคทางยกจตตปบาททสหรคตดวยอทธจจะขน แลวทรงยก แมวบากแหงจตตปบาททสหรคตดวยอทธจจะนนขนไว อยางนวา "ใน สมยใด อกศลจตทสหรคตดวยอเบกขา สมปยตดวยอทธจจะ ปรารภ อารมณ คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ หรอ อารมณใด ๆ เกดขนแลว ในสมยนน ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต ความไมฟงซาน ยอมม ธรรมเหลาน ชอวากศล ญาณทเปน ไปในธรรมเหลาน ชอวาธมมปฏสมภทา ญาณทเปนไปในวบาก แหงธรรมเหลานน ชอวาธมมปฏสมภทา๑" ดงนเปนตน มใชหรอ เพราะฉะนน พวกทานจะพงรบรองวา จตตปบาททสหรคตดวยอทธจจะ นน ไมใหปฏสนธอยางไรได ? " แกวา "วบากแหงจตตปบาทท ๑. อภ. วภงค. ๓๕/๔๐๔ ฯ


สหรคตดวยอทธจจะน พระผมพระภาคทรงยกขนไว ไมไดหมายถงการ ใหปฏสนธเลย โดยทแท ทรงยกขน หมายถงวบากในปวตกาล" ฯ อนง ในคมภรปฏฐาน พระผมพระภาคทรงยกภาวะแหงกรรมปจจย ทเกดดวยกน ทงทเปนไปในขณะตาง ๆ กน แหงเจตนาอนทสสนะ พงละนนแลวา "เจตนาอนทสสนะพงละ ทเกดดวยกน เปนปจจย แหงรปทงหลาย ทมจตเปนสมฏฐาน โดยเปนกรรมปจจย เจตนา ทเปนไปในขณะตาง ๆ กน อนทสสนะพงละ เปนปจจยแหงวบากขนธ และแหงกตตตารปทงหลาย โดยเปนกรรมปจจย" ดงน แลวทรงยก เฉพาะความทเจตนาอนภาวนาพงละ เปนกรรมปจจยทเกดรวมกนวา "เจตนาทเกดรวมกน อนภาวนาพงละ เปนปจจยแหงรปทงหลาย ท มจตเปนสมฏฐาน โดยเปนกรรมปจจย," แตภาวะแหงกรรมปจจย ทเปนไปในขณะตาง ๆ กน มไดทรงยกขนไว ฯ กเจตนากรรมท สหรคตดวยอทธจจะนน เวนกรรมปจจยทเปนไปในขณะตาง ๆ กน เสย จะชกปฏสนธมาไมได เพราะฉะนน เจตนากรรมทสหรคตดวย อทธจจะนน จงใหปฏสนธไมได แมโดยประการทงปวง (ดงทกลาว แลวในบาล) ดงนแล ฯ สวนอาจารยอกพวกหนง กลาวคาอนใดไววา "เจตนาทสหรคต ดวยอทธจจะ ยอมไมใหแมซงวบากทง ๒ เพราะภาวะแหงกรรมปจจย ทเปนไปในขณะตาง ๆ กน พระผมพระภาคมไดทรงยกขนไวในคมภร ปฏฐาน" ฯ คานน เปนเพยงมตของอาจารยเหลานน เพราะวบาก ในปวตกาลแมแหงเจตนากรรมทสหรคตดวยอทธจจะ พระองคทรงยก


ขนไวในปฏสมภทาวภงค และเพราะในคมภรปฏฐาน ทรงหมายเอา ความไมมวบากในปฏสนธอยางเดยว จงมไดทรงยกภาวะแหงกรรม- ปจจยทเปนไปในขณะตาง ๆ กนขนไว ฯ จรงอย ถาพระผมพระภาค ทรงหมายถงวบากในปวตกาล พงตรสภาวะแหงกรรมปจจยทเปนไป ในขณะตาง ๆ กนไวไซร ในเวลาทตรสนน ผฟงทงหลายกพงจะ สาคญแมซงปฏสนธวบากแหงเจตนากรรม ทสหรคตดวยอทธจจะนน เพราะฉะนน จงไมตรสภาวะแหงกรรมปจจยทเปนไปในขณะตาง ๆ กน ดวยอานาจแหงปวตวบากแมทไดอย ฯ เพราะเหตนน พวกเกจอาจารย จงไมอาจหามปวตวบากแหงเจตนากรรมทสหรคตดวยอทธจจะนนได ฯ ดวยเหตนน ทานอาจารยจงไดกลาวคามอาทวา "ปวตตยมปน" ฯ สวนอาจารยทงหลาย มทานอาจารยพทธมตเปนตน จาแนกเจตนา- กรรมทสหรคตดวยอทธจจะไว ๒ อยาง แลวพรรณนาวา เจตนากรรม อยางหนงใหวบากไดทง ๒ อกอยางหนง ไมมวบาก แมโดยประการ ทงปวงอยางนวา "เจตนากรรมทสหรคตดวยอทธจจะ อนภาวนาพงละ กม ไมใชอนภาวนาจะพงละกม ใน ๒ อยางนน ทอนภาวนาพงละ เปนไปในสนดานของพระเสขะ ทไมใชอนภาวนาจะพงละนอกนเปนไป ในสนดานของปถชน และทเปนไปในสนดานของปถชนเทานนมการ ใหผล ทเปนไปในสนดานแหงพระเสขะนอกนไมม (การใหผล)" ฯ กขอวนจฉยในคาทกลาวมาแลวน ของพระอาจารยทงหลายมอาจารย พทธมตเปนตนเหลานนอนใด การหามคาวนจฉยนนอนใดและการคด คานมตของทานทกลาววา ไมมวบากแมโดยประการทงปวงอนใด ซง


ขาพเจามไดกลาวไวในวรรณนาน ฯ คานน ๆ ทงหมด บณฑตพง ทราบตามนยทอาจารยทงหลายกลาวไวแลว ในปกรณชอปรมตถมญ- ชสาเปนตน และโดยพเศษ ในฎกาแหงอภธมมาวตาร ชออภมตถ- ปกาสน ฯ [อธบายอกศลกรรมจะอานวยผลทนาใครไมไดเปนตน] สองบทวา สพพตถาป กามโลเก ความวา (อกศลกรรมทง หมด ๑๒ อยาง ใหอกศลวบากทง ๗ ได ) ในกามโลกแมทงหมด ดวยอานาจสคตและทคต ฯ บทวา ยถาห แปลวา ตามสมควรแก ทวารและอาลมพนะ ฯ วบากวญญาณอนใด มมหาสมบตเปน อารมณเกดแกพวกนาคแบะครฑเปนตน แมในอบายทงหลายกด วบาก วญญาณอนใด เกดแกพวกสตวนรก เพราะเหตทไดพบเหนพระมหา- โมคคลลานเถระเปนตนกด วบากวญญาณทง ๒ นน เปนผลแหงกศล- กรรมอยางเดยว ฯ เพราะผลทปรารถนาของอกศลกรรมเกดมไมได ฉะนแล ฯ ขอนสมจรงดงทพระผมพระภาคตรสไววา "ดกอนภกษ ทงหลาย ขอทอกศลกรรมจะมผลนาปรารถนา นาใคร ไมใชฐานะ ไมใชโอกาส " ฯ เพราะฉะนน กศลกรรมจงยงอเหตกวบากใหเกดขน แมในอบายทงหลาย และยงอเหตกวบากเหลานน อนมรปเปนตน เปนวสย ใหสาเรจตามสมควร (แกทวารและอาลมพนะ) แมในรปโลก เพราะไมมความเกดแหงอเหตกวบาก ดวยรปาวจรกรรม เหตไมมวบาก ทเปนไปในภมอน แกกรรมทเปนไปในภมอน และเหตทภาวนาอน


เปนเครองสารอกกาม ไมประกอบดวยการยงวญญาณอนเปนวสยแหง กามตณหาใหเกด และเหตทกศลจตฝายมหคคตะและโลกตตระมผล แมนกนโดยสวนเดยว เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาวคามอาทวา "สพพตถาป กามโลเก" ฯ ทานอาจารยกลาวคาวา "ตตถาป" เปนตน เพอจะแสดงวา "กกรรมเมอใหผลอยอยางนน ยอมใหผล ๓ อยางดวยอานาจแหงวบากมปรมาณ ๑๖, ๑๒ และ ๘ " ฯ บทวา ตตถาป คอ ในกศลกรรม แมทใหผลอยอยางนน ฯ บทวา อกกฏ ไดแก กศลกรรมทวเศษ เพราะไดกศลเปน บรวาร หรอเพราะความเปนไปแหงการเสพคนในภายหลง ฯ จรงอย กรรมทกศลกรรมซงเปนไปกอนและภายหลงหอมลอมแลว ในเวลาทตน เปนไปหรอสงสมบอย ๆ โดยไดการเสพคนในภายหลง ชอวาอกฤษฏ ฯ สวนกรรมทถกอกศลกรรมหอมลอมแลว ในเวลาทาหรอในภายหลงถก สงเสรม โดยการใหเกดความเดอดรอนวา "เราไดทากรรมชวนแลว" พงเหนวา "ตาทราม" ฯ บทวา ปฏสนธ คอ ใหปฏสนธครงเดยวเทานน ฯ แทจรง ดวยกรรมครงเดยว หามปฏสนธไดในหลาย ๆ ชาตไม ฯ แตวาวบาก ในปวตกาล ยอมมไดรอยชาตบาง พนชาตบาง ฯ สมดงทพระผม- พระภาคตรสไววา "ทกษณา อนบคคลใหทานในสตวเดยรจฉาน พงหวงอานสงสไดรอยเทา๑" ฯ ๑. ม. อปร. ๑๔/๔๕๙ ฯ


[อธบายตเหตกทเหตกกรรมชกปฏสนธมาไดและไมได] กเพราะญาณเปนปฏปกษตอโมหะ หรอตออกศลธรรมทงปวง อนเปนนมตแหงวบตของคนบอดแตกาเนดเปนตน เพราะฉะนน กรรม ทสมปยตดวยญาณนน จงไมเปนปจจยแหงวบตของคนบอดแตกาเนด เปนตน เพราะเหตนน บรรดาตเหตกกรรมและทเหตกกรรมทง ๒ อยางนน ตเหตกกรรม แมจะเปนกรรมทรพลทสด กยงชกทเหตก- ปฏสนธมาได แตไมชกอเหตกปฏสนธมา ฯ สวนทเหตกกรรม ไมสามารถในการยงผลอนสมปยตดวยญาณใหเกด เพราะไมมความ ประกอบดวยญาณ ดจอกศลกรรมไมสามารถในการยงผลอนสมปยต ดวยอโลภะใหเกด เพราะไมมความประกอบดวยอโลภะ เพราะเหตนน ทเหตกกรรมนน แมจะเปนกรรมทอกฤษฏทสด กชกมาไดเฉพาะ ทเหตกปฏสนธเทานน ชกตเหตกปฏสนธมาไมได เพราะเหตนน ทานอาจารยจงกลาวไววา "ตเหตกกศลกรรมอยางตาทราม และ ทเหตกกศลกรรมอยางสง" เปนอาท ฯ ในอธการแหงตเหตกกรรมชกทเหตกปฏสนธมาน พงมปจฉาวา "เหมอนอยางในปฏสมภทามรรค ทานพระสารบตรเถระ กลาวถง วบากญาณสมปยตบงเกด เพราะปจจยแหงเหต ๘ ประการ ดวย อานาจแหงเหต ๓ (คอ อโลภะ อโทสะ อโมหะ) ในชวนขณะ แหงกศลกรรม และเหต ๒ (คอ อโลภะ อโทสะ) ในนกนตขณะ แหงกศลกรรม และเหต ๓ (คอ อโลภะ อโสะ อโมหะ) ใน


ปฏสนธขณะแหงกศลกรรมวา "เมอความถงพรอมดวยคตมอย เมอ กศลกรรมพงใหปฏสนธเปนญาณสมปยต วบากเปนญาณสมปยตยอม เกดขน เพราะปจจยแหงเหต ๘ ประการ๑" อนง ทานกลาวถงวบาก ญาณวปยตบงเกด เพราะปจจยแหงเหต ๖ ประการ ดวยอานาจแหง เหต ๒ (คอ อโลภะ อโทสะ) ในชวนขณะ และเหต ๒ ในนกนต ขณะ และเหต ๒ ในปฏสนธขณะวา "เมอความถงพรอมดวยคตมอย เมอกศลกรรมพงใหปฏสนธเปนญาณวปยต วบากเปนญาณวปยต ยอมเกดขน เพราะปจจยแหงเหต ๖ ประการ๒" ฉนใด ตเหตกกรรม จะชกทเหตกปฏสนธมา มไมได เพราะทานไมไดกลาวถงทเหตก- ปฏสนธโดยตเหตกกรรมวา "เมอความถงพรอมดวยคตมอย เมอ อกศลกรรมพงใหปฏสนธเปนญาณวปยต วบากเปนญาณวปยตยอมเกด เพราะปจจยแหงเหต ๗ ประการ ฉนนน " ? พงแกวา "ตเหตกกรรม นไมเปนดงททานกลาวน เพราะตเหตกกรรมอยางตา พงใหทเหตก- ปฏสนธอยางเดยว โดยอนรปแกความสามารถ ดจทเหตกกรรม อยางตา พงใหอเหตกปฏสนธฉะนน "ฯ แตเพอจะแสดงผลทเหนสม (เสมอ) ดวยกรรม ทานพระมหาเถระ (สารบตร) จงไดรจนาปาฐะ ทเหลอไว ฯ บณฑตพงเหนสนนษฐานวา "เมอถอเอาความโดย ประการนอกน แมอเหตกปฏสนธบงเกด ดวยทเหตกกรรมตองไมม เพราะไมมคาวา "เพราะปจจยแหงเหต ๔ ประการ " เพราะฉะนน พระมหาเถระ จงยกความเกดแกงตเหตกปฏสนธขนไว ดวยตเหตก- ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๔๐๗-๔๑๒ ฯ ๒. ข. ปฏ. ๓๑/๔๐๗-๔๑๒ ฯ


กรรมอยางเดยว เพอจะแสดงผลทเหนสม (เสมอ) ดวยกรรม ไมได ยกความเกดแหงทเหตกปฏสนธขนไว เหมอนดงททานเวนความเกด แหงอเหตกปฏสนธในสคต ดวยความวบตแหงคนบอดและคนหนวก แตกาเนดเปนตน แลวจงยกความเกดแหงทเหตกปฏสนธขนดวยทเหตก- กรรมอยางเดยว เพอจะแสดงความเกดแหงสเหตกปฏสนธ ดวยความ ถงพรอมแหงคต ไมไดยกความเกดแหงอเหตกปฏสนธขนไว เหมอน อยางนน แตทานไมไดยกขนไว เพราะไมได (ความเกดแหงทเหตก- ปฏสนธ) ดวยตเหตกรรม" ฯ [อธบายมตของอาจารยบางรปเรองวบาก] ดวยประการดงทกลาวมานน ทานอาจารยครนแสดงความเปน ไปแหงวบาก ดวยอานาจวาทะของทานตปฏกจฬานาคเถระ ทเปนไป อยางนวา "เจตนาดวงเดยวมวบาก ๑๖ อยาง ในกรรมทกศลเจตนา ดวงเดยว ประมวลมาแลวนแล มประมาณ ๑๒ อยาง (ดวยอานาจ ทเหตกปฏสนธ) แมทเปนอเหตกะกม ๘ อยาง (ดวยอานาจอเหตก- ปฏสนธ)" ดงนแลว บดน เพอจะแสดง (ความเปนไปแหงวบาก เหลานน) ดวยอานาจแมแหงวาทะของทานโมรวาปวาสเถระ และ ทานมหาธรรมรกขตเถระ ทมาแลวอยางนวา "เจตนาดวงเดยว ม วบาก ๑๒ อยาง ในกรรมทเจตนาดวงเดยว ประมวลมาแลวอยางนแล มประมาณ ๑๐ อยาง แมทเปนอเหตกะกม ๘ อยาง " จงไดกลาวคา เปนตนวา "อสงขาร สสงขารวปากาน" ฯ


ในคาถาน อธบายดงนวา "ความตางแหงวบากทเปนสสงขาร (คอวบากทมความปรงแตง) ตามทมาอยางน คอ อสงขารกศล ม วบากเปนอสงขารกเทานน ไมเปนสสงขาร เปรยบเหมอนเมอหนาไหว เงาหนาในพนกระจกกไหวฉะนน "ฯ แตเพราะพระอนรทธาจารย ปรารถนาความตางแหงวบากทเปนสงขาร ดวยอานาจปจจย ไมใชดวย อานาจกรรม ฉะนน วาทะวา "อสขาร สสงขารวปากาน" เปนตน น ทานพระอนรทธาจารยจงจดไวเปนวาทะของอาจารยบางพวก ฯ บทวา เตส คอ ของพระเถระทงหลายเหลานน ผมวาทะ อยางน ฯ บทวา ยถากกม คอ ตามลาดบแหงวบากมตเหตกวบากอยาง อกฤษฏเปนตน ฯ สองบทวา ทวาทส วปากาน ความวา บณฑตพงแสดง วบาก ๑๒ ทเวนสสงขารกวบาก ๔ และทเวนอสงขารกวบาก ๔ ตาม ลาดบ ดวยอานาจแหงอสงขารกกรรม และสสงขารกกรรมทเปน ตเหตกะอยางอกฤษฏ อนง พงแสดงวบาก ๑๐ ทเวนทวเหตกสสง- ขารกวบากทงค และทเวนทวเหตกอสงขารกวบากทงค ดวยอานาจ แหงกรรมทเปนตเหตกะอยางเพลา (อยางตา) และทเปนทวเหตกะ อยางอกฤษฏ และวบาก ๘ ทเวนทเหตกวบากทงค ดวยอานาจแหง กรรมทเปนทเหตกะอยางเพลา ตามสมควร คอโดยอนรปแกความ เหมาะสมแหงนยนน ๆ ตามทานอง คอตามแนวแหงนยดงทกลาวแลว คอแหงนยทกลาวไวโดยคาเปนตนวา "ตเหตกมกกฏ" ฯ


[อธบายปฐมฌานมอารมณเลกนอยเปนตน] ฌานทชอวาปรตตะ เพราะอรรถวา มอานภาพนอย ดจถกตด ถกปนทอนรอนดาน ฯ ทชอวาปณตะ เพราะอรรถวา ถงความเปน ฌานดเลศ ฯ ฌานทมในทามกลางแหงฌานทง ๒ ชอวามชฌมะ ฯ ทานพทธโฆษาจารยกลาวไวในอรรถกถา โดยไมแปลกกนเลยวา "บรรดาฌานทง ๓ นน ฌานทสกวาไดแลว ยงไมเสพคน ชอวา ปรตตฌาน" ฯ อนง ทานกลาววา "ฌานทเจรญยงไมดนก มวส- ภาพนงไมบรบรณ ชอวามชฌนฌาน แตทเจรญดงอยางยง มวสภาพ บรบรณโดยครบถวน ชอวาปณตฌาน" ฯ มคาชแจงวา "กในทน ทานอาจารยประสงคเอาแมปรตตฌาน ทไดความเสพคนนดหนอย เทานน" ฯ จรงอยางนน ในนามรปปรเฉท ทานอนรทธาจารยน กลาวถงมหคคตธรรมใหวบาก เพราะเปนธรรมมกาลง โดยไดความ เสพคนจากธรรมทมภมเสมอกน แลวกลาวถงอภญญาไมเผลดผล เพราะไมมการไดความเสพคนจากธรรมทมภมเสมอกนนนวา "เมอมหคคตกศลไดอาเสวนะ (การเสพ คน) จากธรรมทเสมอกน ทงมกาลงมาก มหคคตกศลจงเผลดผล สวนอภญญาไม ไดเหตเชนนน จงไมเผลดผล" ฯ อกอยางหนง ฌานทบคคลใหเกดดวยฉนทะ วรยะ จตตะ วมงสา ทเลว ชอวาปรตตฌาน ฌานทบคคลใหเกดดวยฉนทะเปนตนท


ปานกลาง ชอวามชฌมฌาน ฌานทบคคลใหเกดดวยฉนทะเปนตน ทประณต ชอวาปณตฌาน ดงนแล ฯ พอทไมตองกลาวใหชกชานก ฯ สองบทวา ปจมชฌาน ภาเวตวา ความวา บคคลเจรญ ปญจมฌานแมทง ๓ ทยงไมถงความเปนอภญญา (ทยงไมไดชอวา อภญญา) (ยอมเกดในชนเวหปผลา) ฯ แตวา ปญจมฌานทถง ความเปนอภญญา (ทไดชอวาอภญญา) ไมมวบาก ทานอาจารย ใหสาเรจแลวดวยคาวา "อลทธา ตาทส" เปนอาท ฯ สวนทาน อาจารยทงหลายผแตงมลฎกาเปนตน ใหปญจมฌานทถงความเปนอภญญา แลวไมมวบากนนสาเรจ แมโดยประการอยางอน ฯ แตคาของทาน อาจารยผแตงมลฎกาเปนตนนน นกศกษาพงตรวจดตามนยททานกลาว ไวแลวในคมภรนน ๆ โดยสงเขป และในคมภรอภธมมตถวกาสนฎกา โดยพสดาร ฯ ในคาวา ส าวราค ภาเวตตา น มอธบายวา พวกเดยรถย ผมปกตกลาวการทาวาเปนกรรมนนแล เจรญภาวนาเครองสารอก อรปธรรม ดวยอานาจการยงอรปธรรมใหถงความไมเกดขนเปนสภาพ ในภพทตนควรไดดวยกาลงภาวนานน แลวจงเกดขนในจาพวกอสญญ- สตว ดวยกาลงภาวนาทเปนไปในวาโยกสณ หรอในอากาสกสณท กาหนดแลว ตามมตของอาจารยบางพวก โดยการชโทษความเปนไป แหงอรปธรรม และการกาหนดความเปนของประณตในความไมมแหง อรปธรรมเปนไปนน โดยนยเปนตนวา "สญญาเปนดงโรค สญญา เปนดงหวฝ" หรอวา "นาตเตยนจต จตนหนอนาตเตยนจรง" ดงน


เปนตน ฯ พงเหนสนนษฐานวา "กสตวเหลานน ยอมเกดในพวก อสญญสตวนน ดวยอรยาบถทตนตายอยในมนษยโลกนนนแล" ฯ [พระอนาคามจาพวกเดยวเกดในสทธาวาส ๕ ชน] หลายบทวา อนาคามโน ฯเปฯ อปปชชนต ความวา พระ อรยเจาทงหลาย ผเปนพระอนาคามเทานน เจรญปญจมฌานแมทง ๓ ในเวลาเปนปถชนเปนตน หรอในภายหลงกตาม ยอมเกดในสทธาวาส ๕ ชน ตามลาดบแหงความกาหนดอนทรยมศรทธาเปนตน ทมความ แตกตางกน ฯ ประกอบความวา "พระโยคาวจรเจรญฌานตามลาดบ แลว ยอมเกดขนในชนอรปภพทงหลายลาดบ" ฯ กบทวา ยถากกม คอตามลาดบแหงฌานมอรปฌานท ๑ เปนตน ฯ กแลคาน แมทงหมด ทานอาจารยกลาวไวดวยอานาจภมทตางกนแหงฌานนน ๆ นนเอง ฯ สวนปถชนเปนตน เมอยงมตณหาอยจะเกดในทไหน ๆ กได เวนชนสทธาวาสเสย อนเปนภมแหงทานผไดฌานตามสมควร ฯ อนง เมอมตณหาอยอยางนนปถชนเปนตน ยอมเกดแมในกามภพ ดวยอานาจกรรมทเปนกามาวจร ฯ สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรส ไววา "ดกอนภกษทงหลาย การตงใจมนของผมศล ยอมสาเรจ เพราะ เปนผบรสทธ" ฯ แตวา พระอนาคามทงหลาย ไมใหความยนด ในกามภพเกดขน เพราะทานละความกาหนดในกามไดโดยประการ ทกอยาง เพราะเหตนน ทานจงเกดในทใดทหนง ซงเปนภมแหงฌาน ตามทตนไดแลว เวนกามโลกเสย ฯ มการกาหนดแนนอนวา "แทวา


พระอนาคามทงหลาย ยอมเกดในชนสทธาวาสเทานน "ฯ แตไมม การกาหนดวา "พระอนาคามเหลานน จะไมเกดในทอน "ฯ กเพราะ ทาการกาหนดไวอยางน ทานอาจารยจงไดกลาวไววา "พระอนาคามบคคลทงหลายแล ยอม เกดเฉพาะในชนสทธาวาส บคคลทงหลาย เวนพระอนาคามเสย ยอมเกดในกาม- ธาต" ฯ บณฑตพงเหนสนนษฐานวา "กพระอนาคามเหลานน แมผ เปนสกขวปสสกในเวลาใกลจะมรณะ ยอมยงสมาบตใหเกดไดโดยแน นอนทเดยว เพราะเปนผทาใหบรบรณในสมาธ" ฯ ทานพระพทธ- โฆษาจารยกลาวไวในอรรถกถาวา "ถงแมพวกสตร จะเปนพระอรยะ หรอไมใชพระอรยะกตาม ผมปกตไดสมาบต ๘ ยอมเกดในพวกพรหม ปารสชชาเทานน " ฯ อกนยหนง ในภพแหงพวกพรหมปารสชชาเปนตน น พระอรยาเจาทงหลาย ผเกดในภพทง ๓ นน หาเกดในพรหมโลก ชนอนไม เพราะชนเวหปผลา อกนฏฐะ และอรปภพท ๔ เปนภพ ทประเสรฐสด ฯ อนง พระอรยาเจาทงหลาย ผเกดในพรหมโลกชนสง ๆ ขนไป นอกจาก ๓ ภพนน หาเกดในพรหมโลกชนตา ๆ ไม ฯ สมจรง ดงคาททานอาจารยกลาวไววา "พระอรยาบคคลทงหมด ดารงอยแลว ในชนเวหปผลา ชนอกนฏฐะ และชน


ภวคคพรหม หากลบมาเกดในพรหมโลก ชนอน ๆ ไม พระอรยเจาผไปสพรหมโลก เกดในพรหมโลกชนสง ๆ ขนไป ไมเกด ในพรหมโลกชนตาลงมา " ฯ [อธบายความสนอายของสรรพสตว ๔ อยาง] วนจฉยในคาวา "อายกขเยน" เปนตน ดงตอไปน แมเมอ ยงมกรรมานภาพ ความตายเพราะความสนไปแหงอาย ตามทกาหนด ไวในคตนน ๆ ชอวาอายกขยมรณะ (ความตายเพราะสนอาย) ฯ แมเมออายตามทกาหนดไวในคตนน ๆ ยงเหลออย และเมอความ พรอมเพรยงแหงปจจยมคตและกาลเปนตนยงมอย ความตายเพราะ กรรมทใหสาเรจภพนน ๆ ใหผลเสรจสนแลว ชอวากมมกขยมรณะ (ความตายเพราะความสนกรรม) ฯ ความตาย เพราะอายและกรรม สนไปพรอม ๆ กนทเดยว ชอวาอภยกขยมรณะ (ตายเพราะสนไป ทง ๒ อยาง) ฯ แมเมออายและกรรมทง ๒ อยางนนยงมอย ความตาย ของบคคลทงหลาย ผมสนดานทขาดลงดวยความพยายามทงหลาย มการ นาศสตรามาเปนตน ซงเปนไปดวยกาลงกรรมทเขาไปตดรอนบางอยาง ทสาเรจแลวในภพกอนกด ความตายทเปนไปแลวดวยอานาจใหเคลอน จากฐานในทนใดนนเอง ดจความตายของพระเจาทสมารราช และ พระเจากลาพราชเปนตน เพราะกรรมทมความสามารถถกอปจเฉทก- กรรมซงประมวลมา ดวยความพยายามบางอยาง อนตนทาไวในเหลา


ชนผมคณมากขดขวางแลว เปนกรรมไมสามารถในการยงอตภาพนน ๆ ใหเปนไปไดกด ชอวาอปจเฉทกมรณะ (ความตายเพราะกรรมเขาไป ตดรอน) ฯ กอปทเฉทกมรณะน ไมมแกพวกสตวนรก พวกชนชาว อตตตรกรทวป และพวกเทพบางเหลา ฯ เพราะฉะนน ทานอาจารย ทงหลาย จงกลาววา "ความตาย พงมแกสตวบางพวก เพราะความ พยายามบาง เพราะอปจเฉทกกรรมบาง " ดงน ฯ ความเกดขน คอความ เปนไปแหงมรณะ ชอวามรณปปตต (ความเกดขนแหงความตาย) ฯ บทวา มรณกาล คอในเวลาใกลจะตาย ฯ บทวา ยถารห คอสมควรแกสตวผจะเกดในคตนน ๆ ฯ กธรรมชาตมนามธรรมและ รปธรรมเปนตนนนแล ตามทปรากฏแลวแกพระขณาสพผมไดเกดใน ภพไหน ๆ ยอมถงความเปนโคจรแกจตทมจตเปนทสด กรรมและ กรรมนมตเปนตน หาถงความเปนโคจรไม ฯ [อธบายกรรมนมตเปนตน] บทวา อปลทธปพพ คอกรรมนมตทตนไดแลวในกาลกอน ดวยอานาจแหงการไดพบเหนพระเจดยเปนตน ฯ บทวา อปกรณภต ไดแกกรรมนมตทเปนอปกรณ ดวยอานาจแหงวตถมดอกไมเปนตน ฯ บทวา อปลภตพพ ไดแกอนสตวพงเสวย ฯ บทวา อปโภคภต ไดแกคตนมตมนางอปสร วมาน ตนกลปพฤกษ และไฟนรกเปนตน อนสตวพงใชสอย ฯ จรงอย รปายตนะ (อายตนะคอรป) ทเปนไป ในนางอปสร วมาน ตนกลปพฤกษ และครรภมารดาเปนตน เปน นมตแหงสคต รปายตนะ ทเปนไปในนรกและนายนรยบาลเปนตน


เปนนมตแหงทคต ฯ นมตแหงคต ชอวาคตนมต ฯ บทวา กมมพเลน ความวา ดวยอกนภาพแหงกรรมทเปนกศลและอกศล ทใหเกดปฏสนธ ฯ สองบทวา ฉนน ทวาราน ความวา บรรดาทวารทเกดขนทง ๖ ตาม สมควรแกความเกด โดยนยทกาลงจะกลาว ฯ ทานอาจารยกระทาไว ในใจวา "ถากศลกรรมเผลดผล กศลจตซงบรสทธ ยอมเปนไปใน เวลานน ถาอกศลกรรมเผลดผล อกศลจตซงเศราหมอง ยอมเปนไป ในเวลานน " จงกลาววา "วปจจมานก ฯ เป ฯ กลฏ วา" ฯ เพราะ- เหตนน พระผมพระภาคเจาจงไดตรสวา "ดกอนภกษทงหลาย วญญาณ กาหนดดวยความยนดในนมตกด กาหนดดวยความยนดในอนพยญชนะ กด เมอตงอย ยอมตงอยได ถาวา บคคลยอมทากาละในสมยนนไซร ขอทเขาจะพงเขาถงคต ๒ อยาง อยางใดอยางหนง คอนรกหรอกาเนด แหงสตวเดยรจฉาน เปนฐานะทมอย ๑" ฯ บทวา ตตโถนตว ความวา จตสนดานเปนเหมอนโนมไป ในภพทจะพงเกดนน ฯ อกนยหนง ตดบทวา ตตโถนต อว ฯ บณฑต พงเหนอบายในบทวา พาหลเลน น โดยนยทกลาวไวแลวในบทวา "เยภยเยน ภวนตเร " น ฯ อกอยางหนง ความอธบายนน อาจ เพอจะสงเคราะหเขาดวยบทวา "ยถารห" นเหมอนกน เพราะฉะนน บณฑตจงทราบไดวา ดวยบทวา "พาหลเลน" น ทานอาจารยแสดง วา "จตสนดานของเหลาสตวผมชวตขาดลงโดยทนททนใด ไมเปน ไปเนอง ๆ เหมอนจตสนดานของสตวผคอย ๆ ตายไปเลย" ฯ บทวา อภนวกรณวเสน ความวา ดวยอานาจทาตนใหใหมเสมอ เหมอนกรรม ๑. ส. ส. ๒๕/๒๑๐ ฯ


ทถกทาในขณะนน ฯ บทวา ปจจาสนนมรณสส ความวา (จตจตของ สตว ) ผใกลจะตาย ดวยอานาจมอายประมาณ ๑ วถ หรอดวยอานาจ มอายเกนกวาอายประมาณ ๑ วถนนไปเลกนอย ฯ บทวา วถจตตาว- สาเน ความวา ในทสดแหงวถจตทงหลาย ซงมตทาลมพนะเปนทสด หรอมชวนะเปนทสด ฯ ทานอาจารยกลาวไวในธมมานสารณวา "บรรดา กามภพเปนตนนน วถจตของเหลาสตวผเคลอนจากกามภพ แลวเกด ในกามภพนนนนเอง มตทาลมพนะเปนทสด ของสตวทเหลอ มชวนะ เปนทสด " ฯ บทวา ภวงคกขเย วา ความวา ถามอายเหลอเกน กวา ๑ ชวนวถไป ในกาลนน จตจตเกดขนในทสดแหงภวงคแลวก ดบไป หรอถามเหลอชว ๑ ขณะจต ในกาลนน จตจตเกดขนในทสด แหงวถจตแลวกดบไป ฯ และจตจตนน มกรรมทเปนอดตเปนตน เปนอารมณอยางเดยว ฯ ดวยบทวา ตสสานนตรเมว น ทานอาจารย คดคานมตของผทชอบพดวา ภพอน (ภพมในระหวาง) ฯ บทวา ยถารห คอดวยอานาจความเหมาะสมแกกาลทกระทากรรม และกาลท ใหผล ฯ อกอยางหนง อธบายวา "โดยอนรปแกความเปนไปเหมาะ- สมแกกรรมทใหผลดวยอานาจอนสยกเลส หรอดวยอานาจธรรมคอ อวชชาและตณหาทเกดรวมกบชวนะ" ฯ มคาทกทวงวา "กทานอาจารยไดกลาวคาเปนตนวา "ใจ ... ท สงขาร ... ถกอวชชานสยหอมลอมแลว" ดงนมใชหรอ ? กภาวะแหง อวชชาและตณหาทเกดรวมกบชวนะเปนอนสย จะมไดอยางไร ? " ฯ แกวา "ภาวะแหงอวชชาและตณหาทเกดรวมกบชวนะเปนอนสยไดน


(มได) ไมผด เพราะอวชชาและตณหาทเกดรวมกบชวนะแมเหลานน เรยกวาอนสย โดยความทอวชชาและตณหาทง ๒ นนเปนเชนเดยว กบอนสย" ดงน ฯ เมอเปนอยางอน กไมมการสงเคราะหอวชชา และตณหาทเกดรวมกบอกศลกรรม หรอทเกดรวมกบความปรารถนา ภพ และทเกดรวมกบชวนะใกลตอจต (เขาในคาวา "ถกอวชชา- นสยหอมลอม") ฯ อวชชานนเอง ชอวาเปนอนสย เพราะวานอน เนอง คอเปนไป ดวยอรรถวา ยงละไมได ฯ อนสงขารซงถกอวชชา- นสยนนหอมลอม คอแวดลอม ฯ ตณหานสยนนเองเปนมล คอเปน ประธาน ไดแกเปนเหตทาผลรวมกนแหงสงขารน เพราะเหตนน สงขารนน ชอวามตณหานสยเปนมล ฯ บทวา สงขาเรน ความวา (ใจ) อนกศลกรรมและอกศลกรรม หรออนความประชมแหงธรรมมผสสะทสหรคตดวยธรรมเปนตน หรอ อนความประชมแหงธรรมมผสสะเปนตนนน ทเกดรวมกบชวนะใกล ตอจตใหเกดอย ฯ แทจรง ตณหาใหวญญาณนอมไปในอารมณทมโทษ อนถกอวชชาปดบงไว สงขารตามทกลาวแลว ซงเรยกกนวา ขปนก- สงขาร (สงขารผซดไป) ยอมชดวญญาณไป (ในอารมณมกรรม เปนตน ซงเปนทตงแหงปฏสนธ) ฯ เหมอนดงททานอาจารยทงหลาย กลาวไววา "อวชชาตณหาและสงขาร ทเกดรวมกบ จตของเหลาสตวผเกดในอบาย ปกปด โทษของอารมณ และนอม (วญญาณ)


ไปสอารมณทมโทษปดไวบาง และสง (วญญาณ) ไปสอารมณบาง แกพวกสตว ผเกดในอบาย อวชชาและตณหานสยท ยงละไมได ของเหลาสตว ผมปกตไปส สคตทเหลอนอกนน ปกปดโทษอารมณ และนอม (วญญาณ) ไปสอารมณ แก พวกสตวทเหลอนอกนน ทไปสคต สวน ขปนกสงขาร เปนกศลอยางเดยว ยอม มในสคตปฏสนธน " ฯ สองบทวา สมปยตตธมเมห ปรคคหมาน ความวา ใจอน ธรรมทงหลายมผสสะเปนตนทสมปยตกบตน แวดลอมคาจนอย โดย สมปยตปจจยเปนตน ฯ หลายบทวา สหชาตา ฯ เป ฯ ภต ความวา (ใจ) ชอวาเปนประธาน เพราะความเปนทตงอยแหงธรรมทงหลาย ทเกดรวมกบตน ฯ สมจรงดงทพระผมพระภาคตรสไววา "ธรรมทง หลายมใจเปนหวหนา๑ฯ บทวา ภวนตรปฏสนธานวเสน ความวา ดวยอานาจการเชอมระหวางภพกอนกบระหวางภพหลง ใหตดตอกน ดจเนองเปนอนเดยวกนและกนฉะนน ฯ (ใจ) พอเกดขนเทานนกตงอย อธบายวา "ไมใชไปจากภพนแลวจงตงอย " ฯ จรงอย ธรรมอะไร ๆ ทนบเนองในภพกอน หากาวไปสภพอนไม ฯ ใจเวนจากเหตทนบ เนองในภพกอน ยอมเกดไมไดเลย เปรยบเหมอนเสยงสะทอน ประ- ๑. ข. ธ. ๒๕/๑๕ ฯ


ทป และตราเปนตนฉะนน พอกนทไมควรจะชกชาเกนไป ฯ ชวนะ ทงหลายเปนของนอยเปนไป ชอวาเปนไปนอย ฯ อธบายวา "เมอ อารมณทเปนปจจบน มาสคลองในมโนทวาร ดวยอานาจคตนมต ใน ปญจทวาร ดวยอานาจกรรมนมต" ฯ [อธบายอารมณของปฏสนธและภวงค] หลายบทวา ปฏสนธ ฯ เป ฯ สพภต ความวา ปฏสนธและ ภวงคทง ๔ มอารมณเปนปจจบน ยอมไดในมโนทวารกอน แตเฉพาะ ปฏสนธมอารมณเปนปจจบนไดในปญจทวาร ฯ จรงอยางนน ในคาวา "ปฏสนธ ฯ เป ฯ ลพภต" น มความสงเขปดงนคอ "เมอจตจต เกดขนแลวในลาดบแหงวถจต อนมตทาลมพนะเปนทสด ซงปรารภ คตนมตเปนปจจบน อนมาสคลองในมโนทวารของบางสตวเกดขนใน ลาดบแหงจตจตนน ยอมไดความเปนไปแหงปฏสนธทเปนไปแลวใน อารมณ ซงมอายชว ๕ ขณะจต และยอมไดความเปนไปแหงภวงค ทง ๔ และยอมไดความเปนไปในอารมณทเปนปจจบน แหงปฏสนธ ทเปนไปแลวในอารมณ ซงมอายชวขณะจต ๑ ในระหวางวถจตท ปรารภวรรณะ (ส) เปนตน ในไทยธรรมทงหลาย อนเหลาชนมญาต เปนตนนาเขาไปตงไวเฉพาะ เปนไปแลวตามสมควรในปญจทวาร และ ในระหวางแหงจตจต"ฯ สวนความพสดาร ผศกษาควรตรวจด โดย นยททานกลาวไวในปกรณวเสสวสทธมรรค หรอในวรรณนาแหงบทวา วญญาณม เพราะสงขารเปนปจจย ในอรรถกถาแหงวภงค ฯ ในคาวา ฉทวารคคหต น บณฑตพงประกอบคาตามสมควร


วา "กรรมนมต อนทวารทง ๖ ถอเอา คตนมต อนทวารท ๖ ถอ เอา" ฯ แตอาจารยพวกอนกพรรณนาไวโดยไมแปลกกน ฯ โดยอธบาย นนนนแล ทานธรรมปาลาจารยจงไดกลาวคานไว แมในสจจสงเขปวา "ปฏสนธจต เวนกรรมเสย พงมในอารมณ ทง ๒ กลาวคอกรรมนมต และคตนมต ในทวาร ๕ มจกขทวาร เปนตน "ฯ แตทานอาจารยทงหลาย ไมยอมรบรองคาของอาจารยพวกอน นน เพราะพระพทธโฆษาจารยไดกลาวไวแลวในอรรถกถาวา "คต- นมต ยอมมาสคลองในมโนทวาร" และเพราะทานไมไดแสดงปฏสนธ- จตทเปนไปในปญจทวาร ซงมคตนมตนนเปนอารมณไว และเพราะ ในมลฎกาทงหลาย พระฎกาจารยไดกลาวไวแนนอนวา "วรรณายตนะ (อายตนะคอส) อนกาลงแหงกรรมใหปรากฏ ยอมถงความเปน อารมณในมโนทวารอยางเดยว เหมอนอารมณมาสคลองของชนผฝน (เหนนมต) และเหมอนรปายตนะ (อายตนะคอรป) มาสคลองของ ทานผไดทพยจกษฉะนน" ฯ ในคาวา "ปจจปปนน จ" น จะพงมคาทกทวงวา "คตนมต เปนอารมณปจจบนถกกอน สวนกรรมนมตเปนนมตแหงกรรมทให เกดปฏสนธอยางเดยว อนบณฑตประสงคเอาแลว เพราะฉะนน กรรมนมตนน อนชวนะทใกลตอจตถอเอาแลว เปนปจจบน จะมได อยางไร ? ฯ ความจรง กรรมกลาวคอชวนะทใกลตอจตนนนนแลไม เปนกรรมทยงอารมณใหตงอยได ทงไมพงเปนกรรมทยงปฏสนธใหเกด


ขน เพราะไมมความเปนกรรมอนสตวกอแลว และเพราะความเปน กรรมอนตณหาไมใหยนดแลว ฯ แทจรง กรรมทมอาเสวนะอนไดแลว บอย ๆ (ไดการเสพคน) เทานน ยอมชกปฏสนธมาให เพราะพระ บาลวา "เพราะความเปนกรรมอนสตวทาแลว เพราะความเปนกรรม อนสตวกอแลว๑" ดงน ฯ กแล กรรมแมอนสตวทาแลวกอแลว อน ตณหาใหยนดแลวดวย จงจะยงวบากใหสาเรจได เพราะในปฏสมภทา- มรรค พระสารบตรเถระไดกลาวถงปฏสนธทเปนไปกบดวยเหต ซง เปนไปแลวแมเพราะปจจยแหงเหต ๒ ประการ ในนกนตขณะ ฯ ก ชวนะทใกลตอจต ทเปนไปอยในกาลนน ดจในวถทเสมอดวยปฏสนธ จะพงมอาเสวนะอนไดแลวบอย ๆ อยางไร ? และชวนะทใกลตอจตเหลา นน อนตณหาจะพงเกยวเกาะไดในกาลนนอยางไร ? ฯ อกประการหนง ทานอาจารยกลาวไวในอรรถกถาวา "กรรมนมตทเปนปจจบน เปน อารมณแหงชวนะทเปนไปในทวารทง ๕ ซงเปนไปในเวลาใกลจะจต แตกรรมทเปนไปในทวารทง ๕ ไมเปนกรรมทยงปฏสนธใหเกดได เพราะความเปนกรรมททรพลโดยรอบ ดงน" ฯ พงเฉลยวา "ขอททานกลาวนน จรง แตเพราะตนเปนเหมอน กบกรรมนมต ทเปนอารมณแหงชวนะทเปนไปทางมโนทวาร ซง ปรารภวรรณะเปนตน ในดอกไมเปนตนนน ทเปนไปกอนแตวถอน ใกลตอจต ซงสามารถยงปฏสนธใหเกดขนได เพราะเกดมการตายใน เมอดอกไมเปนตน อนเหลาชนมญาตเปนอาทนาเขาไปใหปรากฏ ตง ๑. อภ. วภงค. ๓๕/๒๓๒ ฯ


ไวแลว พระอนรทธาจารยจงกลาววรรณะเปนตน ทเปนปจจบน ซง ตกไปแลวในสนตตอนเดยวกบกรรมนมตนน แมอนชวนะทใกลตอจต ถอเอาแลว โดยความเปนกรรมนมต ฯ กเพราะอธบายอยางน พระ อานนทาจารยจงไดกลาวไว (ในฎกาปฏจจสมปบาทวภงค) วา "ก กรรมนมตเปนปจจบน ทมาสคลองในทวารทง ๕ บณฑตพงทราบวา "บงเกดในสนตตแหงอารมณของกรรม ททาในเวลาใกลจะจต" และ วา "เชนเดยวกบอารมณของกรรมตามทกลาวแลวนน" ดงน ฯ บทวา ยถารห ความวา (เปนอารมณ ) โดยสมควรแกปฏสนธ ท ๒ ท ๔ และท ๑ ท ๓ ฯ [อธบายลาดบจตและปฏสนธ] อรปปฏสนธทงหลาย เวนอรปเบองตา ยอมมตอจากจตแหง อรป เพราะอรปสตวทเกดในชนสง ๆ ทงหลายไมปรารภ (คอไมตรก) ถงกรรมชนตา ๆ แตตเหตกปฏสนธในกามภพ ทเปนวบากแหงอป- จารฌานนน ยอมมได เพราะความทภาวะแหงอปจารฌานมกาลง ฯ ทเหตกปฏสนธและตเหตกปฏสนธ ทเวนจากอเหตกะ พงมตอจาก รปาวจรจต (จตแหงรปวจรสตว) ดวยอานภาพแหงอปจารฌาน อยางเดยว ฯ ปฏสนธทเปนอเหตกะเปนตน ทนบเนองในกามภพ รป- ภพ และอรปภพ ทงหมดทเดยว พงมตอจากจตจตทเปนตเหตกะใน กามภพตามสมควร ฯ ปฏสนธมตเหตกปฏสนธเปนตน ในกามภพ อยางเดยวนอกน พงมตอจากจตทเปนทเหตกะและอเหตกะ ฯ ระหวางแหงปฏสนธดบ ชอวาตงแตระหวางแหงปฏสนธดบ ฯ


สองบทวา ตเทว จตต ความวา จตนนนนแล เปนไป เพราะถง ความเรยกวาจตนน เพราะภวงคจตเปนเชนเดยวกนกบปฏสนธจตนน เหมอนอยางในประโยควา "โอสถทงหลายเหลานนนนแล"ฯ สองบท วา "อสต วถจตตปปาเท" สมพนธความวา "เมอความเกดขนแหงวถ จตในระหวาง ๆ ไมม จตนนนนแลเปนจตจต แลวกดบไป " ฯ อธบาย วา "ปฏสนธจตเปนตน ยอมหมนเวยนสบไป จนกระทงมลเหตของ วฏฏะขาดสน "ฯ [อธบายความในพระคาถา] ประกอบความวา "ปฏสนธจต ๑ ภวงคจต ๑ วถจต ๑ จตจต ๑ ยอมหมนเวยนในภพนฉนใด ความสบตอแหงจต (เชน) นมอาท อยางนวา "ปฏสนธจตและภวงคจต" ยอมหมนเวยนในภพอนอก ฉนนน" ฯ แตอาจารยบางพวกกลาวเนอความของบทวา "ปฏสนธ- จต ภวงคจต และวถจต" นวา "หวงแหงปฏสนธจตและภวงคจต" โดยอธบายวา "เพราะการสงเคราะหจตทพนจากวถนนแล ทานแสดง ไวในปรเฉทน การสงเคราะหเฉพาะปฏสนธจต ภวงคจต และจตจต ไวในปรเฉทท ๕ น ชอบแลว " ฯ คานนเปนเพยงมตของเกจอาจารย เหลานน เพราะทานประสงคเอานคมนแหงปฏสนธจต ภวงคจต และจตจต และวถจตทงหมดนนแล ททานประมวลไวในปวตสงเคราะหนน ในท สดการแสดงปวตสงเคราะห ฯ ทจรงเมอเปนอยางนน การรวมเอาปฏ- สนธจตเปนตนนนแลเขาไว ดวย เอต ศพท ในคาวา "ปฏสงขาย ปเนตมทธว" น กจะเกดขนดวยด ฯ พวกผร คอบณฑตใครครวญ


คอพจารณาปฏสนธจตเปนตนน คอทหมนเวยนเปนไปตามทกลาวมาแลว (วา) ไมยงยนถาวร คอไมเทยง ไดแกมความทรดโทรมไปเปนธรรมดา เปนผมวตรเปนอนด (คอมความประพฤตด) มานาน คอตลอดกาล นาน ไดบรรลบท ไดแกบทคอพระนพพานอนไมจต คอยงยน คอม อนไมเคลอนไปเปนธรรม คอไดทาใหแจงชด ดวยญาณทสมปยตดวย มรรคและผล เพราะทาพระนพพานใหแจงดวยญาณสมปยตดวยมรรคผล นนแล จงเปนผตดกเลสเครองผกมด คอความเยอใยไดเดดขาดวยด จกถง คอจกบรรลธรรมอนสงบ คอนพพานธาต อนหาอปธเหลอเศษ มได ฯ พรรณนาความปรเฉทท ๕ แหงอภธมมตถสงคหฎกา ชออภธมมตถวภาวน จบดวยประการฉะน ฯ



ปรเฉทท ๖ [ชอรปสงคหวภาค] [สงคหคาถา] เพราะวา ธรรมทงหลายฝายจตและเจตสก พรอมทงประเภทและปวต ขาพเจาได จาแนกไวแลว ดวยลาดบแหงคาเพยงเทาน บดน ขาพเจาจะกลาวถงรป (ทถงเขา ตามลาดบ) ในรปนน มสงคหะ (การ รวบรวม) โดยอาการ ๕ นย คอ โดย สมทเทส (แสดงโดยยอ) ๑ โดยวภาค (การจาแนก) ๑ โดยสมฏฐาน (เหตเกด) ๑ โดยกลาป (หมวดหม) ๑ โดยลาดบ ปวต (การเกด) ๑ ฯ [รปสมทเทส] กรป ๒ อยางน คอ มหาภตรปส ๑ รปอาศยมหาภตรปส ๑ ยอมถงการรวมเขาได ๑๑ อยาง ฯ คออยางไร ? กรป ๑๘ อยางน คอ * พระมหาแพร กมมสาโร ป. ธ. ๙ วดเขมาภรตาราม นนทบร แปล.


ปฐวธาต อาโปธาต เตโชอาต วาโยธาต ชอวามหาภตรป ๑ จกข โสตะ ฆานะ ชวหา กาย ชอวาปสาทรป ๑ รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ กลาวคอภตรปทง ๔ เวนอาโปธาต ชอวาโคจรรป ๑ ความเปนหญง ความเปนชาย ชอวาภาวรป ๑ หทยวตถ ชอวาหทย- รป ๑ ชวตนทรย ชอวาชวตรป ๑ อาหารททาใหเปนคา ๆ ชอวา อาหารรป ๑ ยอมถงการนบวาสภาวรป สลกขณรป นปผนนรป รปรป และสมมสนรป ฯ อากาสธาต ชอวาปรเฉทรป ๑ ฯ กาย- วญญต วจวญญต ชอวาวญญตรป ๑ ฯ ความเบาแหงรป ความออน แหงรป ความควรแกการงานแหงรป และวญญตทง ๒ ชอวาวการ- รป ๑ ฯ ความเตบโตแหงรป ความสบตอแหงรป ความทรดโทรม แหงรป ความไมเทยงแหงรป ชอวาลกขณรป ๑ ฯ (รวมเปน ๑๑ อยาง) เฉพาะชาตรปทานเรยกโดยชอวาอปจยะและสนตตในรปสงคหะ น ฉะนแล ฯ กรปทง ๑๑ อยางน เปน ๒๘ อยาง ดวยอานาจสรป ฯ คออยางไร ? คออยางน ฯ [สงคหคาถา] รปม ๒๘ รป คอ ภตรป ๔ ปสาทรป ๕ วสยรป ๔ ภาวรป ๒ หทยรป ๑ กบชวต- รป ๑ และอาหารรป ๑ รวมเปนนปผนน- รป ๑๘ แมอยางน และอนปผนนรป ๑๐ คอ ปรเฉทรป ๑ วญญตรป ๒ วการ- รป ๓ และลกษณะรป ๔ ฯ นเปนรปสมทเทสในรปสงคหวภาคนน ฯ


[รปวภาค] กแล รปทงหมดน แมมอยางเดยวเชนน (คอ) เปนอเหตกะ มปจจย มอาสวะ เปนสงขตะ เปนโลกยะ เปนกามาวจร ไมมอารมณ ละไมไดเลย กถงความแตกตางกนมากหลาย ดวยอานาจรปทเปน ภายในและรปภายนอกเปนตน ฉะนน ฯ อยางไร ? คอรปแมทง ๕ อยาง กลาวคอปสาทรป ๕ ชอวาอชฌตตกรป (รปภายใน) รปนอกน ชอวาพาหรรป (รปภายนอก) ฯ รปทง ๖ อยาง คอปสาทรป ๕ กบ หทยรป ๑ ชอวาวตถรป รปนอกน ชออวตถรป ฯ รปทง ๗ อยาง คอ ปสาทรป ๕ และวญญตรป ๒ ชอทวารรป รปนอกน ชอ อทวารรป ฯ รปทง ๘ อยาง คอ ปสาทรป ๕ ภาวรป ๒ ชวตรป ๑ ชอวาอนทรยรป รปนอกน ชออนนทรยรป ฯ รปทง ๑๒ อยาง คอ ปสาทรป ๕ วสยรป ๗ ชอโอฬารกรป สนตเกรป และสปปฏฆรป รปนอกน ชอวาสขมรป (รปละเอยด) ทเรรป (รปในทไกล) และ อปปฏฆรป (รปไมมการกระทบ) ฯ กมมชรป (รปเกดแตกรรม) ชอ อปาทนนกรป รปนอกน ชอวาอนปาทนนกรป ฯ รปายตนะ (อายตนะ คอรป ชอสนทสสนรป (รปทเหนได) รปนอกน ชออนทสสนรป (รปทเหนไมได) ฯ แมรปทง ๕ อยาง คอ รปทง ๒ มจกขเปนตน ดวยสามารถแหงการรบอารมณทยงไมมาถง รป ๓ มฆานะเปนตน ดวยสามารถแหงการรบอารมณทมาถง ชอโคจรคาหกรป รปนอกน ชอ อโคจรคาหกรป ฯ รปทง ๘ อยาง คอ วรรณะ (ส) คนธะ (กลน) รส โอชะ และภตรปทง ๔ ชออวนพโภครป รปนอกน ชอวนพโภครป ฯ


[สงคหคาถา] ก บณฑต ผเหนประจกษ ยอมจาแนกรป ไวแม ๒ อยาง โดยความตางแหงรป ม อชฌตตกรปเปนตน ตามสมควร ดวย ประการฉะนแล ฯ นเปนรปวภาคในรปสงคหะน ฯ [รปสมฏฐานนย] เหต ๔ ประการ คอ กรรม ๑ จต ๑ ฤด ๑ อาหาร ๑ ชอวา สมฏฐานแหงรป (เหตเกดแหงรป) บรรดาสมฏฐาน ๔ เหลานน จต ทง ๒๐ คอ กามาวจรจต ๒๐ และรปาวจรจต ๕ ทกศลกรรมและ อกศลกรรมตกแตง ยอมยงรปทมกรรมเปนสมฏฐาน ใหเกดขนทก ขณะ ๆ เรมตนแตปฏสนธ ในอชฌตตกสนดาน (ความสบตอภายใน) ฯ จตทง ๗๕ เวนอรปวบากและทวปญจวญญาณ เกดขนอยเรมตนแต ปฐมภวงคทเดยว ยอมยงรปมจตเปนสมฏฐานใหเกดขน ฯ บรรดาจต ๗๕ นน อปปนาชวนจต ยอมยงแมอรยาบถใหนอมไปดวยสมาเสมอ ฯ กโวฏฐพพนจต กามาวจรชวนจต และอภญญาจต ยอมยงแมวญญตให เกดขน ฯ กในจตเหลาน โสมนสสชวนจต ๑๓ ยอมยงแมหสนจตให เกด ฯ เตโชธาตททราบกนดวาฤดหนาว และฤดรอน (อากาศหนาว และรอน) ถงฐตขณะแลว ยอมยงรปอนมฤดเปนสมฏฐานใหเกดขน ทงภายในทงภายนอก ตามสมควร ฯ อาหารกลาวคอโอชะทถงฐานะ แลวแล ยอมยงรปมอาหารเปนสมฏฐานใหตงขนในเวลากลนกน ฯ บรรดารปเหลานน หทยรปและอนทรยรป เกดจากรรมเทานน ฯ


วญญตทง ๒ เกดจากจตอยางเดยว ฯ เสยงเกดจากจตและฤด ฯ รป ๓ มลหตาเปนตน ยอมเกดจากฤด จต และอาหาร ฯ อวนพโภค- รป ๓ และอากาศธาต เกดจากสมฏฐานทง ๔ ฯ ลกขณรป ยอมไม เกดจากสมฏฐานแมไหน ๆ เลย ฉะน ฯ [สงคหคาถา] รปเกดแตกรรม จต ฤด และอาหารมตาม ลาดบ คอกมมชรป ๑๘ จตตชรป ๑๕ อตชรป ๑๓ อาหารชรป ๑๒ ฯ พระผม- พระภาคทรงประกาศแลววา ลกขณรป ๔ ยอมไมเกดจากสมฏฐาน (หรอปจจย) ไหน ๆ เลย เพราะเปนสภาพแหงรปทเกด อยเปนตนอยางเดยว ฯ นเปนนยแหงร)สมฏฐานในรปสงคหะน ฯ [กลาปโยชนา] กลาป ๒๑ ประการ มความเปนไปรวมกน เกดทเดยวกน ดบทเดยวกน และมทอาศยอนเดยวกน ชอวารปกลาป (หมวดรป) ฯ บรรดากลาปเหลานน ชวตรปและอวนพโภครป พรอมกบจกข ทานเรยกวาจกขทสกะ ฯ อนง พงประกอบตามลาดบ ดงน คอ ชวต- รป และอวนพโภครป พรอมกบโสตะเปนตน ทานเรยกวาโสตทสกะ ฆานทสกะ ชวหาทสกะ กายทสกะ อตถภาวทสกะ ปรสภาวทสกะ และวตถทสกะ ฯ เฉพาะอวนพโภครป พรอมกบชวต ทานเรยกวาชวตนวกะ


ฉะนแล ฯ กลาปทง ๙ น ชอวากมมสมฏฐานกลาป ฯ สวนอวนพโภค- รป ชอวาสทธฏฐกะ สทธฏฐกะนนแล รวมกบกายวญญต ชอวา กายวญญตนวกะ รวมกบวจวญญตและสททรป ชอวาวจวญญตทสกะ รวมกบลหตาเปนตน ชอวาเอกาทสกะ รวมกบกายวญญตและลหตาเปนตน ชอวาทวาทสกะ และรวมกบวจวญญต สททรปและลหตารปเปนตน ชอวาเตรสกะ รวมกลาปทง ๖ อยางน ชอจตสมฏฐานกลาป ฯ กลาป ๔ อยางเหลาน คอ สทธฏฐกะ ๑ สททนวกะ ๑ ลหตาทเอกาทสกะ ๑ สททลหตาททวาทสกะ ๑ ชอวาอตสมฏฐานกลาป ฯ กลาป ๒ ประการ น คอ สทธฏฐกะ ๑ ลหตาทเอกาทสกะ ๑ ชอวาอาหารสมฏฐาน- กลาป ฯ บรรดากลาปเหลานน อตสมฏฐานกลาปทง ๒ คอ สทธฏ- ฐกะ ๑ สททนวกะ ๑ ยอมไดแมในภายนอก ฯ สวนกลาปทเหลอ แมทงหมด ยอมไดในภายในอยางเดยว ดงนแล ฯ [สงคหคาถา] กลาป ๒๑ คอ มกรรมเปนสมฏฐาน ๙ กลาป มจตเปนสมฏฐาน ๖ กลาป ม ฤดเปนสมฏฐาน ๔ กลาป มอาหารเปน สมฏฐาน ๒ กลาป ตามลาดบ ฯ บณฑต ผเหนประจกษ ไมกลาวอากาศ และ ลกษณรปวา เปนองคแหงกลาป เพราะ (อากาศ) เปนเครองกาหนด และ (ลกษณรป) เปนลกษณะแหงกลาป ทงหลาย ฯ


นเปนกลาปโยชนา (การประกอบความกลาป) ในรปสงคหะน ฯ [รปปวตกมะ] กรปเหลานแมทงหมด ยอมมไดในกามโลก ตามสมควร ไม บกพรองในปวตกาล ฯ แตในปฏสนธกาล ทสกะ ๗ กลาวคอจกขสกะ โสตทสกะ ฆานทสกะ ชวหาทสกะ กายทสกะ ภาวทสกะ วตถทสกะ ยอมปรากฏแกพวกสงเสทชสตว และพวกโอปปาตกสตวดวยสามารถ แหงกลาปอยางสง ฯ แตดวยสามารถแหงกลาปอยางตาในบางคราว จกขทสกะ โสตทสกะ ฆานทสกะ และภาวทสกะ ยงไมมกม ฯ เพราะ ฉะนน บณฑตพงทราบการลดลงแหงกลาป ดวยสามารถแหงทสกะ เหลานน ฯ สวนทสกะ ๓ กลาวคอ กายทสกะ ภาวทสกะ และ วตถทสกะ ยอมปรากฏแกพวกคพภเสยยกสตว ฯ แมบรรดาทสกะ ๓ นน ภาวทสกะ กไมมในกาลบางคราว ฯ แตในปวตกาล ตอจาก ปฏสนธนนไป จกขทสกะเปนตน ยอมปรากฏตามลาดบ ฯ ความสบ ตอแหงรปกลาป ทมสมฏฐาน ๔ คอ มกรรมเปนสมฏฐาน เรมตน แตปฏสนธ มจตเปนสมฏฐาน เรมตนแตจตดวงท ๒ มฤดเปนสมฏ- ฐาน เรมตนแตฐตกาล และมอาหารเปนสมฏฐาน เรมตนแตโอชะ แผไป ยอมเปนไปในกามโลกไมขาดสายตลอดอาย เหมอนเปลว ประทป และเหมอนกระแสนา ฉะนและ ฯ แตในเวลามรณะ กมมชรป ทงหลาย ยอมไมบงเกดขนเรมตนแตฐตกาลแหงจตดวงท ๑๗ ตอจาก จตจต และกมมชรปทงหลายทเกดขนกอน เปนไปตลอดกาล เทากบ จตจตนนเอง แลวดบไป ฯ ตอแตนนจตตชรป และอาหารชรป ขาดลง ฯ และตอจากนน ความสบเนองตอกนไปแหงรปทมฤดเปน


สมฏฐาน ยอมเปนไปจนกะทวเปนซากศพ ฯ [สงคหคาถา] รปของเหลาสตวทตายแลว ยอมเปนไป อยางนนในภพอนอกนนแล เรมตนแต ปฏสนธ ดวยประการดงทกลาวมาฉะน ฯ กในรปโลก บณฑตยอมไมไดฆานทสกะ ชวหาทสกะ กายทสกะ ภาวทสกะ และอาหารชกลาป เพราะฉะนน ในปฏสนธกาลแหงสตว ในรปโลกเหลานน ยอมไดกลาปทมกรรมเปนสมฏฐาน ๔ คอ ๓ ทสกะ ดวยสามารถแหงจกขทสกะ โสตทสกะ และวตถทสกะ กบชวตนวกะ และในปวตกาล ยอมไดกลาปทมจตและฤดเปนสมฏฐาน ฯ แต สาหรบพวกอสญญสตว ยอมไมไดแมจกขทสกะ โสตทสกะ วตถทสกะ และสทททสกะเปนตน อนง ยอมไมไดจตตชรปแมทงหมด เพราะ- ฉะนน ในปฏสนธกาลแหงพวกอสญญสตวนน ยอมไดชวตนวกะอยาง เดยว และในปวตกาล รปมฤดเปนสมฏฐาน เวนสททนวกะ ยงเหลอ อยแล ฯ บณฑตพงทราบรปปวต ๒ อยาง ดวยสามารถแหงปฏสนธ และปวต ในฐานะทง ๓ กลาวคอกามโลก รปโลก และอสญญสตว ดวยประการดงกลาวมา ฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] ในกามภพ มรปภพ มรป ๒๓ สาหรบพวกอสญญสตว มรป ๑๗ เทานน, ในอรปภพแมรปอะไร ๆ ไมมเลย, สททรป วการรป ชรตารปและมรณะ ยอมไมได


ในเวลาเกด, สวนในปวตกาล แมรป อะไร ๆ จะไมได กหามได ฯ นเปนปวตกมนยแหงรปในรปสงคหะน ฯ สวนนพพาน คอโลกตตระ พงกระทาใหแจงดวยมรรคญาณ ทง ๔ ฯ ธรรมชาตทเปนอารมณแหงมรรคและผล พระผมพระภาค ตรสเรยกวานพพาน เพราะออกจากตณหา กลาวคอวานะ ฯ นพพาน นนนนแล โดยสภาพแมมอยางเดยว โดยปรยายแหงเหตม ๒ อยาง คอ สอปาทเสสนพพานธาต ๑ อนปาทเสสนพพานธาต ๑ ฯ อกอยางหนง วาโดยความตางแหงอาการ ม ๓ อยาง คอ สญญตะ ๑ อนมตตะ ๑ อปปณหตะ ๑ ฯ [สงคหคาถา] พระมเหสเจาทงหลาย ผพนแลวจาก ตณหาชอวาวานะ ยอมตรสเรยกบทท ไมมจตลวงเสยซงทสด อนปจจยอะไร ๆ ปรงแตไมได ยอดเยยม วา นพพาน ดงน ฯ พระตถาคตเจาทงหลาย ยอมทรง ประกาศปรมตถธรรมไวเพยง ๔ อยาง คอ จต ๑ เจตสก ๑ รป นพพาน ๑ ดวยประการฉะน ฯ ปรเฉทท ๖ ชอวารปสงคหวภาค ในปกรณอภธมมตถสงคหะ จบดวยประการฉะน ฯ


พรรณานาความปรเฉทท ๖*

[ขอความเบองตน] พระอนรทธาจารย ครนแสดงอรรถทกลาวไวในพระอภธรรม ๒ อยาง ดวยสามารถแหงจตและเจตสกอยางนกอนแลว บดน เมอ ปรารภเพอจะแสดงรปและนพพานในลาดบแหงรปนน จงกลาวคาเปน ตนวา เอตตาวตา ดงน ฯ ประกอบความวา กเพราะธรรมทงหลาย ฝายจตและเจตสก พรอมทงประเภทและปวต คอมประเภทดงทไดกลาวแลวดวย ๓ ปรเฉท ดวยอานาจแหงนเทศนย และปฏนเทศนยเปนอาท และมปวตดงท กลาวแลวดวย ๒ ปรเฉท ดวยอานาจแหงปวตกาลและปฏสนธกาล อนขาพเจาไดแจกไวแลว ดวยลาดบคามประมาณเทาน คอ ดวย ๕ ปรเฉทเพยงเทาน เพราะฉะนน บดน ขาพเจาจะกลาวรปทมาถงเขาตาม ลาดบ ฯ บดน เพอจะตงมาตกา เพอจาแนกรป ตามทปฏญญาไวแลว ทานอาจารยจงกลาววา สมทเทสา เปนตน ฯ การแสดงขนโดยยอ ชอวาสมทเทศ ฯ การแจกออกไป ดวยอานาจแหงรปมอยางเดยวเปนตน ชอวาวภาค ฯ เหต ทชอวาสมฏฐาน เพราะอรรถวา เปนแดนตง ขนแหงผล ไดแกปจจยทใหรปเกดมกรรมเปนตน ฯ หมวด ๑๐ มจกข- * พระมหาแพร กมมสาโร ป. ธ. ๙ วดเขมาภรตาราม นนทบร แปล.


ทสกะเปนตน ชอวากลาป ฯ บทวา ปวตตกกมโต จ ไดแกตามลาดบ ความเกดขนแหงรปทงหลาย โดยความตางแหงภพ กาล และสตว ฯ [อธบายมหาภตรปเปนตน] ธรรมทงหลายมปฐวธาตเปนตน ชอวามหาภต เพราะอรรถวา เกด คอปรากฏเปนสภาพใหญในสนดานทมใจครองและไมมใจครอง ดวยอานาจแหงธาตพรอมทงสมภาระ ฯ อกนยหนง คนทชอวามหาภต เพราะอรรถวา มสงทไมเคยมหรอมสงทไมเปนจรงมากหลาย โดยแสดง สงทไมเคนมแปลก ๆ มากมาย หรอโดยแสดงสงทไมเปนจรงหลากหลาย ไดแกพวกนกแสดงกลเปนตน ฯ ภตรปชอวาเหมอนพวกนกแสดงกล เปนตนเหลานน เพราะตนเองเปนสภาพไมเขยวเปนตนเลย แตแสดง อปาทายรปมสเขยวเปนตน เพราะฉะนน ภตรปจงชอวามหาภต ฯ อก อยางหนง ธรรมคอภตรป ชอวามหาภต เพราะอรรถวา มของไม เปนจรงมากมาย เพราะหลอกลวงเหลาสตว โดยแสดงรปสตรและบรษ ทนาชอบในเปนตน ดจนางยกษณเปนตน ผลวงเหลาสตวดวยอาการ มสและสณฐานอนนาชอบใจเปนตน ฯ แมขอน กสมจรงดงคาททาน อาจารยพทธทตตะกลาวไววา ธรรมมปฐวธาตเปนตน บณฑตเรยกวา มหาภต เพราะปรากฏเปนสภาพอนใหญ อกอยางหนง เพราะเหมอนกบคนทแสดง สงไมเคยมไมเปนจรงไดมากอยาง เพราะ หลอกลวงดวยสงทไมเปนจรง ฯ


อกอยางหนง ภตรป ชอวาเปนรปใหญ เพราะมความปรากฏ ใหญ และชอวาเปนภต เพราะอรรถวา เปนทมอปาทายรปอาศย เพราะฉะนน จงชอวามหาภต ฯ รปทอาศยมหาภตเปนไป ชอวา อปาทายรป ฯ มคาทวงวา "ถาเชนนน มหาภตแตละอยาง ๆ ยอม เปนทอาศยของมหาภตทเหลอ เพราะพระบาลมอาทวา "มหาภตทง ๓ อาศยมหาภตอยางหนง" ดงน เพราะฉะนน มหาภตทเหลอแมเหลา นนกจะตองไปพองกบอปาทายรปเขา " ฯ แกวา ขอนไมพงเหนอยาง ททานกลาวนน เพราะรปทเพยงอาศยเปนไปสาเรจ ชอวาอปาทายรป นน ฯ จรงอย รปทอาศยเพยงมหาภต และตนเองถกมหาภตอนอาศย นน ไมชอวาอปาทายรป ฯ แตรปทอาศยอยางเดยว (และตนเอง) ไมถกรปอะไร ๆ อาศยนนแล ชอวาอปาทายรป เพราะฉะนน ภตรป ทงหลายจงไมมความพองกนกบชออปาทายรปนน ฯ อกอยางหนง ลกษณะของอปาทายรป (ม) เพราะคาวา รปอาศยมหาภตรป ๔ ชออปาทายรป ดงน เพราะฉะนน พวกภตรปทอาศยภต ๓ เปนไป จงไมไดชอวาอปาทายรป ฉะนแล ฯ [อธบายธาต ๔] (ธาต) ชอวาปฐว เพราะอรรถวา เปนทรองรบ ฯ ทานกลาว อธบายไววา ยอมปรากฏ คอเขาไปตงอยโดยเปนทอาศยของรปทเกด รวมกน เหมอนปฐพปกตเปนไปทอาศยของตนไมและภเขาเปนตน ฯ ชอวาปฐวธาต ดวยอรรถวา เปนธาต เพราะทรงลกษณะของตนไว เปนตน เพราะอรรถวา ไมใชสตว ไมใชชพ และเพราะเปนเชนกบ


ธาตอนเปนสวนแหงสรระและภเขา คอ ปฐว ฯ ชอวาอาโป ดวยอรรถ วา เอบอาบ คอซมซาบรปทเกดรวมกน หรอดวยอรรถวา เพมพน คอพอกพนใหเจรญ ฯ ชอวาเตโช ดวยอรรถวา ใหรอน คอใหอบอน หรอใหเขมแขง คอใหภตรปทง ๓ ทเหลออนอย โดยภาวะเปนสภาพ แรงกลา ฯ ชอวาวาโย ดวยอรรถวา เคลอนไหว คอใหประชมแหง ภตรปเคลอนทโดยเปนเหตเกดปรากฏ (แหงรป) ในทอน ฯ พงเขา ใจวา กธาตทง ๔ น มลกษณะเปนของเขมแขงเปนเหลว เปน ความอบอน และเปนอาการเคลอนไหวตามลาดบ ฯ อรรถวเคราะห แหงคาวา จกขเปนตน ขาพเจาไดกลาวแลวในหนหลงนนแล ฯ ชอวา ประสาทรป เพราะมลกษณะเปนเหตแหงความผองใสของมหาภตทง ๔ ฯ กประสาทรปนน มลกษณะทาภตรปทมกรรมเปนสมฏฐาน อนมความ ประสงคจะด จะฟง จะดม จะลม และจะสมผส เปนเหตใหผองใสตาม ลาดบ ฯ [อธบายประสาทรป] บรรดาประสาททง ๕ เหลานน จะกลาวจกษประสาทกอน ฯ จกษประสาทนน ซมซาบเยอตา ๗ ชน ประดจนามนซมซาบปยนนใน ประเทศทเกดสรรสณฐานแหงผอยตรงหนา มประมาณเทาศรษะเลน ในทามกลางแหงแววตาดา อนธาตทง ๔ มหนาททรงสมานใหอบอน และใหเคลอนไหว กระทาอปการะแลว ประดจขตตยกมารอนพระ พเลยงทง ๔ มหนาทอมใหสรงสนาน แตงพระองคและถวายอยงานพด เฝาประจาแลว อนฤด จต และอาหารคอยอปถมภ อนอายเฝาบรบาล


อนโคจรรปมวรรณะเปนตนคอยแวดลอม ใหสาเรจความเปนวตถและ ทวารแหงวถจตมจกขวญญาณเปนตน เปนไปตามสมควร ฯ สวนนอก นเรยกวาสสมภารจกข (จกขอปกรณ) ฯ แมโสตประสาทเปนตน กเหมอนกน ซมซาบตลอดประเทศมอาการดงวงแหวน มขนแดง เลกงอกขนแลว ภายในชองโสตะ ซมซาบตลอดประเทศมสณฐาน ดงกบแพะ ภายในชองนาสก ซมซาบตลอดประเทศมสนฐานดงปลาย กลบอบล ในทามกลางชวหา เปนไปตามลาดบ ฯ สวนกายประสาท นอกนแผไปตลอดสรระทกสวนทเหลอลง เวนแตทตงแหงเตโชธาต เกดแตกรรม และปลายผม ปลายขน ปลายเลบ และหนงอนผาก ฯ แมเมอเปนเชนน กายประสาทนนกไมปะปนกบประสาทรปนอกน เพราะมลกษณะตางกน ฯ จรงอย โคจรรปมรปและรสเปนตน แมม ทอาศยรวมกน กไมปะปนกนกอน เพราะความตางแหงลกษณะ ฯ สวนพวกประสาทมทอาศยตางกน จะปะปนกนอยางไร ฯ เพราะอาโป- ธาตอนชาวโลกไมสามารถสมผสได โดยเปนธาตละเอยด ทานอาจารย จงไดกลาวไววา รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ กลาวคอภตรป ทง ๓ เวนอาโปธาต ชอวาโคจรรป ฯ ความเปนของเยนชาวโลกจะ ถกตองจบไดกจรง ถงอยางนนได กเพราะความรสกวาเยนเปนของ กเมอความรอนมนอย จงรสกกวาเยน เพราะคณคาอะไร กลาวคอความ เยนไมม ฯ โลกจะรความรอนนนนได กเพราะความรสกวาเยนเปนของ ไมแนนอน ประดจความไมแนนอนในฝงโนนหรอฝงนฉะนน ฯ จรงอยางนน ในฤดรอน คนยนอยทแดดแลวเขาไปสรมเงา จะรสกวา


เยน เมออยในรมนนแลนาน ๆ เขา จงจะรสกวารอน ฯ กถา อาโปธาตพงเปนธาตเยนไซร กพงหาอาโปธาตไดในหมวดเดยวกบความ รอน แตหาไมไดอยางน เพราะฉะนน จงไมมใครรสกอาโปธาตวาเปน ของเยน ฯ แตอาจารยเหลาใดกลาววา ความเปนของเหลว ชอวา อาโปธาต และความเปนของเหลวนน อนบคคลถกตองจบได อาจารย เหลานนกจะพงถกคานวา คาทวา ชอวาความเปนของเหลวอนบคคลถก ตองจบได นเปนเพยงความเขาใจของทาน ดจความเขาใจในสณฐาน ฯ สมจรงตามททานโบราณจารยทงหลายกลาวไววา สตวโลกนถกตองภตรปทง ๓ ทเปนไป กบดวยความเปนของเหลว ยอมเขาใจวา เราถกตองของเหลว บณฑตพงทราบ ความเปนของเหลว เหมอนคนถกตอง ภตรปทงหลาย ยอมจบสณฐานไดดวย เขาใจวา เราถกตองสณฐาน โดยประจกษ ฉะนน ฯ [อธบายอปาทายรปมโคจรรปเปนตน] รปเปนตนทชอวาโคจรรป เพราะเปนอารมณของปญจวญญาณ ฯ ทชอวาโคจร เพราะอรรถวา เปนทเทยวไปแหงโคคออนทรย ฯ จรงอย คาวา โคจรน เปนชอแหงอารมณ ฯ แตรปนนน แมมถง ๕ อยาง มความเปนอารมณแหงวญญาณมจกขเปนตนเปนลกษณะ หรอ มความกระทบทจกขประสาทเปนลกษณะตามลาดบ ฯ ภาวะ


แหงหญง ชอวาความเปนหญง ฯ ภาวะแหงชาย ชอวาความเปนชาย ฯ ในความเปนหญงและเปนชายนน ความเปนหญงมความเปนเหตแหงเพศ นมต การเยองกรายและอากปปะแหงหญงเปนลกษณะ ฯ ความเปนชาย มความเปนเหตแหงเพศชายเปนตนลกษณะ ในลกษณะมเพศเปนตน นน องคชาต (ธรรมชาตทเกดในตว) ของผหญง ชอวาเพศหญง ฯ เสยง๑และความประสงค ชอวาอตถนมต (เครองหมายแหงหญง) เพราะเปนปจจยใหรวา "เปนหญง" ฯ กรยามการยนการเดนและการนง เปนตนไมองอาจ ชอวาการเยองกรายของหญง ฯ สณฐาน (ทรวดทรง) ของหญง ชอวาอากปปะ (รปทรง) ของหญง ฯ แมลกษณะมเพศแหง ชายเปนตน พงทราบโดยนยทกลาวแลว ฯ สณฐาน (ทรวดทรง) พรรณานาเพศแหงหญงเปนตนไวโดยประการอน ฯ สวนทานอาจารย ทงหลายกลาวรวบรวมคานนไวอยางน คอ ทรวดทรงของอวยวะมมอเปนตน ชอวา เพศ อาการมการยมหวเปนตน ชอวา นมต การเลนดวยกระดงเปนตน ชอวา กตตะ กรยามการเดนเปนตน ชอวา อากปปะ ฯ [อธบายภาวรปและหทยวตถ] รปทง ๒ ชอวาภาวรป เพราะทาวเคราะหวา เปนเหตใหเรยก วาหญงและใหรวาหญงเปนตน ฯ กภาวรปนนน แผไปอยทวสรระทง ๑. โยชนาไมแยกและอธบายวา ความประสงคเมถนในบรษ. เคา ฉกก. อง. ๒๒/๔๐๕ วา อตถ โข พราหมณ ปรสาธปายา....ฯ


สน เหมอนกายนทรย ฯ ดวงหทยนนแล เปนทอยดวย เพราะเปนท อาศยแหงมโนธาตและมโนวญญาณธาต เพราะฉะนน จงชอวาหทย- วตถ ฯ จรงอยางนน หทยวตถนน มความเปนทอาศยแหงธาตทง ๒ เปนลกษณะ ฯ กหทยวตถนน อาศยโลหตในภายในกลองดวงหทยม ประมาณซองมอเปนไป ฯ บณฑตพงทราบวา หทยวตถนน แมพระ ผมพระภาคเจามไดตรสไวในรปกณฑ กชอวามอยโดยปกรณ (อาคม) และโดยยกต ฯ ในปกรณและยกตทง ๒ นน คาในปฏฐานซงมาแลว อยางนวา รปทมโนธาตและมโนวญญาณธาตอาศยเปนไปนน เปนปจจย โดยความเปนนสยปจจยแกมโนธาต มโนวญญาณธาต และธรรมอน สมปยตดวยธาตคนน ชอวาปกรณ (อาคม) ฯ สวนยกตพงทราบ อยางน ธาตทง ๒ (คอมโนธาต มโนวญญาณ- ธาต) ของเหลากามาวจรสตว และ รปาวจรสตว มนปผนนรปและหทยวตถ อาศยภตรปเปนทรองรบ เพราะภาวะแหง ธาตเหลานน มความเปนไปเนองดวยรป ดจจกขวญญาณธาตเปนตน ธาตเหลานน ไมอาศยประสาทรป มจกขเปนตน เพราะ จกขเปนตนนน เปนทรองรบธาตอน (มจกขวญญาณเปนตน) ไมอาศยโคจร มรปเปนตน เพราะโคจรรปเหลานน


เปนไปในภายนอก และกไมอาศยชวต เพราะชวตนนประกอบในกจอน และไม อาศยภาวรปทง ๒ เพราะแมเมอภาวรป ทง ๒ นนไมมกเปนไปได เพราะฉะนน หทยวตถนน เปนวตถอนจากประสาท- รปเปนตนนน บณฑตพงทราบวา เปน อปาทายรป อาศยมหาภตร) กหทยวตถ น พระผมพระภาคเจาทรงแสวงหาคณ อนยงใหญ มไดตรสไวในพระบาลพระ ธมมสงคณ โดยความตางแหงการแสดง วตถทกะ และอารมมณทกะ ฯ [อธบายชวตรปเปนตน] ทชอวาชวตรป เพราะอรรถวา เปนเครองเปนอยแหงสหชาต- ธรรม ฯ ชวตนนนนแล ชอวาเปนใหญ เพราะประกอบดวยความ เปนใหญในการเลยงดกมมชรป เพราะฉะนน จงชอวาชวตนทรย ฯ จรงอยางนน ชวตนทรยน มการเลยงดกมมชรปเปนลกษณะ ฯ ก ชวตนทรยนน เลยงดสหชาตธรรมทงหลาย แมทตงอยชวขณะตามปจจย ของตน โดยความเปนเหตแหงความเปนไปทเดยว ฯ กรรมเทานน จะเปนเหตตงอยแหงสหชาตธรรมเหลานน ดจอาหารเปนตนเปนเหต ตงอยแหงรปทเกดแตอาหารเปนตนหามไดเลย เพราะกรรมไมมในขณะ นน ฯ ไฟกบแตชวตนทรยนทยงอาหารใหยอมซมซาบไปทวรางกายทม


ใจครองตลอดหมด ฯ สภาพทชอวากวฬงการาหาร เพราะอรรถวา อน บคคลทาใหเปนคาแลวจงกลนกน ฯ กคาวา กวฬงการาหารน ทาน อาจารยกลาวไว เพอจะแสดงอาหารทาใหเปนไปกบดวยของอนเปนทอย แหงโอชะ ฯ แตโอชะอนเปนยางแหงอาหารทจะพงกลนกน กลาวคอ ความแลนไปแหงรสทแลนไปทวอวยวะทงสน เปนเหตอดหนนรางกาย ทงอนทรย ชอวาอาหารรป ในอธการแหงรปน ฯ จรงอยางนน อาหารรปน มความเปนเหตอดหนนรางกายทงอนทรยเปนลกษณะบาง มการนารปมโอชะเปนท ๘ มาเปนลกษณะบาง ฯ รปทชอวาสภาวรป เพราะหาได (มได) โดยสภาพของตน ๆ มความเปนของแขงเปนตน ฯ ทชอวาสลกขณรป เพราะอรรถวา ประกอบดวยลกษณะทงหลายมความเกดเปนตน หรอมความไมเทยง เปนตน ฯ ทชอวานปผนนรป เพราะเปนรปสาเรจจากปจจยมกรรม สภาพคอความแปรผน ชอวารป ฯ แมธรรมชาตประกอบดวยรปนน ก ชอวารป ดจอทาหรณในประโยควา คนประกอบดวยโรครดสดวง ชอวา มโรครดสดวง ดอกอบล แมประกอบดวยกลบเขยว กชอวาอบลเขยว ฯ รปศพทนนน ยอมเปนไปในสงทไมมสภาพคอความแปรผนนน ตาม ความทนยมกน เพราะฉะนน ทานจงกลาวใหแปลกออกไป โดยเพม รปศพทหนงวา รปรป ดงน เหมอนคาวา ทกขทกข ฉะนน ฯ ทชอ วาสมมสนรป เพราะควรเพอพจารณาโดยยกขนสลกษณะ ๓ เพราะ ลวงภาวะแหงปรเฉทรปเปนตนแลว มอยตามสภาพนนแล ฯ ประเทศ


ทชอวาอกาส เพราะอรรถวา อนบคคลจะไถไมได ฯ อกาสนนแล ชอวาอากาศ และชอวาธาต เพราะอรรถวา ไมมชวต เหตนน จง ชอวาอากาสธาต ฯ รปทเปนเครองกาหนดรป ซงไปในกลาปหนง ๆ มจกขทสกะเปนตน ดวยอานาจใหถงความเปนรปไมปะปนกบกลาปอน ๆ หรอรปทกลาปเหลานนกาหนดไว หรอเปนเพยงการกาหนดกลาปเหลา นน ชอวาปรเฉทรป ฯ จรงอย ปรเฉทรปนน เปนเหมอนกาหนด รปกลาปนน ๆ ไว ฯ กเมอภาวะแหงภตรปในกลาปอน อนภตรปใน กลาปอนถกตอง แมจะมอย ทสดรอบแหงรป เปนความวางจากรป นน ๆ ชอวาอากาส ฯ กแล ตนเองอนรปทมกาหนดไวเหลานน ไมถกตองเลย ฯ เมอมภาวะแหงรปทไมถกตองกนอนไมควรกาหนด อยางอน ความเปนปรเฉทรปกไมพงม เพราะรปเหลานนถงความแพร หลายตดกนไปทว ฯ จรงอย ภาวะแหงรปทงหลายทไมตดกน ชอวา อสมผฏฐตา ฯ เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงไดตรสไววา รป ทมหาภตรปทง ๔ ไมถกรอง (ชอวาปรเฉทรป) ฯ [อธบายวญญตรป ๒ ] ธรรมชาตทชอวากายวญญต เพราะอรรถวา ยงคนอนใหรความ ประสงคดวยกายทเคลอนไหวอย และตนเองกรดวยกายทเคลอนไหว อยนน ฯ ทชอวาวจวญญต เพราะอรรถวา ยงคนอนใหรความประสงค ดวยวาจากลาวคอเสยงทเปนไปกบดวยวญญาณ และตนเองกรดวย


วาจานน ฯ ในวญญตทง ๒ นน วการแหงวาโยธาตซงมจตยงความ คดทจะกาวไปขางหนาเปนตนใหเกดเปนสมฏฐาน ทเปนเหตทารวมกน ในการคาจนทรงอยและการเคลอนไหวแหงรปทเกดรวมกน ทพนจาก กายทไหวอยและวาโยธาตทเปนเหตไหว อนบคคลไดอยโดยความเปน ปจจยแหงความเคลอนไหวแหงรปกาย ดจวการแหงความอตสาหะในเวลา ทคนยกหนแผนใหญถอไวดวยกาลงทงหมด ชอวากายวญญต ฯ จรงอย กายวญญตนน ยงคนอนใหรความประสงคดวยกายทเคลอนไหวอย ฯ แทจรง ในความเคลอนไหวแหงตนไมเปนตน ทพนจากวการคอวญญต บณฑตไมเหนการถอเอาความประสงควา "คนนใชใหทาการน " ดงน และ ฯ และตนเองกรดวยกาย เพราะพวกมโนทวารชวนะ อนมลาดบ ไมปรากฏยดอยในลาดบแหงการถอความประสงคแหงกายทเคลอนไหวอย ในการเคลอนไหวแหงเหมอนเปนตน ฯ มคาถามสอดเขามาวา ความเคลอนไหวแหงมอเปนตน มได ดวยอานาจวญญต ดวยประการไรเลา ? เฉลยวา "บรรดาชวนะ ทง ๗ ในวถแหงอาวชชนะเดยวกน วาโยธาตอนมชวนะท ๗ เปนสมฏ- ฐาน ประกอบดวยวการคอวญญต ไดรบความอปถมภแลวจากพวก วาโยธาต อนมปฐมชวนเปนตนเปนสมฏฐาน ยอมยงจตตชรปให เคลอนไหว เพราะเปนเหตแหงความเกดในประเทศสวนอน " ฯ สวน วาโยธาตทเกดแตชวนะเดมเปนตน ทาหนาทเพยงคาจนและทรงไว ยอมมเพออดหนนแกวาโยธาตทเกดแตชวนะท ๗ นน ฯ ขอนพงเหน สมความอปมา เหมอนในเกวยนทโคจะตองลากไปดวยแอก ๗ แอก


คโคทเขาเทยมไวในแอกท ๗ เทานน ไดรบความชวยเหลอจากโคท เทยมไวในแอก ๖ แอกเบองหลง จงยงเกวยนใหเคลอนทได สวนค โคทเขาเทยมไวในแอกท ๑ เปนตน ใหสาเรจกจเพยงชวยเหลอและทรง ไวเปนตนเทานน มเพออดหนนแกคโคทเขาเทยมไวในแอกท ๗ คนน ฯ กความเคลอนไหวในอธการน คอความเกด (ปรากฏ) ในทอน เพราะ ธรรมทงหลายจะกาวไปจากท ๆ เกดแลว แมเพยงปลายผมกไมม ฯ เมอ ประสงคจะถอเอาความอยางอน ธรรมเหลานน กไมพงม ความขวน- ขวายและความประกอบในขณะ ฯ บณฑตพงทราบความสนนษฐานดงนวา กชอวาความเปนเหตแหงการเกดในทอนนน ไดแกการเกดในทนนรวมกบ สหชาตรปเหลานน ดจรปทเกดพรอมกบตน (วาโยธาต) เกดในทอนจาก ทอนรปซงเกดในชวนะหลงตงอยแลวฉนนนนนเอง ฯ กในรปเหลานน เมอจตตชรปเคลอนไหวแลว แมรปนอกนนกไหว เพราะเนองดวยจตตช- รปนน ดจกอนโคมยแหงทโยนลงในกระแสแมนา ฯ วาโยธาตเกดในปฐม- ชวนะเปนตน แมไมอาจเคลอนไหวได ดวยเหตเชนนน กยงเปนไปกบดวย วการคอวญญตนนเอง เพราะเกดมวการ คอความบายหนาไปสทศทบรษ นตองการ ยงกจมการกาวไปขางหนาเปนตนใหเปนไป ฯ กทานอนรทธา- จารยไดอธบายไวอยางนแลว จงไดกลาวภาวะแมแหงมโนทวาราวชชนะ ยงวญญตใหเกด ฯ วการอนหนงแหงปฐวธาต ซงมจตคดจะเปลงถอยคาเปน สมฏฐาน เปนปจจยแหงความกระทบกบพวกอปาทนนรป (รปทม


ใจครอง) ซงไปแลวในฐานเกดแหงอกษร ชอวาวจวญญต ฯ กคาทขาพเจาจะพงกลาวในวจวญญตนเทศนนน พงเหนโดยนยท กลาวแลวในกายวญญต ฯ แตมขอแปลกกน ดงน บณฑตพง ประกอบคาวา "ในลาดบการฟงเสยงทไดยนอย" ในวจนเทศน ดจคาวา "ในลาดบแหงการจบกายทเคลอนไหวอย " ซงขาพเจากลาว ไวแลว ในกายวญญตนเทศนน ฯ แตในวจวญญตนเทศน บณฑต ไมไดนยมคาวา "สตตมชวนสมฏฐตา " เปนอาท เพราะไมมหนาท คาจนเปนตน ฯ ความจรง เสยงยอมเกดพรอมกบความกระทบเทานน ฯ และความกระทบยอมมได แมในปฐมชวนะเปนตนทเดยว ฯ กใน อธการแหงวญญตน มอปมาทวไปแกวญญตทง ๒ ดงวาน มโนทวาร- ชวนวถ มระหวางไมปรากฏ เปนไปในลาดบแหงการเหน เพราะ เหนรปศรษะโคและใบตาลเปนตนซงเขายกขนผกไวแลว รเครองหมาย แหงรปศรษะโคเปนตน ซงมประการเทยวไปกบดวยนา แลวจงรซงนา ฉนใด มโนทวารวถ มระหวางไมปรากฏ เปนไปในลาดบแหงการยด เพราะยดกายทไหว เสยทเปลาออก มอปนสยเนองดวยความสาเรจใน กอน รวการทมความประสงค ฉนนน ฯ [อธบายลหตารปเปนตน] ความแคลวคลอง ชอวาลหตา ฯ ความออนละมน ชอวา มทตา ฯ ภาวะควรแกการงาน ชอวากมมญญตา ฯ พงทราบสนนษฐาน วา กรปปวตมความแคลวคลองเปนตนเหลานน ไดแกความไมหนก


แหงรป ดจคนไมมโรค ความไมแขง ดจหนงทเขาฟอกดแลว ความ อนกลแกสรระกรยา ดจทองทเขาหลอมดแลว มตามลาดบ ฯ บณฑต กลาวรปปวตทง ๓ มลหตาเปนตน แมไมพรากจากกนและกน ก ตางกนดวยรปอนยงดวยวการนน ๆ ฯ กรปวการมปจจยทเปนขาศก แกความกาเรบแหงธาต อนทาความชกชาเปนสมฏฐาน ชอลหตา ฯ รปวการมปจจยทเปนขาศกแกความกาเรบแหงธาตอนกระทาความเปนของ กระดางเปนสมฏฐาน ชอมทตา ฯ รปวการมปจจยทเปนขาศกแกความ กาเรบแหงธาตอนกระทาความไมอนกลแกสรระกรยาทงหลายเปนสมฏฐาน ชอกมมญญตา ดงนแล ฯ ความแรกกอ ชออปจยะ ฯ อธบายวา ความกอครงแรก เพราะ อป ศพท สองเนอความวา ครงแรก ดจในประโยควา อปาต (แรกร) เปนอาท ฯ ความสบตอ ชอวาสนตต ฯ อธบายวา ความ สบเนองกน ฯ ในอปจยะและสนตตเหลานน ตงแตปฏสนธจนถงทสกะ มจกขทสกะเปนตนเกด ความบงเกดแหงรปในระหวางน ชอวา อปจยะ ฯ หลงจากเกดจกขทสกะเปนตนนนไป ชอวาสนตต ฯ ความแกแหงรปทงหลายทมปกตตงอยชวขณะของตน ๆ ดวยอานาจความ บายหนาไปหาความดบ ชอวาชรา ฯ ชรานนแล ชอวาชรตา ฯ รปทชอวาอนจจง เพราะอรรถวา อนบคคลไมพงถง คอไมพงเขาถง โดยสภาพทเทยงและยงยน ฯ ภาวะแหงรปทไมเทยงนน ชอวาอนจจตา ไดแกการแตกทาลายไปแหงรป ฯ ชอวาลกขณรป เพราะเปนเหตให กาหนดธรรมทงหลาย ดวยอานาจแหงการกาหนดนน ๆ ฯ


บทวา ชาตรปเมว ความวา รปกลาวคอชาต เพราะเปนความ อบตขนในขณะ ๆ แหงรปทงหลาย จาเดมแตปฏสนธ และทสมมต วารป เพราะมความเปนไปเกยวเนองกบรป โดยเปนความอบตขน แหงรป ทานเรยกวาชาตรปนนเทยว โดยเปนความแรกกอและความ สบตอ เพราะพระผมพระภาคตรสจาแนกไววา อปจโน สนตต ดวยอานาจแหงเวไนยสตว โดยความแตกตางแหงอาการเปนไป กลาว คอ ความเรมเกดขนครงแรก ฯ กเพราะอธบายอยางน เพอแสดง ความไมแตกตางกนโดยอรรถ ในนเทศแหงรปปวตทง ๒ นน ทาน อาจารยจงกลาววา ความเรมกอแหงอายตนะทงหลายอนใด อนนน ชอวาความแรกกอแหงรป ความแรกกอแหงรปอนใด อนนนชอวา สนตตแหงรป ดงน ฯ บทวา เอกาทสววธมป ความวา แมม ๑๑ ประการ ดวย อานาจการสงเคราะหรปทเปนสภาคกน ฯ รปม ๒๘ รป คอ รปเปน ๑๘ อยาง กบชวตรป และอาหาร- รป ๒ อยางน คอ ภตรป ๔, ปสาทรป ๕, วสยรป ๔, ภาวรป ๒, หทยรป ๑, และรปปวตทง ๑๐ ทชอวาอนปผนนรป เพราะรป ทงหลายไมเกดจากปจจยแผนกหนง เวนความเปนปรเฉทรปและวการรป เปนตนเสย เหลาน คอ ปรเฉทรป ๑, วญญตรป ๒, วการรป ๓, ลกขณรป ๔ ฯ [อธบายรป ๒๘ มชอวาตาง ๆ] บดน เพอจะแสดงนยมเอกวธนยเปนตน แหงรปทงหลาย ตาม


ทแสดงไวแลว ทานอาจารยจงกลาวคามอาทวา สพพ ปเนต ดงน ฯ รปทชอวาอเหตกะ เพราะไมมเหตมอโลภะเปนตน ทสมปยต ฯ ทชอวาสปจจยะ เพราะมปจจยตามทเปนของตน ฯ ทชอวาสาสวะ เพราะประกอบดวยอาสวะมกามาสวะเปนตน ทปรารภตนเปนไป ฯ ทชอวาสงขตะ เพราะถกปจจยทงหลายปรงแตง ฯ ทชอวาโลกยะ เพราะเกยวของในโลก กลาวคออปาทานขนธ ฯ ทชอวากามาวจร เพราะเปนแดนทกามตณหาทองเทยวไป ฯ ทชอวาอนารมมณะ เพราะ อรรถวา ไมมอารมณ เพราะไมถอเอาอารมณอะไร ๆ เหมอนพวก อรปธรรม ฯ ทชอวาอปปหาตพพะ เพราะไมเปนของจาตองละดวย อต ศพท ซงมปการเปนอรรถนน ทานอนรทธาจารยสงเคราะห เอกวธนยทงหมดมนยวา อพยากต เปนตน ฯ ทชอวาอชฌตตกรป เพราะ พง คอองอาศยตน กลาวคออตภาพเปนไป ฯ รปธรรม แมเหลาอน ซงมอยในภายในกจรง ถงอยางนน รปมจกขเปนตน เทานน ชอวาอชฌตตกรป ดวยสามารถแหงการหมายความตามนยม ฯ อกอยางหนง รปมจกขเปนตนนนแล ชอวาอชฌตตกรป เพราะม อปการะอยางดยงแกอตภาพโดยพเศษ เปนเหมอนพดวา ถาพวก เราไมม ทานกจกเปนเหมอนทอนไม ฯ อกอยางหนง ชอวาอชฌตตะ เพราะอรรถวา องอาศยจต กลาวคอตนเปนไป โดยความเปนทวาร แหงจตนน ฯ อชฌตตะนนนนแล ชอวาอชฌตตกะ ฯ รป ๒๓


ประการนอกน ชอวาพาหรรป เพราะเกดในภายนอกจากอชฌตตก- รปนน ฯ รปมจกขเปนตนนนแล จดเปนวตถรป ฯ รป ๒๒ ประการ นอกนกไมใชวตถรป ฯ รปแมทง ๘ อยาง ในปกณณกรปมลงค เปนตน และในการบารงเลยงสหชรป ฯ อธบายวา ปสาทรปทง ๕ ชอวาเปนใหญยงในจกขวญญาณเปนตน เพราะเมอตนเปนธรรมชาต เขมแขงและออนแอเปนตน จงใหวญญาณมจกขวญญาณเปนตน เหลานน ถงความเขมแขงและออนแอเปนตน ฯ แมภาวรปทง ๒ ชอวาเปนใหญ ในภาวะมเพศหญงเปนตน เพราะเพศหญงเปนตน เหลานน แมเมอบงเกดดวยปจจยทงหลายตามทเปนของตน กเกดขน ในสนดานดนเปนไปกบภาวรป (ในสนดานแหงสตวผมภาวรป) ดวยอาการนน ๆ โดยมาก แตมใชเปนใหญ เพราะเปนอนทรย- ปจจย ฯ กชวตรป ชอวาเปนใหญในการบรบาลกมมชรป เพราะกมมชรป เหลานนเนองดวยชวตนทรย เพราะตงอยชวขณะตามทเปนของตน ฯ และตนเองยอมเปนไป โดยความสมพนธกบธรรมทตนตงไวเทานน เหมอนนายเรอเปนไปดวยความสมพนธกบเรอฉะนน ฯ ทชอวาโอฬารกรป เพราะเปนรปหยาบ ดวยอานาจถงความ เปนอารมณ และผรบอารมณ ฯ สนตเกรป ชอวาอาสนนรป ฯ เพราะถอเอาไดงายกวา (เขาใจไดงายกวา) โอฬารกรปนน ฯ ความ เผชญหนา คอการตกถกกนและกนของวตถและอารมณ ทงทประจวบ ถงกน ทงทประจวบถงกน ดวยตนเอง (และ) ดวยสามารถท


อาศย อนใด อนนน เปนดจการกระทบกระทงกน เหตนน จงชอวา ปฏฆะ ฯ เหมอนอยางวา เมอคน ๒ คนมการกระทบกระทงกนขน ความหวนไหวของคนทออนแอ ยอมม ฉนใด เมอมการเผชญหนา กนระหวางวตถกบอารมณ ความหวนไหวของภวงคจตซงไมมกาลง กยอมม เพราะภวงคจตนนมสภาพเปนอรป ฉนนน ฯ รปทมการ กระทบกระทง ชอวาสปปฏฆรป ฯ พงเหนวา ในการประจวบถง กนดวยตนเอง (และ) ดวยสามารถทอาศยนน การประจวบถงดวย ตนเอง สาหรบโผฏฐพพะ (กบกาย) ฯ การประจวบดวยสามารถ ทอาศย สาหรบ จมก สน กาย กลน รส ฯ การไมประจวบถง แม ดวยอาการทง ๒ สาหรบ จกข โสตะ รป เสยง ดงน ฯ แมรป ๑๖ อยางนอกน มชอวาสขมรปเปนตน เพราะไมมสภาพมความเปน ของหยาบเปนตน ฯ รป ๑๘ อยางอนเกดแตกรรม ชอวาอปาทนนกรป เพราะอนกรรมประกอบดวยตณหาและทฏฐถอเอาแลว คอยดเอาโดย ความเปนผลของตน ฯ รปนอกน คอ ๑๐ รป เพราะถอเอารปทยงไม ไดถอ ชอวาอนปาทนนกรป ฯ รปายตนะ ชอวาสนททสสนะ เพราะอรรถวา เปนไปกบดวย นทสสนะ กลาวคอภาพอนจกขพงเหน ฯ กความเปนโคจรแหงจกข- วญญาณ ทานกลาววา นทสสนะ ฯ และนทสสนะนน แมเมอไม เปนอยางอนจากรปายตนะ จะกลาวทาใหเปนดจธรรมอน เพอยง นทสสนะนนใหแปลกจากธรรมเหลาอนวา เปนไปกบดวยนทสสนะ ชอวาสนทสสนะ ดงน กควร ฯ กความพเศษอนใด อนกระทา


ความตางกนในธรรมทงหลายทเปนอยางเดยวกน โดยความเปนสภาว- ธรรมเสมอกน ความพเศษอนนนควรเพอจะคลกเคลา กระทาใหเปน ดจธรรมอน ฯ เพราะความเขาใจอรรถพเศษ ยอมมไดดวยอาการ อยางน ฯ บทวา อสมปตตวเสน ความวา ดวยอานาจแหงโคจร (อารมณ) ทยงไมถงตน หรอดวยอานาจแหงตนยงไมถงประเทศ แหงอารมณ ฯ ดวยวา จกขและโสตะ อนรปและเสยงยงไมถงตน หรอจกขและโสตะนน ยงไมถงซงรปและสยงนน ดวยตนเอง ยอม รบเอาอารมณได ฯ ดวยเหตนน ทานจงประพนธคาถานไววา [อธบายประสาทรปรบอารมณ] กในวตถเหลาน จกขและโสตะ ยอมรบ อารมณทยงไมถงได เพราะความเปนเหต เกดขนแหงวญญาณ ในโคจรทมสงอนคน ในระหวาง หรอขนาดใหญ จรงอยางนน จกขยอมเหนรปทตงอยในประเทศทไกล ทงทอยภายในแหงวตถมแกวผลกเปนตน ทงทใหญ มรปแหงภเขาเปนตน ฯ เสยงทไปในอากาศธาตเปนตนแมทเปนไป ในภายในแหงหนงทองกด ทดงมเสยง แหงระฆงเปนตนกด ยอมเปนโคจร แหงโสตะได ฯ ถาจะพดวา จกข


และโสตะนน ไปถงประเทศแหงอารมณ แลว ซานไปรบอารมณนนไดไซร รป และเสยงนนพงเปนโคจรแหงจกขโสตะ นน แมในเพราะอนแลนไปสททตงอาศย ถารปและเสยงนนไปถงความตงอยกบดวย อนทรย เพราะเนองดวยภตรปไดไซร รปทเกดแตกรรม จต และโอชะ และ เสยงทเกดแตจต ยอมไมเปนโคจรแหง จกขและโสตะเหลานน เพราะวา รป และเสยงเหลานนไมเกดในภายนอก อนง รปและเสยงเหลานน พระผมพระภาค ตรสไวในบาลโดยไมแปลกกนวา เปน อารมณแหงจกขและโสตะเหลานนแล ฯ ถาจกขและโสตะทง ๒ น ยอมรบเอาแต อารมณทใกลตนเทานนไซร จกขกจะพง เหนดวงตาและโคนแหงขนตาได เชน เดยวกน อนง การกาหนดทศและ ประเทศแหงเสยง กจะพงมไมได และ การยงลกศรใหตกไป ในหของตน แหง นายขมงธนผยงตามเสยง กจะพงม ฯ


รป ๕ อยาง ชอโคจรคาหกรป เพราะมความเปนธรรมชาต อนวญญาณตงอาศยแลว รบอารมณนน ๆ เปนสภาพ ฯ รปนอกน คอ รป ๒๓ อยาง ชอวาอโคจรคาหกรป เพราะไมมการรบอารมณ ฯ ชอวาวรรณะ ดวยอรรถวา อนจกขพงผล คอพงเหน ฯ ชอวาโอชะ ดวยอรรถวา ยงรปใหเกดในลาดบทตนเกด ฯ รป ๘ อยาง ชอวา อวนพโภครป เพราะไมมความพรากจากกนและกน คอความเปนไป แยกจากกนเปนอยาง ๆ แมในอารมณบางอยาง ฯ ถงแมมตของผท ชอบพดวา ไมมกลนเปนตนในรปโลก กถกทานอาจารยทงหลาย คดคานเสยแลว ในปกรณนน ๆ ฯ อต ศพท แมในคาวา อจเจว นมปการเปนอรรถ ฯ ดวย อต ศพททปการเปนอรรถนน พระ อนรทธาจารยประมวลความตางแหงรปเปนทกนย และตกนยเปนตนมา ไวทงหมด แมทยงไมมาในปกรณอภธมมตถสงคหะน ฯ ทานอาจารยนกตงปญหาวา "กเหตมกรรมเปนตนเหลานน อะไร เปนสมฏฐานแหงรปไดอยางไร ทไหน และเมอไร ดงน จงไดกลาว คามอาทวา ตตถ ดงน ฯ บทวา ปฏสนธมปาทาย นน ความวา เขาถอเอา (คอเรมแต) อปปาทขณะแหงปฏสนธจต ฯ บทวา ขเณ ขเณ ความวา ในขณะ แหงจตดวงหนง ๆ ซงมดวงละ ๓ ขณะ ฯ ทานกลาวอธบายไววา หาระหวางคนมไดทเดยว ฯ แตอาจารยพวกอนคดคานฐตขณะแหงจต และการเกดขนของรปในภวงคขณะ ฯ ในขอคดคานทง ๒ นน เหตผล ในการไมมฐตขณะของอาจารยพวกนน และเรองทจะพงกลาวใน


เหตผลนน ขาพเจากลาวไวแลวในหนหลงนนแล กจรง แตขาพเจา จะรวบรวมกลาว พรอมทงเหตผลในความไมมการเกดรปในภงคขณะ และเรองทจะพงกลาวในเหตผลนน แมในทน เพอถอเอาโดยสะดวก [คานมตทวาฐตขณะของจตไมม] ในวภงคแหงปญหามอาทอยางนวา "จต เกดขนแลว ชอวาบงเกดอยหรอ ตาม ปญหา พยากรณวา ในภงคขณะ จต บงเกดแลว ชอวากาลงเกดขนกหามได ในอปปาทขณะ กาลงบงเกดขน ชอวา บงเกดแลว กหามได ดงนเปนตน๑ ตรส ภงคขณะและอปปาทขณะเทานน มได ตรสฐตขณะแหงจต หากความเขาใจจะ พงมวา ฐตขณะมอย เพราะพระผม พระภาคตรสไววา ความเกดดวย ความ ดบดวย ความแปรเปนอยางอนแหงจตท ตงอยแลวดวย ยอมปรากฏ ดงน แมใน พระสตรนน กตรสถงความตงอยแหง ความสบเนองกน เพราะความเปนอยางอน ไมได ในธรรมอยางหนง และเพราะ ๑. น อปปนนนตอาทนา น มณสารมญชสา แกวา อปชชมาน โน จ อปปนน ฯ แตถาเปน อปปนนจาตอาทนา กแปลวา ทงเกดแลวดวย ฯ


ตรสวา ปรากฏ เพราะฉะนน ฐตขณะ แหงจตจงไมปรากฏในบาล แมความไมม ในพระอภธรรม กเปนอนหามไวโดย ประการทงปวง ความบงเกดแหงรป ไมม ซงแปลวา หามได ในปญหา๑ ในอภธรรม นนวา สมทยสจ ของบคคลใดดบใน ขณะใด ทกขสจยอมบงเกดแกบคคลนน ในขณะนนหรอ เพราะฉะนน ปจจยแม ทงหมด ชอวาเปนเหตแหงรป ใน อปปาทขณะแหงจตเทานน จะพงม อาจารยบางทานทวงวาดงน ฯ จะเฉลยใน คาของอาจารยบางทานนนวา กรยาเครอง กาหนดภงคขณะ พระผมพระภาคตรส แลวในธรรมอนหนงเทานนฉนใด สวน กรยาเครองกาหนดทบายหนาเฉพาะตอ ภงคขณะ บณฑตพงปรารถนาฉนนนแล กรยาเครองกาหนดทบายหนาตอภงคขณะ น ชอวาฐตขณะ ฐตขณะนกไดทรง ๑. ทกขมปปชาต ตตถ ฯ ถาถอตามนยมณสารมญชสา กเปน ทกขมปปชชตเตตถ แปลวา ในปญหาขอนวา ... ฯ


แสดงไวในวภงคปกรณ โดยทรงแสดงนย (เพราะเหนไดโดยนย) ฯ แมในวภงค- ปกรณนน กไมไดตรสความตงอยแหง ความสบเนองกน เพราะอาการมความ เกดขนเปนตนทรงแสดงแลว เพอตรส ลกษณะแหงสงขตธรรมเทานน และอรรถ แหงบทวา ปายต นวา ว ายเต อนบคคลยอมรแจง เพราะอปสคเปนไป ในอรรถแหงธาตทงหลายอยางเดยว ความ ไมบงเกดแหงรปในภงคขณะ ทรงภาษต ดวยสามารถแหงรปอนเกดแตจต หรอ ทรงหมายเอารปภพ เพราะกรยาท ประกอบตามอรรถทพงไดน เปนสภาพ ของยมกปกรณ เพราะเหตนนน ฐตขณะ แหงจตจะไมมไมได และความไมบงเกด ขนแหงรปในภงคขณะ จะไมมกไมได เชนกน ดงนแล ฯ [อธบายจตทใหรปเกดและไมใหรปเกด] จต ๑๔ คอ ทชอวาอรปวบากจต (อรปาวจรวบากจต ๔) เพราะเหตทเปนปฏปกษตอรปนน เพราะเกดจากภาวนาเปนเครอง สารอกความพอใจในรปดวย เพราะรปไมมโอกาสดวย และทชอวา


ทวปญจวญญาณ เพราะไมมความประกอบดวยองคฌานอนเปนปจจย พเศษ ในการใหรปเกด ยอมยงรปใหเกดไมได เพราะฉะนน ทาน อาจารยจงกลาววา อรป ฯ เป น วขขต ดงน ฯ กปฏสนธจตและ จตจต ไมใชเปนจตดวงอน เพราะรวมอยภายในภวงคจต ๑๙ นนเอง เพราะฉะนน ทานอาจารยจงไมทาการยกเวนจตทง ๒ ดวง ตามทกลาว นน (ปฏสนธจตและจตจตนน) ฯ ทานไมกระทาการยกเวนไวกจรง ถงกระนน ปฏสนธจตยอมไมยงรปใหเกดขนได เพราะอาศยวตถทรพล ทเวนจากปจฉาชาตปจจยและอนปจจยมอาหารเปนตนไมอดหนนเปนไป เพราะตนเปนผจรมา และเพราะถอเอาฐานะแหงรปทมจตเปนสมฏฐาน ดารงอยไดดวยกมมชรปทงหลาย ฯ สวนในจตจต พงทราบวนจฉนวา เพราะอรรถกถาจารยกลาวไว ในอรรถกถากอนวา จตจตของพระขณาสพเทานน ยอมไมยงรป ในเกด เพราะทานเปนผมความเปนไปสงบดยง ในสนดานทมมลแหง วฏฏะอนสงบระงบแลว ฯ แตอาจารยทงหลายมทานอานนทาจารยเปนตน กลาววา จตจตของสตวแมทกจาพวกยอมยงรปใหเกดขนไมได ฯ กบณฑต พงทราบวนจฉยของทานอาจารยเหลานนโดยสงเขปตามนยททานกลาว ไวในมลฎกาเปนตน (และ) โดยพสดารตามนยททานกลาวไวใน อภธมมตถปกาสนฎกา ฯ คาวา ปมภวงคมปาทาย ความวา จต ๗๕ เกดขนอยจาเดม แตภวงคดวงแรก เกดในลาดบแหงปฏสนธจตนนแบ ยอมยงรปให เกดขนได ฯ แตจตทตงอยแลว หรอกาลงแตกไป ยอมไมยงรปให


เกดขนได เพราะประกอบดวยความสามารถในอนใหเกดในอปปาท- ขณะเทานน โดยการไดปจจยมอนนตรปจจยเปนตน ฯ กรยาเดนเปนตน ชอวาอรยาบถ เพราะเปนทางแหงความ เปนไปของการเคลอนไหว คอกรยาทางรางกาย ฯ โดยเนอความได แกรปปวต ซงมการกาหนดดวยการเดนเปนตนนน ฯ อปปนาชวนะ อดหนนอรยาบถแมนน คอคาจนตามทเปนไปแลว ฯ เหมอนอยางวา เมอภวงคจตทไมถกวถจตปะปนเปนไปอย อวยวะทงหลาย ยอมนง เฉยอยฉนใด เมอจต ๓๒ เหลาน ทอาจารยกาลงจะกลาว และ ชาครณจต ๒๖ กาลงเปนไปอย อวยวะทงหลายจะสงบนงเฉลยอยฉนนน หามได ฯ กในกาลนน อวยวะทงหลายทยกขนแลวและยกขนแลว จะเปนไปโดยความเปนอรยาบถ ตามทเคลอนไหวไปแลวนนแล คอยอมยงวญญตใหตงขน ฯ มใชยงรปและอรยาบถอยางเดยวเทานน ใหเกดขน ฯ แตบณฑตพงทราบสนนษฐานในคาวา โวฏพพน ฯ เป ฯ ชเนนต น แมโดยคาอนไมแปลกกนวา โวฏฐวนจตและ ชวนจต ทเปนไปในมโนทวารเทานน ใหเกดวญญตไดฉนใด และ โสมนสชวนะเฉพาะทถงมโนทวารใหเกดความราเรงไดฉนนน เพราะ ชวนะทงหลายทเปนไปทางทวาร ๕ หยอนกาลงโดยรอบ ฯ กบรรดา รปอรยาบถและวญญตน อรยาบถหรอวญญตทพนไปจากรปยอมไมม กจรง ถงอยางนนกด จตทยงรปใหเกดขนทงหมด ยอมชวยคาจน อรยาบถ และใหวญญตเกดขนไมได ฯ แตจตทใหวญญตเกด ชวยคาจนอรยาบถโดยแท เพราะอรยาบถกบวญญตไมมการเวนจากกน


(พรากจากกนไมได) ฯ เพอแสดงความพเศษแหงคาวา "จตทชวย คาจนอรยาบถและยงรปใหเกดขน" น ทานอาจารยจงทาการถอเอา อรยาบถและวญญตตางหากจากรป ฯ คาวา เตรส ความวา โสมนสชวนจต ๑๓ คอ จากกศล ๔ จากอกศล ๔ จากกรยา ๕ ฯ ปถชนยอมหวเราะดวยกศลจตและ อกศลจต ๘ ฯ พระเสขะยอมหวเราะดวยจต ๖ เวนจตทสหรคต ดวยทฏฐ ฯ สวยพระอเสขะยมแยมดวยกรยาจต ๕ ฯ แมบรรดา กรยาจตทสหรคตดวยโสมนสทง ๕ นน เพราะพทธเจาทงหลายทรง แยมพระโอฐดวยกรยาจตทเปนสเหตกะ ๔ เทานน หาทรงแยมดวย อเหตกจตไม ฯ อาจารยทงหลายกลาววา กเพราะพระบาลวา พระผ มพระภาคพทธเจา ผทรงบรรลพระญาณอนไมตดขดในสวนแหงกาล มอดตกาลเปนตน ทรงประกอบดวยธรรม ๓ ประการเหลาน ทรงม กายกรรมทกอยางมพระญาณเปนหวหนา เปนไปตามพระญาณ ดงน ความเปนไปแหงหสตปบาทจตทเวนจากปญญาเครองพจารณาไมสมควร แกพระพทธเจาทงหลายเลย ฯ กเหตแหงการทรงแยมของพระพทธเจา ทงหลายเหลานน แมอนหสตปบาทจตใหทรงเปนไปอย ชอวาเปนไป ตามพระญาณทงนน เพราะเปนไปตามปพเพนวาสญาณ อนาคตตงส- ญาณ และสพพญตญาณ ฉะน ฯ กเพราะกระทาอธบายไว อยางน พระอรรถกถาจารยจงกลาวไวในอรรถกถาวา "จตน ยอม บงเกดในกาลทสดแหงญาณทงหลายเหลานน ททรงประพฤตมาแลว " ฯ เพราะฉะนน ใคร ๆ ไมอาจเพอจะหามความเปนไปแหงหสตปบาทจตนน


แกพระพทธเจาทงหลายได ฯ ภาวะแหงฤดและโอชะ มกาลงในฐต- ขณะเทานน เพราะไดความสนบสนนจากปจจยมปจฉาชาตปจจยเปนตน เพราะเหตนน ทานอาจารยจงไดกลาวคามอาทวา เตโชธาต ตปปตตา (เตโชธาตถงฐตขณะแลว) ดงน ฯ [อธบายรปทเกดจากสมฏฐานทง ๔] หทยรปและอนทรยรปทง ๙ ชอวากมมรป (รปเกดจากกรรม) เพราะเกดจากกรรมอยางเดยว ฯ แทจรง รปทเกดแลว กาลงเกด และ จกเกด ทานกเรยกวา กมมชรป เหมอนอทาหรณวา นานาทเสยแลว กาลงเสย และจกเสย ทานเรยกวา ทฏ (นมเสย) ๑ ฉะนน ฯ รปทง ๓ มลหตาเปนตน ไมจดเปนกมมชรป เพราะเลงถงปจจยทเปนปจจบน ฯ เมอถอเอาความโดยประการนอกน ภาวรป ๒ พงมไดทกกาล เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาววา รป ๓ มลหตาเปนตน ยอมเกด จากฤด จต และอาหาร ฯ รป ๑๘ คอ รปทเกดแตกรรมลวน ๆ ๙ อยาง และบรรดาสมฏฐานทเกดทง ๔ รปทเกดแตกรรมอก ๙ อยาง ชอวากมมชรป ฯ รป ๑๕ ดวยสามารถแหงวการรป ๕ เสยง ๑ อวนพ- โภครป ๘ อากาสรป ๑ ชอวารปเกดแตจต ฯ รป ๑๓ คอ เสยง ๑ ลกขณะรป ๓ มลหตาเปนตน อวนพโภครป ๘ อากาสรป ๑ ชอวารป เกดแตฤด ฯ รป ๑๒ ดวยสามารถแหงรปมลหตารป ๓ เปนตน อว- นพโภครป ๘ อากาสรป ๑ ชอวาอาหารชรป (รปเกดจากอาหาร) ฯ] ๑. มณสารมญชสา เปน ททธ คอ นานม (ขร ททธ ปโย ถ) หมายความวา นานม ทรดแลว กาลงรด และจกรด กเรยกว นานม (คอคงรปศพทเปน ททธ อยนนเอง) ฯ


พระผมพระภาคทรงประกาศไววา ลกขณรป ยอมไมมบงเกดจาปจจย พวกไหน ๆ เพราะเปนเพยงสภาพแหงรปทกาลงบงเกดเปนตน คอ รปทกาลงบงเกด กาลงแก และกาลงแตกไป คอเพราะเวนสกวาสภาพ เสยแลว กไมมลกษณะมชาตเปนตนของตน ฯ จรงอย ลกษณะมชาต เปนตน ยอมมแกจกษเปนตน ทประกอบดวยอปปาทขณะเปนตน ฯ แตลกษณะมชาตเปนตน ไมมแกชาตเปนตนอยางนน ฯ ถาลกษณะม ชาตเปนตน พงมแกรปทกาลงเกดเปนตนแมเหลานน อนเปนเพยง สภาพลกษณะมชาตเปนตน กจะพงมแกรปทกาลงแก และกาลงแตก สลายเปนตน แมเหลานน ซงเปนเพยงสภาพ ฯ เมอเปนอยางทวามาน กไมตองกาหนดเลย ฯ กความทชาตเกดจากปจจยบางอยาง พระผมพระ ภาคทรงอนญาตไวในพระบาลเปนตนวา ธรรมเหลาน คอรปายตนะ สททายตนะ คนธายตนะ รสายตนะ โผฏฐพพายตนะ อากาสธาต อาโปธาต ความเบาแหงรป ความออนโยนแหงรป ความเหมาะแก การงานแหงรป ความเจรญขนแหงรป ความสบตอแหงรป อาหารท ทาเปนคา ๆ มจตเปนสมฏฐาน ดงน แมนน บณฑตพงทราบวา ทรง หมายเอาความทปจจยอนยงรปใหเกด อาศยความเกดแหงรป ไมลดละ ความขวนขวาย เปนสภาพหาได (มได) โดยความเปนวการแหง ธรรมทเกดอย ในขณะทเขาถงความเปนปจจย ฯ แมในพระบาลทวา ภกษทงหลาย ชาตอนปจจยปรงแต อาศยปจจยเกดขน ชรามรณะอน ปจจยปรงแตง อาศยปจจยเกดขน ดงน มความมงหมาย (มอธบาย) อยางนวา (ตรสเชนนน) กเพราะเปนลกษณะแหงชาตชราและมรณะ


ทอาศยเหตเกดขน ฯ เพราะเหตนน พระโบราณาจารยทงหลายจงได กลาวไววา ความทชาตเกดจากปจจยบางอยางโดย- ปรยาย (และ) ความเปนสงขตะ พระผม พระภาคตรสไวในธรรม ๓ อยาง มชาต เปนตน ในพระบาล เพราะสงขตธรรม (๓ อยาง มชาตเปนตน) เปนสภาวะ ฯ [อธบายรปกลาปตาง ๆ] กเพราะรปเหลาน เมอบงเกดจากสมฏฐานมกรรมเปนตน ยอม ไมเกดแยกกน โดยทแท ยอมเกดรวมเปนหมวดเดยวกน เพราะฉะนน เพอแสดงการกาหนดนบรปเปนหมวด ๆ และสรป ทานอาจารยจงกลาว คาวา เอกปปาท เปนอาท ฯ บทวา สหวตตโน ความวา มความเปนไปรวมกนดวยสามารถ แหงรปทเขาถงกลาปเปนหมวด ๆ มใชดวยสามารถแหงความเปนไป รวมกนและกนแหงกลาปทงหมด ฯ รปทชอวาทสกะ เพราะอรรถวา มประมาณ ๑๐ ฯ คานเปนชอแหงหมวด ฯ ทสกะททานกาหนด ดวยจกษ หรอวาทสกะทมจกษนนเปนประธาน ชอวาจกขทสกะ ฯ แมในทสกะทเหลอกมนยอยางน ฯ แมเสยงนนเสยงมไมได เพราะเหต นน ทานอาจารยจงกลาววา วจวญญตทสกะ๑ ฯ เพอจะหลกเลยงคา ๑ นบอวนพโภครป ๘ วจวญญต ๑ สททรป ๑ เปน ๑๐ เรยกวจวญญตทสกะ ดคาแปล บาลหนา ๒๗๒-๒๗๓ ฯ


ถามวา กกลาป ๒๑ เหลาน แมทงหมด ยอมมไดในทก ๆ หมวด หรอวาบางกลาปมไดในบางหมวด ดงน ทานอาจารยจงไดกลาวคาวา ตตถ เปนตน ฯ บดน เพอจะแสดงประวตแหงรปตามทกลาวแลวเหลานน (หรอ แหงกลาปเหลานน) ดวยสามารถแหงความเกด ดวยสามารถแหงปวต- กาลและปฏสนธกาล และดวยสามารถแหงกาเนด ทานอาจารยจงได กลาวคาวา สพพานป ปเนตาน เปนอาท ฯ บทวา ยถาห ความวา โดยสมควรแกสตวผมภาวรปและ อายตนะบรบรณ ฯ พวกสตวทเกดในทหมกหมม มดอกบว , มลทนครรภ แหงกมารเปนตน ชอวาสงเสทชะ ฯ เหลาสตวทชอวาอปปาตกะ เพราะ อรรถวา ความผดเกดขนมแกสตวเหลานน ฯ กในคาวา อปปาตกะ น ทานถอเอาความผดเกดขนอนพเศษ ดวยสามารถกาหนดคตอยางสง ดจ อทาหรณในประโยควา อภรปสส กา ทาตพพา (พงยกนางสาวให แกบรษผมรปสวย) ฯ คาวา ๗ ทสกะยอมปรากฏ ดงน ทานอาจารยกลาว ไว เพราะ ๗ ทสกะมได โดยความเปนสตวมอายตนะบรบรณ ฯ คาวา กทาจ น ลพภนตป ดงน ทานกลาวไวดวยสามารถแหงสตวผบอดแต กาเนด ผหนวกแตกาเนด ผไมมฆานะแตกาเนด กะเทย และสตวผ เกดในตนกลป ฯ บณฑตพงทราบสนนษฐานวา บรรดาสตวเหลานน พวกอปปาตกะทบงเกดในสคต ดวยกรรมมอานภาพมาก ไมไดจกข โสตะ และฆานะ เพราะประกอบดวยความบกพรองแหงอนทรย ฯ เหลาสงเสทชสตว ไมไดภาวรป ดวยสามารถแหงอปปาตกะผเกดใน


ปฐมกลป ฯ แตการไมไดจกข โสตะ และภาวรปในทคต ดวยสามารถ แหงสตวผเปนสงเสทชะและอปปาตกะ แมทง ๒ พวก การไมไดฆานะ ดวยสามารถแหงสงเสทชะพวกเดยว มใชดวยสามารถแหงอปปาตกะ ฯ จรงตามนน พระผมพระภาคตรสอายตนะของอปปาตกสตวผม อนทรยบรบรณวาม ๑๑ เวนสททายตนะ ของอปปาตกะผบอดวาม ๑๐ เวนจกขวายตนะ ของอปปาตกะผหนวกวาม ๑๐ เหมอนกน เวน โสตายตนะ ของอปปาตกะผทงบอดทงหนวกวาม ๙ เวนจกขวายตนะ และโสตายนะทง ๒ นน ของคพภเสยยกสตววาม ๗ เวนอายตนะคอ จกข โสตะ ฆานะ ชวหา และสททายตนะ โดยบาลในธรรมหทยวภงค วา (ขนธ ๕ ยอมปรากฏแกสตวทกจาพวก) ในขณะทอบตในกาม- ธาต อายตนะของสตวบางชนดปรากฏม ๑๑ บางชนดม ๑๐ บางชนด อนอกม ๑๐ บางชนดม ๙ บางชนดม ๗ ดงน ฯ กถาอปปาตกสตว ทไมมฆานะ พงมไซร พระผมพระภาคเจาพงตรสอายตนะ ๑๐ ไว ๓ หน ดวยสามารถแหงอปาตกสตวผบอด อปปาตกสตวผหนวก และอปปาตกสตวผไมมฆานะ, ๙ อายตนะ ๓ หน ดวยสามารถแหง อปปาตกสตวผทงบอดทงหนวก อปปาตกะผทงบอดทงไมมฆานะ และ อปปาตกะผทงหนวกทงไมมฆานะ และ ๘ อายตนะ ดวยสามารถแหง อปปาตกะผทบอดทงหนวกทงไมมฆานะ ฯ แตพระองคไมไดตรสไว อยางน ฯ เพราะฉะนน ความวกลดวยฆานะจงไมมแกอปปาตกสตว ดงนแล ฯ อกประการหนง พระอรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถกถา ยมกปกรณวา อปปาตกสตวทไมมฆานะไมม ถาม พระผมพระภาค


จะตองตรสวา อายตนะของอปปาตกสตวบางชนดม ๘ ดงน ฯ สวนสงเสทชสตว ไมมฆานะ อนใคร ๆ ไมอาจคานได เพราะ บาลมอาทวา ในขณะทอบตในกามธาต ดงน พระผมพระภาคตรสหมาย เอากาเนดแหงอปปาตกสตวเทานนดวย หมายเอาเฉพาะคพภเสวยยก- สตว เพราะเหตทการถอเอาอายตนะ ๘ ไมมแกสตวจาพวกอนดวย ฯ สวนคาใดในอรรถกถาวา พระผมพระภาคตรสอายตนะ ๑๑ สงเคราะห สงเสทชกาเนดไว ในพวกอปปาตกสตว โดยเปนกาเนดทมอายตนะ บรบรณ แมคานน พระอรรถกถาจารยกกลาวไว ดวยสามารถการ สงเคราะหสตวจาพวกสงเสทชะ เฉพาะทมอายตนะบรบรณเขาในจาพวก อปปาตกะ ฯ สวนอาจารยพวกอนสนนษฐานวา ในคมภรยมกปกรณ พระผมพระภาคตรสถงฆานะและชวหา เปนอายตนะทมปกตไปดวยกน ดงนแลว พรรณนาถงความไมมแหงสตวแมทไมมฆานะเทานน เพราะ สตวทไมมชวหาไมมเลย ฯ แมในยมกปกรณนนพระผมพระภาคกตรส ถงฆานะและชวหาเหลานน เปนอายตนะเปนไปรวมกน ดวยสามารถ ความไมเปนไปในภพแผนกหนง ๆ โดยพทธประสงคอยางนวา จกข และโสตะ เวนฆานะและชวหาเสย เปนไปในรปภพฉนใด ฆานะ และชวหาจะเวนจากกนและกนเปนไปฉนนนหามได เพราะฆานะและ ชวหาแมทง ๒ ไมเกดในรปภพ เพราะฉะนน ใคร ๆ จงไมอาจจะ กลาววา สตวพวกสงเสทชะไมมฆานะ กหาไดไม ดงนและ ฯ [อธบายเวลารปกลาปปรากฏแกคพภเสยยกสตว] พวกสตวทชอวาคพภเสยยกะ เพราะอรรถวา นอนอยในครรภ


คอในทองของมารดา ฯ คพภเสยยกะเหลานนนนแล ชอวาสตว เพราะ เปนผของในอารมณมรปเปนตน เพราะเหตนน จงชอวาคพภเสยยก- สตว ฯ ทสกะทง ๓ ทเรยกกนวา กลลรป ประมวลแลวใสแจว ประ- มาณเทาหยาดนามนงาทไหลออกแลว เหลอตดปลายขนแกะเสนหนง ซงจมลงไปในนามนงาทใสแลวยกขน ยอมปรากฏแกสตวพวกอณฑชะ และชลาพชะ อยางน ฯ ในบางคราวกไมมกลลรปดวยอานาจแหงพวก สตวไมมภาวรป ฯ บทวา ตโต ปร คอ ตอจากปฏสนธ ฯ บทวา ปวตตกาเล ความวา เพยงในสปดาหท ๗ หรอตามมตของพระฎกา- จารย ในสปดาหท ๑๑ ฯ บทวา กเมน ความวา ตามลาดบอยางน คอ ลวงไปได ๗ วน นบแตวนจกขทสกะปรากฏ โสตทสกะปรากฏ ลวงไปได ๗ วนนบแต วนทโสตทสกะปรากฏนน ฆานทสกะปรากฏ ลวงไปได ๗ วนนบแตวน ฆานทสกะปรากฏนน ชวหาทสกะปรากฏขน ฯ จรงอย แมในอรรถกถา พระอรรถกถาจารยกไดแสดงเนอความนไวเหมอนกน ฯ บทวา ตกาล ความวา ตลอดเวลาทปฏสนธจตตงอย ฯ จรงอย ความสบตอของรปกลาป เกดพรอมกบปฏสนธจต ยอมยง อตชรปใหเกดขนโดยลาดบเปนตนอยางน คอ ถงฐานแหงฤดแลวยง สทธฏฐกรปใหเกดในฐตขณะแหงปฏสนธจตนน และทเกดแลวใน ฐตขณะถงฐานแหงฤดแลว ยอมยงสทธฏฐกรปใหเกด ในภงคขณะแหง ปฏสนธจตนน ฯ คาวา โอชาผรณมปาทาย ความวา จาเดมแตเวลาทโอชะจาก


อาหารทมารดากลนกน แผซานไปในสรระ ตามแนวเสนเอนสาหรบ รบรสของคพภเสยยกสตว และจาเดมแตเวลาทโอชะจากเสมหะทอยใน ปากเปนตน แผซานไปในสรระตามลาดบเสนเอนสาหรบรบรสของ พวกสตวผเปนสงเสทชะและอปปาตกะ ฯ จตจตเกดกอนภวงคจตดวง ท ๑๗ น เพราะฉะนน จงชอวาตอจากจตจต ฯ กมมชรปยงไมเกดขน เพราะไมมความตาย ในเมอกมมชรปนนบงเกด ฯ สตวททานเรยกวา ตาย เพราะขาดกมมรปไป ฯ สมดงททานโบราณาจารยกลาวไววา ธรรม ๓ อยางเหลาน คอ อาย ๑ ไออน ๑ วญญาณ ๑ ละกายนไปเมอใด เมอนน กายนน กถกทอดทงนอนอย เหมอนกบ ทอนไมอนไรประโยชนฉะนน ฯ บทวา ปเรตร ไดแก ในขณะแหงจตดวงท ๑๗ เกดขน ฯ ขอวา ตโต ฯ เป ฯ โวจฉชชต ความวา จตตชรป และอาหารชรปตาม ทเกดแลว ตอจากนน เปนไปชวเวลาเลกนอยดบไป เพราะไมม ความบงเกดแหงกมมชรปเหลานน ในสนดานทไมมชวต ฯ แตอาจารย พวกอนอกพรรณนาวา จตตชรป ขาดไปกอนจตจตทเดยว ฯ [อธบายเหตทบางรปมบางรปไมมในรปพรหมเปนตน] ในความไมมฆานะ ชวหา และกาย ในรปโลก ทานอาจารย ไดกลาวเหตไวแลวเหมอนกน ฯ แตภาวรปทง ๒ ยอมไมเปนไปใน รปโลกนน เพราะภาวรปทง ๒ นน เปนอปนสยของกามราคะทแรงกลา


และเพราะพวกพรหมไมมภาวรปทง ๒ นน ฯ และกลาปของอาหาร- ชรปกไมได (ในรปโลกนน) เพราะอาหารแมทซมซาบอยในรางกาย ไมยงรปใหเกดขนได ดวยอาหารทกลนกน ฯ เพราะวาฤดและอาหาร ทซมไปตามสรระ แมมอย ไดอตและอาหารภายนอกเปนทอาศยแลว ยอมยงอตรปและอาหารรปใหตงขน ฯ บทวา ชวตนวก ไดแก ชวตนวกะซงมกายทสกะเปนทตงอย เพราะไมมกาย ฯ บทวา อตรจฉต ความวา เปนรปทเหลอลงจากรปท จะมไดในปฏสนธกาลและปวตกาลแหงพรหมทเหลอ ฯ กรปทมสมฏ- ฐาน ๓ และทมสมฏฐาน ๒ แหงพวกพรหมแมทงหมด ยอมดบพรอม กนทเดยว เพราะพวกพรหมไมมการทงสรระไวในเวลาตาย ฯ ในรปพรหม ทงหลาย (รปวจรภม) รป ๒๓ ยอมดบไปพรอมกน เพราะไมมรป ทง ๕ ดวยสามารถแหงฆานะ ชวหา กายและภาวรป ๒ ฯ แตอาจารย บางพวกกลาววา แมรปทง ๓ มลหตาเปนตน กไมมในรปภพเหลานน เพราะไมมความกาเรบแหงธาตมอนกระทาความเฉอยชาเปนตน ฯ คา ตามทกลาวนนเปนเหตทไมสมควร ฯ เพราะวา ความเปนไปแหงธรรม ทเปนขาศกตอลหตารปเปนตนนน ซงมการเพงเอาธาตทจะพงใหสงบ ยอมไมม เพราะเมอเปนเชนนนความไมมลหตาเปนตน จะไปพองกน ในพวกสเหตกกรยาจต ฯ คาวา สทโท วกาโร เปนอาท ทาน อาจารยกลาวไวดวยอานาจททวไปแมแกสตวทกจาพวก ฯ [อธบายพระนพพาน] พระอนรทธาจารย ครนแสดงจต เจตสก และรป โดยวภาคดวย


คามประมาณเทานแลว บดน เมอจะแสดงนพพาน จงกลาวคาเปนตน วา นพพาน ปน ดงน ฯ ทานอาจารยแสดงความทพระนพพาน เปนธรรมชาตสาเรจโดยประจกษแกพระอรยบคคลนน ๆ ดวยคาวา จตมคคาเณน สจฉกาตพพ (พงกระทาใหแจงดวยมรรคญาณ ๔) ฯ แสดงความทพระนพพานสาเรจโดยอนมานแกพวกกลยาณปถชน ดวย บทนวา มคคผลานมาลมพนภต (นพพานเปนอารมณของมรรคและ ผล) ฯ พระนพพานสาเรจ (แกกลยาณปถชน) กโดยอนมานวา เพราะ ญาณทมสงขตธรรมเปนอารมณกด มบญญตเปนอารมณกด ยอมไมสามารถ ในการตดกเลสขาดเดด และระงบซาได ทงการตดกเลสขาดเดดได เปนตนเลา กมอยในโลก เพราะฉะนน ธรรมอยางหนงซงตรงกนขาม กบสงขตะและสมมตธรรม เปนอารมณของมรรคและผล ซง (ตางก) ทาหนาทตดกเลสขาดเดดและระงบซา (เรยก) ชอวานพพาน (นน) จงมได ดงน ฯ กทานอาจารยคดคานวาทะของพวกนกปฏบตผด โดย ทกทกเอาวา "เพยงความไมม กเปนนพพาน" ดวยการแสดงความ สาเรจโดยประจกษและโดยอนมาน เพราะฉะนน พอกนทไมควรจะ ชกชาเกนไป ฯ ธรรมชาตทชอวานพพาน เพราะออกจากตณหา กลาวคอ เพราะรอยรด คอเยบไว ซงธรรมอนเปนไปในไตรภม ตางโดยขนธ เปนตน ดวยสามารถเปนไปทงเบองตาและเบองบน คอเพราะลวงเลย จากตณหาชอวานะนนไป ดวยสามารถกาวลวงวสย (แหงตณหา) ฯ บทวา สภาวโต ความวา โดยลกษณะ คอความสงบของตน ฯ


สภาพทชอวา อปาท เพราะอรรถวา ถกอปาทานมกามปาทานเปนตน ยดไวมน ฯ คาวา อปาท น เปนชอวาแหงเบญจขนธ ฯ อปาทนนแล อนเหลอจากกเลสทงหลาย ฉะนน จงชอวาอปาทเสส ฯ นพพานเปนไป กบดวยอปาทเสสนน เหตนน จงชอวาอปาทเสส ฯ สอปาทเสสนน นนแล เปนนพพานธาต เหตนน จงชอวาสอปาทเสสนพพานธาต ฯ บทวา การณปรยาเยน ความวา โดยอางความมและความไมม แหงอปาทเสส ซงเปนเหตในอนบญญต ดวยสามารถแหงสอปาทเสส- นพพานเปนตน ฯ พระนพพานทชอวาสญญะนนแล ชอวาสญญตะ เพราะเปนธรรมชาตวางจากราคะ โทสะ และโมหะ โดยอารมณและ โดยสมประโยค ชอวาอนมตตะ เพราะเวนจากนมตมราคะเปนตน โดยอาการอยางนน ชอวาอปปณหตะ เพราะเวนจากทตงคอกเลสม ราคะเปนตน โดยอาการอยางนน ฯ อกอยางหนง พระนพพานชอวาสญญตะ เพราะเปนธรรมชาต สญจากสงขารทงปวง ชอวาอนมตตะ เพราะไมมนมตคอสงขารทงปวง ชอวาอปปณหตะ เพราะไมมทตงคอสงขารทงปวง ชอวาอจจตะ เพราะไมมความเคลอน ชอวาอจจนตะ เพราะกาวลวงสวนสด คอทสด ชอวาอสงขตะ เพราะไมถกปจจยปรงแตง ชอวาอนตตระ เพราะไมม ธรรมทยงกวาตน หรอ๑เพราะไมมธรรมทยง ซงพงกลาวพรอมกบ ธรรม ฯ พระพทธเจาทงหลาย ชอวาผพนจากตณหาชอวาวานะ เพราะ ทรงพนไป คอทรงปราศจากตณหาชอวาวานะ โดยประการทกอยาง ฯ ๑. หรอเพราะไมมคาตอบทจะพงกลาวโดยชอบธรรม (วาพระนพพาน เปนเชนน) ฯ


ชอวามเหส เพราะอรรถวา ทรงแสวงหา คอคนควา คณอนใหญ มสลขนธเปนตน ฯ คาวา อต จตต เปนตน เปนคากลาวยา ปรมตถธรรมทง ๔ มจตเปนตน ทไดจาแนกไวแลวโดยปรเฉททง ๖ ฯ พรรณนาความปรเฉทท ๖ แหงฎกาอภธมมตถสงคหะ ชอวาอภธมมตถวภาวน จบดวยประการฉะน ฯ



ปรเฉทท ๗ [ชอสมจจยสงคหภาค] [วตถธรรม ๗๒] [สงคหคาถา] บดน ขาพเจาจกกลาวสมจจย (การรวม หมวด) แหงวตถธรรม ๗๒ อยาง พรอมทง ลกษณะทขาพเจากลาวไวแลว ตามสมควร แกการประกอบ ฯ พงทราบสมจจยสงคหะ ๔ อยาง คอ อกสลสงคหะ การสงเคราะหอกศลธรรม ๑ มสสกสงคหะ การสงเคราะหธรรมทผสมกน ๑ โพธปกขยสงคหะ การสงเคราะหธรรมเปนฝายตรสร ๑ สพพสงคหะ การสงเคราะหธรรมทกอยาง ๑ พงทราบอยางไร ? พงทราบอกศลสงเคราะหกอน ฯ อาสวะ (กเลสเครองหมกดอง) ๔ คอ กามาสวะ อาสวะคอ กาม ๑ ภวาสวะ อาสวะคอภพ ๑ ทฏฐาสวะ อาสวะคอทฏฐ ๑ อวชชาสวะ อาสวะคออวชชา ๑ ฯ * พระอรยาเมธ ปจจบนเปน พระธรรมบณฑต (มานต ถาวโร ป. ธ. ๙) วดสมพนธวงศ พระนคร แปล.


โอฆะ (กเลสดจหวงนา) ๔ คอ กาโมฆะ โอฆะคอกาม ๑ ภโวฆะ โอฆะคอภพ ๑ ทฏโฐฆะ โอฆะคอทฏฐ ๑ อวชโชฆะ โอฆะคออวชชา ๑ ฯ โยคะ (กเลสเครองประกอบสตวไวในภพ) ๔ คอ กามโยคะ กเลสเครองประกอบคอกาม ๑ ภวโยคะ กเลสเครองประกอบคอภพ ๑ ทฏฐโยคะ กเลสเครองประกอบคอทฏฐ ๑ อวชชาโยคะ กเลสเครอง ประกอบคออวชชา ๑ ฯ คนถะ (กเลสเครองรอยรด) ๔ คอ อภชฌากายคนถะ กเลส เครองรอยรดกาย คอความเพงเลง ๑ พยาปาทกายคนถะ กเลสเครอง รอยรดกาย (รปกายกบนามกาย) คอพยาบาท ๑ สลพพตปรามาสกาย- คนถะ กเลสเครองรอยรดกายคอสลพพตปรามาส ๑ อทงสจจาภนเวส- กายคนถะ กเลสเครองรอยรดกายคอความถอมนวา นเทานนจรง อยางอนเปลา ๑ ฯ อปาทาน (ความยดมน) ๔ คอ กามปาทาน ความยดมนกาม ๑ ทฏปาทาน ความยดมนทฏฐ ๑ สลพพตปาทาน ความยดมนศลพรต ๑ อตตวาทปาทาน ควมมยดมนวาทะวาตน ๑ ฯ นวรณ (ธรรมเครองกน) ๖ คอ กามฉนนนวรณ ธรรม เครองกนคอความพอใจในกาม ๑ พยาบาทนวรณ ธรรมเครองกนคอ พยาบาท ๑ ถนมทธนวรณ ธรรมเครองกนคอความหดหและเคลบ เคลม ๑ อทธจจกกกจจนวรณ ธรรมเครองกนคอความฟงซานและ ราคาญ ๑ วจกจฉานวรณ ธรรมเครองกนคอความลงเล ๑ อวชชา- นวรณ ธรรมเครองกนคอความไมร ๑ ฯ


อนสย (กเลสทนอนเนองอย) ๗ คอ กามราคานสย อนสย คอกามราคะ ๑ ภวราคานสย อนสยคอภวราคะ ๑ ปฏฆานสย อนสยคอปฏฆะ ๑ มานานสย อนสยมานะ ๑ ทฏฐานสย อนสย คอทฏฐ ๑ วจกจฉานสย อนสยคอวจกจฉา ๑ อวชชานสย อนสย คออวชชา ๑ ฯ สญโญชน (กเลสเครองผก) ในพระสตตนตะ ๑๐ คอกาม- ราคสญโญชน ๑ รปราคสญโญชน ๑ อรปราคาสญโญชน ๑ ปฏฆ- สญโญชน ๑ มานสญโญชน ๑ ทฏฐสญโญชน ๑ สลพพตปรามาส- สญโญชน ๑ วจกจฉาสญโญชน ๑ อทธจจสญโญชน ๑ อวชชา- สญโญชน ๑ ฯ สญโญชนในพระอภธรรมแมอนอก ๑๐ คอ กามราคสญโญชน ๑ ภวราคสญโญชน ๑ ปฏฆสญโญชน ๑ มานสญโญชน ๑ ทฏฐ- สญโญชน ๑ สลพพตปรามาสสญโญชน ๑ วจกจฉาสญโญชน ๑ อสสาสญโญชน ๑ มจฉรยสญโญชน ๑ อวชชาสญโญชน ๑ ฯ กเลส (เครองทาใหใจเศราหมอง) ๑๐ คอ โลภะ ความโลภ ๑ โทสะ ความขดเคอง ๑ โมหะ ความแลง ๑ มานะ ความถอตว ๑ ทฏฐ ความเหนผด ๑ วจกจฉา ความสงสย ๑ ถนะ ความทอแท ๑ อทธจจะ ความฟงซาน ๑ อหรกะ ความไมละอาย ๑ อโนตตปปะ ความไมเกรงกลว ๑ ฯ กบรรดาอกศลธรรมมอาสวะเปนตน ทานประสงคเอาตณหาซง มกามภพนนเปนทตง โดยชอวากามภพ ในอกศลสงคหะน ฯ ทฏฐคตะ นนแล ทเปนไปแลวอยางนน ทานเรยกวา สลพพตปรามาส (การยด


ถอศลพรต) วา อทงสจจาภนเวส (ความถอมนวานเทานนจรง อยางอนเปลา) วา อตตวาท (วาทะวาตน) ฉะนแล ฯ [สงคหคาถา] ปาปสงคหะ (อกศลสงคหะ) น ทานกลาวไว ๙ อยาง คอ อาสวะ โอฆะ โยคะ และคนถะ มอยางละ ๓ โดยวตถธรรม อปาทานทานกลาว ไว ๒ อยาง นวรณ ควรม ๘ อยาง อนสยม เพยง ๖ อยาง สญโญชนกลาวไว ๙ อยาง กเลสกลาวไว ๑๐ อยาง ฯ [มสสกสงคหะ] ในมสสกสงคหะ มเหต ๖ อยาง คอ โลภะ ๑ โทสะ ๑ โมหะ ๑ อโลภะ ๑ อโทสะ ๑ อโมหะ ๑ ฯ องคฌาน ๗ คอ วตก ๑ วจาร ๑ ปต ๑ เอกคคตา ๑ โสมนส ๑ โทมนส ๑ อเบกขา ๑ ฯ องคมรรค ๑๒ คอ สมมาทฏฐ ๑ สมมาสงกปปะ ๑ สมมา- วาจา ๑ สมมากมมนตะ ๑ สมมาอาชวะ ๑ สมมาวายามะ ๑ สมมา- สต ๑ สมมาสมาธ ๑ มจฉาทฏฐ ๑ มจฉาสงกปปะ ๑ มจฉา- วายามะ ๑ มจฉาสมาธ ๑ ฯ อนทรย ๒๒ คอ จกขนทรย ๑ โสตนทรย ๑ ฆานนทรย ๑ ชวหนทรย ๑ กายนทรย ๑ อตถนทรย ๑ ปรสนทรย ๑ ชวตนทรย ๑ มนทรย ๑ สขนทรย ๑ ทกขทรย ๑ โสมนสสนทรย ๑


โทมนสสทรย ๑ อเปกขนทรย ๑ สทธนทรย ๑ วรยนทรย ๑ สตนทรย ๑ สมาธนทรย ๑ ปญญนทรย ๑ อนญญตญญสสามตน- ทรย ๑ อญญนทรย ๑ อญญาตาวนทรย ๑ ฯ พละ ๙ คอ สทธาพละ ๑ วรยพล ๑ สตพละ ๑ สมาธพละ ๑ ปญญาพละ ๑ หรพละ ๑ โอตตปปพละ ๑ อหรกพละ ๑ อโนต- ตปปพละ ๑ ฯ อธปต ๔ คอ ฉนทาธปต ๑ วรยาธปต ๑ จตตาธปต ๑ วมงสาธต ๑ ฯ อาหาร ๔ คอ กวฬงการาหารท ๑ ผสสาหารท ๒ มโนสญ- เจตนาหารท ๓ วญญาณหารท ๔ ฯ กในมสสกสงคหะน บรรดาอนทรยทงหลาย โสดาปตตมรรคญาณ ทานเรยกวา อนญญตญญสสามตนทรย อรหตตผลญาณ เทาเรยกวา อญญาตาวนทรย ญาณ ๖ ในทามกลาง ทานเรยกวา อญญนทรย ฯ สวนชวตทรย ม ๒ อยาง ดวยสามารถแหงรปและอรป (รปชวตนทรยและอรปชวตนทรย) ฯ องคฌานไมไดในปญจวญญาณ พละไมไดในจาพวกอวรยะ องคมรรคไมไดในจาพวกอเหตกะ ฯ อนง เอกคคตาในจตทสมปยตดวยวจกจฉา ไมถงความเปนมรรค อนทรยและ พละ ฯ เฉพาะในทวเหตกชวนะและตเหตกชวนะ มไดเพยงอธบด อยางเดยว ตามสมควรแกการสมภพ ฉะนและ ฯ [สงคหคาถา] มสสกสงคหะ ซงเคลาคละไปดวยกศลธรรม เปนตน ทานกลาวไว ๗ อยาง คอ โดยวตถ-


ธรรม เหตทานกลาวไว ๖ อยาง องคฌาน กลาวไว ๕ อยาง องคมรรคกลาวไว ๙ อยาง อนทรยธรรมกลาวไว ๑๖ และพลธรรมกลาว ไว ๙ อยาง อธบดกลาวไว ๔ อยาง อาหารก อยางนน (กลาวไว ๔ อยางเหมอนกน) ฯ ในโพธปกขยสงคหะ พงทราบสตปฏฐาน ๔ คอ กายานปสสนา- สตปฏฐาน ๑ เวทนานปสสนาสตปฏฐาน ๑ จตตานปสสนาสตปฏฐาน ๑ ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ๑ ฯ สมมปปธาน ๔ คอ เพยงละบาปอกศลธรรมทเกดขนแลว ๑ เพยงเพอระวงบาปอกศลธรรมทยงไมเกดไมใหเกดขน ๑ เพยรยงกศล- ธรรมทยงไมเกดใหเกดขน ๑ เพยรเพอความเจรญยง ๆ ขนไป แหง กศลธรรมทเกดแลว ๑ ฯ อทธบาท (คณเครองใหสาเรจความประสงค) ๔ อยาง คอ ฉนททธบาท อทธบาทคอฉนทะ ๑ วรยทธบาท อทธบาทคอวรยะ ๑ จตตทธบาท อทธบาทคอจตตะ ๑ วมงสทธบาท อทธบาทคอวมงสา ๑ ฯ อนทรย (ธรรมเปนใหญ) ๕ อยาง คอ สทธนทรย อนทรยคอ ศรทธา ๑ วรยนทรย อนทรยคอวรยะ ๑ สตนทรย อนทรยคอปญญา ๑ ฯ สมาธนทรย อนทรยคอสมาธ ๑ ปญญนทรย อนทรยคอปญญา ๑ ฯ พละ (ธรรมเปนกาลง) ๕ อยาง คอ สทธาพละ กาลงคอ ศรทธา ๑ วรยพละ กาลงคอวรยะ ๑ สตพละ กาลงคอสต ๑ สมาธ- พละ กาลงคอสมาธ ๑ ปญญาพละ กาลงคอปญญา ๑ ฯ


โพชฌงค ๗ คอ สตสมโพชฌงค ๑ ธมมวจยสมโพชฌงค ๑ วรยสมโพชฌงค ๑ ปตสมโพชฌงค ๑ ปสสทธสมโพชฌงค ๑ สมาธสมโพชฌงค ๑ อเปกขาสมโพชฌงค ๑ ฯ องคมรรค ๘ คอ สมมาทฏฐ ๑ สมมาสงกปปะ ๑ สมมา- วาจา ๑ สมมากมมนตะ ๑ สมมาอาชวะ ๑ สมมาวายามะ ๑ สมมา- สต ๑ สมมาสมาธ ๑ ฯ กบรรดาธรรมเหลาน สมมาสตอยางเดยว เทานน ทานเรยกวา สตปฏฐาน ๔ ฯ และสมมาวายามะ (อยางเดยว เทานน) ทานเรยกวา สมมปปธาน ๔ เหมอนกน ฯ [สงคหคาถา] ธรรมเหลานม ๑๔ อยางโดยสภาพ คอ ฉททะ ๑ จตตะ ๑ อเบกขา ๑ ศรทธา ๑ ปสสทธ ๑ ปต ๑ สมมาทฏฐ ๑ สมมาสงกปปะ ๑ สมมา- วายามะ ๑ วรตทงสาม ๑ สมมาสต ๑ สมมา- สมาธ ๑, โดยประเภทแหงธรรมม ๓๗ อยาง, ในโพธปกขยสงคหะนน มการสงเคราะห (การประมวล) ๗ อยาง ฯ ธรรม ๙ อยาง คอ สมมาสงกปปะ ๑ ปสสทธ ๑ ปต ๑ อเบกขา ๑ ฉนทะ ๑ จตตะ ๑ วรตทงสาม ๑ มฐานเดยวกน วรยะม ๙ ฐาน สตม ๘ ฐาน สมาธม ๔ ฐาน ปญญาม ๕ ฐาน ศรทธาม ๒ ฐาน นเปนวภาคอนประเสรฐแหงธรรมสงสด


๓๗ อยาง ฯ ในโลกตตรจตทง ๘ ธรรม ๓๗ มทงหมดกม ไมมสงกปปะและปตกม แมใน โลกยจตกมได ในเวลาวสทธทง ๖ เปนไป ตามสมควรแกการประกอบ ฯ ในสพพสงคหะ พงทราบขนธ ๕ คอ รปขนธ ๑ เวทนาขนธ ๑ สญญาขนธ ๑ สงขารขนธ ๑ วญญาณขนธ ๑ ฯ อปาทานขนธ ๕ คอ รปปทานขนธ ๑ เวทนปาทานขนธ ๑ สญปาทานขนธ ๑ สงขารรปาทานขนธ ๑ วญญาณปาทาขนธ ๑ ฯ อายตนะ ๑๒ คอ จกขวายตนะ (อายตนะคอตา) ๑ โสตายตนะ (อายตนะคอห) ๑ ฆานายตนะ (อายตนะคอจมก) ๑ ชวหายตนะ (อายตนะคอลน) ๑ กายายตนะ (อายตนะคอกาย) ๑ มนายตนะ (อายตนะคอใจ) ๑ รปายตนะ (อายตนะคอรป) ๑ สททายตนะ (อายตนะคอเสยง) ๑ คนธายตนะ (อายตนะคอกลน) ๑ รสายตนะ (อายตนะคอรส) ๑ โผฏฐพพายตนะ (อายตนะคอโผฏฐพพะ) ๑ ธมมายตนะ (อายตนะคอธรรม) ๑ ฯ ธาต ๑๘ คอ จกขธาต ๑ โสตธาต ๑ ฆานธาต ๑ ชวหาธาต ๑ กายธาต ๑ รปธาต ๑ สททธาต ๑ คนธธาต ๑ รสธาต ๑ โผฏฐพพธาต ๑ จกขวญญาณธาต ๑ โสตวญญาณธาต ๑ ฆาน- วญญาณธาต ๑ ชวหาวญญาณธาต ๑ กายวญญาณธาต ๑ มโนธาต ๑ ธมมธาต ๑ มโนวญญาณธาต ๑ ฯ อรยสจ ๔ คอ ทกขอรยสจ ๑ ทกขสมทยอรยสจ ๑ ทกขนโรธ- อรยสจ ๑ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ๑ ฯ


กบรรดาธรรมเหลาน ธรรม ๖๙ ดวยสามารถเจตสก, สขมรป และนพพาน ถงการนบวา ธมมายตนะและธมมธาต ฯ มนายตนะ อยางเดยว กระจายออกไปดวยสามารถแหงวญญาณธาต ๗ อยาง ฯ [สงคหคาถา] ธรรม ๕ เหลาน คอ รป เวทนา สญญา เจตสกทเหลอ และวญญาณ ตรสเรยกวา ขนธ ๕ ฯ อนง ธรรมทเปนไปในภม ๓ ตรสเรยกวา อปาทานขนธ ๕ พระนพพานพน จากการสงเคราะหเขาในขนธ เพราะไมมการ จาแนก ฯ โดยความตางแหงทวารและอารมณ อายตนะม ๑๒ และธาตม ๑๘ โดยลาดบแหง ทวารอารมณและวญญาณทอาศยทวารและ อารมณทง ๒ และธาตม ๑๘ โดยลาดบแหง ภมทง ๓ นนเกด ฯ วฏฏะเปนไปใน พระนพพาน ชอวานโรธ โลกตตรมรรค ทานเรยกวามรรค๑ ฯ ธรรมทสมปยตตดวยมรรค และผล พนจากสจจะ ๔ ฯ สพพสงคหะ กลาวไวโดยประเภท ๕ อยาง ฉะนแล ฯ ปรเฉทท ๗ ชอวาสมจจยสงคหวภาค ในอภธมมตถสงหะ จบดวยประการฉะน ฯ ๑. มรรคทานกลาว โลกตตรมรรค ฯ


พรรณนาความปรเฉทท ๗*

[ขอความเบองตน] ประกอบความวา วตถธรรม คอสภาวธรรม ม ๗๒ ประเภท พรอมทงลกษณะ คอมความคดเปนตนเปนลกษณะ ทพระอนรทธาจารย ไดกลาวไวแลว ดวยสามารถแหงจต เจตสก นปผนนรป และนพพาน บดน ขาพเจา (พระสมงคลาจารย) จกกลาวสมจจย (การรวม) คอสมจจยราส (กองการรวม) ซงตางดวยอกศลสงคหะเปนตน แหงสภาวธรรมเหลานน ตามทประกอบกนได คอตามสมควรแกการ ประกอบกน ดวยอานาจการรวมอยางหนง ๆ ฯ การสงเคราะห (ประมวล) ธรรมทเปนอกศลลวน ๆ ดวย อานาจแหงธรรมทเปนสภาคกน ชอวาอกศลสงคหะ ฯ การ สงเคราะหธรรมทปะปนกน ดวยอานาจแหงกศลเปนตน ชอวามสสก- สงคหะ ฯ การสงเคราะหโพธปกขยธรรมทมในฝายอรยมรรค กลาว คอการตรสรสจจะ ดวยอานาจอรรถทเปนสภาคกนแหงธรรมทงหลาย ตางดวยธรรมมสตปฏฐานเปนตน ชอวาโพธปกขยสงคหะ ฯ การ สงเคราะหธรรมทกอยางเขาดวยกน ดวยอานาจแหงขนธเปนตน ชอวาสพพสงคหะ ฯ * พระอรยเมธ ปจจบนเปน พระธรรมบณฑต (มานต ถาวโร ป.ธ. ๙) วดสมพนธวงศ พระนคร แปล.


[อธบายอาสวะกเลสเครองดอง] ชอวาอาสวะ โดยอรรถวา หมกอยนาน เพราะไมปรากฏทสด เบองตน หรอเพราะไหลจากทวาร ๖ มจกขทวารเปนตน ไปใน อารมณทงหลาย ดจของเนาไหลออกจากแผลฉะนน ฯ อกอยางหนง ชอวาอาสวะ เพราะอรรถวา ไหลไป คอเปนไปจากภพจนกระทง ภวคคพรหม จากธรรมจนกระทงโคตรภ ฯ ก อา อกษร ในคาวา อาสวา น มอวธ (เขตแดน) เปนอรรถ ฯ กเขตแดนม ๒ อยาง ดวย อานาจแหงมรยาทและอภวธ ฯ ใน ๒ อยางนน เขตแดนทเปน กระทากรยาใหอยเพยงภายนอก ดจในอทาหรณเปนตนวา ฝนตกจน ถงเมองปาฏลบตร ชอวามรยาทะ (เขตไปถง) ฯ เขตแดนทเปน ไปทากรยาใหแผไปตลอด ดจอทาหรณเปนตนวา เสยงขจรไปกระทง ภวคคพรหม ชอวาอภวธ (เขตแผไปตลอด) ฯ กในบทวา อาสวา น พงเหน อา อกษร ลงในอภวธ ฯ จรงอยางนน ธรรมมโลภะเปนตน เหลาน ยอมเปนไปไดในภวคคพรหม ซงเปนทเกดและเปนอารมณกบ ในโคตรภซงเปนอารมณดวย ฉะนแล ฯ บณฑตพงทราบสนนษฐานวา ถงเมอธรรมเหลาอนมมานะเปนตน ซงไหลไปจนถงภวงคคพรหม และจนถงโคตรภมอย ธรรมทง ๓ มโลภะเปนตนเหลานเทานน นยมใชโดยความเปนอาสวะ เพราะซบชาบเอบอาบไปทว ดวยอานาจ การถอวาเปนตนและเปนของ ๆ ตน เพราะเหตทเปนเชนกบของหมก ดอง ดวยอรรถวา ทาใหเมา ฯ อาสวะคอกาม ชอวากามาสวะ ไดแกกามราคะ ฯ ความกาหนด


ดวยอานาจความพอใจในรปภพและอรปภพ ชอวาภวาสวะ ไดแกความ ตดใจในฌาน ฯ ความกาหนด เฉพาะทสหรคตดวยสสสตทฏฐ ทาน สงเคราะหลงในภวาสวะนเหมอนกน ฯ บรรดาราคะ ๓ อยาง ตามท กลาวแลวนน ความกาหนดดวยอานาจความพอใจ (ในรปภพและ อรปภพ) ท ๑ ชอวาความกาหนด (เปนไป) ในอปบตภพ ความกาหนด (คอความตดใจในฌาน) ท ๒ ชอวาความกาหนด (ทเปนไป) ในกรรมภพ ความกาหนด (ทสหรคตดวยสสสตทฏฐ) ท ๓ ชอวาความกาหนดทสหรคตดวยภวทฏฐ ฯ ทฏฐ ๖๒ อยาง ชอวาทฏฐาสวะ ฯ ความไมรในฐานะ ๘ คอ ในสจจะ ๔ มทกข เปนตน ในสวนสดเบองตน ในสวนสดเบองปลาย ทงในสวนสด เบองตนและเบองปลาย และในปฏจจสมปบาท ชอวาอวชชาสวะ ฯ [อธบายโอฆะกเลสดจหวงนา] หวงนา ทานเรยกวา โอฆะ เพราะทวมทบ (สตว) แลวพดไป หรอเพราะใหจมลง คอเพราะทาใหอยภายใตแลวพดไป ไดแกเพราะ ใหจมดงลง ฯ กธรรมมโลภะเปนตนเหลาน ครอบงานาสตวทงหลาย ไป (ครอบงาหาหนสตวทงหลาย) คอเปนเหมอนใหสตวทงหลายจมลง ในวฏฏะ เพราะฉะนน จงชอวาโอฆะ เพราะเปนเชนกบหวงนา ฯ ก ในโอฆนเทศน อาสวะนนแล ทานเรยกวา โอฆะ เพราะมอรรถ ตามทกลาวแลว ฯ [อธบายโยคะ คนถะ และอปาทาน] ธรรมทกลาวแลวในหนหลงนนแล ชอวาโยคะ เพราะอรรถวา


ประกอบเหลาสตวไวในวฏฏะ หรอในเครองยนตคอภพเนองนตย กบ ผลกรรม หรอกบภพอนเปนตน หรอกบทกข ฯ ชอวากายคนถะ เพราะอรรถวา รอยรดรปกายกบดวยนามกาย หรอกายทยงไมมาถง กบดวยกายปจจบน คอเกยวประสานไวใหเปลองไดโดยมาก ฯ การยด ถอโดยประการอน คอโดยไมเปนจรง อยางนวา ความบรสทธมได ดวยศลและดวยวตร มศลวตรอยางโคเปนตน และดวยทง ๒ อยาง ชอวา ปรามาส ฯ ความถอมน คอความยดมนวา นเทานนจรง อยางอนเปลา ชอวา อทงสจจาภนเวส ฯ ชอวา อปาทาน เพราะ อรรถวา ยดอารมณหนกแนน คอมงคง เหมอนงรดกบฉะนน ฯ ความยดมนคอกาม ชอวา กามปาทาน อกอยางหนง ชอวา กาม- ปาทาน กเพราะยดมนซงกาม (หรอเพราะเปนกรยาทสตวยดมน ซงกาม) ฯ การถอศลวตรเปนตน ดวยเขาใจอยางนวา ความบรสทธ จากสงสารของเราจะมไดดวยศลวตรเปนตนน ชอวา สลพพตปาทาน ฯ สภาพทชอวา วาทะ เพราะอรรถวา เปนเหตกลาว ฯ สภาพทเปน เหตกลาวซงอตตา (ตวตน) ทเดยรถยกาหนดไว ๒๐ อยาง โดย อานาจอตตาทแยกจากขนธและไมยากจากขนธ ชอวา อตตวาทะ ฯ อตตวาทะนนแล เปนอปาทาน เพราะฉะนน จงชอวา อตต- วาทปาทาน ฯ [อธบายนวรณ] ธรรมทชอวานวรณ เพราะอรรถวา กางกนกศลจตทจะเกดขน ดวยอานาจแหงฌานเปนตน คอไมใหกศลจตนนเกดขนดวยอาการ


อยางนน ฯ อกอยางหนง ชอวานวรณ เพราะอรรถวา ปดกนปญญา- จกษ ฯ กาม กลาวคอความกาหนดอยางแรงกลาในกามคณ ๕ นนเอง เปนฉนทะ เพราะอรรถวา พอใจดวย ฉะนน จงชอวากามฉนทะ ฯ กามฉนทะนนนนและ เปนนวรณ เพราะฉะนน จงชอวากามฉนท- นวรณ ฯ สภาพทชอวาพยาบาท เพราะอรรถวา เปนเหตวบต คอพนาศ แหงจต ไดแกโทสะ ๙ อยาง ดวยมอาฆาตวตถตาง ๆ ทเปนไปโดย นยเปนตนวา เขาไดประพฤตความพนาศแกเราแลวเปนเหต หรอ ๑๐ อยาง รวมกบความโกรธโดยมใชเหต ฯ พยาบาทนนแลเปนนวรณ เพราะฉะนน จงชอวาพยาบาทนวรณ ฯ นวรณคอถนมทธะ ชอวา ถนมทธนวรณ ฯ อทธจจกกกจจนวรณกอยางนน ฯ มคาถามสอดเขา มาวา กเพราะเหตไร ธรรมทแตกตางกนเหลานพระผมพระภาค จงตรสไวอยางละ ๒ (ถนะกบมทธะ อทธจจะกบกกกจจะ) โดยความ เปนนวรณอยางหนง ๆ ฯ แกวา เพราะมกจ อาหาร และธรรมทเปน ปฏปกษเหมอนกน ฯ จรงอย ถนะและมทธะมการทาใหจตตปบาทถง ความหดหเปนกจเหมอนกน อทธจจะและกกกจจะมการทาความไมสงบ เปนกจเหมอนกน ฯ อนง ธรรม ๒ อยางขางตน มความครานและความ บดกายเปนอาหาร ฯ อธบายวา เปนเหต ฯ (ธรรม ๒ ) อยางหลง มความคานงถงความเสอมญาตเปนอาหาร ฯ อนง ความเพยร เปนคปรบแกธรรม ๒ อยางขางตน ความสงบเปนคปรบแกธรรม ๒ อยางขางหลง ฉะนแล ฯ เพราะฉะนน พระโบราณาจารยจงกลาววา


บรรดานวรณเหลาน อทธจจกกกจจะ และ ถนมทธะ พระชนเจาผคงท ทรงกระทาใหเปน เพยงอยางเดยว เพราะมกจ อาหาร และธรรม คปรบเปนอยางเดยวกน ฯ เพราะอทธจจกก- กจจะเปนตนเหลานน มความหดหและความ ไมสงบเปนกจ มความครานกายและความ คานงถงญาตเปนเหต มความเพยงและความ สงบเหลานเปนคปรบ (เปนปฏปกษ) ฯ [อธบายอนสย] ธรรมทชอวาอนสย เพราะอรรถวา ตามนอนเนองอยในสนดาน เพราะอรรถวา ยงละไมได อธบายวา สบเหตเหมาะกเกดขน ฯ จรงอย กเลสทยงละไมได ควรแกการเกดขนในเมอมการไดเหต เปนเหมอน นอนเนองอยในสนดาน เพราะฉะนน กเลสทมลกษณะเครองกาหนด เชนนน เรยกวา อนสย ฯ กกเลสเหลานน ทยงเปนอนาคต ทาน เรยกวา อนสย โดยนปปรยาย ถงทเปนอดตและปจจบน กเรยกวา อนสยเหมอนกน เพราะมการเกดขนนนเปนสภาพ ฯ จรงอย เพราะความตางกนแหงกาล ธรรมทงหลายไมมสภาพตางกน (ไมม ความตางกนแหงสภาพ) ฯ ทวงวา ถาวา กเลสทชอวาอนสย เพราะ อรรถวา ยงละไมไดไซร กเลสแมทงหมด ทยงละไมได กควร ชอวาอนสยมใชหรอ ฯ แกวา พวกเราไมดดวา ทชอวาอนสย ดวย เหตเพยงยงละไมได ทจรง เราพดวา กเลสทยงถงความมกาลงแรง


โดยอรรถวา ยงละไมได ชอวาอนสย ฯ กการถงกาลงแรงเปนสภาพ๑

แผนกหนงตางหาก แหงกเลสมกามราคะเปนตนเทานน ไมทวไปแก กเลสอน เพราะฉะนน ควรพอกนทดวยการโตเถยง ฯ อนสยคอกาม- ราคะ ชอวากามราคานสย ฯ [อธบายสญโญชน] ธรรมทชอวาสญโญชน เพราะอรรถวา ผกโยง คอผกมด (เหลาสตวไวในวฏฏะ) ฯ ธรรมทชอวากเลส เพราะอรรถวา เปน เครองเศราหมองจต คอเพราะอรรถวา เปนเครองเดอนรอน หรอ รบกวนจต ฯ บทวา กามภวนาเมน คอ โดยชอแหงอาลมพนะ กลาวคอ กามภพ ฯ บทวา ตถาปวตต คอ ทเปนไปดวยสามารถแหงการยดถอ ศลและพรตเปนตน โดยประการอยางอน ฯ อาสวะ โอฆะ โยคะ และคนถะ มอยางละ ๓ โดยวตถ คอ โดยธรรม ตามนยทพระผมพระภาคตรสไว อปาทานกตรสไว ๒ อยาง เชนนน (คอโดยวตถ) ดวยอานาจแหงตณหาและทฏฐ นวรณม ๘ เพราะแยกถนะและมทธะ อทธจจะและกกกจจะ ออกเปนแผนกหนง ฯ อนสย มเพยง ๖ เทานน เพราะรวมกามราคานสยและภวราคานสยเขา เปนอนเดยวกน โดยเปนตวตณหา ฯ สญโญชนทานกลาวไว ๙ อยาง เพราะรวมสญโญชนทเปนตวตณหาและเปนตวทฏฐ ซงตรสไวในพระ สตรและพระอภธรรมทง ๒ เขาเปนอยางหนง ๆ ฯ สวนกเลสม ๑๐ ๑. โยชนาประสงคความวา คอ ฯ


อยาง ทงโดยอานาจพระสตรทงโดยอานาจพระอภธรรม ฯ ขาพเจา ไดกลาวการสงเคราะห (ประมวล) พวกบาปคออกศลไว ๙ อยาง ดวยประการอยางนแล ฯ กบรรดาธรรม ๑๔ อยาง มโลภะเปนตน เหลาน มสงคหะ ๙ อยางน คอ โลภะและทฏฐสงเคราะห ลงใน ๙ ฐานและ ๘ ฐาน อวชชาสงเคราะหลง ใน ๗ ฐาน, ปฏฆะสงเคราะหลงใน ๕ ฐาน กงขาสงเคราะหลงใน ๔ ฐาน, มานะและอทธจจะ สงเคราะหลงใน ๓ ฐาน, ถนะสงเคราะหลงใน ๒ ฐาน, บาป คอ กกกจจะ มทธะ อหรกะ อโนตตปปะ อสสะ และนคหนา (มจฉรยะ) สงเคราะหลงในฐานเดยว ฯ [อธบายองคฌานและองคมรรค] คาทควรกลาวในจาพวกเหต ขาพเจาไดกลาวแลวในหนหลง นนแล ฯ ธรรมชาตมวตกเปนตนเหลานน ชอวาฌาน เพราะอรรถวา เขาไปเพง กลาวคอเขาไปคดคานกอารมณ และเพราะอรรถวา เผาธรรม ทเปนขาศกตามสมควร และชอวาองคกเพราะเปนเครองทจะกาหนด คอร โดยเปนสวนยอมของหมวดธรรมทงหลายทเกดขน เพราะฉะนน จงชอวาฌานงคะ ฯ แมเมอไมมหมวดธรรมทพนไปจากสวนยอม วตก เปนตน บณฑตกคงเรยกโดยความเปนองค (สวน) แตละอยาง ๆ เหมอนองค (สวน) แหงเสนาและองค (สวน) ของรถเปนตน เปนอยาง ๆ ฉะนน โดยรวมกนเขากเปนฌาน ฯ กบรรดาฌานงคะ


เหลาน โทมนส เปนอกศลฌานงคะ ทเหลอมวตกเปนตน เปนฌานงคะ ทเปนกศลอกศลและอพยากฤต ฯ ชอวามรรค เพราะทาใหบคคลมงหนาตรงไปถงสคต ทคต และ นพพาน องคทเปนทางแหงมรรคเหลานน หรอองคแหงอฏฐงคกมรรค ชอวามคคงคะ ฯ ธรรมชาตทชอวาสมมาทฏฐ เพราะอรรถวา เหนถก คอไมผด (เหนโดยชอบ คอโดยไมวปรต) ฯ กสมมาทฏฐนนม ๑๐ อยาง ดวยอานาจแหงนยเปนตนวา ผลทานทใหแลวม หรอม ๔ อยาง ดวยอานาจแหงกจมการกาหนดรเปนตน ฯ สภาพทชอวาสมมาสงกปปะ เพราะอรรถวา เปนเครองดารชอบ ฯ ความดารชอบนนม ๓ อยาง ดวยอานาจดารในการออกจากกาม ดารในการไมพยาบาท และดารใน การไมเบยดเบยน ฯ การเจรจาชอบเปนตน ขาพเจาไดชแจงไวแลว ในหนหลงนนแล ฯ สภาพทชอวาสมมาวายามะ เพราะอรรถวา เปน เครองพยายามชอบ ฯ ทชอเปนสมมาสต เพราะอรรถวา เปนเครอง ระลกชอบ ฯ กทานอาจารยจกกลาวประเภทแหงสมมาสงกปปะเปนตน เหลานขางหนา ฯ สภาพทชอวาสมมาสมาธ เพราะอรรถวา เปน เหตตงมนแหงจตโดยชอบและโดยสมาเสมอ ฯ เอกคคตาม ๕ อยาง ดวย อานาจแหงฌานมปฐมฌานเปนตน ฯ มจฉาทฏฐเปนตน ชอวามคคงคะ เพราะเปนองคคอทางแหงทคต ฯ [อธบายอนทรยและพละ] ธรรมทงหลายททาจกขวญญาณเปนตนใหเปนไปตามตน ในกจ มการเหนเปนตน ทาเพศเปนตนใหเปนไปตามตน ในเวลาเปนไป


ในสนดานทประกอบดวยสภาพนนโดยมาก ทากมมชรปและสมปยต- ธรรมซงยงเปนอย ใหเปนไปตามตน ในขณะเปนอย ทาสมปยตธรรม ใหเปนไปตามตน เฉพาะในขณะรบร ทาธรรมทเกดรวมกนกบธรรม มความสขเปนตน ใหเปนไปตามตน ในเวลามความสขเปนตน ทาธรรม ทเกดรวมกนเหลานนนนเอง ซงเปนไปดวยอานาจความเชอเปนตน ใหเปนไปตามตน ในขณะมความเชอเปนตน ทาธรรมทเกดรวมกนซง เปนไปอยางนน ในขณะเปนไปดวยอธยาศยวา เราจกรสงทยงไมร ใหเปนไปตามตน ทาธรรมทเกดรวมกนซงเปนไปดวยอานาจความร ทวถงเปนตน ใหเปนไปตามตน ในขณะรทวถง และในความเปนผร ทวถงแลว (พระอรหนต) ชอวาอนทรย เพราะอรรถวา เปนใหญ เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาวคามอาทวา จกขนทรย ฯ แตใน อรรถกถาพระพทธโฆษาจารยไดมกลาวอรรถแหงอนทรยไว แมอยางอน มอรรถวา๑ เปนเครองหมายของสงทเปนใหญเปนตน ฯ คาวา ชวตนทรย ไดแกชวตนทรย ๒ อยาง ดวยอานาจรป- ชวตนทรยและอรปชวตนทรย ฯ อนทรยของบคคลผปฏบตดวยอธยาศย อยางนวา เรารจกรอมตบท หรอจตสจจธรรมทยงไมเคยรเลยในสงสาร อนมเบองตนและทสดรไมได ชอวาอนญญตญญสสามตนทรย ฯ ญาณ ทชอวาอญญนทรย เพราะอรรถวา รทว คอรไมเลยแดนทปฐมมรรค รเหน และเปนใหญดวย ฯ อนทรยของพระอรหนตผรทวถงแลว คอ ผไดตรสรอรยสจ ๔ แลว ยงดารงชพอย ชอวาอญญาตาวนทรย ฯ ๑. อนทรยลงคตถาทโย ฯ


กการถอเอาปญญนทรยในทน เพอความแจมแจมแหงการสรปธรรม ฯ การถอเอาอนทรยมอนญญตญสสามตนทรยเปนตน เพอความแจมแจง แหงกจพเศษของอธยาศยบคคล ฯ กในทน พระผมพระภาคเจาตรส อายตนะภายในไวเบองตน เพราะเปนทอาศยพเศษแหงการบญญต วาสตว ฯ สวนมนนทรย แมความตรสไวในอายตนะภายในนเหมอนกน โดยความเหมอนกนกบภาวะแหงอายตนะภายใน แตตรสไวในลาดบ แหงชวตนทรย กเพอแสดงรวมกนกบอรปนทรย (อนทรยทไม มรป) ฯ ตรสภาวะ ๒ ไวในลาดบแหงอายตนะภายในนน เพอ แสดงวา บญญตนนน ยอมถงวภาควา สตรบรษดวยอานาจแหง ภาวะเหลาน ฯ ตรสชวตนทรยไวในลาดบแหงภาวรป ๒ นน เพอ แสดงวา บญญตนนน ยอมถงวภาควา สตรบรษดวยอานาจแหง ภาวะเหลาน ฯ ตรสชวตนทรยไวในลาดบแหงภาวนารป ๒ นน เพอ แสดงวา อปาทนนกธรรมเหลานนน ยอมตงอยไดดวยอานาจแหง ชวตนทรยน ฯ ตรสเวทนา ๕ ไวในลาดบแหงชวตนทรยนน เพอ แสดงวากองธรรมทรกนวาสตว เปนไปดวยอานาจความสบเนอง ยอม พระผมพระภาคตรสไวในลาดบแหงเวทนา ๕ นน เพอแสดงโวทานะ และสมภาระ (ความหมดจดและการสงสม) ของเหลาสตวผอยาก บรสทธจากเวทนาเหลานน ฯ และตรส ๓ อนทรยไวในทสด เพอแสดง วา กสตวทงหลาย ผมโวทานะและสมภาระอนสงสมแลว (เตมแลว) ยอมหมดจดดวยอนทรย ๓ เหลาน เพราะฉะนน สตวเหลานนจงจดวา เปนผบรรลความบรสทธและเสรจกจแลว ฯ ความสาเรจเนอความท ตองการ(แหงอนทรยเทศนา) มเพยงเทาน เพราะฉะนน จงไม


หมายเอาธรรมเหลาอน เหตทวามานเปนเหตแหงการแสดงอนทรย เหลานนตามลาดบ เพราะฉะนน จงควรพอกนทไมควรจะชกชาเกนไป ฯ กาลง ๗ มศรทธาเปนตน ชอวาพละ โดยอรรถวา ไมหวนไหว แตธรรมทเปนขาศก กลาวคอความไมมศรทธา ความเกยจคราน ความประมาท ความฟงซาน ความไมร ความไมละอาย และความไมกลว บาปและเพราะเปนธรรมชาตมนคงในสมปยตธรรมทงหลาย ฯ แตอหรกะ และอโนตตปปะทง ๒ ชอวาพละ (ในพละ ๙ อยาง) เพราะเปนธรรม- ชาตมนคงในสมปยตธรรมอยางเดยว ฯ ธรรมซงคมกนแกธรรมทเปน ไปเนองกบตน ชอวาอธบด ฯ จรงอย ธรรมมฉนทะเปนตน ในจต ทเกดขน ไดอปนสยปรงแตงเบองตนมอาทวา ขนชอวาอะไรจะไม สาเรจแกคนผมฉนทะ ดงน เปนธรการเปนไปใหสมปยตธรรมสาเรจ โดยตนเอง ฯ กสมปยตธรรมเหลานนยอมดาเนนไปดวยอานาจแหง ฉนทะเปนตนนน เพราะฉะนน ฉนทะเปนตนนน จงเปนไปแกกรรม ทเนองกบตนโดยเปนใหญ ฯ อธบดและอนทรยมความแปลกกนอยางน คอความเปนใหญดวยอานาจหามความทอธบดธรรมเหลาอนเปนอธบด เสยได ชอวาอธบด ฯ เมออนทรยอยางอนทงหลาย แมมอย เพยง การทาใหจกขวญญาณเปนตนคลอยตามไป ในกจมการเหนเปนตนอยาง เดยวเทานน ชอวาอนทรย ฯ [อธบายอาหาร] ธรรมทชอวาอาหาร เพราะอรรถวา นารปทมโอชะเปนท ๘ เปนตนมา ฯ จรงอย กวฬการาหารยอมนารปมโอชะเปนท ๘ มา ฯ


ผสสาหารยอมนาเวทนา ๓ มา ฯ กศลกรรมและอกศลกรรม กลาวคอ มโนสญเจตนาหาร ยอมนาปฏสนธในภพทง ๓ ฯ ปฏสนธวญญาณ กลาวคอวญญาณหาร ยอมนามารปทเกดรวมกนมา ฯ มธรรมแม เหลาอน (มเวทนาเปนตน) นาปจจยทเกดขนของตน ฯ มา แมกจรง ถงอยางนน ธรรมเหลานเทานน พระผมพระภาคตรสเรยกวา อาหาร ๔ เพราะความสงบภายในเปนปจจยพเศษ ฯ แทจรง กวฬการาหารเปนปจจย พเศษแกรปกายของเหลาสตวผกนกวฬการาหาร เพราะรปกายนนแมอน ปจจยมกรรมเปนตนใหเกดแลว กมความเปนไปตลอด ๑๐ ปเปนตนได โดยกาลงคาจนแหงกวฬการาหารนนเอง ฯ จรงอยางนน กวฬการาหาร น ทานอาจารยทงหลายกลาวไววา เหมอนพเลยงประคบประหงมเดก และเหมอนยนตคาเรอน ฯ แมผสสะเมอถกตองอารมณเปนทตงแหง เวทนามสขเวทนาเปนตน ยอมเปนปจจยเพอความตงอยแหงสตวทงหลาย โดยความเปนไปแหงเวทนามสขเวทนาเปนตน ฯ มโนสญเจตนาประมวล มาดวยอานาจแหงกศลกรรมและอกศลกรรมนนแล ยอมเปนปจจยเพอความ ตงอยแหงสตวทงหลาย เพราะยงมลแหงภพใหสาเรจ ฯ วญญาณทรแจงอย เทานน ยอมเปนปจจยแกความยงของสตวทงหลาย ตามความเปนไป แหงนามรป เพราะฉะนนธรรมเหลานนนแล พระผมพระภาคตรสเรยกวา อาหาร เพราะเปนปจจยพเศษแกสนดารอนเปนไปภายใน ดวยประการ ฉะน ฯ ความทธรรมมผสสะเปนตน เปนท ๒ เปนตน ตรสไวโดยลาดบ แหงเทศนา มใชโดยลาดบแหงการเกด ฯ ทานอาจารยทาไวในใจซงเนอความนวา อเบกขา สข และทกข


แมมอยในปญจวญญาณเหลานน พระผมพระภาคไมทรงยกขนเปน องคฌาน เพราะไมมอาการคอการเขาไปเพง เพราะปญจวญญาณเปน เพยงตกไปในอารมณ โดยเวนจากวตก ฯ แทจรง พระผมพระภาค ตรสองคฌาน มวตกเกดความหลง ฯ สมาธแมมอยในจต ๑๖ ดวงนน กไมถงความเปนธรรมชาตมกาลง เพราะไมมความเพยงในจต ๑๖ ดวง ดวยสามารถแหงทวปญจวญญาณ มโนธาต ๓ และสนตรณะ ๓ ฯ สมจรงตามทพระผมพระภาคตรสไววา "พละมความเพยงเกดตามหลง" ฯ อนง ในพวกอเหตกจต ๑๘ ยอมไมไดมคคงคะ เพราะเวนจากเหต ฯ จรงอย พระผมพระภาคตรสไววา มคคงคะ (องคมรรค) มเหตเกด ตามหลง ดงน จงไดกลาวคาเปนตนวา ป จว าเณส ฯ เชอมความ ดวยคาวา ไมไดองคฌาน ฯ ทานอาจารยทาไวในใจวา เอกคคตาใน จตทสมปยตดวยวจกจฉา เปนเพยงความหยดอยแหงจต เพราะเวน จากอธโมกข ไมถงการเรยกวามจฉาสมาธ สมาธนทรย และสมาธพละ จงกลาวคาเปนตนวา ตถา วจกจฉาจตเต ฯ ทานอาจารยแสดงความ ไมมแหงอธบดในจาพวกจตทมเหตเดยว ดวยทวเหตกศพทและตเหตก- ศพท ฯ อวธารณะในคาวา "ชวเนเสวว" น ทานกระทาไว เพอ แสดงวา อธบดไมมการเกดในจาพวกจตทเปนโลกยวบาก ฯ จรงอย จตทเปนโลกยวบากเหลานน ไมทาฉนทะเปนตนไวในเบองหนาเปนไป ฯ ทานอาจารยหมายเอาอธบดทไดอย เพราะอธบดคอวมงสา ไมเกดใน พวกทวเหตกชวนจต และเพราะสมควรแกความเปนไปของอปนสยคอ การปรงแตงจต จงกลาววา ยถาสมภว ฯ บณฑตยอมไดอธบดเพยง อยางเดยวเทานน เพราะเมอมความเปนอยางอน (คอม ๒ ม ๓) กไม


ควรประกอบเปนอธบด ฯ แทจรง เพราะเหตนน พระผมพระภาค จงไมตรสโดยนยเปนตนวา อธบดเปนปจจยโดยอธปตปจจยแกธรรมท สมปยตดวยอธบด ดจในนเทศแหงเหตปจจยโดยนยเปนตนวา เหตเปน ปจจยโดยเหตปจจยแกธรรมทสมปยตดวยเหต ทรงยกอธปตปจจยขน ดวยอานาจแหงอธบดอยางหนง ๆ เทานน โดยนยเปนตนวา ฉนทา- ธบดเปนปจจยแกธรรมทสมปยตดวยฉนทะ ฯ ธรรมทเปนเหตโดยวตถ คอโดยอานาจธรรมม ๖, องคฌาน ม ๕ เพราะโสมนสโทมนสและอเบกขา รวมเขาไวในฐานเดยวกน ดวยอานาจแหงเวทนา ฯ องคมรรคม ๙ เพราะรวมมจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ และมจฉาสมาธ เขาไวในฐานเดยวกนกบสมมาสงกปปะ เปนตน โดยเปนสภาคของวตก วรยะ และจตเตกคคตา ฯ อนทรย- ธรรมม ๑๖ เพราะรวมอนทรยคอเวทนา ๕ เขาในฐานเดยวกน โดย เปนเวทนาเหมอนกน, และเพราะรวมอนทรยทเปนโลกตระ ๓ กบ ปญญนทรยเขาในฐานเดยวกน โดยเปนญาณเหมอนกน, และเพราะ แยกรปชวตนทรย และอรปชวตนทรยไวเปนอยาง ๆ ฯ สวนพลธรรม พระผมพระภาคตรสไว ๙ อยาง โดยนยตามทกลาวแลวนนแล ฯ อธบดธรรมตรสไว ๔ อยาง ฯ อาหารกตรสไว ๔ อยางเหมอนกน ฯ สงคหะทปะปนไปดวยกศลเปนตนทง ๓ อยาง ชอวามสสกสงคหะ เพราะระคนไปดวยกศลธรรมเปนตนนนนนแล คอมชออยางนน ทาน อาจารยกลาวไว ๗ อยาง ดวยประการฉะน ฯ กบรรดาธรรมมเหต เปนตนเหลาน


ปญญาสงเคราะหเขาไดใน ๕ ฐาน วายามะ และเอกคคตาแล สงเคราะหเขาไดใน ๔ ฐาน จตและสตสงเคราะหเขาใน ๓ ฐาน ฯ สงกปปะเวทนาและศรทธา บณฑตกลาววา สงเคราะหเขาไดใน ๒ ฐาน ธรรมทเหลอ ๒๘ ทานกลาววา สงเคราะหลงในฐานอยาง ละ ๑ ฐาน ฯ [อธบายโพธปกขยธรรมมสตปฏฐานเปนตน] ธรรมชาตทชอวาปฏฐาน เพราะอรรถวา เปนไปทวถง๑ อธบาย วา เปนไปในอารมณมกายเปนตน กหยงเหนเขาไป ดวยสามารถ ถอวาไมงามเปนอาทดวย ฯ ธรรมชาตทเปนไปทวถง๒ (เชนนน) คอสต ชอวาสตปฏฐาน ฯ แตสตปฏฐานนนม ๔ อยาง ตามอานาจ ความถออาการวาไมงาม เปนทกข ไมเทยง ไมใชตน ในกาย เวทนา จต และธรรม และตามอานาจการละสญญาวปลลาส (ความสาคญผด ในกายเปนตน) วา งาม เปนสข เทยง และเปนตน เพราะฉะนน ทานจงกลาววา สตปฏฐาน ๔ ฯ ทเกดแหงสวนทนาเกลยดมผมเปนตน เพราะฉะนน จงชอวากาย ฯ การตามเหนกายนน คอการราลก นกถงกายนน ดวยอานาจบรกรรมและดวยอานาจวปสสนา ชอวา กายานปสสนา ฯ การตามเหนดวยอานาจเวทนา ซงเปนทกขเพราะทน ๑. แปลตามนยโยชนาทวา ปปพโพ า ปวตตย ถาถอวา า คตนวตตย กแปลวา ตงมน และอธบายกคงเปนอยางยงนน ฯ ๒. หรอวาธรรมชาตตงมน ฯ


ไดยาก เปนทกขเพราะตองเปลยนไป และเปนสงขารทกข ชอวา เวทนานปสสนา ฯ อนง การตามเหนจตซงแตกตางกน โดยความตาง แหงสมประโยคและภม ดวยอานาจแหงสราคจตและมหคคตจตเปนตน (คอการเหนแจงดวยอานาจบรกรรม)๑ ชอวาจตตานปสสนา ฯ การตาม เหนธรรมคอสญญาและสงขาร ซงมลกษณะแตกตางกนทเดยว ชอวา ธมมานปสสนา ฯ [อธบายสมมปปธาน] ธรรมชาตทชอวาสมมปปธาน เพราะอรรถวา เปนเครองตงความ เพยรโดยชอบ ไดแกความพยายาม ฯ กความพยายามนนม ๔ อยาง โดยความตางแหงกจ เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาวคามอาทวา สมมปปธาน ๔ ฯ ความพากเพยรดวยอานาจแหงกจมการประกอบ กมมฏฐาน คออสภมนสการเนอง ๆ ชอวาความพยายาม ฯ บทวา ภยโยภาวาย ไดแกเพอความเจรญยง ๆ ขน ฯ [อธบายอทธบาท] ธรรมชาตทชอวาอทธ เพราะอรรถวา เปนเหตสาเรจกจ มความตงใจมนเปนตน ไดแกอทธวธญาณ ฯ ธรรมเปนเครองถงความ สาเรจ ชอวาอทธบาท ฯ อทธบาทคอฉนทะ ชอวาฉนททธบาท ฯ [อธบายโพชฌงค ๗] บคคลผชอวาโพธ เพราะอรรถวา ตรสร ฯ อกอยางหนง จาเดม แตเรมวปสสนา พระโยคาวจรยอมตรสร คอยอมแทงตลอดสจจะ ๑. ในทอนไมม ฯ


ยอมตนจากความหลบคอกเลส หรอยอมเบกบานดวยไดบรรลมรรคผล เพราะไมมกเลสกาเรบ ดวยธรรมสามคค มสตเปนตนอนใด ธรรม- สามคคอนนน ชอวาโพธ ฯ (ธรรม) เปนองค คอเปนเหตของ บคคลผตรสรนน หรอของธรรมสามคคเปนเหตตรสรนน เพราะฉะนน จงชอวาโพชฌงค ฯ แตโพชฌงคนนม ๗ อยาง ดวยอานาจแหงธรรม เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาววา สตสมโชฌงคเปนตน ฯ โพชฌงคอนด คอสต ชอวาสตสมโพชฌงค อกอยางหนง ชอวา สตสมโพชฌงค เพราะอรรถวา องคแหงบคคลผตรสรทด หรอแหง ธรรมสามคคเปนเหตตรสรอนด ฯ สภาพทชอวาธรรมวจน เพราะ อรรถวา วจย คอไตรตรองธรรม ไดแกวปสสนาปญญา ฯ ในบทวา อเปกขา น ประสงคเอาตรสเอาตตรมชฌตตเบกขา ฯ ทานอาจารยกลาววา สตตธา ตตถ สงคโห แลว กลาวคาวา สงกปปปสสทธ จ ดงนเปนตน เพอจะแสดงสงคหะนนอก ฯ บรรดา ธรรมมสงกปปะเปนตนนน วรยะม ๙ ฐาน เพราะมกจ ๙ อยาง ดวยอานาจแหงสมมปปธาน ๔ วรยทธบาท วรยนทรย วรยพละ วรยสมโพฌงคและสมมาวายามะ ฯ สตม ๘ ฐาน เพราะมกจ ๘ อยาง ดวยอานาจแหงสตปฏฐาน ๔ สตนทรย สตพละ สตสมโพชฌงค และสมมาสต ฯ สมาธม ๔ ฐาน เพราะมกจ ๔ อยาง ดวยอานาจแหง สมาธนทรย สมาธพละ สมาธสมโพชฌงค และสมมาสมาธ ฯ ปญญา ม ๕ ฐาน เพราะมกจ ๕ อยาง ดวยอานาจแหงวมงสทธบาท ปญญนทรย ปญญาพละ ธมมวจยสมโพชฌงค และสมมาทฏฐ ฯ ศรทธาม ๒ ฐาน


เพราะมกจ ๒ อยาง ดวยอานาจแหงสมธนทรย และสทธาพละ ฯ น เปนวภาคอนประเสรฐ คอยอดเยยม แหงธรรม ๓๗ อนสงสด คอ วเศษสด เพราะเปนฝายแหงธรรมเครองตรสร ฯ ธรรม ๓๗ ทงหมด มในโลกตตรจตทง ๘ ดวง ฯ บางทไมมสงกปปะและปต คอบางทม ไมได เพราะสงกปปะไมเกดในจตทประกอบดวยฌานมทตยฌานเปนตน และเพราะปตไมเกดในจตทประกอบดวยจตตถฌาน และปญจมฌาน ฯ แมในโลกยจต โพธปกขยธรรมบางเหลากมไดในโลกยจตบางดวง เปนอยาง ๆ ไป ไมมในโลกยจตบางดวง ตามสมควรแกการประกอบ คอตามอานาจทเหมาะสมแกกจนน ๆ ในเวลาวสทธ ๖ มสลวสทธ เปนตนเปนไป ฯ [อธบายขนธ ๕] สภาคธรรม (ธรรมทมสวนเหมอนกน) นน ๆ ซงแตกตางกน ดวยความตางแหงกาลมอดตกาล อนาคตกาล และปจจบนกาลเปนตน ชอวาขนธ เพราะอรรถคอกองรวมในทเดยวกน ฯ เพราะเหตนน พระผมพระภาคจงตรสคาเปนตนวา บณฑตรวมยอมรปนนเขาในท เดยวกน เรยกกองนวา รปขนธ ฯ แตขนธเหลานนน พระผม- พระภาคตรสไวเพยง ๕ อยางเทานน ดวยอานาจการกาหนดหมายวา ภาชนะ โภชนะ กบขาว พอครว และผบรโภค เพราะฉะนน ทานอาจารยจง กลาวคาวา รปกขนโธ เปนอาท ฯ จรงอย รปตงอยในฐานะคลาย กบภาชนะ เพราะเปนทอาศยแหงเวทนา ฯ เวทนาตงอยในฐานะ


คลายกบโภชนะ เพราะเปนของจะพงกน ฯ สญญาตงอยในฐานะคลาย กบกบขาว เพราะเปนเหตแหงการไดอสสาทะดวยเวทนา ฯ สงขาร ตงอยในฐานะเหมอนพอครว เพราะปรงแตง คอเพราะยวนใจใหยนด ฯ วญญาณตงอยในฐานะเหมอนผบรโภค เพราะเขาไปบรโภค (อารมณ) ฯ กดวยคาเพยงเทาน สาเรจความทประสงคแลว เพราะฉะนน พระผ มพระภาคจงตรสขนธไวเพยง ๕ เทานน ฯ นแลเปนเหตแมในลาดบ แหงเทศนา (การแสดง) เพราะทรงมพระประสงคจะแสดงตามลาดบ แหงภาชนะ โภชนะ พยญชนะ ภญชกะ และภญชตา (ทกนขาว กบขาว พอครว และผกน) ฯ [อธบายอปทานขนธ] ขนธทเปนอารมณแกอปาทาน ชอวาอปาทานขนธ แต ขนธมรปเปนตนนน ททรงถอเอาโดยความเปนอารมณแหงอปาทาน ม ๕ เหมอนกน เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาวคาวา รปปาทาก- ขนโธ เปนอาท ฯ จรงอย เพอสงเคราะหธรรมทมสวนเหมอนกน ทงหมดเขาดวยกน ธรรมมอาสวะทงไมมอาสวะ พระผมพระภาค กทรงแสดงวา ปญจขนธ โดยไมตางกน ฯ แตเพอแสดงธรรม ทเปนภมแหงวปสสนา ธรรมทมอาสวะเทานน ทรงแสดงวาอปาทาน- ขนธ ฯ เหมอนอยางวา บรรดาธรรมมรปเปนตนน ธรรมมเวทนา เปนตน มอาสวะกม ไมมอาสวะกมฉนใด รปจะเปนฉนนนหามได เพราะเปนกามาวจรอยางเดยว ฯ แตบณฑตพงเหนรปนนททรงแสดง ไวในขนธทงหลาย ดวยอานาจแหงราสของธรรมทมสวนเหมอนกน


สวนรปททรงแสดงไวในอปาทานกขนธ โดยเปนทตงแหงอปาทาน และโดยอานาจแหงราส ฯ [อธบายอายตนะ] จตและเจตสกมทวารและอารมณนน ๆ ยอมสบตอ คอยอม พากเพยร ไดแกยอมพยายามโดยกจนน ๆ ทจกษและรปเปนตนน เพราะฉะนน จกขและรปเปนตนน จงชอวาอายตนะ อนง จกษ และรปเปนตนน ยอมแผ คอขยาย ธรรมเหลานน ซงเปนสงทมา ดาเนนกจใหกวางขวางออกไป อนง จกษและรปเปนตนน ยอมนา สงขารทกขทยดยาวไป คอใหดาเนนตอไป เพราะฉะนน จกษและรป เปนตนน จงชอวาอายตนะ อนง ชอวาอายตนะ กเพราะอรรถวา เปนเหตแหงวญญาณมจกขวญญาณเปนตน ฯ อกนยหนง ทางโลก สถานทอยอาศย บอเกด ทประชม และทเกด เขากเรยกกนวา อายตนะ ฯ เพราะฉะนน จกษเปนตน แมเหลาน ชอวาอายตนะ เพราะเปนสถานทอยอาศยแหงวญญาณมจกขวญญาณเปนตน ซงเปนไป ในทวารนน ๆ และมอารมณนน ๆ เพราะเปนสถานบอเกดแหงจกข- วญญาณเปนตนนนนนแล ซงเปนไปอยโดยดาษอน เพราะเปนสถานท ประชมแหงจกขวญญาณเปนตน ซงประชมกนตามทวารและอาลมพนะ และเพราะเปนสถานทเกดของจกขวญญาณเปนตนนน ซงเกดอยในทวาร และอาลมพนะนนนนแล ฯ แตอายตนะเหลานนม ๑๒ อยาง คอ อายตนะทเปนภายใน ซงเปนทวารม ๖ อยาง ทเปนภายนอก ซงเปนอารมณ ม ๖ อยาง เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาวคาม


อาทวา จกขวายตน ฯ จกษนนดวย เปนอายตนะดวย เพราะฉะนน จงชอวาจกขวายตนะ ฯ แมในบททเหลอ กมวเคราะหอยางน ฯ [อธบายการแสดงลาดบอายตนะ] บรรดาอายตนะ ๑๒ เหลานน ในพวกอายตนะภายใน จกขวา- ยตนะแจมชด เพราะมอารมณเปนสนทสสนะและสปปฏฆะ (เหนได และกระทบได) เพราะฉะนน จกขวายตนะนน พระผมพระภาค จงทรงยกขนไวกอน ฯ ทรงยกอายตนะนอกน ซงมอารมณเปน อนทสสนะและสปปฏฆะ (เหนไมไดแตถกตองได) ขนไวในลาดบ แหงจกขวายตนะนน ฯ ในพวกอายตนะ (มโสตายตนะเปนตน) แมนน โสตายตนะ พระผมพระภาคตรสไวในลาดบแหงจกขวายตนะ โดยรบ อารมณซงยงไมมาถงไดเหมอนกน ฯ บรรดาอายตนะ ๔ มฆานายตนะ เปนตนนอกน ฆานายตนะตรสไวกอน เพราะมความสามารถรบ อารมณไดเรวกวา ฯ จรงอย กลนของโภชนะเปนตน เพยงแต วางไวขางหนา กกระทบทฆานะไดโดยฟงไปตามลม ฯ แตตรส ชวหายตนะไวในลาดบแหงฆานายตนะนน โดยเปนไปเฉพาะทเฉพาะ แหงเพยงเอกเทศเหมอนกน ฯ ในลาดบนนจงตรสกายายตนะซงเปนไป ทวกายทกแหง ฯ ตอจากนนตรสมานตนะซงสามารถรบอารมณของ อายตนะทง ๕ มจกษเปนตนได ฯ แตพระผมพระภาคตรสอายตนะ ภายนอกมรปายตนะเปนตน ซงเปนอามรณแหงอายตนะนน ๆ ตาม ลาดบแหงอายตนะภายในมจกขวายตนะเปนตน ตามทกลาวแลว ฯ


[อธบายธาต ๑๘] ธรรมทงหลายทชอวาธาต เพราะอรรถวา ทรงสภาพของตนไว ฯ อกอยางหนง ธรรมชาตทชอวาธาต เพราะอรรถวา ทรงไวซง สงสารทกขเปนอเนกประการ ตามสมควรแกการสมภพ อนง ชอวา ธาต เพราะอรรถวา อนสตวทรงไว คอธารไว ดจภาระอนชนผนา ภาระไปทรงไวฉะนน อนง ชอวาธาต เพราะอรรถวา เปนเพยงทรง ทกขไวเทานน เพราะไมเปนไปในอานาจ อนง ชอวาธาต เพราะ อรรถวา เปนเหตใหสตวเสวยสงสารทกข อนง ชอวาธาต เพราะ อรรถวา เปนทตงอย คอดารงอยแหงทกขมประการอยางนน อนง ชอวาธาต เพราะอรรถวา เปนสวนแหงธรรมทควรร ดจธาตสวนยอม แหงสรระมรสและโลหตเปนตน และดจธาตสวยยอมแหงวตถเกดแตศลา (หรอสวนยอมของศลา) มหรดาลและมโนศลาเปนตน๑ ฯ สมดง ททานอาจารยทงหลายกลาวไววา ธรรมชาตทบณฑตนบวาธาต เพราะอรรถ วา ทรงไวซงสงสารทกข อนง การทรง สงสารทกขไวกนบวาธาต อนง เพราะ อรรถวา อนหมสตวทรงไว อนง เพราะ อรรถวา เปนเหตใหหมสตวเสวยสงสาร- ทกข อกอยางหนง เพราะอรรถวา เปนท ตงอยแหงสงสารทกข อนง เพราะอรรถวา ๑. พงเทยบกบ สมโมหวโนทน ตอนธาตวภงคนทเทสวา ยถา จ โลกเก วจตตา หรตาล- มโนสลาทโย สลาวยวา ธาตโยต วจจนต เอวเมตาป ธาตโย วย ธาตโย ฯ


เปนดจธาตสวนยอมของสรระ และวตถ เกดแตศลา ฯ กธาตเหลานน พระผมพระภาคทางแจกนายตนะออกไปเปน ๗ ประการ ดวยอานาจแหงวญญาณธาตทง ๗ แลวจงตรสไว ๑๘ อยาง รวมกบอายตนะ ๑๑ ทเหลอ เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาวคาวา จกขธาต เปนตน ฯ เหตของลาดบ (แหงการแสดงธาต ๕ มจกขธาต เปนตน) บณฑตพงทราบตามนยทกลาวแลว (ในอายตนะ) ฯ [อธบายอรยสจ ๔] ธรรมชาตมทกขเปนตน ชอวาอรยะ เพราะกระทาความเปน อรยะ ชอวาสจจะ เพราะเปนของแท เพราะฉะนน จงชอวาอรยสจ ฯ แทจรง สจจะเหลาน ยอมทาพระอรยบคคล ๘ จาพวก คอ พระผปฏบต เพอผล (ผตงอยในมรรค) ๔ และพระผตงอยในผล ๔ ใหสาเรจ เพราะเมอไมมการตรสรสจจะ พระอรยบคคลเหลานน กไมเขาถงความ เปนพระอรยะ และเพราะเมอมการตรสรสจจะนน พระอรยบคคล เหลานน จงเขาถงความเปนพระอรยะนนไดแนนอน ฯ กภาวะททกข สมทย นโรธ และมรรคเทานน เปนธรรมชาตบบคน แดนเกดกอน ธรรมชาตสลดออก และเปนธรรมชาตนาออก ตามลาดบ สวนธรรม เหลาอนจะเปนธรรมชาตบบคนเปนตนไมไดเลย แตทกขเปนตนจะไม เปนธรรมชาตบบคนเปนตนไมม เพราะฉะนน ทกขเปนตนเหลานจงชอ วาเปนของแท ตามลกษณะ กลาวคอความบบคนเปนตน อนไมมใน ธรรมเหลาอน แตแพรกระจายไปในธรรมมทกขเปนตนนน ฯ เพราะ-


ฉะนน ทานโบราณจารยจงไดกลาวไววา ธรรม ๔ ประการมทกขเปนตน ใหสาเรจ พระอรยบคคล ๔ จาพวก ผกาลงตด มลทน และพระอรยบคคล ๔ จาพวก ผสนโทษแลว ตามสมควรแกการตรสร เพราะความบบคนเปนตน จะหาไมได ในธรรมอน นอกจากทกขเปนตนเหลาน ความททกขเปนตนเหลาน จะไมบบคน เปนตนกหาไมได เพราะฉะนนแล ทกข เปนตนเหลาน จงชอวาเปนของจรงแท ฯ อกอยางหนง ของจรงของพระอรยเจา ชอวาอรยสจ เพราะ ทานจะตองตรสร ฯ หรอของจรงของพระอรยะ คอของพระสมมา- สมพทธเจา เพราะพระองคทรงแสดงไว เพราะฉะนน จงชอวา อรยสจ ฯ แตอรยสจนน ม ๔ อยาง ดวยอานาจแหงผล และเหตท เศราหมอง และไมเศราหมอง (ดวยอานาจแหงผลทเศราหมอง ๑ เหตทเศราหมอง ๑ ผลทไมเศราหมอง ๑ เหตทไมเศราหมอง ๑ ) เพราะเหตนน ทานอาจารยจงไดกลาวคามอาทวา จตตาร อรยสจจาน ดงน ฯ พงทราบวนจฉนในบทวา ทกข เปนตนนน สจจะท ๑ ชอวา ทกข เพราะเปนของทบณฑตเกลยด และเพราะเปนของวางเปลา ฯ สจจะท ๒ ชอวาสมทย โดยเปนเครองหมายของความเกดทกข ใน


เมอมการตงลงแหงปจจยมกรรมเปนตน เพราะกระทาวเคราะหวา ทกข ยอมเกด จากตณหาน ฯ เหตเกดแหงทกข ชอวาทกขสมทย ฯ ทชอวา ทกขนโรธ เพราะอรรถวา เปนท หรอเปนเครองดบคอความไมเกด ขนแหงทกข ฯ ธรรมชาตทชอวาทกขนโรธคามนปฏปทา เพราะอรรถวา ถงความดบทกข และเปนเหตดาเนนไปสดบความดบทกขนน ฯ [อธบายปกณณกธรรม] ธรรม ๖๙ อยาง ดวยอานาจแหงเจตสก (๕๒) สขมรป ๑๖ และนพพาน ๑ ยอมถงการนบวา ธมมายตนะ ในจาพวกอายตนะ และวา ธมมธาต ในจาพวกธาต ฯ คาวา เสสา เจตสก ไดแก เจตสก ๕๐ ทเหลอจากเวทนาและสญญา ฯ ถามวา กเพราะเหตไร พระผมพระภาคจงทรงแยกเวทนาและสญญาไวแผนกหนง ฯ แกวา เพราะ (เวทนา) เปนความยนดในวฏฏธรรมและ (สญญา) เปน อปกรณเกอหนนความยนดนน ฯ จรงอย เวทนาเปนไปดวยอานาจ คอความยนดในธรรมทมภม ๓ ฯ และเวทนานนมความเปนไปโดย อาการยนดนน ดวยอานาจแหงความสาคญผดวางาม ในของทไมงาม เปนตน ฉะนน สญญาจงเปนอปกรณแกความยนดนน ฯ เพราะเหต นน พระผมพระภาคจงทรงแสดงแยกเวทนาและสญญานนไวไวตางหาก เพราะเปนเหตทเปนประธานแหงสงสาร ฉะนแล ฯ สมจรงดงคาททาน อาจารยกลาวไววา เพอแยกแสดงสวนทยนดในวฏฏธรรม และสวนทคอยสงเสรมสวนทยนดนนตาง


หาก พระผมพระภาคอจาจงทรงยกขนธ ๒ ขน แสดงไว ฯ ทานอาจารยทาไวในใจวา กพระนพพาน พระผมพระภาค ทรงสงเคราะหลงในอายตนะและธาต มใชหรอ ? เพราะเหตไร จงไม สงเคราะหลงในขนธ จงไดกลาวคาเปนอาทวา เภทาภาเวน ดงน ฯ เพราะวา การบญญตวาขนธ โดยอรรถคอความประชมกนแหงธรรม ทงหลายทแตกตางกน โดยความตางแหงกาลมอดตกาลเปนตน เพราะ- ฉะนน พระนพพานจงนอกไป อธบายวา พนไปจากการ สงเคราะหเขาในขนธ เพราะไมมการแยกประเภท ฯ อายตนะม ๑๒ โดยความตางแหงทวาร ๖ และอารมณมจานวนเทานนเหมอนกน ฯ ธาตม ๑๘ โดยปรยาย คอโดยลาดบแหงทวาร ๖ อารมณ ๖ และ วญญาณซงมจานวนเทานนเหมอนกน อนอาศยทวารและอารมณทง ๒ อยางนนเกด ฯ วฏฏะนม ๓ กม เพราะฉะนน จงชอวาตภมะ ตภมะนนแหละ เปนเตภมกะ ฯ ทชอวาวฏฏะ เพราะอรรถวา เปนทเปนไปแหงกรรม และผลแหงกรรมนน ฯ บทวา ตณหา ไดแก ตณหา ๓ อยาง ดวยอานาจกามตณหาเปนตน , ตณหาอก ๑๘ อยาง ดวยอานาจอารมณ ๖, ตณหา ๕๔ อยาง ดวยอานาจอดตกาล อนาคตกาล และปจจบน- กาล, และตณหา ๑๐๘ ชนด ดวยอานาจทเปนภายในและภายนอก ฯ ถามวา กเพราะเหตไร เมอมธรรมเปนเหตแหงทกขแมอยางอน ตณหาเทานน พระผมพระภาคเจาตรสวาสมทย ฯ แกวา เพราะเปนเหต


ทเปนประธาน ฯ จรงอย ตณหาเปนเหตพเศษแหงทกข เพราะเปน เหตแหงความวจตรของกรรม เพราะเขาถงความเปนสหายของกรรม และเพราะเปนเหตนานปการแหงทกข ฉะนและ ฯ ในบทวา มคโค บณฑตพงประกอบมคคศพทอกวา มรรคทกลาวโดยชอวานโรธคามน- ปฏปทา ทานเรยกวา โลกตตรมรรค ฯ ธรรมเหลาน คอ ธรรมมผสสะเปนตนทประกอบดวยมรรค คอ ทสมปยตดวยมรรคทเหลอนอกจากมรรคมองค ๘ และผลพรอมดวย ธรรมทสมปยต พนไป คอนอกไปจากสจจะ ๔ โดยนปปรยาย ฯ แตโดย ปรยาย เพราะเหตททานกลาวคาวา มคคงค มคคปรยาปนน ไว แมในนเทศแหงอญญาตาวนทรย ในบรรดาผลธรรมจงอาจทาการ สงเคราะหสมมาทฏฐเปนตน ลงในมรรคสจ และธรรมทสมปยตดวย มรรคผลนอกนลงในทกขสจ โดยเปนสงสารทกขเหมอนกน ฯ จรงอย เมอมการสงเคราะหอยางน แมความทสจจเทศนา เปนสพพสงคาหกา (คอสงเคราะหธรรมทงปวง) กเกดขนได ฯ ถามวา กเพราะเหตไร ทานอาจารยจงกลาวธรรมมขนธเปนตนเหลานนไวเปนอนมาก ฯ แกวา เพราะธรรมทงหลาย แมพระผมพระภาคกทรงแสดงไวมากอยางนน เหมอนกน ฯ ถามวา เพราะเหตไรแมพระผมพระภาคจงทรงแสดง ธรรมไวเปนอนมากอยางนน ฯ แกวา เพราะทรงพระประสงคความ อนเคราะหสตว ๓ เหลา ฯ จรงอย สตวม ๓ เหลา ดวยอานาจความ หลงงมงายในนาม ๑ ในรป ๑ และในนามและรปทง ๒ นน ๑ ดวย อานาจแหงอนทรยแกกลา ๑ ไมแกกลานก ๑ ออน ๑ และดวย


อานาจแหงความชอบคายอ ๑ ชอบคาปานกลาง๑ ชอบคาพสดาร ๑ ฯ บรรดาสตว ๓ จาพวกเหลานน สตวผงมงายในนาม จะรจกขนธได เพราะแจกนามไว ๔ อยางในขนธนน ฯ สตวผงมงายในนามและรปทง ๒ อายตนะได เพราะแจกรปไว ๑๑ ทงกง ฯ สตวผงมงายในนามและรปทง ๒ จะรจกธาตได เพราะแจกนามและรปแมทง ๒ ไวในจาพวกธาตนนโดย พสดาร ฯ อนง บณฑตพงประกอบคาวา สตวผมอนทรยแกกลา และ ชอบคายอ รจกขนธ ดงนเปนตน ฯ แตบณฑตควรเหนวาธรรมชาต มขนธเปนตนทง ๓ นนน นามาซงอปการะประจกษชดตามอานาจแหง ปวต (ทกขสจ) นวต (นพพาน) และเหตของทง ๒ นน (คอ ของปวตเหต ไดแกสมทยสจ และของนวตเหต ไดแกมรรคสจ) มใชโดยประการอน เพราะฉะนน สตวทงหลายจงเขาใจสจจะได๑ ฯ พรรณนาความปรเฉทท ๗ แหงอภธมมตถสงคหฎกา ชอวาอภธมมตถวภาวน จบดวยประการฉะน ฯ ๑. แตนยมณสารมญชสาแกวา พระองคตรสเทศนาสจจะ เพอทรงแสดงเวไนย ฯ


อภธมมตถสงคบาลแปล ปรเฉทท ๘ (ชอปจจยสงคหวภาค) [สงคหคาถา] บดน ขาพเจากลาววภาค แหงธรรม ทงหลาย ทเปนปจจย แกสงขตธรรม ทงหลาย โดยอาการทเปนได ในปรเฉท ท ๘ น ตามสมควร ฯ พงทราบปจจยสงคหะ (การสงเคราะหปจจย) ๒ อยาง คอ ปฏจจสมปบาทนย ๑ ปฏฐานนย ๑ ฯ บรรดานยทง ๒ นน นยททาน กาหนดโดยมาตรวาอาการ คอภาวะแหงธรรมทมปกตเกดขนโดยเปน ปจจยธรรมนน ๆ เรยกวา ปฏจจสมปบาทนย ฯ สวนทเรยกวาปฏฐาน- นย กเพราะปรารภฐตคอปจจยทตางออกไป ฯ แตทานอาจารยทงหลาย อธบายทง ๒ นยใหพสดารระคนปนกนไป ฯ ในนยทง ๒ นน นย อยางนวา เพราะอวชชาเปนปจจยจงเกดสงขาร เพราะสงขารเปนปจจย จงเกดวญญาณ เพราะวญญาณเปนปจจยจงเกดนามรป เพราะนามรป * พระอรยเมธ ปจจบนเปนพระธรรมบณฑต (มานต ถาวโร ป. ธ. ๙ ) วดสมพนธวงศ พระนคร แปล.


เปนปจจยเกดสฬายตนะ เพราะสฬายตนะเปนปจจยจงเกดผสสะ เพราะผสสะเปนปจจยจงเกดเวทนา เพราะเวทนาเปนปจจยจงเกดตณหา เพราะตณหาเปนปจจยจงเกดอปาทาน เพราะอปาทานเปนปจจยจงเกด ภพ เพราะภพเปนปจจยจงเกดชาต เพราะชาตเปนปจจยจงเกดมชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส, กองทกขทงสนน ยอมเกดขนดวยอาการอยางน ดงน ชอวาปฏจจสมปบาทนย ในอธการ แหงปจจยสงคหะน ฯ ในปฏจจสมปบาทนยนน บณฑตพงทราบอทธา ๓ องค ๑๒, อาการ ๒๐, สนธ ๓, สงเขป ๔, วฏฏะ ๓, และมล ๒ ฯ พงทราบ อยางไร ? พงทราบอยางน อทธา ๓ คอ อวชชาและสงขาร เปนอต- ตทธา (อดตกาล) ชาต ชรา และมรณะ เปนอนาคตทธา (อนาคต- กาล) องคทง ๘ ในทามกลาง เปนปจจปนนทธา (ปจจบนกาล) ฯ องค ๑๒ คอ อวชชา สงขาร วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทาน ภพ ชาต ชรา มรณะ ฯ กคาวาโสกะเปนตน ในปฏจจสมปบาทนยน เปนการแสดงผลทไหลออกมา (จากชาต) ฯ แตในปฏจจสมปบาทนยน ทงตณหา อปาทาย และภพ ยอมเปน อนทานถอเอาแลวดวยศพทวา อวชชาและสงขาร , อนง อวชชา และสงขาร ทานกถอเอาดวยศพทวา ตณหา อปาทานและภพ และ ผล ๕ อยาง มวญญาณเปนตน ทานกถอเอาศพทวา ชาต ชราและ มรณะเชนเดยวกน เพราะทาอธบายอยางน ทานจงกลาววา


[สงคหคาถา] ในอดตกาล มเหตอย ๕ อยาง ในปจจบน - กาล มผลอย ๕ อยาง ในปจจบนกาล มเหตอย ๕ อยาง ในอนาคตกาล มผลอย ๕ อยาง ดงน ฯ อาการม ๒๐ สนธม ๓ และสงเขปม ๔ ฯ พงทราบวฏฏะ ๓ คอ อวชชา ตณหา อปาทาย เปนกเลสวฏ ๑ เอกเทศแหงภพ กลาวคอกมมภพและสงขาร เปนภมมวฏ ๑ เอกเทศแหงภพกลาวคอ อปบตภพ และธรรมทงหลายทเหลอ เปนวปากวฏ ๑ ฯ และพงทราบ มล ๒ ดวยอานาจแหงอวชชาและตณหา ฯ [สงคหคาถา] กเพราะธรรมอนเปนมลเหลานนนนแล ดบ วฏฏะทเปนไปในภมทง ๓ จงดบ และเพราะอาสวะเกด อวชชายอมเจรญยง แกเหลาสตวผถกลมสลบคอ ชรา และ มรณะบบคนเนอง ๆ ฯ พระสมมาสม- พทธเจาผเปนมหามน ทรงบญญตวฏฏะ อนเปนไปในภมทง ๓ ทหมนไปไมขาด สาย ไมมจดเรมตนอยางน วาปฏจจ- สมปบาท ดวยประการฉะน ฯ


นยอยางนวา เหตปจจย อารมมณปจจย อธปตปจจย อนนตร- ปจจย สมนนตรปจจย สหชาตปจจย อญญมญญปจจย นสสยปจจย อปนสสยปจจย ปเรชาตปจจย ปจฉาชาตปจจย อาเสวนปจจย กมม- ปจจย วปากปจจย อาหารปจจย อนทรยปจจย ฌานปจจย มคคปจจย สมปยตตปจจย วปปยตตปจจย อตถปจจย นตถปจจย วคตปจจย อวคตปจจย ดงน ชอวาปฏฐานนย ในอธการแหงปจจยสงคหะน ฯ ในปฏฐานนยนน ฯ [สงคหถาถา] ปจจยทงหลาย ม ๖ อยาง คอ สวนนาม เปนปจจยแกนาม โดยอาการ ๖ อยาง ๑ เปนปจจยแกนามและรป ๕ อยาง ๑ กลบ เปนปจจยแกรปอกอยางเดยว ๑ และรป เปนปจจยแกนามอยางเดยว ๑ ฯ บญญต นามและรปเปนปจจยแกนาม ๒ อยาง ๑ นามรปทง ๒ เปนปจจยแกนามรปทง ๒ ๙ อยาง ๑, คออยางไร ฯ คออยางน นามเปนปจจยเฉพาะแกนามเทานน ๖อยาง คอธรรมทงหลาย คอจตและเจตสกทดบไปไมมระหวาง เปนปจจยแกธรรมคอจตและเจต- สก ซงเปนปจจบน ดวยสามารถแหงอนนตรปจจย สมนนตรปจจย นตถปจจย และวคตปจจย, ชวนะกอน ๆ เปนปจจยแกชวนะหลง ๆ ดวยสามารถแหงอาเสวนปจจย, ธรรมทงหลายคอจตและเจตสก ซงเกด


รวมกน เปนปจจยแกกนและกน ดวยสามารถแหงสมปยตตปจจย ๑ ฯ นามยอมเปนปจจยแกนามรป ๕ อยาง คอ เหต องคฌาน และองค มรรคเปนปจจยแกนามรปทเกดรวมกน ดวยอานาจแหงเหตปจจยเปนตน, เจตนาทเกดรวมกน เปนปจจยแกนามรปทเกดรวมกน เจตนาทเกดตาง ขณะกน เปนปจจยแกนามรปทเกดเพราะกรรม ดวยอานาจแหงกมม- ปจจย วบากขนธเปนปจจยแกกนและกน และแกรปทเกดรวมกน ดวยอานาจแหงวปากปจจย ๑ ฯ นามยอมเปนปจจยแกรปเพยงอยางเดยว คอ ธรรมทงหลาย คอจตและเจตสก ซงเกดภายหลง เปนปจจย แกกายน ซงเกดกอนดวยอานาจแหงปจฉาชาตปจจย ๑ ฯ รปยอมเปน ปจจยแกนามเพยงอยางเดยว คอ วตถ ๖ เปนปจจยแกวญญาณธาตทง ๗ ในปวตกาล และอาลมพนะ (อารมณ) ทง ๕ เปนปจจยแกปญจ- วญญาณวถ ดวยอานาจแหงปเรชาตปจจย ๑ ฯ บญญต นามและรป ยอมเปนปจจยแกนามนนแหละ ม ๒ อยาง คอดวยอานาจอารมมณปจจย และอปนสสยปจจย ฯ ในปจจย ๒ นน อารมณม ๖ อยาง ดวยสามารถแหงรปารมณเปนตน ฯ สวนอปนสสย- ปจจยม ๓ อยาง คอ อารมมณปนสสย ๑ อนนตรปนสสย ๑ ปกตปนสสย ๑ ฯ บรรดาอปนสย ๓ อยางนน อารมณนนเองทจตเจตสกทาใหหนกแนน ชอวาอารมมณปนสสย ๓ อยางนน อารมณนนเองทจตเจตสกทดบไปไมขาด ระยะ ชอวาอนนตรปนสสย ฯ สวนปกตปนสสยมมากอยาง คอ ธรรม ทงหลาย (ทงทเปนภายในและภายนอก) มราคะและศรทธาเปนตน ๑ สขและทกข ๑ บคคล ๑ โภชนะ ๑ ฤด ๑ เสนาสนะ ๑ ยอม เปนปจจยแกธรรมทงหลายมกศลธรรมเปนตน ซงเปนผลแหงกรรมทง


ภายในและภายนอกตามสมควร ฯ นามรปยอมเปนปจจยแกนามรปโดย อาการ ๙ อยางตามสมควร คอ ดวยอานาจแหงอธปตปจจย สหชาต- ปจจย อญญมญญปจจย นสสยปจจย อาหารปจจย อนทรยปจจย วปปยตตปจจย อตถปจจย และอวคตปจจย ฯ บรรดาปจจยเหลานน อธปตปจจยม ๒ อยางคอ อาลมพนะ ทจตเจตสกทาใหหนกแนน เปนปจจยแกนาม ดวยอานาจแหงอาลม- พนาธปตปจจย ๑ สหชาตาธปตแมทง ๔ อยาง เปนปจจยแกนามรป ทเกดรวมกน ดวยอานาจแหงสหชาตาธปตปจจย ๑ ฯ สหชาตปจจย ม ๓ อยาง คอ ธรรมทงหลาย คอจตและเจตสกเปนปจจยแกกนและกน และแกรปทเกดรวม ๑ มหาภตรปเปนปจจยแกกนและกน และแก อปาทายรป ๑ ในขณะปฏสนธ วตถและวบากเปนปจจยแกกนและกน ๑ ฯ อญญมญญปจจยม ๓ อยาง คอ ธรรมทงหลาย คอจตและเจตสกเปน ปจจยแกกนและกน ๑ มหาภตรปเปนปจจยแกกนและกน ๑ ในขณะ ปฏสนธ วตถและวบากเปนปจจยแกกนและกน ๑ ฯ นสสยปจจย ม ๓ อยาง คอ ธรรมทงหลาย คอจตและเจตสกเปนปจจยแกกน และกน และแกรปทเกดรวมกน ๑, มหาภตรปเปนปจจยแกกนและกน และแกอปาทายรป ๑, วตถ ๖ เปนปจจยแกกายน ๑ อาหาร ทไมมรปเปนปจจยแกนามรปทเกดรวมกน ๑ ฯ อนทรยปจจย ๓ อยาง คอ ปสาทรปทง ๕ เปนปจจยแกวญญาณทงหา ๑ ชวตนทรย เปนปจจยแกอปาทนนกรป ๑ อนทรยทไมมรปเปนปจจยแกนามรปท เกดรวมกน ๑ ฯ วปปยตตปจจยม ๓ อยาง คอ ในขณะกาวลง (สปฏสนธ)


วตถยอมเปนปจจยแกวบาก ดวยอานาจแหงสหชาตปจจย (และ) ธรรมทงหลาย คอจตและเจตสกเปนปจจยแกรปทเกดรวมกน ดวย อานาจสหชาตปจจย ๑ ธรรมทงหลาย คอจตและเจตสกซงเกดภายหลง เปนปจจยแกกายนทเกดกอน ดวยอานาจแหงปจฉาชาตปจจย ๑ วตถ ๖ เปนปจจยแกวญญาณธาตทง ๗ ในปวตกาล ดวยอานาจปเรชาตปจจย ๑ ฯ อตถปจจยม ๕ อยาง คอ [สงคหคาถา] สหชาตปจจย ๑ ปเรชาตปจจย ๑ ปจฉา- ชาตปจจย ๑ กวฬงการาหาร ๑ รปชว- ตนทรย ๑ โดยประการทงปวง ฉะนและ ฯ อวคตปจจยเหมอนกน (คอม ๕ อยางเหมอนอตถปจจย) ฯ ก ปจจยแมทงหมด ยอมถงการประมวลลงในอารมมณปจจย อปนสสย- ปจจย กมมปจจยและอตถปจจย ฯ กในปฏฐานนยน คาวาสหชาตรป บณฑตพงทราบวา มอย ๒ อยาง แมโดยประการทงหมด ดวยอานาจ แหงรปทมจตเปนสมฏฐาน ในปวตกาล ๑ กตตตารปในปฏสนธกาล ๑ ฯ [สงคหคาถา] ธรรมทงหลาย มกาล ๓ และพนจากกาล เปนภายในและภายนอก เปนสงขตะและ เปนอสงขตะดวยตามกาเนด ฉะน ตงอย โดยอาการ ๓ อยาง ดวยอานาจแหง บญญต ๑ นาม ๑ รป ๑ ชอวาปจจย ๒๔


ในคมภรปฏฐาน โดยประการทงปวง ฯ บรรดาบญญต นามและรปเหลานน รปธรรม ทานเรยกวา รปขนธ ธรรมชาต ๕ อยาง คอ อรปขนธ ๔ กลาวคอจตเจตสก และ นพพาน ทานเรยกวาอรป และวานาม ฯ ธรรมชาตทเหลอจากนน ทานเรยกวาบญญต ฯ กบญญตนนมอย ๒ อยาง คอ ปญญาปยตตา- บญญต (การแตงตงเพราะตองการรความหมาย) ๑ ปญญาปนโต- บญญต (การแตงตงโดยใหรอรรถตามเสยง) ๑ ฯ คออยางไร ฯ คอ บญญตวาแผนดนและภเขาเปนตน ทแตงตงกนโดยประการนน ๆ เทยบ เคยงอาการคอความเปลยนแปลงของภตนน ๆ ชอสนตานบญญต ๑ ฯ บญญตเปนตนวา รถและเกวยน หมายถงอาการ คอความประชม แหงสมภาระ ชอสมหบญญต ๑ ฯ บญญตเปนตนวา ทศ กาล หมายถงขนธปญจก ชอสมมตบญญต ๑ ฯ บญญตเปนตนวา ทศ กาล หมายถงความหมนเวยนของพระจนทรเปนตน ชอทสาบญญต ๑ ฯ บญญตเปนตนวา หลม ถา หมายถงอาการทมหาภตรปไมจดถงกน ชออากาสบญญต ๑ ฯ และบญญตเปนตนวา กสณนมต หมายถงภต- นมตนน ๆ และอาการพเศษของภาวนา ชอวานมตตบญญต ๑ ฯ กบญญตทมความแตกตางกนดงทกลาวมาแลว ดวยประการอยางน แม จะไมมอยโดยปรมตถ กเปนอารมณแหงจตตปบาทโดยอาการคอเงา ของอรรถ ถกกาหนดหมายโดยอาการนน ๆ และเทยบเคยงคอเปรยบ เทยบ ไดแกทาอาการมสณฐานเปนตนนน ๆ ใหเปนเหตกลาวกน เขาใจกน เรยกรองกน ใหรความหมายกน เพราะฉะนน ทานจง เรยกวาบญญต ฯ บญญตน ชอวาปญญาปยตตาบญญต (การแตงตง


เพราะตองการใหรความหมาย) ฯ สวนปญญาปนโตบญญต ทานแสดง โดยชอมนามและนามกรรมเปนตน ฯ นามบญญตนนม ๖ อยาง คอ วชชมานบญญต (แตงตงสงทมอย) ๑ อวชชามานบญญต (แตงตง สงทไมมอย) ๑ วชชามาเนนอวชชามานบญญต (แตงตงสงไมมกบสง ทม) ๑ อวชชามาเนนวชชามานบญญต (แตงตงสงทมกบสงไมม) ๑ วชชามาเนนวชชมานบญญต (แตงตงสงทมกบสงทม) ๑ อวชชามาเนน- อวชชมานบญญต (แตงตงสงทไมมกบสงทม) ๑ ฯ กบรรดาบญญต ๖ นน ในเวลาใด บณฑตทงหลายแตงตง (ประกาศ) รป เวทนา เปนตน ซงมอยโดยปรมตถ ดวยบญญตน ในเวลานน บญญตน ทานเรยกวา วชชมานบญญต ฯ แตในเวลาใด บณฑตแตงตง (ประกาศ) แผนดน ภเขา เปนตน ซงไมมอยโดยปรมตถ ดวยบญญต ฯ สวนบญญตทเหลอ นน บญญตน ทานเรยกวาอวชชมานบญญตทง ๒ วา ผม บณฑตพงทราบดวยอานาจแหงการผสมกนของบญญตทง ๒ วา ผม อภญญา ๖ เสยงของหญง จกขวญญาณ และวา โอรสของพระราชา ตามลาดบ ฯ [สงคาคาถา] อรรถทงหลาย ทเปนอารมณแหงมโน- ทวาร ซงเกดขนในลาดบแหงความเปน ไปของโสตวญญาณวถ โดยกระแสเสยง ทางวาจา พนจากการรชอนน บณฑตยอม รไดโดยกระแสแหงนามบญญตใด นาม -


บญญตนน กพงทราบวา เปนบญญต หมาย ความตามขอสงเกตของชาวโลก ฉะนแล ฯ ปรเฉทท ๘ ชอปจจยสงคหวภาค ในปกรณชอวาอภธมมตถสงคหะ จบดวยประการฉะน ฯ


อภธมมตถสงคหฎกาแปล พรรณนาความปรเฉทท ๘ [ขอความเบองตน] บดน พระอนรทธาจารย ไดเรมคาเปนตนวา เยส ดงน เพอ จะแสดงปจจยแหงนามธรรมและรปธรรม ตามทไดกลามมาแลว โดย อานาจแกงปฏจจสมปบาทนยและปฏฐานนย ฯ ประกอบความวา ปจจย* ธรรมเหลาใด เปนปจจย คอเปนอปการะ (เครองคาจน) แกความ ตงอยและความเกดขนของธรรมทเกดจากปจจยเหลาใด ซงเปนสงขตะ เพราะถกปจจยปรงแตง โดยประการใด คอโดยอาการใด บดน ขาพเจา พระสมงคลาจารย จกกลาววภาคนน คอประเภทของธรรมทเกดจาก ปจจยเหลานน ๑ ของปจจยเหลานน ๑ ของปจจยาการนน ๑ ในทน คอ ในลาดบแหงสมจจยสงคหะน ตามสมควร คอตามทเหมาะสมแกอาการ คอภาวะแหงปจจยนน ๆ อาศยธรรมซงเกดจากปจจยนน ๆ แลวเปน ปจจยนน ๆ ฯ พงทราบวนจฉยในคาวา ปฏจจสมปบาทนยเปนตนนน ปจจยทชอวาปฏจจสมปบาท เพราะอรรถวา เปนแดนทผลทงหลาย ตางกอาศยพงพงเสมอกน ซงความพรอมเพยงแหงปจจยเกดขน ฯ ปกรณทชอวาปฏฐาน โดยนยเปนตนวา ฐานทงหลาย คอปจจยมประการ * พระอรยาเมธ ปจจบนเปน พระธรรมบณฑต (มานต ถาวโร ป. ธ. ๙) วดสมพนธวงศ พระนคร แปล.


ตาง ๆ มอยในปกรณน ไดแก มหาปกรณอนนตนยปฏฐาน และ สมนตปฏฐาน ฯ นยททรงแสดงไวในมหาปกรณนน ชอวาปฏฐานนย ฯ บทวา ตตถ ไดแก บรรดานยทง ๒ นน ฯ ภาวะแหงธรรมท มปกตเกดขนโดยความเปนแหงปจจยธรรมนน ชอวาตพภาวภาวภาพ ฯ ตพภาวภาวภาพนนแล เปนเพยงอาการ, นยอนทานกาหนดดวยเพยง อาการคอภาวะแหงธรรมมปกตเกดขน โดยความเปนแหงปจจยธรรมนน ชอวาอนทานกาหนดดวยตพภาวภาวภาพ ฯ ดวยคานนนแล แมภาวะ แหงนยททานกาหนดโดยเปนเพยงอาการคอธรรมทมเปนปกตไมเกดขน โดย ความไมเปนแหงปจจยธรรมนน กเปนอนทานแสดงแลวโดยอรรถ ฯ จรงอย ลกษณะแหงปจจย ควรแสดงดวยอานาจแหงความคลอยตาม และความตรงกนขาม (หรอแยงกน) ฯ เพราะเหตนน พระผม- พระภาคจงตรสวา "เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนเกด สงนจงเกด เมอสงนไมม สงนจงไมม เพราะสงนดบ สงนจงดบ "ฯ ธรรมทชอวาปจจย เพราะอรรถวา เปนแดนอาศยเปนไปแหง ผล ฯ ทชอวาฐต เพราะอรรถวา เปนทตงอยแหงผล โดยมความ เปนไปเนองดวยเหตนน ฯ ฐตกลาวคอปจจยทเปนไปตางออกไปอกรป หนง คอพเศษออกไป ชอวาอาหจจปจจยฐต ฯ ทานอาจารยทาไว ในใจวา จรงอย ปฏจจสมปบาทนย ไมเลงถงความพเศษทนยมปจจย มเหตปจจยเปนตน ยอมเปนไปโดยไมพเศษนก เพราะเปนไปมงหมาย เพยงอาการ คอภาวะแหงธรรมทมปกตเกดขน โดยความเปนแหงปจจย- ธรรมนน, สวนปฏฐานนยนเปนไปพเศษ หมายถงอาการพเศษคอความ


สามารถแหงความทปจจยนน ๆ มเหตปจจยเปนตนปจจยนน ๆ แก ธรรมอนนน ๆ ดงน จงกลาววา ทเรยกวา ปฏฐานนย กเพราะปรารภ ถงฐตกลาวคอปจจยตางออกไปอกรปหนง ฯ แตอาจารยบางพวกกลาววา ฐตทพดออกมากระทบ คอกระแทกทฐานกรณทงหลาย มคอและเพดาน เปนตน ชอวาอาหจจปจจยฐต ฯ กคานนยอยประกาศความทอาจารย เหลานนเปนผมถอยคานาหวเราะเยาะ โดยเพยงแตไดยนเทานน จรงอย ปฏจจสมปบาทนยกด นยอะไรอนกด พระผมพระภาคทางสามารถ เพอจะแสดงไมใหกระทบทฐานกรณมคอและเพดานเปนตนกหาไม แล ฯ อนง ทานอาจารยทงหลาย มสงคาหกาจารยเปนตน ผสม คอผนวก แมซงปฏฐานนยเขาในปฏจจสมปบาทนนแล แลวอธบาย คอ ขยายใหพสดารเคลาคละกนไปโดยภาวะแหงธรรมทมปกตเกดขน โดยความ เปนแหงปจจยธรรมนน และโดยอานาจแหงปจจยมเหตปจจยเปนตน ฯ อธบายวา สวนพวกขาพเจาจกแยกแสดงไวเปนแผนก ๆ ทเดยว ฯ [อธบายปฏจจสมปบาทนยมอวชชาเปนตน] ธรรมชาตทชอวาอวชชา เพราะอรรถวา ไมร ฯ อนง ธรรมชาตท ชอวาอวชชา เพราะอรรถวา ประสบ คอไดพบสงทไมควรประสบมกาย- ทจรตเปนตน หรอวาไมประสบสงทควรประสบมกายสจรตเปนตน หรอไมทาสงทควรรมอรยสจ ๔ เปนตนใหปรากฏ ยอมยงสตวใหแลน ไปในสงทไมมอย (โดยปรมตถ) หรอไมใหแลนไปในสงทมอย (โดยปรมตถ) ฯ คาวา อวชชา น เปนชอแหงความไมรในอรยสจ ๔


และฐานะ ๔ มทสดสวนเบองตนเปนอาท ฯ ปจจยคออวชชา เพราะ เหตนน จงชอวาอวชชาปจจย ฯ เพราะอวชชาปจจยนน (จงม สงขาร) ฯ [อธบายสงขารเปนตน] สภาพทชอวาสงขาร เพราะอรรถวา ปรงแตสงขตธรรม ไดแก กศลกรรมและอกศลกรรม น สงขารนนม ๓ อยาง คอ ปญญาภ- สงขาร ๑ อปญญาภสงขาร ๑ อเนญชาภสงขาร ๑ ฯ บรรดาสงขาร ๓, นน กศลเจตนาทเปนกามาวจรและรปาวจร ๑๓ ชอวาปญญาภสงขาร , อกศลเจตนา ๑๒ ชอวาอปญญาภสงขาร, อรปเจตนา ๔ ชอวาอเนญ- ชาภสงขาร รวมเจตนา ๒๙ อยางนนนแล ชอวาสงขาร ฯ วบากจต ๑๙ ดวยอานาจแหงปฏสนธกาล, ๓ ดวยอานาจแหงปวตกาล ชอวา วญญาณ ฯ นามและรป ชอวานารป ฯ บรรดานามและรปนน นาม ในทนไดแกขนธ ๓ มเวทนาขนธเปนตน ฯ สวนรป ไดแกรปมกรรม เปนสมฏฐาน ม ๒ อยาง โดยแยกเปนภตรปและอปาทายรป ฯ แมรป ทง ๒ นน ในทนบณฑตพงทราบวา สหรคตดวยปฏสนธวญญาณ ฯ ในคาวา นามรปปจจยา น บณฑตพงทราบสรเปกเสสนย (คอวธท เหลอศพทมรปเหมอนกนไวศพทเดยว) วานามดวย รปดวย นามรป ดวย ชอวานามรป ฯ อายตนะภายใน ๖ มจกษเปนตน ชอวาอายตนะ, อกอยางหนง ตามมตของอาจารยบางพวก แมอายตนะภายนอก ๖ มรปเปนตน กชอวา


วาอายตนะ ฯ อายตนะ ๖ และอายตนะท ๖ ชอวาสฬายตนะ ฯ ผสสะ ทเปนไปในทวาร ๖ ดวยอานาจแหงจกขสมผสเปนตน ชอวาผสสะ ฯ เวทนาม ๓ คอ สขเวทนา ทกขเวทนา และอเบกขาเวทนา (ดวย อานาจแหงสข ทกข และอเบกขา) ฯ ตณหาม ๓ อยาง คอกามตณหา ภวตณหา วภวตณหา ฯ แตโดยอานาจแหงอารมณ ๖ เปนตน แยก ประเภทออกเปนตนตณหา ๑๐๘ ฯ อปาทานม ๔ ดวยอานาจแหงกาม- ปาทานเปนตน ฯ กบรรดาตณหาและอปาทานทง ๒ นน ตณหาและ อปทานเหลาน มความแตกตางกนอยางน คอความอยากทมกาลงออน จดเปนตณหา ทมกาลงรนแรง จดเปนอปาทาน อนง ความปรารถนา อารมณทยงไมมาถง จดเปนตณหา เหมอนโจรยนมอออกไปในความ มอฉะนน ความยดมนอารมณทถงแลว จดเปนอปาทาน เหมอนโจร จบของทถงมอฉะนน ตณหาเปนปฏปกษ (ขาศก) ตอความมกนอย อปาทานเปนปฏปกษตอความสนโดษ ตณหาเปนมล (เหต) แหงทกข ในการแสวงหา อปาทานเปนมล (เหต) แหงทกขในการรกษา ฯ [อธบายภาพเปนตน] ภพ ม ๒ อยางคอ กรรมภพ (และ) อปปตตภพ ฯ บรรดา ภพทง ๒ นน ภพท ๑ ชอวาภพ เพราะอรรถวา เปนแดนเกด แหงผล ฯ ภพนยท ๑ นนม ๒๙ อยาง ดวยอานาจแหงกามาวจรกศล และอกศลเปนตน ฯ สวนภพท ๒ ชอวาภพ เพราะอรรถวา เปน (เกดขน) ฯ ภาพนยท ๒ นนม ๙ อยาง ดวยอานาจแหงกามภพเปนตน ฯ


กในบทวา อปาทานปจจยา ภโว น แมอปปตตภพทานกประสงค เอา ฯ ในคาวา ภวปจจยา ชาต น ทานประสงคเอากรมภพเทานน ฯ จรงอย กรรมภพนน ยอมเปนปจจยแกชาต ภพนอกนหาเปนไม (อปปต- ตภพนอกนหาเปนปจจยแกชาตไม) ฯ จรงอย อปปตตภพนนเปนสภาวะ แหงขนธทเกดทแรก (เปนความมของขนธทเกดมาทแรก) จดเปน ชาตทเดยว (คอชาตนนเอง) ฯ กธรรมชาตกลาวคออปปตตภพนน นนแล เปนเหตแกอปปตตภพนนไมควร ฯ การไดเฉพาะซงอตภาพ ของสตวทงหลายนน ๆ ในททงหลายมคตเปนตนนน ๆ ชอวาชาต ฯ กภาวะแหงอตภาพทเกดมาแลวอยางนนเกาแกไป ชอวาชรา ฯ ความ สนสดลงแหงอตถภาพนนนนเอง ซงกาหนดในภพหนง ชอวามรณะฯ ความกรมเกรยมใจของคนทถกทกขธรรม (เหตแหงทกข) มความ เสอมญาตเปนตนถกตองแลว ชอวาโสกะ ฯ ความบนพนดวยวาจา ของคนนนนนแล ชอวาปรเทวะ ฯ ทกขเวทนาเปนไปทางกาย ชอวา ทกข ฯ ทกขเวทนาเปนไปทางใจ ชอวาโสกะ ฯ ความบนเพอดวยวาจา ของคนนนนนแล ชอวาปรเทวะ ฯ ทกขเวทนาเปนไปทางกาย ชอวา เหลอทน ซงถกทกขทางใจมประมาณยงเสรมใหทวขน ของคนผอน ทกขธรรมมความเสอมญาตเปนตนถกตองแลว ชอวาอปายาส ฯ [อธบายปฏจจสมปบาทเปนปจจยกนและกน] กในปฏจจสมปบาทนยน บณฑตพงเหนวา เมอปจจยอนมวตถและ อารมณเปนตนแมมอย การถอเอาปจจยแตละอยาง ๆ มอวชชาเปนตน เพราะความเปนประธานและเพราะความปรากฏ ฯ กบรรดาปจจยม


อวชชาเปนตนน สงขารทงหลาย ยอมเกดจากปจจยคออวชชา เพราะสงขารทงหลายเปนไปในสนดานทมอวชชานอนเนองอยแลวเทา นน โดยเปนวบากธรรม ฯ สวนวญญาณเปนธรรมชาตทสงขาร ใหเกด ยอมตงอยในภพอน จรงอย เมอปจจยใหเกดไมม วญญาณนนกเกดไมได เพราะฉะนน วญญาณจงเกดจากปจจยคอสง- ขาร ฯ กนามรป อนวญญาณซงเปนผถงกอนและเปนทตง คาชแลว ยอมตงอยในปฏสนธกาลและปวตกาล เพราะฉะนน นามรปจงชอวา เกดจากปจจยคอวญญาณ ฯ กสฬายตนะจาเพาะมนามรปเปนทเขาอง อาศย ยอมเปนไปโดยความเปนทวารแหงผสสะ ๖ อยาง ตามสมควร หาใชโดยประการอนไม เพราะฉะนน สฬายตนะจงชอวายอมเกดจาก ปจจยคอนามรป ฯ และผสสะ เมอมสฬายตนนะเกดเทานน จงถกตอง อารมณได แตเมอไมมทวาร ผสสะนนกเกดไมได เพราะฉะนน ผสสะ จงชอวาเกดจากปจจยคอสฬายตนะ ฯ กสตวผถกตองอารมณทนาปรารถ- นา และเปนกลาง ๆ นนแล จงเสวยเวทนา หาใชโดยประการอนไม เพราะฉะนน เวทนาจงชอวาเกดจากปจจยคอผสสะ ฯ กตณหาทมเวทนา เปนเหต ยอมเกดขนแกสตวผตามเหนความนายนดในธรรมทงหลาย อนเปนทตงแหงเวทนา เพราะฉะนน ตณหาจงชอวาเกดจากปจจยคอ เวทนา ฯ กจาพวกสตวผกระหายเพราะยางเหนยวคอตณหาเทานน ยอม เปนไปเพอความยดถอ คอ๑เพอความยดมนในธรรมทงหลาย อนเปน ทตงแหงอปาทาน ฯ กสตวทงหลายยนดอารมณมรปเปนตนดวยตณหา ๑. โยชนาเปน ทฬหคาหาย ฯ


ยอมถงความเปนผดมดาในกามทงหลาย เพราะฉะนน ตณหาจงเปน ปจจยแกกามปาทาน ฯ อนง สตวผตดใจในอารมณ ตางโดยรปเปนตน เปนผใครเพอจะพนจากสงสาร ยอมถงความเหนผดโดยนยเปนตนวา ผลทานทใหแลวไมม และการยดถอในทางทไมบรสทธวา เปนทาง ทบรสทธ และความเหนอตตวาททง ๒ ซงเปนความถอวา เปนตน และเปนของแหงตน ในขนธทงหลาย เพราะฉะนน ตณหาจงเปน ปจจยแมแกทฏปาทานเปนตน ฉะนน อปาทานจงชอวาเกดจากปจจย คอตณหา ฯ สตวทงหลายเฉพาะผตงอยในอปาทาน ดวยอานาจแหง สมประโยคและอนสย ตามสมควร ยอมเปนไปเพอการประมวลกรรม เพราะฉะนน อปาทานจงเปนปจจยแกภพ ฯ กชาตกลาวคออปปตภพ ซงมกรรมภพเปนเหตนนเอง ยอมเกดมไดในภพนน ๆ เหมอนหนอ เกดจากพชฉะนน เพราะเหตนน ภพจงชอวาเปนปจจยแกชาต ฯ และ เมอชาตนนเองม จงเกดมชราและมรณะ ฯ จรงอยางนน ชราหรอมรณะ ยอมไมมแกสตวผไมเกด เพราะเหตนน ชาตจงชอวาเปนปจจยแกชรา และมรณะ ดวยประการอยางน บณฑตพงเหนภาวะแหงปจจยทงหลาย มอวชชาเปนตนเหลาน เปนธรรมทมปกตเกดขน โดยความเปนแหง ปจจยธรรมนน ฉะนแล ฯ คาวา เอว ฯ เป ฯ โหต ความวา ความปรากฏขน คอความ เกดขนแหงทกขกขนธ คอแหงกองทกข กลาวคอวฏฏะนลวน ๆ คอ ไมเจอปนดวยสขเปนตน หรอทงสน ยอมมดวยวธ คอการสบตอ แหงปจจยตามทกลาวแลว แตไมใชเกดมดวยการนรมตแหงพระอศวร


เจาเปนตน และทงไมใชเปนความเกดขนแหงสภาพมความสขและความ สวยงามเปนตน ฯ (นยอยางนชอวาปฏจจสมปบาทนย) ในอธการน คอ ในอธการแหงปจจยสงคหะน ฯ [อธบายอทธาเปนตน] กาลทชอวาอทธา เพราะอรรถวา ไปอยเสมอ คอดาเนนไป ไดแกเปนไปอยเนองนจตดตอ ฯ อวชชาและสงขารเปนอตตทธา เพราะ เหตทนบเนองในภพเปนอดตนนแล ทานประสงคเอาในอทธาปรจฉน- นาธการน ฯ กดวย อทธา ศพท หมายเอาพวกธรรมมอวชชาเปนตน นนเอง เพราะกาละอะไร ๆ ทพนไปจากธรรมนนหาไมได ฯ จรงอย ธรรมทงหลายทดบไปแลวและยงไมเกดขนนนแล บณฑตยอมกลาว ดวยอานาจแหงอดตกาลและอนาคตกาล, สวนธรรมทนบเนองในขณะ ทง ๓ มอปาทขณะเปนตน ทานกลาวดวยอานาจแหงปจจบนกาล ฯ ชาตชราและมรณะ ชอวาอนาคตทธา เพราะจะเกดในอนาคต จากเหตปจจบน ฯ คาวา มชเฌ อฏ ปจจปนโน อทธา ความวา องค ๘ มวญญาณเปนตนในทามกลาง ชอวาเปนปจจปนนทธา เพราะ องคเหลานนเปนผลซงเกดในภพนจากอดตเหต และเพราะมสภาพเปน เหตในภพนแกอนาคตผล ฯ ทานอาจารยทาในใจถงการทวงวา แม โสกะและปรเทวะเปนตน ควรกลาวไว โดยความเปนองคมใชหรอ จงกลาวคาเปนตนวา โสกาทวจน ฯ อธบายวา คาวา โสกะเปนตน เปนการแสดงผลทไหลออกแหงชาต คอเพยงผลทไมเปนเหต ฯ แต


หาเปนการแยกแสดงองคตางหากไม ฯ คาวา ตณหปาทานภวาป คหตา โหนต ความวา ตณหาและ อปาทาน ทานถอเอาโดยอวชชาศพท เพราะเปนธรรมเสมอกน โดย ความเปนกเลส (โดยมสภาพเปนกเลส)๑ กรรมภพทานถอเอาโดยสง- ขารศพท เพราะเปนเหมอนกบกรรมภพ ฯ สมพนธความวา กอวชชา และสงขาร ทานกถอเอาโดยศพทวา ตณหาอปาทานและภพเหมอนกน ฯ แมในคาเปนตนวา ตถา น บณฑตพงทราบการสงเคราะหอวชชาและ สงขารเหลานน โดยการถอเอาตณหาอปาทานและภพนน โดยนยท กลาวแลว ฯ กทานอาจารยทาในใจวา เฉพาะความเกด ความแก และความดบแหงวญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ และเวทนา พระ- ผมพระภาคเจาตรสวา ความเกด ความแก และความตาย ดงน จงกลาวคาเปนตนวา ชาตชรามรณคคหเณน ดงน ฯ เหต ๕ อยางท เกดแลวในภพอดตเปนปจจยแกผลอนเปนปจจบน ตามอานาจแหงอวชชา และสงขารทง ๒ ซงทานกลาวไวแลวโดยยอวา อตเต เหตโว ปจ (เหตในอดต ๕), และ (ตามอานาจ) แหงตณหา อปาทาน และ ภพทง ๓ ททานถอเอา ดวยอานาจแหงการประมวล (สงเคราะห) ฯ คาวา อทาน ผลปจก ไดแกผล ๕ อยาง มวญญาณเปนตน ซงเกด ขนในปจจบนน จากปจจยคออดตเหต ฯ เหตในปจจบน ๕ อยาง เปน ปจจยแกผลในอนาคต ตามอานาจแหงเหตทง ๓ มตณหาเปนตน ททาน กลาวไวโดยสงเขปวา อทาน เหตโว ปจ (เหตในปจจบนม ๕), ๑. โยชนาเปน กเลสสภาวสาม โต ฯ


และ (ตามอานาจ) แหงอวชชาและสงขารทง ๒ ซงทานไดโดยการ ประมวล (สงเคราะห) ฯ คาวา อายต ผลปจก ไดแกผล ๕ อยาง มวญญาณเปนตน ททานกลาวไวดวยศพทคอชาตชารและมรณะ ซงจะ เกดในอนาคตจากปจจยคอปจจบนเหต ฯ [อธบายอาการ ๒๐ สนธ ๓ และสงเขป ๔] อาการม ๒๐ อยางน คอเชนน ฯ เหตเปนตน ชอวาอาการ เพราะ อรรถวา ถกกระจายเรยรายไปในทนน ๆ ในกาลมอดตกาลเปนตน ฯ สนธ ๓ อยางน คอ ในระหวางอดตเหตและปจจบนผล ๕ เปนสนธ อนหนง ในระหวางปจจบนผล ๕ และปจจบนเหต เปนสมาธอนหนง และในระหวางปจจบนเหตและอนาคตผล เปนสนธอนหนง ฯ สมจรง ดงคาททานอาจารยกลาวไววา ในระหวางสงขารและวญญาณเปนสนธ ๑ ในระหวางเวทนาและตณหาเปนสนธ ๑ ในระหวางภพและชาตเปนสนธ ๑ ฯ จรงอย บรรดาสนธเหลานน สนธท ๑ เปนความสมพนธกน แหงผลกบเหต เพราะผลเปนไปไมขาดสายจากเหต ฯ สนธท ๓ ก เชนกน ฯ สวนสนธท ๒ เปนความสมพนธกนกบเหตแหงผล เพราะ เหตเปนไปไมขาดสายจากผล ฯ จรงอย ธรรมแมเปนผล กเปนปจจย แกกรรมอนซงมสภาพเปนเหตได ฉะนแล ฯ เหตเปนตนทชอวาสงเขป เพราะอรรถวา เปนททพระผมพระภาค ทรงยอมอดตเหตมอวชชาเปนตน และปจจบนผลมวญญาณเปนตนลงไว ฯ สงเขป ๔ คอ อดตเหต ๑ ปจจบนผล ๑ ปจจบนเหต ๑ อนาคตผล ๑


เพราะฉะนน จงชอวาจตสงเขป ฯ เจตนาทเปนปจจยแกปฏสนธตอไป ในอนาคต ชอภพ ในคาวา กมมภวสงขาโต ภเวกเทโส น ฯ เจตนาในกรรมภพกอน เปนปจจยแกปฏสนธในภพน บณฑตพงทราบ วา ชอวาสงขาร ฯ คาวา อวเสสา ไดแก ธรรมททานกลาวไวตาม อานาจแหงปจจบนผล ๗ อยาง ดวยสามารถแหงหมวด ๕ มวญญาณ เปนตนและชาตชรามรณะ ฯ กธรรมมวญญาณเปนตนซงนบเนองใน อนาคต บณฑตพงทราบวาภพ ในคาวา อปปตตภวสงขาโต ภเวกเทโส ฯ ศพทวาสวนหนงแหงภพ ทานกลาวไว เพราะแมกรรมภพกจะกลาวดวย ภวศพท ฯ ทานอาจารยทาในใจวา อวชชาเปนมลเหตแกสวนสดเบองตน ตณหาเปนมลเหตแกสวนสดเบองปลาย จงกลาววา อวชชาตณหาวเสน เทว มลาน ดงน ฯ [อธบายสงคหคาถา] วฏฏะยอมดบลง โดยดบมลแหงวฏฏะ กลาวคออวชชาและ ตณหา คอโดยมลเหตเหลานนถงความไมเกดอกเปนธรรมดา ไดแก โดยความไมเปนไปของมลเหตเหลานน อนสาเรจแลวโดยการตรสร สจจะ ฯ กอวชชายอมกลบเจรญขนอก เพราะความเกดขนแหงอาสวะ มกามาสวะเปนตน แกสตวทงหลายผเปยมดวยโสกะเปนตน ผซงถก สมสลบ กลาวคอชราและมรณะบบคนเสมอ ๆ คอเนอง ๆ ฯ สมจรง ดงคาทพระผมพระภาคตรสไดวา เพราะอาสวะเกด อวชชาจงเกด ฯ ดวยคาวา อาสวะ เปนตนน อาสวธรรมทเปนปจจยแมแหงอวชชา


ยอมเปนอนพระผมพระภาคทรงแสดงแลว ฯ โดยประการทแสดงปจจย แหงอวชชชานอกน จกรคอปฏจจสมปบาทกจะพงเปนของไมเกยวโยง กนแล ฯ พระมหามน คอพระสมมาสมพทธเจา ทรงแตงตง คอ บญญตวฏฏะ คอธรรมชาตทเปนไตรวฏตามอานาจแหงกเลส กรรม และวบาก ซงเปนไปเนองนจคอไมขาดสาย ไมมเบองตน คอปราศจาก เบองตน ชอวาเตภมกะ (เปนไปในภม ๓) เพราะนบเนองใน ๓ ภมวา ปฏจจสมปบาท ดวยประการอยางน คอโดยนยทกลาวแลว อยางน ฯ [อธบายปฏฐานนยปจจย ๒๔ มเหตปจจยเปนตน] ทานอาจารยครนแสดงปฏจจสมปบาทนย โดยวภาคอยางนแลว บดน เพอแสดงปฏฐานนย จงไดกลาวคาเปนตนวา เหตปจจโย ฯ พงทราบวนจฉนในคาวา เหตปจจโย เปนตนนน ปจจบนธรรมยอม ตงอย คอประดษฐานอย ดวยปจจยนน เพราะเหตนน ปจจยนนจงชอ วาเหต ฯ ห ศพท บณฑตพงทราบวา มอรรถวา ตงอย ในทน เพราะศพทคอธาตมอรรถมากมาย ฯ อกอยางหนง ผลทมความโลภ เปนตนนนเปนปจจย ยอมเปนไป คอดาเนนไป ไดแกเปนไปได คอถงความเจรญงอกงาม กดวยปจจยมความโลภเปนตนนน ซงเปน เหตแหงกรรม ดจตนไมถงความเจรญงอกงามดวยรากทดดอาหาร (โอชะ) ขนไปขางบน เพราะฉะนน ปจจยมความโลภเปนตนนน จงชอวาเหต ฯ เหตนนดวย เปนปจจยดวย เพราะฉะนน จงชอวา


เหตปจจย ฯ มคาอธบายททานกลาวไววา เปนปจจยโดยฐานเปนเหต คอเปนปจจยโดยความเปนเหต ฯ พงทราบสนนษฐานวา ธรรมเปน เครองคาจน โดยอรรถวาเปนมลเหต ชอวาเหตปจจย โดยสงเขปวา (ธรรม) เปนเหต โดยอรรถวาเปนมล เปนปจจย โดยอรรถวา เปนเครองคาจน ฯ กเหตปจจยนน เปนธรรม ๖ อยาง ซงเปนเครอง คาจนแกรปซงมจตเปนสมฏฐาน ในปวตกาล และมกรรมเปนสมฏฐาน ในปฏสนธกาล และแกนามธรรมทสมปยตในปวตกาลและปฏสนธกาล ทง ๒ โดยอรรถวาเปนเหต กลาวคอการยงความเปนธรรมตงอยดวยด ใหสาเรจ ดจหนงรากเปนเครองคาจนแกตนไมฉะนน ฯ [อธบายอารมมณปจจย] ธรรมชาตทชอวาอาลมพนะ เพราะอนจตและเจตสกหนวง คอ ยด ดจคนทรพลยดวตถมไมเทาเปนตนฉะนน ฯ จรงอย จตและเจตสก ปรารภธรรมใด ๆ เปนไป ธรรมนน ๆ ชอวาเปนอารมมณปจจย แหงธรรม (คอจตและเจตสก) นน ๆ ฯ เพราะไมมธรรมทไม พงถงความเปนอารมมณปจจยแหงจตและเจตสก ฯ ปจจยอนเปนใหญ แหงธรรมทงหลายทมความเปนไปเนองดวยตน ชออธปตปจจย ฯ ชอ วาอนนตรปจจย เพราะอรรถวา ไมมระหวางแหงปจจยนกบปจจบน - ธรรม ฯ [อธบายอนนตรปจจยและสมนนตรปจจย] ปจจยไมมระหวางดวยด คอโดยด เพราะไมมสณฐาน ชอวา


สมนนตรปจจย ฯ ธรรมทดบไปโดยความเปนธรรมทมในกอน ๆ สา- มารถในอนยงจตตปบาททสมควรใหเกดในลาดบแหงตน พระผมพระ- ภาคตรสวาอนนตรปจจย และวาสมนนตรปจจย ฯ แทจรง ความแปลกกน แหงปจจยทง ๒ นน กโดยสกวาพยญชนะเทานน ฯ แตโดยอรรถ คาแมทง ๒ เปนชอแหงปจจยทดบไปแลวโดยไมมธรรมอนคนอยางเดยว กน ฯ เพราะความตางกนโดยอรรถแหงปจจยเหลานน ยอมไมม ฯ สวนคาทอาจารยบางพวกกลาววา ชอวาอนนตรปจจย เพราะไมมระหวาง โดยอรรถ ชอวาสมนนตรปจจย เพราะไมมระหวางโดยกาลดงนนน ยอม ผดจากพระบาลมอาทวา เนวสญญานาสญญายตนะแหงพระอรยเจาผออก จากนโรธ เปนปจจยโดยสมนนตรปจจยแหงผลสมาบต ดงน ฯ ก เนวสญญานาสญญายตนะ ซงดบไปแลวสนกาลม ๗ วนเปนตน ยงเปน สมนนตรปจจยแหงผลสมบตได เพราะฉะนน ไมพงทาความมนใจ พงเชอความตางกนในปจจยทง ๒ นแตโดยสกวาพยญชนะเทานน ไม ใชโดยอรรถ ฯ แทจรง ความตางกนกโดยสกวาพยญชนะเทานนอยางน วา ความดบโดยเปนธรรมสามารถในอนยงธรรมอนใหบงเกดขน โดย ไมมระหวางแหงการดบของธรรมกอน และการเกดของธรรมทเกดใน ภายหลง ชอวาความเปนอนนตรปจจย ความดบแหงธรรม อนเปนธรรม สามารถเพอจะยงธรรมอนใหเกดขน โดยไมมระหวางดวยด ดจนอม เขาไปสความเปนอนเดยวกบตน โดยไมมวภาควา นอยในเบองบน แตธรรมน นอยเบองลาง นอยโดยรอบ ดงน ชอวาความเปนสม- นนตรปจจย ฯ กความทเนวสญญานาสญญายตนะ แมทเปนปจจยแหง


นโรธ และจตจตอนมในกอน แตการบงเกดในอสญญภพ เปนธรรม สามารถในอนยงผลจตและปฏสนธจต ซงจะบงเกดแมในกาลอน กให บงเกดขนไดโดยไมมระหวาง และในการใหบงเกด ดจนอมเขาไปส ความเปนอนเดยวกนมอย เพราะอรปธรรมอนมชาตเสมอกนไมมมาแทรก แซงในทามกลง และเพราะรปธรรมทมชาตตางกนไมสามารถทาการ แทรกแซง เพราะเหตนน ความเปนอนนตรปจจยและสมนนตรปจจย แมแหงเนวสญญานาสญญายตนะและจตนน จงมได ฯ เพราะฉะนน แมเมอไมมความแปลกกนโดยอรรถแหงอปสรรค ดวยสามารถแหงเวไนย- สตวทงหลาย ผจะตรสรไดโดยประการนน ๆ นนแล ฯ [อธบายสหชาตปจจยและอญญามญญปจจย] ธรรมทเปนปจจยแกธรรมทงหลายทเกดพรอมกน โดยความ เปนธรรมมการเกดรวมกน ดจหนงประทปเปนปจจยแกแสงสวางฉะนน ชอสหชาตปจจย เพราะเมอตนไมเกด แมธรรมทงหลายทจะเกดรวม กนกไมเกด ฯ ธรรมทงหลาย คอ อรปขนธ ๔ มหาภตรป ๔ และธรรมทเปนวตถวบากในขณะปฏสนธ ฯ ธรรมทเปนปจจยแกธรรม ทคาจนแกตน โดยความเปนธรรมอปถมภ ดจไม ๓ อน ซงยนกนและ กนไวฉะนน ชออญญมญญปจจย ฯ ปจจยทง ๒ นมความแปลกกน อยางน คอความเปนธรรมคาจน โดยอานาจแหงอญญมญญภาพนนแล (ความเปนธรรมอดหนนกนและกน) ชอวาเปนอญญมญญปจจย หาใชโดยสกวาเปนธรรมเกดรวมกนไม ฯ จรงอยางนน ธรรมอะไร ๆ


ซงมปกตเปนสหชาตปจจยอยางเดยวไมจดวาเปนอญญมญญปจจย เพราะ นามซงมปกตเปนสหชาตปจจยแกจตตชรป และมหาภตรปซงมปกตเปน สหชาตปจจยแกอปาทายรปเปนอญญมญญปจจย ทานมไดยกขนไว ฯ จรงอย ถาหากวาความเปนธรรมคาจนแกธรรมซงอดหนนตน โดย ความเปนธรรมเกดขนรวมกนอยางเดยว จะพงเปนอญญมญญปจจยไซร ฯ ในเวลานนสหาชาตปจจยและอญญมญญปจจยกจะพงกลายเปนปจจยเสมอกน (เปนปจจยทเหมอนกน) ฉะนและ ฯ [อธบายนสสยปจจยและอปนสสยปจจย] ธรรมเหลาน คอ ขนธ ๔ อนเปนทอาศยแกนามและรปซงเกด รวมกน ดจแผนผาเปนทรองรบจตรกรรม ภตรป (มหาภตรป) และ วตถ เปนทอาศยของรปทเกดรวมกน และวญญาณธาตทง ๗ ตาม ลาดบ โดยอาการคอการรองรบไวนนเอง ดจแผนดนเปนทรองรบตนไม และภเขาเปนตนฉะนน จงชอวานสสยปจจย เพราะทาอธบายวา ถก พวกนสตก (ธรรมผอาศย) พงพง ฯ ปจจยซงเปนทอาศย โดย ความเปนปจจยทมกาลง ชออปนสสยปจจย เพราะ อป ศพท สองถง ความดยง ฯ แตทานอาจารยจกกลาวถงความตางแหงอปนสสยปจจยนน (ตอไปขางหนา) ฯ [อธบายปเรชาตปจจยและปจฉาชาตปจจย] ธรรมเหลาน คอ วตถ ๖ และอารมณ ๖ เปนอปการะโดยความ เปนธรรมเกดขนแลวเปนไปกอนกวาปจจบนธรรม ชอปเรชาตปจจย ฯ


เมอไมมปจฉาชาตปจจย ธรรมคอจตและเจตสก ซงเกดภายหลงเปน อปการะ โดยเปนอปถมภแกรางกาย อนยงไมถงความเปนเหต แหงการตงอยของความสบตอ ชอปจฉาชาตปจจย ฯ ปจฉาชาตปจจย นน บณฑตพงเหนเหมนเจตนาปรารถนาอาหาร๑ เปนปจจยแกตวลก แรงฉะนน ฯ [ อธบายอาเสวนปจจย ] การทธรรมเชนกบตน โดยความเปนกศลเปนตน ยดความท ธรรมซงมชาตอนเสมอกบตนอนถงความพเศษโดยความเปนธรรมชาชอง และมกาลง ดจหนงคมภรททองจาไวกอน ๆ เปนปจจยแก (การ ทองจา) คมภรตอ ๆ ไปฉะนน ชออาเสวนะ ฯ ธรรมทมธรรมชาตเสมอกน นนเอง เปนปจจยแกธรรมทมชาตเสมอกน โดยอาเสวนะนน ชอวา อาเสวนปจจย ฯ จรงอย ธรรมมชาตตางกน ยอมไมอาจใหธรรมมชาต ตางกนถอเอาคตของตน กลาวคอความเปนกศลเปนตนอนพเศษ โดย ความเปนธรรมมกาลงคลองแคลว โดยคณคออาเสวนะ ทงตนเองก ไมถอเอาคตจากธรรมมชาตตางกนนน ฯ แตบณฑตพงทราบสนนษฐาน วา กอาเสวนปจจยเหลานน เปนกศลากศลทเปนโลกยะและเปนกรยา- ชวนะทเปนอาวชนะ อนลวงไปหาระหวางมได ฯ เจตนาเปนเครอง อปการะแกปจจบนธรรมทเกดรวมกน (กบตน) และทเกดตางขณะกน โดยความเปนกรยากลาวคอความขวนขวายแหงจต ชอกมมปจจย ฯ จต และเจตสกซงเปนวบาก เปนเครองอปการะแกนามรปซงเกดรวมกน ๑. เจตนาทประกอบดวนรสตณหาในอาหาร.


โดยภาวะทตนเปนธรรมสงบ คอไรอตสาหะเพอความเปนธรรมสงบ คอ หมดความอตสาหะ ชอวปากปจจย ฯ จรงอย วบากมภวงคจตเปนตน เปนของรไดยาก เพราะเปนความสงบแหงสนดานทไรอตสาหะนนเอง เพราะสกวาเปนความสาเรจ (ผล) จากกรรมทสตวทาไว เพราะเหตท วบากจตเหลานน บคคลไมพงใหสาเรจไดโดยประโยค (ความขวน ขวาย) ฯ สวนวบากจตเปนเพยงการตกไป (ในรปารมณเปนตน ของ ปญจวญญาณ) การรบและการพจารณาเปนของรไดยากทเดยว ฯ ความ ทปญจวญญาณสมปฏจฉนนจตและสนตรณจตเหลานน รบอารมณมรป เปนตน บณฑตยอมรไดโดยความเปนไปแหงชวนะเทานน ฉะนแล ฯ [อธบายอาหารปจจย] อาหาร ๔ เปนอปการะแกรปและอรป โดยความเปนเครอง อปถมภ ชอวาอาหารปจจย ฯ จรงอย ถงแมเมอมกรรมทแตงใหเกด ขอท อาหารเปนเครองคาจนนนเอง กเปนหนาทสาคญของอาหาร ฯ อาหาร แมเมอใหเกด กคาจนดวยอานาจแหงความสบตอไมขาดสายใหเกดขน เพราะฉะนน ความเปนเครองคาจนนนเอง จงจดเปนอาหารได ฯ ธรรมทชอวาเปนปจจย เพราะอรรถคอความเปนใหญ กลาวคอการ ยงปจจบนธรรมทงหลายใหอนวตรตามซงตนในกจนน ๆ กลาวคอการ ปจจย ฯ ธรรมทงหลายมวตกเปนตน ซงเขาไปเพงอารมณ ดวย อานาจแหงอาลมพนปนชฌาน (การเพงอารมณ) และลกขณปนชฌาน (การเพงลกษณะ) ชอฌานปจจย ฯ ธรรมมสมมาทฏฐเปนตน ชอวา


เปนอปการะ เพราะอรรถคอเปนเหตนาออกจากสคตหรอทคต จาก บญหรอบาป ชอมคคปจจย ฯ นามธรรมนนเอง ถงแมจะตางกนโดย ปรมตถ กเปนดจถงความเปนอนหนงอนเดยวกน (เอกภาพ) กเปน อปการะโดยลกษณะคอสมประโยค กลาวคอมความเกดขนเปนอนเดยว กนเปนตน ชอสมปยตตปจจย ฯ วตถ (หทยวตถ) จต และเจตสก ถงแมเปนธรรมประกอบกน โดยความเปนธรรมทเกยวเนองกนและกน กเปนอปการะดวยการเขาถงความตางกนโดยเปนธรรมไมรวมกน เพราะ แยกจากกน ชอวปปยตตปจจย ฯ ธรรมซงทานอาจารยกลาวไวดวยคา เปนตนวา สหชาต (เกดรวมกน) ปเรชาต (เกดกอน) ชอวาเปน อปการะ เพราะเปนการอปถมภแกธรรมเชนนนนนแล โดยเปนธรรม มอย อนมสภาพเปนปจจบน ชออตถปจจย ฯ แมเมอมกรรมผใหเกด ความขวนขวายแหงอตถปจจยเหลานนคาจนไวนนแล ทานอาจารย ถอเอาแลว ดวยคาวา สหชาต เปนตน ฯ จตและเจตสกซงดงไปไมมระหวาง เปนอปการะ ดวยอานาจ แหงการใหโอกาสแกจตและเจตสกทจะเกดขนในอนดบตดตอกนไป ซง ยงไมไดโอกาส เพอความตงอยของตน เพราะเมอหมวดธรรมมผสสะ เปนตน หมวดหนง เปนไปอย หมวดธรรมท ๒ มผสสะเปนตนกม ไมได ชอนตถปจจย ฯ ธรรมทงหลายทอปการะจรง ๆ แกธรรม ทงหลายซงจะเปนไปไมได โดยสภาพของตนไมหมดไป โดยเปนธรรม (ยอม) จากไปเสย ชอวคตปจจย ฯ อตถปจจยนนเอง เปนอปการะ


ดวยอานาจแหงการไมเขาถงความดบหมด ชออวคตปจจย ฯ แมเมอ ไมมความแปลกกนแหงธรรมของปจจยทง ๒ นน บณฑตกพงทราบ ความเปนปจจยทแปลกกน อยางนคอ ความเปนธรรมทอปการะดวย อาการมาตรวาความคงสภาพอย ชอวาความเปนอตถปจจย ความเปน ธรรมทอปการะ ดวยอานาจแหงการไมเขาถงความดบหมด ชอวาความ เปนอวคตปจจย ฯ แทจรง บณฑตเชอในพระผมพระภาควา พระผมพระภาคทรง ทราบสมรรถภาพพเศษแหงธรรมทงหลาย โดยอาการทกอยาง จงทรง แสดงปจจย ๒๔ ไวดงน ควรทาสตมยญาณใหเกดขนวา ธรรมเหลาน มความพเศษอยางน แลวทาความพากเพยรเพอตรสรความพเศษแหง ปจจยนน ดวยจนตามยญาณและภาวนายญาณ ฯ บณฑตพงเหนสนนษ- ฐานวา แมเมอความสามารถแหงธรรมไมมแปลกกน ปจจยแมทตรสไว แลวในหนหลง พระองคกตรสซาอกโดยประการอน ดวยสามารถแหง บคคลทจะพงแนะนาได โดยประการนน ๆ เหมอนอยางแมตรสไว ทกะไวแลวกตรสเหตวปปยตตทกะ (ทกะทกาหนดดวยเหตวปยต) ไว อกฉะนน ฯ นาม ไดแกนามกลาวคอขนธ ๔ ยอมเปนปจจยแกนาม เชนนนนนแล โดยสวน ๖ คอโดยอาการ ๖ อยาง ๑ ฯ นามนน นนเอง ยอมเปนปจจยแกนามธรรมและรปธรรมทปจจยใหเกดขนแลว (อนเปนไปรวมกน) โดยสวน ๕ อยาง ๑ ฯ นามนนนนเอง ยอมเปน ปจจยแกรปอนตางดวยภตรปและอปาทายรปอกโดยสวนเดยว ๑ ฯ สวน รปเปนปจจยแกนามเพยงอยางเดยว ๑ ฯ บญญตและนามรป ยอมเปน


ปจจยแกนามโดยอาการ ๒ อยาง คอโดยประการ ๒ อยาง ๑ ฯ อนง ทง ๒ อยาง คอนามรปทง ๒ ทปจจยใหเกดขน (ทเปนไปรวมกน) ยอมเปนปจจยแกทง ๒ อยาง คอแกนามรปทง ๒ เชนนนนนแล โดย อาการ ๙ อยาง ๑ ฯ ปจจยทงหลายตงอยโดยอาการ ๖ อยาง ดงพรรณนา มาดวยประการอยางน ฯ อพยากตชวนวบาก ถงความเปนวบากดวยอานาจแหงกรรม ถก กาลงกรรมซดไป เปนไปประดจตกลง ยดสภาพของตนไวได เจรญแลว ไมใหวบากอนเปนไป และไมยดอานภาพแหงวบากเดมเกด, กบรรดา อเหตกกรยาจต อาวชชนะทง ๒ ยอมไมเปนอาเสวนปจจย เพราะยก หสตปบาทจตอยางเดยวขนเปนอาเสวนะ โดยพระบาลวา ในอาเสวนะ เพราะภาวะแหงธรรมทไมใชมรรคเปนปจจย จงไดปญหาพยากรณไว ขอ ๑ ดงน เพราะฉะนน ชวนะทงหลายจงถงความเปนอาเสวน- ปจจย พระอนรทธาจารยลงสนนษฐาน ดงน จงกลาวคามอาทวา ปรมาน ชวนาน ฯ กเมอในอาทพจนน มคาทไมพเศษอย บณฑต พงเหนกศลชวนะ อกศลชวนะ และอพยากตชวนะ เฉพาะฝายโลกยะ เทานน เพราะไมไดยกโลกตตรชวนะขนเปนอาเสวนปจจย ฯ กเพราะ ทาอธบายไวอยางน ในอรรถกถาปฏฐานจงกลาวไววา แตฝายโลกตตร- ชวนะ ทชอวาเปนอาเสวนปจจยไมม ฯ แทจรง บรรดาโลกตตระนน กศลทเปนโลกตตระ ไมยงผลจตนนใหถอเอาซงคณคออาเสวนะ เพราะ ตนเปนชวนะไปในเบองหนาแหงผลจตทมชาตตางกน ฯ กผลจตแม บงเกดขนดวยอานาจชวนะ กไมถอเอาอาเสวนะโดยนยทกลาวแลว ใน


อพยากตชวนวบากและไมยงวบากอนใหถอเอาอาเสวนะ ฯ แมคาททาน อาจารยธรรมปาลเถระกลาวไววา "ชวนะทจะพนไปจากอาเสวนะไมม" ดงน ตองเขาใจวา ทานกลาวไวดวยอานาจโวหารทเปนสวนมาก ฯ โดยประการอน พงประสงคความททานอาจารยเปนผกลาวโดยไมทนเพง ความใหด ฯ แตคาวา มรรค ไมถอเอาอาเสวนะจากโคตรภ ไมม เพราะไมทรงประสงคความทธรรมมชาตตาง ๆ กน ดวยสามารถแหง ภมเปนตน ฯ สมจรงดงพระดารสทพระผมพระภาคตรสไวในปกรณ ปฏฐานวา โคตรภเปนปจจยแกมรรคโดยเปนอาเสวนปจจย โวทานะ เปนปจจยแกมรรค โดยเปนอาเสวนปจจย ฯ [อธบายนามรปตางเปนปจจยแกกนและกน] รปธรรมแมทเกดขนดวยกน ไมชอวาสมปยตตปจจย เพราะไมม ลกษณะสมประโยค ๔ อยาง มเกดรวมกนเปนตน ทานอาจารยทาใน ใจ ดงน จงไดกลาวคามอาทวา จตตเจตสกา ธมมา อม ดงน ฯ คาวา เหตชฌานงคมคคงคาม สหชาตาน นามรปาน ความวา เหต ฌาน และมรรค ทง ๓ น ยอมเปนปจจยแกรปทมกรรม เปนสมฏฐานในปฏสนธกาล และทมจตเปนสมฏฐานในปวตกาล และ แกนามทเกดรวมกนในปฏสนธกาลและปวตกาลทง ๒ โดยเปนเหต- ปจจยเปนตน ฯ แทจรง พระอนรทธาจารยกลาววา ในคาทกคาทวา สหชาตรป บณฑตพงทราบวา รปมกรรมเปนสมฏฐานในปฏสนธกาล มจตเปนสมฏฐานในปวตกาล ฯ คาวา สหชาตา เจตนา ไดแก


เจตนาทเกดดวยกน โดยทสกแมกบจกขวญญาณเปนตน ฯ คาวา สหชาตาน นามรปาน คอ เจตนาแมทงหมดยอมเปนปจจยแกนาม เจตนาทสหรคตดวยปฏสนธ ยอมเปนปจจยแกรปซงมกรรมเปนสมฏ- ฐาน และเจตนาทสหรคตดวยจตซงยงรปใหเกดในปวตกาล เปน ปจจยแกรปทมจตเปนสมฏฐาน (ดวยอานาจแหงกรรมปจจย) ฯ คาวา นานากขณกา เจตนา ไดแก กศลเจตนาและอกศลเจตนาซงบงเกด ในภพทงหลาย มภพทลวงแลวเปนตน ในขณะตาง ๆ กน จากขณะ แหงวบาก ฯ บทวา นามรปาน คอ เจตนาเกดตางขณะกน ยอม เปนปจจยแกนามรป ในปฏสนธกาลและปวตกาลแมทง ๒ ฯ บทวา วปากกขนธา ไดแก อรปขนธทเปนวบากมปฏสนธวญญาณเปนตน ฯ จรงอย รปแมมกรรมเปนสมฏฐานกไมไดโวหารวาวบาก เพราะศพท วา วบาก นยมใชเฉพาะในอรปธรรมทแมนกบกรรม โดยเปนอรป- ธรรม และโดยเปนธรรมมอาลมพนะเทานน ฯ คาวา ปเรชาตสส อมสส กายสส ความวา (นามปจจย) แกรปกายน ซงเกด กอนแตปจจยธรรม (ธรรมเกดจากปจจย) ฯ ถามวา กเมอปจจบนธรรมมการเกดกอน ความเปนปจจยแก ธรรมซงเกดภายหลง จะมไดอยางไร ? แกวา ขาพเจาไดกลาวไว แลวมใชหรอวา เมอไมมปจฉาชาตปจจย (ธรรมคอจตและเจตสกซง เกดภายหลงเปนเครองคาจน โดยเปนการอปถมภ) แกรางกายซงยง ไมถงความเปนเหตแหงความตงอยของสนดาน (ความสบตอ) เพราะ- ฉะนน ปจฉาชาตปจจยน มความขวนขวายในการคาจน โดยความเปน


เหตแกความเปนไปแหงสนดาน เพราะฉะนน จงไมมความผดอะไร ๆ ฯ พระอนรทธาจารยกลาวคาวา ฉ วตถน ปวตตย ดงนไว กเพราะวตถ มจกขเปนตน ยงไมเกดในปฏสนธกาล และเพราะเมอมการเกด กไม เขาถงความเปนปจจยแกวญญาณนน ๆ และเพราะหทยวตถซงเกดพรอม กบปฏสนธวญญาณ เปนวตถทเกดกอนไมม ฯ กทานอาจารยหมายเอา นยทมาแลวในอารมมณปเรชาตนเทศ จงกลาวคานวา ปจาลมพนาน ปจวาณวถยา ฯ ถงแมธรรมารมณอนเปนอารมมณปเรชาตปจจย อนบณฑตยอม ไดทางมโนวญญาณวถ เพราะแมวตถมจกขทเปนปจจบนเปนตน ทาน ถอเอาแลวในปญหาวาร โดยไมพเศษดวยนยเปนตนวา พระเสขะหรอ ปถชน ยอมเหนแจงจกษ โดยความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ฯ แทจรง คาทวา อารมณซงเปนปจจบน ทวถเปนไปทางมโนทวารถอ เอาแลวเปนไป ยอมเปนอารมมณปเรชาตปจจยแกวถทางมโนทวารนน ดงนนน สาเรจแลวแมโดยอธบาย ฯ อปนสยโดยปกตนนเอง คอโดยสภาพของตนจรง ๆ เวนจาก ปจจยอน ชอปกตปนสย ฯ มคาอธบายททานกลาวไววา อปนสยกลาง อยางแผนกหนงตางหาก ไมระคนปนกนอารมมณปจจยอน ๆ ฯ อก อยางหนง อปนสยตามปกต ชอปกตนสย ฯ ก ป อกษร ในคาวา ปกโต น เปนอปสรรค ฯ ป อกษร นน ยอมสองแสดงความเปน ธรรมอนบคคลพงใหสาเรจในสนดาน และความเปนธรรมอนบคคลพง เสพ โดยความเปนธรรมสามารถในการยงผลของตนใหเกด ฯ เพราะ -


ฉะนน อกศลธรรมมราคะเปนตน และกศลธรรมมศรทธาเปนตน อนสาเรจในสนดานของตน หรอฤดและโภชนะเปนตน อนบคลพง เสพ ชอปกตปนสย ฯ ทานอาจารยชแจงแสดงไขปกตปนสยไวโดยประการ อยางนนแล ฯ บทวา ครกต คอ อารมณท (จตและเจตสก) ทาใหทานหนกแนน แลวพจารณา ฯ จรงอยางนน นเทศแหงอาลมพนปนสยนน เปนไป แลวดวยอานาจแหงการทาทาน ศล อโบสถกรรม กศลกรรมททาไวใน กอน และสงสมมาด ฌาน โคตรภ โวทาน และมรรคเปนตน ใหหนกแนนแลวพจารณาโดยนยเปนตนวา บคคลใหทานสมาทานศล กระทาอโบสถกรรม แลวกระทาทานเปนตนนนใหหนก ยอมพจารณา ดงน ฯ ทานอาจารยกลาวคาเปนตนวา อนนตรนรทธา ดงนไว ก เพราะอนนตรปนสย ไมแตกตางกบอนนตรปจจย มาแลวโดยนย เปนตนวา กศลขนธกอน ๆ เปนปจจยแกกศลขนธหลง ๆ โดยเปน อนนตรปจจย ดงน ฯ แมเมอเปนเชนนน ปจจยทง ๒ นกมความ แปลกกนอยางน คอ ชอวาอนนตรปจจย ดวยอานาจแหงจตตปบาท อนสมควรในลาดบแหงตน ชอวาอนนตรปนสสยปจจย ดวยอานาจแหง เหตทมกาลง ฯ ประกอบความวา ธรรมทงหลายมราคาและศรทธาเปนตน สข ทกข บคคล โภชนะ ฤด และเสนาะทงภายในทงภายนอก ยอม เปนปจจยแกธรรมทงหลายมกศลเปนตนตามสมควร ฯ จรงอย ธรรม มราคะเปนตน อนบคคลพงใหสาเรจในภายใน (ในสนดานของตน) และบคคลเปนตน อนบคคลพงเสพในภายนอก ฯ สมจรงตามททาน


อาจารยกลาวไววา ธรรมมราคะและศรทธาเปนตน อนบคคล อบรม (คอใหสาเรจ) ในภายใน (คอใน สนดานของตน) และธรรมคอสตวและ สงขาร อนบคคลสองเสพในภายนอก (เปน อปนสยแกกศลธรรมเปนตน ฯ ) อกนยหนง ประกอบความดวยอานาจแหงความตามทตงอยนนแล วา กธรรมทงหลายมราคะและศรทธาเปนตน สข ทกข บคคล โภชนะ ฤด เสนาสนะ ยอมเปนนสยแกกศลธรรมเปนตน ทงภายใน ทงภายนอก ฯ ธรรมมราคะและศรทธาเปนตนของตน ยอมเปนนสย (อปนสย) แกธรรมมกศลธรรมเปนตนของตน และของคนเหลาอน ผอาศยศรทธาเปนตนของกลยาณมตรแลวกระทากศล ฯ บณฑตพงเหน คาตามสมควรอยางน คอ ทาน ศล อโบสถ ฌาน อภญญา วปสสนา และมรรคภาวนากด ธรรมมราคะชนสง ๆ ขนไปเปนตน อนเปนเหต แหงธรรมมราคะเปนตนกด ยอมมเพออาศยซงธรรมมกามราคะเปนตน ในบรรดาธรรมมราคะเปนตนนน แลวเกดในภพทงหลายมกามภพเปนตน และเพอความเขาไปสงบกเลสมราคะเปนตน ฯ จรงอย ธรรมชาตทม การอาศยธรรมชาตเกดขนนน ยอมเปนปกตนสยแกธรรมชาตนน ฯ กทานอาจารยกลาวไววา แทจรง ปจจยนเปนปจจยมขออางมากมาย คออปนสสยปจจย ฯ กโดยอาการอยางนน ทานอนรทธาจารยจงกลาววา ปกตนสยมมากอยาง ฯ


คาวา สทธาทโย ไดแก ศล จาคะ และปญญา ฯ คานวา แทจรง ทาน ศลเปนตนของตน อาศยศรทธาเปนตนของตนจงมได และทานศลเปนตนของคนอน กอาศยศรทธาและศลเปนตนของกลยาณ- มตรจงมไดเชนกน ดงน ปรากฏชดแลว ฯ คาวา สขทกข ไดแก สข และทกขทางกาย ฯ คาวา ปคคโล ไดแก บคคลผเปนกลยาณมตร เปนตน ฯ คาวา โภชน ไดแก โภชนะทสบายเปนตน ฯ แมฤดกเปน เชนนนเหมอนกน (คอ ฤดทสบาย) ฯ เพอจะยงอรรถทกลาวไวแลว โดยสงเขปวา อธปต ฯ เป ฯ ปจจยา โหนต (นามรปยอมเปน ปจจยแกนามรป โดยปจจย ๙ อยาง ตามสมควร คอ ดวยอานาจอธปต- ปจจย ๑ สหชาตปจจย ๑ อญญมญญปจจย ๑ นสสยปจจย ๑ อาหาร- ปจจย ๑ อนทรยปจจย ๑ วปปยตตปจจย ๑ อตถปจจย ๑ อวคตปจจย ๑ ) ดงน ใหพสดาร ทานอาจารยจงกลาวคาเปนตนวา ตตถ ครกตมา- ลมพน ดงน ฯ คาวา ครกตมาลมพน ความวา อาลมพนะทบคคลทาใหหนก แนน โดยปจจเวกขณะและอสสาทะเปนตน ฯ จรงอย อาลมพนะนน อนตางดวยอาลมพนะมฌาน มรรค ผล วปสสนา และนพพานเปนตน ยอมกระทาธรรมมปจจเวกขณะ อสสาทะ มรรค และผลเปนตน ให เนองดวยตน เพราะฉะนน จงชอวาอาลมพนาธบด ฯ ปจจย ๒ นน มความแปลกกนอยางน คอ อาลมพนาธบด ดวยสกแตวาเปนอารมณ ควรทาใหหนก อาลมพนปนสย ดวยอรรถคอเหตทมกาลงแมกวา๑

๑. โยชนา เปน พลการณ ฯ


อารมณททาใหหนก ฯ คาวา สหชาตา ฯ เป ฯ นามรปาน ความวา สหชาตาธบด มถง ๔ อยาง (คอ ฉนทาธบด วรยาธบด จตตาธบด และวมงสาธบด) ดวยอานาจแหงฉนทะ วรยะ จตตะ และวมงสา เปนปจจยแกนามรปทเกดรวมกนตามสมควร ในปวตกาลเทานน ดวย อานาจแหงสหชาตาธบด ฯ ทานอาจารยทาในใจวา ความทรปธรรม อาศยอรปธรรมเปนสหชาตปจจย พระผมพระภาคตรสไวดวยอานาจ แหงวตถในปฏสนธกาลเทานน จงกลาวคาวา วตถวปากา อม ดงน ฯ [อธบายจตและเจตสกเปนอญญมญญปจจยแกกนและกน] กเพราะภาวะแหงจตและเจตสกเปนอญญมญญปจจย ดวยอานาจ แหงการคาจนแกกนและกนนนเอง ไมใชโดยสกวาเกดรวมกน ฉะนน รปจงไมเปนอญญมญญปจจยแกนาม ในปวตกาล เพราะฉะนน ทาน อาจารยจงไดกลาวไววา จตตเจตสกา อม ดงน ฯ อนง อปาทายรป กไมเปนอญญมญญปจจยแกนาม ในปวตกาล เพราะฉะนน ทานจงกลาววา มหาภตา อ ม ดงน ฯ มคาถามสอดเขามาวา กทานอาจารยไดกลาวไววา อาหารทไมมรป เปนอาหารปจจยแกนามรปท เกดรวมกนมใชหรอ ? กเมอเปนเชนนน คาวา สตวทงปวงมความ ตงอยไดดวยอาหารน พวกเราจะรไดอยางไร ? เพราะสหชาตาหาร ไมมแกพวกอสญญสตว ฯ เฉลยวา ภาวะแหงสรรพสตวมความตงอย ไดดวยอาหาร พระผมพระภาคตรสหมายเอาปรยาย คอความทกรรม อนเปนไปดวยอานาจแหงมโนสญเจตนาหาร หรออาหารนอกนน แม


ทสหรคตดวยมโนสญเจตนาหารนน เปนปจจยโดยเปนกมมปจจยและ อปนสสยปจจย ไมใชโดยเปนอาหารปจจย ฯ ถามวา อตถนทรยและ ปรสนทรย ทานอาจารยไมถอเอาในคาเปนตนวา ประสาท ๕ ดงน ดอกหรอ ? แกวา ไมไดถอเอาจรง ฯ ความทอตถนทรยและ ปรสนทรยทง ๒ นน เปนธรรมชาตยงอาการมเพศเปนตน ใหเปนไป ตามซงตนมอยโดยแท ถงอยางนน มนกไมมโดยความเปนปจจยย ฯ เหมอนอยางวา ชวตและอาหารเปนปจจยแกธรรมเหลาใด กเลยง คาชธรรมเหลานน ทงเปนอตถปจจยและวคตปจจยแกธรรมเหลานน ฉนใด ความเปนหญงและชาย เปนอปการะแหงเพศเปนตนซง เปนไปแตปจจยมกรรมเปนตน ตามควรแกตนอยางเดยว เปนปจจย แกความรวา เปนหญง เปนชาย โดยอาการใด เพราะความไมเปน ไปในสนดานอนเปนไปกบดวยความเปนหญงเปนชายนน โดยอาการอน จากอาการ (ทรวาเปนหญงเปนชาย) นน ทานอาจารยจงกลาวภาวะ เปนหญงเปนชายนน ยงเพศเปนตนใหเปนไปตามซงตน และความเปน อนทรย เพราะฉะนน พระผมพระภาคจงไมตรสภาวะแหงความเปนหญง และเปนชายนนเปนอนทรยปจจย ฯ ทานอาจารยทาในใจวา นามเหลาใด เปนดจออกจากภายในแหง รปมหทยวตถเปนตน เปนไป และรปเหลาใดทกาลงเกดดวยอาศยนาม นนเอง มความรงเกยจในการสมประโยค นามและรปกเปนวปปยตต- ปจจยแกนามและรปเหลานนนนเอง, สวนรปรงเกยจในการสมประโยค


กบรปไมม, รปทเปนเพยงอารมณแหงนามซงบงเกดเพราะอาศยวตถ นนแล ชอวาอาลมพนะ เพราะฉะนน นามเหลานน กไมมการ รงเกยจในการสมประโยคแมกบอาลมพนะนน เพราะฉะนน ธรรม เหลาใด มความรงเกยจในสมประโยค ธรรมเหลานนนนแล แมเปน วปปยตตปจจย พระผมพระภาคกตรสไวแลวดงน จงกลาวคามอาทวา โอกกนตกขเณ วตถ ดงน ฯ อตถปจจยและอวคตปจจย มถง ๕ อยางดงน คอ ปจจยชาตทเกด รวมกน ๓ อยาง ๑ ทเกดกอน ๒ อยาง ๑ ทเกดภายหลงอยางเดยว ๑ ททานกลาวไวแลวดวยอานาจแหงนามรปตามสมควร โดยประการทงปวง คอโดยประการทกอยาง, บรรดาอาหาร ไดแกกวฬงการาหาร ๑ รปชวตนทรย ๑ ฯ กภาวะแหงธรรมอนทาความคาจน โดยอตถภาพ แกธรรมทไมทาความคาจน โดยไมมอตถภาย เพราะธรรมเหลานน เปนสภาพอปถมธแกธรรมเชนเดยวกนนน โดยภาวะแหงตนมอย ซง มสภาพเปนปจจบน ชอวาอตถปจจย เพราะฉะนน พระนพพานซงมได ทกกาล จงไมเปนอตถปจจยและอวคตปจจย ฯ อกอยางหนง ภาวะ แหงธรรมทประกอบดวยขณะมอปาทขณะเปนตน ทาความคาจนซงผด จากภาวะแหงธรรมททาความคาจนโดยนตถภาพ และผดจากภาวะแหง ธรรมททาความคาจนโดยวคตภาพ ชอวาอตถปจจยเปนตน เพราะฉะนน พระนพพานนน จงไมถงความเปนอตถปจจยและอวคตปจจยนน ฯ กบรรดาอตถปจจยทง ๕ อยางน รปชวตนทรย พระผมพระภาคไมทรง ถอเอาในพวกสหชาตปจจย เพราะเปนธรรมชาตคาจนเพราะในฐตขณะ


ดจโอชา เพราะฉะนน ทานอาจารยจงกลาวรปชวตนทรยไวแผนกหนง ฯ [อธบาปจจยทงหมดโดยสรปเปน ๔] บดน เพอจะแสดงวา ปจจยทงหมดโดยสงเขปมอย ๔ อยาง เทานน ทานอาจารยจงไดกลาวคาวา ปจจยทงหมดรวมอยในอาลมพน- ปจจย อปนสสยปจจย กมมปจจย และอตถปจจย ฯ จรงอย ปจจยอะไร ๆ ทจะไมพงถงความเปนอารมณแหงจตและเจตสก และไมถงความเปน อปนสยแกธรรมทเกดแตปจจยของตน ๆ ไมม ฯ อนง ปจจยแมทงหมด ไมเปนไปลวงเลยสภาพแหงกรรม ดวยอานาจแหงความเปนไปใกล ตอเหตแหงผล เพราะความเปนไปของโลกมกรรมเปนเหต ฯ กปจจย เหลานนมอยจรง ๆ ทงโดยปรมตถ ทงโดยอานาจโลกสมมต เพราะ- ฉะนน ปจจยแมทงหมด จงรวมอยใน ๔ ปจจย ฯ คราวน เพอจะแสดงวา คาททานอาจารยกลาวไวในทแหง ปจจยนน ๆ วา สหชาตรป ดงน ทงหมด บณฑตพงทราบโดยความ ไมแปลกกน ทานจงไดกลาวคามอาทวา สหชาตรป ดงน ฯ แทจรง ทชอวาสหชาตรป ม ๒ อยาง ดวยอานาจแหงรปทมจตเปนสมฏฐาน ในปวตกาลอยางหนง กมมชรปกลาวคอ กตตตารป ในปฏสนธกาล อยางหนง แมโดยประการทงปวง เพราะรปมจตเปนสมฏฐานไมมใน ปฏสนธกาล และเพราะรปมกรรมเปนสมฏฐานเกดรวมกบจตและเจตสก ไมมกาหนดในปวตกาล ฯ รปทงหลายทกาลงเกด เพราะกรรมทสตว กระทา ชอวากตตตารป ฯ ประกอบความวา ธรรมทงหลายประกอบดวยกาล ๓ คอ ม ๓


กาล ดวยสามารถแหงธรรมประกอบดวยอดตกาล ๕ อยาง ดวยอานาจ อนนตรปจจย สมนนตรปจจย อาเสวนปจจย นตถปจจย และวคตปจจย แหงกรรมปจจย ซงม ๒ กาล ดวยอานาจแหงอดตกาลและปจจบนกาล แหงอารมมณปจจย อธปตปจจย และอปนสสนปจจย ซงม ๓ กาล และแหงธรรม ๑๕ อยางนอกน ซงมกาลเปนปจจบน กบทพนจากกาล ดวยอานาจแหงนพพานและบญญต ทงทเปนภายใน ดวยอานาจปสาท- รปมจกษเปนตนและธรรมมราคะและศรทธาเปนตน ทงทเปนภายนอก จากภายในนน ดวยอานาจแหงบคคล ฤด และโภชนะเปนตน เปน สงขตะ โดยเปนธรรมเกดแตปจจย และเปนอสงขตะ โดยเปนปฏปกษ ตอสงขตะนนดวย ตามกาเนด คอความสมควรแกความเปนไป โดยนยตาม ทกลาวแลวอยางน คอเชนน ชอวาปจจย ทานกลาวไววา ๒๔ ปจจย ในปฏฐานปกรณ คอในปกรณชอวาอนนตนยปฏฐาน และสมนตปฏฐาน โดยประการทงปวง ตงอยโดยยอ ๓ อยาง ดวยอานาจแหงบญญต นาม และรป ฯ [อธบายบญญต] บทวา ตตถ คอ บรรดาบญญตนามและรปนน ฯ บญญต ม ๒ อยาง ตางโดยเปนอรรถทบณฑตควรกลาว และเปนศพทกลาว อรรถ (ตางโดยเปนความหมาย และสาเนยงเสยง) เพราะฉะนน ทานอาจารยจงไดกลาวคาเปนตนวา ปาปยตตา ดงน ฯ คาวา ปาปยตตา ความวา เพราะเปนอรรถทจะพงรโดยประการนน ๆ ฯ


ดวยคาอนเปนกมมสาธนะน ทานอาจารยกลาวอรรถบญญต กลาวคอ อปาทาบญญต อนเปนสมมตสจจะ ซงตางโดยเปนความประชมและ ความสบตอเปนตน แหงธรรมทงหลายมรปเปนตน และความกาหนด พเศษเปนตน ฯ แทจรงอรรถบญญตนนบณฑตยอมรไดดวยนามบญญต ฯ บทวา ปาปนโต คอ เพราะรอรรถบญญตโดยประการทงหลาย ฯ จรงอย ดวยคาทเปนกตตสาธนะน ทานกลาวนามบญญต คอการกลาว อรรถทงหลายอนไดนามวาบญญต เพราะอรรถวา ใหร (ความ) ได ฯ คาวา ภตปรณามาการมปาทาย ความวา บญญตเทยบเคยงอาการทเปลยน- แปลง ไดแกอาการกลาวคอสภาพทเปลยนแปลง โดยอาการเปนตนวา การแผขยายออกไปและรวมตวเขาแหงมหาภตมแผนดนเปนตน ซง เปนไปอย ดวยอานาจแหงความสบตอ คอทาใหเปนเรององอาศย ฯ คาวา ตถา ตถา คอ ดวยอานาจแหงแผนดนเปนตน ฯ คาวา ภมปพพตาทกา ไดแก สนตานบญญต (บญญตความสบตอกน) ม แผนดน ภเขา และตนไมเปนตน ฯ คาวา สมภารสนนเวสาการ ความวา อาการกลาวคอการประชม ไดแกอาการมสณฐานเปนตนนน ๆ อนวเศษโดยการตกแตงแหงสมภาระคอแหงอปกรณ มไม ดนเหนยว และดายเปนตน ฯ คาวา รถสกฏาทกา ไดแก สมหบญญต (การ บญญตโดยรวมกน) มรถ เกวยน บาน หมอนา และแผนผาเปนตน ฯ คาวา จนทาวฏฏนาทกก ไดแก อาการคอการทดวงจนทร ดวงอาทตย และดาวนกษตร หมนเวยนไปมอทยขนเปนตน ดวยอานาจแหงการ


เวยนขวารอบเขาสเนร ฯ บทวา ทสากาลาทกา ความวา บญญต ทศมทศตะวนออกเปนตน ชอวาทสาบญญต, บญญตเวลามเวลาเชา เปนตน ชอวากาลบญญต, และบญญตเดอน ฤด และชอวาเดอน ม วสาขมาสเปนตน อนพเศษโดยชอนน ๆ ชอวามาสาทบญญต ฯ ไม จดถงกน ฯ คาวา กปคหาทกา ไดแก บญญตชองวางมบอ ถา และชองเปนตน ชอวาอากาสบญญต ฯ บทวา ตตภตนมตต คอ ภตนมตนน ๆ มปฐวกสณเปนตน ฯ คาวา ภาวนาวเสส ไดแก อาการพเศษทสบเนองกนของภาวนา ตางโดยบรกรรมเปนตน ฯ คาวา กสณนมตตาทกา ความวา บญญตนมตซงตางกน คอ อคคหนมต และปฏภาคนมต อนปรากฏแกพระโยค ตางโดยมกสณนมตและอสภ- นมต เปนตน ฯ คาวา เอวมาทเภทา ความวา และบญญตตางโดย บญญตเปนตนวาอากาศทเพกกสณ และกสณคอความดบ (แหงจต และเจตสก) ฯ คาวา อตถจฉายาการเรน ความวา โดยอาการคอเงา แหงปรมตถธรรม ไดแกโดยอาการคอสวนเปรยบ ฯ [อธบายนามบญญตเปนตน] คาวา นามนามกมมาทนาเมน ความวา โดยชอ ๖ อยางน คอ นาม นามกรรม นามไธย นรตต พยญชนะ และอภลาป ฯ บรรดานามเปนตนนน สททรปทชอวานาม เพราะอรรถวา นอมไป ในอรรถทงหลาย ฯ นามนนม ๒ อยาง ดวยอานาจแหงนามทคลอย


ตามอรรถ และนามตามนยม ม ๔ อยาง ดวยสามารถแหงสามญนาม (ชอทวไป) คณนาม (ชอตามคณ) กรยานาม (ชอตามการกระทา) และยถจฉนาม (ชอตามใจชอบ) ฯ กรรมคอนาม ชอวานามกรรม ฯ นามไธย กอยางนน ฯ การพด คอการกลาวอรรถออกโดยทรงอกขระ เสยงทชอวาอภลาป เพราะอรรถวา (เปนเสยง) ทบคคลพด คอ ลาดบแหงการประชมของอกษรทไปตามเสยง ฯ เพอแสดงวา อนนาม บญญตนนน มอย ๖ อยาง ดวยอานาจแหงวชชมานบญญต อวชชมาน- บญญต และความประกอบกนแหงบญญตทง ๒ อยางนน ทานอาจารย กลาวคามอาทวา วชชมานปตต ฯ คาวา เอตาย ป าเปนต ความวา บณฑตทงหลายยอมประกาศดวยคามอาทวา รป เวทนา ดงน ฯ คาวา อภนน ความวา (ดวยสามารถแหงความคละกน) แหงวชชมานบญญตและอวชชามานบญญตทงสอง ฯ บคคลชอวา ฉฬภญญะ เพราะอรรถวา มอภญญา ๖ คอ อภญญา ๕ และ อาสวกขยญาณ ๑ ฯ กบรรดาบญญต ๖ มวชชามานบญญตเปนตนนน บญญตวาบคคล ไดอภญญา ๖น ชอวาวชชามาเนนาวชชมานบญญต (บญญตของทไมม กบของทมอย) เพราะอภญญามอย และเพราะบคคลผไดอภญญานน ไมม ฯ อนง บญญตวาเสยงของหญง ชอวาอวชชามาเนนวชชมานบญญต (บญญตของทมอยกบของทไมม) เพราะหญงไมม และเพราะเสยงม อย ฯ บญญตวาจกขวญญาณ ชอวาวชชมาเนนวชชมานบญญต (บญญต


ของทมกบของทมอยดวยกน) เพราะจกขประสาท และจกขวญญาณ อาศยจกษประสาทนนมอย ฯ บญญตวาพระโอรสของพระราชา ชอวา อวชชามาเนนาวชชมานบญญต (บญญตของทไมมกบของทไมมดวยกน) เพราะพระราชาและพระโอรสเปนสมมตธรรม (ธรรมคอสมมต) ฯ [อธบายสงคาถา] บทวา วจโฆสานสาเรน ความวา เนอความทงหลายทตางดวย อานาจแหงสมมตและปรมตถ อนเปนโคจร คอเปนอารมณแหงมโน- ทวาร คอแหงความสบตอของวญญาณ อนเปนไปทางมโนทวาร ซง เปนไปแลวโดยอาการคอรจกนามบญญต มความสงเกตอนบคคลถอเอา แลวในกาลกอนวา คานเปนชอแหงเนอความเชนน เปนอปนสยซงเกด ขนในลาดบแตความเปนไปแหงโสตวญญาณวถ ทเปนไปตามกระแส คอไปตามเสยงทพด มแผนดน ภเขา รป และเวทนาเปนตน คอโดย ทาใหเปนอาลมพนะ อนบณฑตยอมรโดยกระแสความ คอเปนไปตาม ซงนามบญญตอนใด ทมสมมตและปรมตถเปนอารมณพนจากการถอเอา ซงนามนน ฯ นามบญญตอนนนน คอทแสดงอรรถอนบณฑตพงบญญต มแผนดน ภเขา รป และเวทนาเปนตน ซงบณฑตหมายความ สงเกตของโลก คอสาเรจตามโวหารโลก เปนระเบยบของอกษรทถอ เอาแลวทางมโนทวาร อนบณฑตรแจงวาบญญต คอรไดวา นามบญญต กลาวคอปญญาปนโตบญญต ฯ กในคาถาน ทานอาจารยสงเคราะหแมซงมโนทวารกวถ อนม


ในลาดบแหงโสตวญญาณวถ ดวยศพทวา โสตวญญาณวถ จงได กลาวคาวา โสตว าณวถยา ฯ แทจรง เมอบคคลไดยนเสยงวาฆฏะ เปนตน วาระแหงชวนะปรารภเสยงอกษรตวหนง ๆ ๒ ครง (ปรารภ เสยงอกษรตวละ ๒ ครง) ดวยอานาจอารมณทเปนปจจบนและอดต ปรารภระเบยบอกษรทเปนนามบญญต ซงจาไดดวยปญญาครงหนง ความรนามบญญตในลาดบแหงชวนวถ อนมเสยงทเปนอดตเปนอารมณ ซงเปนลาดบแหงโสตวญญาณวถ ดงพรรณนามาฉะน ตอจากนน เปน การรเนอความ ทานอาจารยทงหลายกลาวไวดงน ฯ พรรณนาความปรเฉทท ๘ แหงอภธมมตถสงคหฎกา ชอวาอภธมมตถวภาวน จบดวยประการฉะน ฯ


อภธมมตถสงคหบาลแปล* ปรเฉทท ๙ (ชอกมมฏฐานสงคหวภาค) [สงคหคาถา] ตอจากนไป ขาพเจา (ผชอวา อนรทธาจารย) จกกลาวกมมฏฐานทง ๒ อยาง แหงภาวนา ๒ คอ สมถภาวนา และวปสสนาภาวนา ตามลาดบ ฯ บรรดากรรมฐาน ๒ อยางนน ในสมถสงคหะ พงทราบการ สงเคราะห (ประมวล, รวบรวม) สมถกรรมฐาน โดยนย ๗ อยาง กอน คอ กสฯ ๑๐ อสภะ ๑๐ อนสสต ๑๐ อปปมญญา ๔ สญญา ๑ ววตถาน (การกาหนด) ๑ และ อรป ๔ ฯ พงทราบการสงเคราะห (ประมวล) จรต ๖ อยาง คอ ราคจรต ๑ โทสจรต ๑ โมหาจรต ๑ สทธาจรต ๑ พทธจรต ๑ วตกจรต ๑ ฯ พงทราบภาวนา ๓ อยาง คอ บรกรรมภาวนา ๑ อปจารภาวนา ๑ อปปนาภาวนา ๑ ฯ พง ทราบนมต ๓ คอ บรกรรมนมต ๑ อคคหนมต ๑ ปฏภาคนมต ๑ ฯ [กรรมฐาน ๔๐] พงทราบอยางไร ? พงทราบอยางนวา วตถ ๑๐ อยางเหลาน คอ ปฐวกสณ ๑ อาโปกสณ ๑ เตโชกสณ ๑ วาโยกสฯ ๑ นลกสณ ๑ * พระธรรมวราลงการ ปจจบนเปน สมเดจพระวนรต (จบ ตธมโม ป.ธ. ๙) วดโสมนสวหาร พระนคร แปล ฯ


ปตกสณ ๑ โลหตกสณ ๑ โอทาตกสณ ๑ อากาสกสณ ๑ อาโลกกสฯ ๑ ชอวากสฯ ๑๐ ฯ ซากศพ ๑๐ อยาง เหลาน คอ อทธมาตกะ อสภทขนพอง ๑ วนลกะ อสภทมสเขยวจด ๑ วปพพกะ อสภทมนาเหลอไหล ๑ วจฉททกะ อสภทถกตดขาดในทามกลาง ๑ วกขายตตกะ อสภทสตวกด เปนแผลเหวอะหวะตาง ๆ ๑ วกขตตกะ อสภมมอและเทาขาดกระจด- กระจาย ๑ หตวกขตตกะ อสภทเขาสบฟนเปนรวรอยทงเรยราย ๑ โลหตกะ อสภทมโลหตไหล ๑ ปฬวกะ อสภทมหนอน ๑ อฏฐกะ อสภทเปนกระดก ๑ ชอวาอสภ ๑๐ ฯ ความระลก ๑๐ อยาง เหลาน คอ พทธานสสต ๑ ธมมานสสต ๑ สงฆานสสต ๑ สลานสสต ๑ จาคานสสต ๑ เทวตานสสต ๑ อปสมา- นสสต ๑ มรณานสสต ๑ กาลคตาสต ๑ อานาปานสสต ๑ ชอวา อนสสต ๑๐ ฯ ภาวนา ๔ เหลาน คอ เมตตา ๑ กรณา ๑ มทตา ๑ อเบกขา ๑ ชอวาอปปมญญา ๔ ทานเรยกวา พรหมวหารกม ฯ อาหาเรปฏกลสญญา (ความสาคญในอาหารวาปฏกล) ชอวา สญญา ๑ ฯ การกาหนดธาต ๔ ชอวาววตถาน ๑ ฯ อรปสมาบต มอาสานญจายตนะเปนตน ชอวาอรป ๔ ฯ ในสมถนทเทส ม กรรมฐาน ๔๐ อยาง แมโดยประการทงปวง ฯ [สปปายเภท] กในบรรดาจรตทงหลาย อสภะ ๑๐ โกฏฐาสภาวนากลาวคอ


กายคตาสต เปนสปปายะแกคนราคจรต ฯ อปปมญญา ๔ และ กสณ ๔ มนลกสณเปนตน เปนสปปายะแกคนโทสจรต ฯ อานาปานะ เปนสปปายะแกคนโมหจรตและวตกจรต ฯ อนสสต ๖ มพทธานสสต เปนตน เปนสปปายะแกคนสทธาจรต ฯ ความตาย ความสงบ สญญา และการกาหนด (มรณสสต อปสมานสสต อาหาเรปฏกลสญญา จตธาตววตถาน) เปนสปปายะแกคนพทธจรต ฯ สวนกรรมฐานแม ทงหมดทเหลอ เปนสปปายะแมแกคนมจรตทกอยาง ฯ บรรดากสณ แมเหลานน กสณทมวงกวาง เปนสปปายะแกคนโมหจรต ฯ กสณ วงเลก เปนสปปายะแกคนวตกจรตแล ฯ นเปนความตางแหงสปปายะ ในอธการวาดวยจรตน ฯ [ภาวนาเภท] กในภาวนาทงหลาย บรกรรมภาวนามไดในกรรมฐานแมทก อยางทเดยว ฯ อปจารภาวนา ยอมสาเรจไดในกรรมฐาน ๑๐ คอ อนสสต ๗ ขางตน มพทธานสสตเปนตน และปฏกลสญญา ๑ จต- ธาตววตถาน ๑ แตไมมอปปนา ฯ สวนในกรรมฐาน ๓๐ ถวนทเหลอ สาเรจไดทงอปจารภาวนา ทงอปปนาภาวนา ฯ ในกรรมฐาน ๓๐ แมเหลานน กรรมฐานมรปาวจรฌานได (คอประกอบในรปาวจรฌาน, ใหสาเรจรปาวจรฌาน) ๒๖ อยาง คอ กสณ ๑๐ และอานาปานะ มปญจกฌานได (ประกอบในปญจกฌาน) ฯ อสภ ๑๐ และกายคตาสต มปฐมฌานได, อปปมญญา ๓ ขางงตนมเมตตาเปนตนมฌานหมวด ๔ ได, อเบกขา มปญจมฌานได ฯ สวนอรป ๔ มอรปฌาน (ประกอบใน


อรปฌาน) ได ฉะนแล ฯ นเปนความตางแหงภาวนา ในอธการแหงกรรมฐาน ๔๐ นว ฯ [นยกรรมฐาน ๔๐] กในนมตทงหลาย บรกรรมนมต และอคคหนมต ยอมไดใน กรรมฐานแมทกอยางทเดยว โดยปรยาย ตามสมควร ฯ สวนปฏภาค - นมต ไดเฉพาะในกสณ ๑๐ อสภะ ๑๐ กายคตาสต ๑ อานาปา- นสสต ๑ ฯ จรงอย อปจารสมาธและอปปนาสมาธ ปรารภปฏภาคนมต ในกรรมฐาน ๒๒ นน เปนไป ฯ คออยางไร ฯ คอวา กเมอ พระโยคาวจร ผอาทกมมกะถอเอานมตในกสณมมณฑลแหงปฐวกสฯ เปนตน อารมณนน ทานเรยกวา ปรกรรมนมต และภาวนานน ชอวาบรกรรมภาวนา ฯ กแล นมตนนเปนสงทจตกาหนดไดดแลว มาสคลองแหงมโนทวาร เหมอนดดวยตาในเวลาใด อารมณนนนนแล ชอวาเปนอคคหนมต และภาวนานนยอมตงมนในเวลานน ฯ กเมอ พระโยคาวจรนนมใจตงมนเปนสมาธอยางนนแลว ตามประกอบ ภาวนาดวยบรกรรมสมาธ ในอคคหนมตนน สบตอจากนน ใน เวลาใด อารมณทสาเรจดวยภาวนา กลาวคอบญญตพนจากวตถธรรม ปรากฏเหมอนกสณนน สงบนงแนบสนทในจต ในเวลานน ทาน เรยกวา ปฏภาคนมตบงเกดแลว ฯ จาเดมแตนนนนแล อปจารภาวนา กลาวคอกามาวจรสมาธ ละอนตรายเสยได จดวาสาเรจแลวฯ ตอจากนน เมอพระโยคาวจรเสพปฏภาคนมตนนนนแลสมาเสมอ ดวยอปจารสมาธ รปาวจรปฐมฌาน ยอมสาเรจได ฯ ตอจากนน


พระโยคาวจรทาปฐมฌานนนนนแลใหชานชานาญ ดวยความมวส ทง ๕ เหลาน คอ อาวชชนะ การคานง ๑ สมาปชชนะ การเขา ๑ อธฏฐานะ การตงมน ๑ วฏฐานะ การออก ๑ ปจจเวกขณะ การพจารณา ๑ ตงความเพยรเพอละองคทหยาบมวตกเปนตนเสย เพอเกดองคทละเอยดมวจารเปนตน ยอมบรรลทตยฌานเปนตนได โดยลาดบตามสมควร ฯ ปฏภาคนมต ยอมมไดในกรรมฐาน ๒๒ มปฐวกสณเปนตน ดวยประการดงทกลาวมาน ฯ กในกรรมบานทเหลอ (๑๘) อปปมญญา ๔ ยอมเปนไป บญญตวาสตว ฯ กบรรดากสณซงเวนอากาสกสณเสย กสณอยางใด อยางหนง เมอพระโยคาวจรพจารณาเพกถอนเสยแลว ทาบรกรรม อากาศทตนไดดวยอานาจความไมมทสด อรปฌานท ๑ ยอมสาเรจได ฯ เมอทาบรกรรมอรปวญญาณท ๑ นนนนแลอย ดวยอานาจความไมม ทสด อรปฌานท ๒ ยอมสาเรจได ฯ กเมอทาบรกรรมความไมมแหง อรปวญญาณท ๑ นนนนแลวา นดหนงไมม หนอยหนงไมม อรป ท ๓ ยอมสาเรจได ฯ เมอทาบรกรรมอรปท ๓ วา นสงบ นประณต ดงน อรปฌานท ๔ ยอมสาเรจได ฯ กในกรรมฐานทเหลออก ๑๐ อยาง เมอโยคาวจรปรารภอารมณมพทธคณเปนตน ทาบรกรรม ถอเอานมตนนดแลว ในนมตนนนนแล บรกรรมภาวนายอมตงมน และอปจารสมาธกยอมเกดขน ฯ จบนยกรรมฐาน ๔๐ ฯ


[ประเภทแหงอารมณ] กเมอพระโยคาวจรออกจากปญจมฌาน ซงมอภญญาเปนบาทแลว จงพจารณาอารมณมรปเปนตนทจะพงอธษฐาน ทาบรกรรมอย รปา- วจรปญจมฌานทเปนไปอยดวยสามารถแหงอภญญา ยอมสาเรจไดใน อารมณมรปเปนตน ตามสมควร ฯ และทชอวาอภญญา ม ๕ อยาง คอ อทธวธ ๑ ทพพโสตะ ๑ ปรจตตวชา ๑ ปพเพนวาสานสสตญาณ ๑ ทพพจกษ ๑ ฯ นเปนความตางแหงอารมณในอธการแหงสมถกรรมฐานน และ สมถกรรมฐานนย จบ ฯ [วปสสนากรรมฐาน] กในวปสสนากรรมฐาน พงทราบการสงเคราะหวสทธ (ประ- มวลวสทธ) โดยอาการ ๗ อยาง คอ สลวสทธ จตตวสทธ ๑ ทฏฐวสทธ ๑ กงขาวตรณวสทธ ๑ มคคามคคญาณทสสนวสทธ ๑ ปฏปทาญาณทสสนวสทธ ๑ ญาณทสสนวสทธ ๑ ฯ พงทราบ ลกษณะ ๓ คอ อนจจลกษณะ ๑ ทกขลกษณะ ๑ อนนตรลกษณะ ๑ ฯ พงทราบอนปสสนา ๓ คอ อนจจานปสสนา ๑ ทกขานปสสนา ๑ อนตตานปสสนา ๑ ฯ พงทราบวปสสนาญาณ ๑ๆ คอ สมมสนญาณ ๑ อทยพพยญาณ ๑ ภงคญาณ ๑ ภยญาณ ๑ อาทนวญาณ ๑ นพพทา- ญาณ ๑ มญจตกมยตาญาณ ๑ ปฏสงขาญาณ ๑ สงขารเปกขาญาณ ๑ อนโลมญาณ ๑ ฯ พงทราบวโมกข ๓ คอ สญญตวโมกข ๑ อนมตต-


วโมกข ๑ อปปณหตวโมกข ๑ ฯ และพงทราบวโมกขมข ๓ คอ สญญตานปสสนา การพจารณาเหนโดยเปนของวางเปลา ๑ อนมตตา- นปสสนา การพจารณาเหนโดยไมมเครองหมาย ๑ อปปณหตานปสสนา การพจารณาเหนโดยไมมทตงลง ๑ ฯ [ประเภทแหงวสทธ] พงทราบอยางไร ? พงทราบอยางน คอ ปารสทธศล ๔ คอ ปาฏโมกขสงวรศล ๑ อนทรยสงวรศล ๑ อาชวปารสทธศล ๑ ปจจยสนนสสนตศล ๑ ชอวาสลวสทธ ฯ สมาธแมม ๒ อยาง คอ อปจารสมาธ ๑ อปปนาสมาธ ๑ ชอวา จตตวสทธ ฯ การกาหนดนามรปดวยอานาจลกษณะ กจ ปจจปฏฐาน และ ปทสถาน ชอวาทฏฐวสทธ ฯ และการกาหนดปจจยแหงนามรปเหลานน นนแล ชอวากงขาวตรณวสทธ ฯ กตอจากนนไป การกาหนดลกษณะ แหงมรรค ดวยอานาจกาหนดจบอนตราย คอวปสสนปกเลสมโอกาส เปนตน คอ โอภาส ๑ ปต ๑ ปสสทธ ๑ อธโมกข ๑ ปคคหะ ๑ สข ๑ ญาณ ๑ อปฏฐาน ๑ อเบกขา ๑ นกนต ๑ ของพระโยคาวจรผปรารภนยมขนธเปนตน ในสงขารทมใน ๓ ภม พรอมทงปจจย มความแตกตางกนโดยความตางแหงกาลมอดตกาล เปนตน ทตนกาหนดแลวอยางนน ยนยอเขาดวยอานาจหมวดแลว


พจารณาไตรลกษณ ดวยสมมสนญาณวา นามรปไมเทยง เพราะ อรรถวา สนไป เปนทกข เพราะอรรถวา นากลว เปนอนตตา เพราะอรรถวา ไมมสาระแกนสาร ดวยอานาจอทธานะ (กาล) หรอดวยอานาจสนตต (ความสบตอ) หรอดวยอานาจขณะ และตาม เหนความเกดขนและความสนไปในสงขารเหลานนนนแล ดวยอท- ยพพยญาณ โดยอานาจแหงปจจย และโดยอานาจแหงขณะจต ชอวา มคคามคคญาณทสสนวสทธ ฯ กวปสสนาญาณทง ๙ ของพระโยคา- วจรนน ผพนจากอนตรายอยางนน ปฏบตไตรลกษณอยดวยความ สบตอแหงวปสสนา จาเดมแตอทพพยญาณ จนกระทงถงอนโลมญาณ ชอวาปฏปทาญาณทสสนวสทธ ฯ กเมอพระโยคาวจรนนปฏบตอยอยางน วปสสนจต ๒-๓ ดวง ปรารภลกษณะมอนจลกษณะเปนตน อยาง ใดอยางหนง ยอมเปนไป โดยชอวาบรกรรม อปาจาร และอนโลม ในลาดบแหงมโนทวาราวชชนะ ซงอาศยความแกรอบแหงวปสสนา (คอสงขารเบกขาญาณ) ตดภวงคขาดแลว เกดขนในขณะทจะพง กลาววา อปปนาจกเกดในบดน ฯ วปสสนาใด ถงยอดสด วปสสนา นน ทานเรยกวา สานโลมา วาสงขารเบกขา และวาวฏฐานคามน- วปสสนา๑ ฯ เบองหนาแตนน โคตรภจตหนวงพระนพพานเปน อารมณคาอบงาโคตรปถชนเสย และยางขนสโคตรพระอรยบคคล ยอมเปนไป ฯ ในลาดบแหงโคตรภจตนน มรรคกาหนดรทกขสจ ๑. ฉบบพมาและสหลเปน ยา สขาปปตตา สา สานโลมา สงขารเปกขา วฏาคามนวปสสนาต จ ปวจจต ฯ ๒. อกนยหนงวา มรรคยอมหยงลงสอปปนาวถ ดวยอานาจทกาหนดรทกขสจ ละสมทยสจ ทานโรธสจใหแจง เจรญมคคสจ ฯ


ละสมทยสจ ทานโรธสจใหแจง หยงลงสอปปนาวถ ดวยอานาจการ เจรญมคคสจ ฯ ตอจากนนผลจต ๒-๓ ดวง เปนไปแลวกดบไป ฯ ตอจากนนกเปนภวงคบาต (จตตกภวงค) แล๑ ฯ สวนปจจเวกขณ- ญาณทงหลาย ตดภวงคขาดแลว ยอมเปนไปอก ฯ [สงคหคาถา] บณฑต (พระอรยบคคล) ยอมพจารณา มรรคผลและนพพาน กเลสทละไดแลวและ กเลสทยงเหลอ พจารณากม ไมพจารณา กม ฯ มรรคทง ๔ ทพระอรยาบคคลเจรญ ตามลาดบแหงวสทธ ๖ อยางน ทานเรยก ชอวาญาณทสสนาวสทธ ฯ [ประเภทแหงวโมกข] อนตตนปสสนา (การพจารณาเหนวาไมใชตน) ทกลาว ไวในอเทศนน ละอตตาภนเวส (ความยดมนวาเปนตน) เสยได ชอวา สญญตานปสสนา (การพจารณาเหนโดยของวางเปลา) จดเปนวโมกขมข (ทางพน) ฯ อนจจานปสสนา (การพจารณาเหน โดยเปนของไมเทยง) ละวปลลาสนมต (เครองหมายใหเขาใจผด) เสยได ชอวาอนมตตานปสสนา (การพจารณาเหนโดยไมมเครอง ๑. ฉบบพมาและสหลเปน ตโต ปร เทว ตณ ผลจตตาน ปวตต ปวตตตวา ภวงคปาโตว โหต ตอจากนนเพราะผลจต ๒ หรอ ๓ ดวงเปนไป กเปนภวงคบาตเลย ฯ


หมาย) จดเปนวโมกขมข ฯ ทกขานปสสนา (การพจารณาเหนโดย เปนทกข) ละความตงลง (หรอความมงมาด) คอ ตณหาเสยได ชอวาอปปณหานปสสนา (การพจารณาเหนโดยไมมทตง) จดเปน วโมกขมข ฯ เพราะฉะนน มรรคจงไดชอ ๓ อยาง ดวยอานาจแหง วปสสนาเปนเหตมา (เปนเหตบรรล) คอ ถาวฏฐานคามนวปสสนา เหนแจงโดยมใชตน มรรคกชอวาสญญตวโมกข ๑, ถาเหนแจงโดย ไมเทยง มรรคกชอวาอนมตตวโมกข ๑, ถาเหนแจงโดยเปนทกข มรรคกชอวาอปปณหตวโมกข ๑ ฯ และผลกมชอวาอยางนน ยอมม ในมรรควถ ดวยอานาจแหงมรรคเปนเหตมร (เปนเหตบรรล) ฯ กผลแมทเกดขนตามหนาทของตนแกเหลาพระโยคผเหนแจงอย โดย นยตามทกลาวแลว ในวถแหงผลสมาบต ทานกเรยกวาวโมกข ม สญญตวโมกขเปนตน ดวยอานาจแหงวปสสนาเปนเหตมาเหมอนกน ฯ สวนชอทง ๓ เหมอนกนทเดยว แกมรรคและผลแมทงหมด ทงใน มรรควถ และผลสมาบตวถทกอยาง ดวยอานาจอารมณและดวยอานาจ กจของตน ฯ นเปนความตางแหงวโมกข ในอธการแหงวโมกขน ฯ [ประเภทบคคล] กบรรดาพระอรยบคคลเหลาน พระอรยาบคคลผมชอวาโสดาบน มการไปอบายอนละเสยไดแลว ม ๗ ครงเปนอยางยง เพราะเจรญ โสดาปตตมรรคแลวละทฏฐและวจกจฉาเสยได ฯ มชอวาสกทาคาส เพราะเจรญสกทาคามมรรค แลวทาราคะ โทสะ และโมหะใหเบา


บางลง มาสโลกนเพยงครงเดยวเทานน ฯ มชอวาอนาคาม เพราะ เจรญอนาคามมรรคแลว ละกามราคะและพยายามไดเดดขาด ไมมา สความเปนอยางนอก ฯ มชอวาอรหนต เพราะเจรญอรหตตมรรคแลว ละกเลสไดเดดขาด ไมมเหลอ สนอาสวะเปนยอดพระทกขไณยบคคล ในโลก ฯ นเปนความตางแหงบคคล ในอธการวาดวยบคคลน ฯ [ประเภทสมาบต] กบรรดาสมาบตเหลาน ผลสมาบตยอมทวไปแมแกพระอรยบคคล ทงสน ดวยอานาจผลตามทเปนของตน ๆฯ แตการเขานโรธสมาบต ยอมมไดแกพระอนาคาม หรอพระอรหนตเทานน ฯ ในการเขานโรธ สมาบตนน พระอนาคาม หรอพระอรหนต เขามหคคตสมาบตม ปฐมฌานเปนตน ออกแลวพจารณาสงขารธรรมทเปนไปในสมาบตนน เหนชดเจนอยในสมาบตนน ๆ นนแล ตามลาดบ ดาเนนไปจนถง อากญจญญายตนะ ตอจากนน กระทาบรพกจมการอธษฐานเปนตน แลวเขาเนวสญญานาสญญายตนะ ฯ ขางหนาอปปนาชวนะทง ๒ ของ เนวสญญานาสญญายตนะนน จตตสนตต (ความสบตอแหงจต) ก ขาดลง ฯ ตอจากนน ทานชอวาเปนผเขานโรธแลว ฯ กแลในเวลา ออก สาหรบพระอนาคาม อานาคามผลจต และสาหรบพระอรหนต อรหตตผลจต เปนไปเพยงครงเดยวเทานน กเปนภวงคบาต (จตตก ภวงค) เทยว ฯ ตอจากนน ปจจเวกขณญาณทงหลาย ยอมเปนไป ฉะนแล ฯ


นเปนความตางแหงสมาบต ในอธการแหงสมาบตน และวปสสนา- กรรมฐานนย จบ ฯ [สงคหคาถา] กบคคลผปรารถนาความยนดรสการปฏบตใน พระศาสนา พงเจรญภาวนา ๒ อยาง อน ยอดเยยม ดงพรรณนาฉะน ฯ ปรเฉทท ๙ ชอวากมมฏฐานสงคหาวภาค ในปกรณชออภธม- มตถสงคหะ จบดวยประการฉะนแล ฯ [คาถาทายปกรณ] ปกรณทอบาสกชอวานมพะ ผเกดในตระกล ไพศาลงดงามดวยจารต (ความประพฤตทด) มบอเกดแหงคณทเจรญรงเรอง และบรสทธดวย ศรทธา ปรารถนาความเอนดผอน ตองประสงค กจบลงเรยบรอยแลว ฯ ดวยบญอนไพบลนน ขอเหลาลชชภกษ ผงดงามดวยคณทบรสทธ ผดผองดวยปญญา จงสาคญมลโสมวหาร๑

อนเปนทอยของทานผมบญ และเปนสถานทม ชอเสยงโดงดง เพอมงคลคอความเกดบญสมบต จนสนสดยค (พระศาสนา) เถด ฯ ๑. ในโยชนาวา ต ศพท เปนบทบรณ ปาฐะฉบบพมาเปน ต มลโสม กม เปน ตมลโสม กม ฉนบสหลเปนตน ตมลโสม ในคานาปาฐะฉบบสหลกกลาววา....อาจรย อนรทธมหาเถรปงคเวน ทกขชมพทเป ตมลโสมวหารมชฌาวสตา ... ฯ


อต อนรทธาจรเยน รจต อภธมมตถสงคห นาม ปกรณ ปกรณชออภธมมตถสงคหะททานพระอนรทธาจารยรจนาไว คนถโต ป าสาธากาน อฏสตาน สมตตาน๑

โดยขอความทเรยบเรยงเปนขอ ๆ ๘๕๐ ขอ จบบรบรณแลว ดวยประการฉะน ฯ อภธมมตถสงคโห นฏ โต จบอภธมมตถสงคหะ


พรรณนาความปรเฉทท ๙*

[ขอความเบองตน] ประกอบความวา เบองหนาแตน คอแตการแสดงไขปจจยไป ขาพเจา (ชออนรทธาจารย) จกกลาวกรรมฐาน คออารมณทชอวา เปนกรรมฐาน เพราะเปนเหตทตงแหงการประพฤตกรรมในภาวนา ๒ อยาง และภาวนาวธทชอวาเปนกรรมฐาน เพราะเปนปทสถาน แหงการทาความเพยงยง ๆ ขนไปแมทง ๒ อยาง แหงภาวนา ๒ ทเรยกวาสมถะ ดวยอรรถวา สงบนวรณทงหลายได และทเรยกวา วปสสนา ดวยอรรถวา เหนสงขารโดยอาการตางชนด มอาการไมเทยง เปนตน ตามลาดบ คอโดยลาดบแหงสมถภาวนาและวปสสนาภาวนา ฯ ทชอวาราคาจรต โดยวเคราะหวา จรต ไดแกความประพฤตกรยาทวไป คออาการกาหนด ฯ แทโทสจรตเปนตนกอยางน ฯ [อธบายจรตมราคจรตเปนตน] บทวา จรตสงคโห มอรรถวา การจดรวมบคคล ดวยอานาจ จรตทเปนมล ฯ แตความประพฤต (ของบคคล) มได ๖๓ ประการ ดวยอานาจจรตทระคนกนและ ฯ สมจรงดงคาททานอาจารยกลาวไว (ในนามรปปรเฉท) วา *พระธรรมวราลงการ ปจจบนเปน สมเดจพระวนรต (จบ ตธมโม ป. ธ. ๙) วดโสมนสวหาร พระนคร แปล ฯ


มจรต ๗ จรต ในหมวดจรต ๓ ทมราจรต เปนตน , ๗ จรต ในหมวดจรต ๓ ทมสทธา- จรตเปนตน โดยคละกนทงในจรตมลเดยว ๒ มล และ ๓ มล ยอมมหมวด ๗ แหง จรต ๗ หมวด ฯ กในคาน มวนจฉยดงตอไปน มความประพฤต ๑๔ ประการ เพราะไมเอาหมวดจรต ๓ ทง ๒ หมวดคละกน อยางนคอ ในหมวด จรต ๓ มราคจรตเปนตน มหมวด ๗ แหงจรตหมวดเดยวอยางน ไดแก ราคจรต โทสจรต โมหจรต ราคโทสจรต ราคโมหจรต โทสโมหจรต ราคโทสโมหจรต และแมในหมวดจรต ๓ ทมสมธาจรตเปนตน กม หมวด ๗ แหงจรตหมวดเดยว ไดแกสทธาจรต พทธจรต วตกจรต สทธาพทธจรต สทธาวตกจรต พทธวตกจรต สทธาพทธวตกจรต ฯ แตเมอประกอบหมวดจรต ๓ ทมราคจรตเปนตน กบหมวดจรต ๓ ทมสทธาจรตเปนตน ดวยอานาจมลเดยว ๒ มล และ ๓ มลแลว ในนยแหงจรตมลเดยว ยอมมหมวด ๗ แหงจรต ๓ หมวด อยางน คอ ในนยแหงจรตทมราคาเปนมล มหมวด ๗ แหงจรตหมวดเดยว คอ ราคสทธาวตกจรต ราคพทธจรต ราควตกจรต ราคสทธาพทธจรต ราคสทธาวตกจรต ราคพทธวตกจรต ราคสมธาพทธวตกจรต และ แมในนยแหงจรตทมโทสะเปนมล กมหมวด ๗ แหงจรตหมวดเดยว โดยนยเปนตนวา โทสสทธาจรต โทสพทธจรต โทสวตกจรต แม ในนยแหงจรตทมโมหะเปนมล กมหมวด ๗ แหงจรตหมวดเดยว


โดยนยเปนตนวา โมหสทธาจรต ฯ กในนยแหงจรตมมลเดยวน ยอมมหมวด ๗ แหงจรต ๓ หมวด ฉนใด แมในนยแหงจรตมมล ๒ กมหมวด ๗ แหงจรต ๓ หมวด โดยนยเปนตนวา ราคโทสสทธา- จรต ราคโทสพทธจรต ราคโทสวตกจรต ฉนนน ฯ แตในนยแหง จรตมมล ๓ มหมวด ๗ แหงจรตหมวดเดยว โดยนยเปนตนวา ราคโทสโมหสทธาจรต ฯ จรยา ๔๙ จรยา โดยคละกน ดวยอานาจ แหงหมวดเจด ๗ หมวด ดงพรรณนามาฉะนแล ฯ บณฑตพงทราบ จรยา ๖๓ คอ ๔๙ จรยาทกลาวมาแลว และ ๑๔ จรยากอน ฯ แต อาจารยบางพวกพรรณนาวา รวมกบทฏฐ ม ๖๔ จรยา ฯ [อธบายภาวนาเปนตน] ภาวนาในสวนเบองตน เปนกรรมเตรยมการ หรอเปนกรรม เบองตนแหงภาวนา ชอวาบรกรรมภาวนา ณ กามาวจรภาวนาจาเดม แตขมนวรณได มโคตรภญาณเปนทสด ชอวาอปจารภาวนา เพราะ เทยวไปใกลอปปนา อจอปจารบานเปนฉะนน ฯ ภาวนาทถงความ เปนมหคคตะ ชอวาอปปนาภาวนา เพราะเปนประธานแหงวตกกลาว คออปปนา ฯ วตกชอวาอปปนา เพราะอรรถวา เปนไปดจใหสมปยต- ธรรมแนบแนนในอารมณ ฯ จรงอยางนน วตกนน พระผมพระภาค ทรงแสดงไขไววา อปปนา พยปปนา (ใหสมปยตธรรมแนบแนน คอ แนบแนนวเศษในอารมณ) ฯ ฌานธรรมทเปนมหคคตะและอนตตระ แมทงหมด พระผมพระภาคเจากตรสเรยกวา อปปนา ตามอานาจ ทมวตานนเปนประธาน ฯ นมตแหงปรกรรม เพราะเปนอารมณ


เพราะฉะนน จงชอวาบรกรรมนมต ไดแกดวงกสณเปนตน ฯ บรกรรม- นมตนนนนแล ชอวาอคคหนมต เพราะอรรถวา เปนนมตอนพระโยค พงเรยนเอาดวยใจ เหมอนเหนดวยจกษ หรอเปนนมตของพระโยค ผเรยนนมต ฯ นมตทเวนจากโทษแหงกสณมสเปนตนซงมสวนเหมอน กบอคคหนมตนน ชอวาปฏภาคนมต เพราะเปนอารมณแกอปจาร- ภาวนาและอปปนาภาวนา ฯ [อธบายกสณและอสภะ ๑๐] ปฐวนนแล ชอวากสณ ดวยอรรถวา ทงสนทกสวนสด โดยท พระโยคไมหยดอยในสวนใดสวนหนง แตพงแผไปทงหมดไมมระหวาง วางเวน เพราะฉะนน จงชอวาปฐวกสณ ฯ ดวงกสณ ปฏภาคนมต และฌาน ทมปฏภาคนมตนนเปนอารมณ บณฑตเรยกวา ปฐวกสณ ฯ นยแมในอาโปกสณเปนตนกอยางนน ฯ บรรดากสณเหลานน บณฑตพงทราบวา กสณ ๔ มปฐวกสณ เปนตน ชอวาภตสณ, กสฯ ๔ มนลกสณเปนตน ชอวาวณณกสณ, ปรฉนนากาศ (อากาศทกาหนด) ชอวาอากาสกสณ, แสงสวาง แหงดวงจนทรเปนตน ชอวาอาโลกกสณ ฯ ซากศพทขนพอง คอพองขน ชอวาอทธมาตะ ฯ อทธมาตะ นนและ ชอวาอทธมาตกะ เพราะอรรถวา นาเกลยด ฯ แมในอสภ ทเหลอกพงทราบนยอยางน ฯ ซากศพทเจอปนดวยสขาวและสแดง เปนตน แตกมสเขยวโดยมาก ชอวาวนลกะ เพราะกระทาวเคราะห วา มสเขยวโดยพเศษ ฯ ซากศพทมนาเหลองไกลออกอย ชอวา


วปพพกะ ฯ ซากศพทขาดกลางเปน ๒ ทอน ชอวาวจฉททกะ ฯ ซากศพทสนขบานและสนขจงจอกเปนตนกดกน โดยอาการตาง ๆ ชอวาวกขายตกะ ฯ ซากศพทสนขบานและสนขจงจอกเปนตนกดขาด โดยอาการตาง ๆ กระจดกระจายไปในทนน ๆ ชอวาวกขตตกะ ฯ ซากศพทถกเขาเอาศลตราสบฟนโดยอาการเปนรวรอย มรปกากบาท เปนตน ทงเรยรายไปเปนอยาง ๆ ชอวาหตวกขตตกะ ฯ ซากศพ ทมโลหตไหลออก ชอวาโลหตกะ ฯ ซากศพทมหมหนอนคลดาคลา ชอวาปฬวกะ ฯ โดยทสด แมกระดกทอนเดยว กชอวาอฏฐกะ ฯ [อธบายอนสสจ ๑๐] การระลกเนอง ๆ เสมอ ชอวาอนสสต ฯ อนสสตทมพระพทธคณ มความเปนพระอรหนตเปนตนเปนอารมณ ชอวาพทธานสสต ฯ อนส- สตทมพระธรรมคณมความเปนธรรมทพระผมพระภาคเจาตรสดแลวเปน ตนเปนอารมณ ชอวาธมมานสสต ฯ อนสสตทมสงฆคณมความ เปนผปฏบตดแลวเปนตนเปนอารมณ ชอวาสงฆานสสต ฯ การระลก ถงคณศลของตนทบรสทธด โดยความเปนศลไมขาดเปนตนเนอง ๆ ชอวาสลานสสต ฯ ความระลกถงการสละของตนเนอง ๆ ดวยอานาจ เปนผมความตระหนไปปราศ (ดวยอานาจความเปนผมความตระหน อนเปนมลทนไปปราศแลว) ชอวาจาคานสสต ฯ การตงเทวดาไวใน ทเปนพยาน อยางนวา พวกเทพประกอบดวยคณมศรทธาเปนตน เหลาใด ไดถงความเปนเทวดา คณทงหลายเชนนน มอยในเรา


แลวระลกถงคณมศรทธาเปนตน ของตนเนอง ๆ ชอวาเทวตานสสต ฯ การระลกถงคณของพระนพพาน อนเปนธรรมสงบระงบทกขทงมวล เนอง ๆ ชอวาอปสมานสสต ฯ การระลกเนอง ๆ ถงความตายอน เปนความขาดสนแหงชวตนทรย ชอวามรณานสสต ฯ สตทไป คอ ดาเนนไปในสวนแกงการมผมเปนตน ชอวากายคตาสต ฯ อานะ และอาปานะ ชอวาอานาปานะ ไดแกลมหายใจออกและสมหายใจเขา ฯ สตมลมหายใจออกและลมหายใจเขานนเปนอารมณ ชอวาอานา- ปานสสต ฯ [อธบายอปปมญญา ๔] ธรรมชาตทชอวาเมตตา เพราะอรรถวา เยอใย คอเสนหา อกอยางหนง ชอวาเมตตา เพราะอรรถวา เกดมในพวกมตร ฯ เมตตานนมการนาประโยชนเกอกลและความสขเขาไปใหแกสตวทงหลาย เปนลกษณะ ฯ กรณามความปรารถนาจะบาบดทกขของคนอน เปน ลกษณะ ฯ มทตามความชนชมตอสมาบตของคนอนเปนลกษณะ ฯ อเบกขามความเปนโดยอาการเปนกลาง ๆ ในอฏฐารมณและอนฏฐา- รมณเปนลกษณะ ฯ ภาวนามเมตตาเปนตน ชอวาอปปมญญา เพราะ มสตวไมมประมาณเปนอารมณ ฯ ธรรมมเมตตาเปนตน ชอวาพรหม- วหาร เพราะเปนธรรมทอยอนสงสด หรอเพราะเปนธรรมทอยของ ผสงสด ฯ สญญาทเปนไปวาปฏกล ในกวฬงการาหาร ดวยอานาจการ พจารณาโดยกจมการไป การแสวงหา และการบรโภคเปนตน ชอวา อาหารเรปฏกลสญญา ฯ กาหนดธาตทง ๔ มปฐวธาตเปนตน โดย


ลกษณะของตน และโดยสมภาระมผมเปนตน ชอวาจตธาตววตถาน ฯ ธรรมทงหลายทเปนไปในอารมณทไมมรป ชอวาอารปปา ฯ [อธบายกรรมฐานทเหมาะกบจรต] บดน เพอจะแสดงกรรมฐานทเหมาะแกจรตของบคคลนน ๆ ทานอาจารยจงไดกลาวคาวา จตตาส ปน ดงนเปนตน ฯ กบคคลท ชอวาราคจรต เพราะอรรถวา มราคะเปนจรต คอเปนปกต ไดแก บคคลผมราคะมาก ฯ อสภกรรมฐาน เปนสมปปายะแกคนราคจรตนน เพราะอสภกรรมฐานเปนขาศกโดยตรงแกราคะ ฯ อานาปานะ เปน สปปายะแกคนโมหจรตและวตกจรต เพราะอานาปานะเปนปฏปกษตอ โมหะ โดยเปนอารมณแหงความร และเพราะหามความวงพลานแหง วตกได ฯ อนสสต ๖ ขางตน มพทธานสสตเปนตน เปนสปปายะ แกคนสทธาจรต เพราะเปนเหตแหงความเจรญศรทธา ฯ ความจาย ความสงบ สญญา และการกาหนด เปนสปปายะแกคนพทธจรต เพราะ เปนวสยแหงความรอยางเดยว เหตมภาวะลกซง ฯ บทวา เสสสน ไดแก กรรมฐาน ๑๐ อยาง ดวยอานาจแหงภตกสณ ๔ อยาง กสณา- กาส อาโลกกสณ และหมวด ๔ แหงอรป ฯ บทวา ตตถาป คอ บรรดากรรมฐาน ๑๐ อยางเหลานน ฯ ดวงกสณทกวาง (ใหญ) เปน สปปายะแกคนโมหจรต เพราะในโอกาสคบแคบ จตกยงหลงหนกเขา ฯ ดวงกสณเลก เปนสปปายะแกคนวตกจรต เพราะอารมณใหญเปนปจจย แหงความวงพลานของวตก ฯ คาวา อสภ ๑๐ น ทานอาจารยกลาวไว เพราะเปนขาศกโดยตรง และเพราะเปนสปปายะทดยง ฯ จรงอย ขน


ชอวาการเจรญกรรมฐานมกสณเปนตน จะไมขมกเลสมราคะเปนตน หรอจะไมเปนอปการะแหงกศลธรรมมศรทธาเปนตน ไมม ฯ [อธบายอปปนามและไมมในกรรมฐานบางอยาง] บทวา สพพตถาป คอ แมบรรดากรรมฐาน ๔๐ อยาง ฯ อปปนาไมมในกรรมฐาน ๑๐ อยาง มพทธานสสตเปนตน เพราะพระ- คณของพระพทธเจาเปนตนเปนปรมตถ เพราะมมากมายหลายอยาง และเพราะแมพระคณอยางเดยวกเปนของลกซง เพราะสมาธไมอาจจะ ตงมงอยไดดวยอานาจแหงอปปนา ฯ สมาธยงไมถงความเปนอปปนา ตงอยโดยความเปนอปจาระอยางเดยว ฯ แตโลกตตรสมาธและ อรปสมาธท ๒ และท ๔ ยอมถงอปปนาได แมในสภาวธรรม ดวยอานาจแหงภาวนาพเศษ ฯ จรงอย โลกตตรสมาธยอมถงอปปนาได ตามกาลงลาดบแหงการเจรญวสทธ ฯ อารปปสมาธถงอปปนาได ตามอานาจภาวนากาวลวงอารมณ ฯ จรงอย จตตถฌานสมาธทถง อปปนานนเทยง มแตจะกาวลวงเพยงอารมณเทานน ฯ ปญจฌานม อยแกกรรมฐานมปฐวกสณเปนตนเหลานน หรอกรรมฐานมปฐวกสณ เปนตน ประกอบในปญจกฌานเหลานน เพราะฉะนน จงชอวาปญ- จกฌานกะ ฯ จตยอมเปนไปในอสภกรรมฐานนน ดวยกาลงแหงวตก อยางเดยว เหมอนเรอไปในแมนาทมกระแสเชยวดวยกาลงถอฉะนน เพราะอสภภาวนามอารมณเปนปฏกล เพราะฉะนน ทานอาจารยจงได กลาววา ปมชฌานกา (สาเรจปฐมฌานได) เพราะฌานทไมมวตก ไมเกดในอสภกรรมฐาน ฯ


ความทเมตตากรณาและมทตา ประกอบดวยโสมนส ซงเปน ปฏปกษตอโทมนสอยางเดยวชอบแลว เพราะเมตตาเปนตนละความ พยาบาท ความเบยดเบยน และความไมยนดยง ทสหรคตดวยโทมนส เพราะฉะนน อปปมญญาทง ๓ มเมตตาเปนตน ทานอาจารยจงกลาว วา จตกกชฌานกา (สาเรจฌานหมวด ๔ ได) ฯ อเบกขาทาน อาจารยกลาววา ป จมชฌานกา (ประกอบในฌานท ๕ หรอสาเรจ ปญจมฌานได) เพราะอเบกขาพรหมวหารสหรคตดวยสขไมม เพราะ ตตรมชฌตตเบกขา (ความวางเฉยคอความมตนเปนกลางในธรรม นน ๆ ) เกดขนดวยภาวนาทละความขวนขวายทง ๓ ทเปนไปดวยกจ แหงเมตตาเปนตนวา ขอสตวทงหลายทงปวงจงมความสข... จงพนจาก ทกข... จงอยาพลดพรากจากสขสมบตทตนไดแลว ดงน แลวเปนไป โดยอาการเปนกลางในหมสตว โดยเหนความทสตวทงหลายมกรรมเปน ของ ๆ ตน เปนธรรมชาตมกาลงกวา ฯ บทวา ยถารห คอ โดยอนรปแกอารมณนน ๆ ฯ ทานอาจารย กลาวคาวา ปรยาเยน เพราะอารมณบางอยางไมชดเจน ฯ จรงอย เฉพาะ ในกสณ อสภะ โกฏฐาสะ (กายคตาสต) และอานาปานสสตเทานน มนมตชดเจนแล ฯ หลายบทวา ปวมณฑลาทส นมตต อคคณหนตสส ความวา เมอพระโยคชาระจตปารสทธศลใหหมดจดในเบองตนกอน แลวตดปลโพธ ๑๐ อยาง เขาไปหากลยาณมตรผประกอบดวยคณมความ เปนผนารกนาเคารพและนาสรรเสรญเปนตนแลว เรยนเอากรรมฐานท เหมาะแกจรตตามปกตของตน ละวหารทไมเหมาะสม ๑๘ อยาง อย


ในวหารทสมควร ซงประกอบดวยองค ๕ ตดปลโพธเลก ๆ นอย ๆ มการปลงผลและตดเลบเปนตน แลวกระทาดวงกสณเปนตนขางหนา ตงจตไวทลมหายใจเขาออก และโกฏฐาสะ (กายคตรสต) เปนตน นนกาหนดนมตในอารมณนน ๆ มปฐวกสณเปนตน ตามลาดบแหง ภาวนานน ๆ โดยนยเปนตนวา ดน ๆ ฯ วธทจะพงปฏบตพอเปน สงเขปในทน เทาน ฯ สวนวธน บณฑตพงถอเอาโดยพสดารจาก ปกรณวสทธมรรคตอนแสดงเรองภาวนา๑ ฯ จรงอย ภาวนาวธแมทง ๒ อยาง ทานอาจารยกลาวไวโดยสงเขปเหลอเกนในทน ฯ กเมอ พวกเรานานยพสดารมา เพอแสดงอรรถแหงภาวนาวธนน กจะมการ ชกชามากเกนไป เพราะฉะนน พวกเราจกไมใหภาวนาวธนนพสดารนก ฯ [อธบายความตางกนแหงนมต] คาวา ยทา ฯ เป ฯ สมคคหต ความวา บรกรรมนมตนนเปน ธรรมชาตทจตกาหนดแลวโดยชอบ ดวยอานาจภาวนาตามลาดบทเปน ไปแลวตามนยทกลาวไวอยางนในเวลาใด ฯ สองบทวา มโนทวารสส อาปาถมาคต ความวา เมอพระโยคหลบตาเสย หรอไปในทอนมนสการ อย นมตเปนเหมอนดวงกสณทเดยว มาสคลองแหงชวนะทเปนไปใน มโนทวาร (ยอมมในเวลานน) ฯ บทวา สมาธยต ความวา ภาวนา ยอมตงมนตามทไดบรรลจตเตกคคตาโดยพเศษ ฯ แมบคคลกเปนผตง มนเหมอนกน ดวยอานาจความตงมนแหงจต เพราะฉะนน ทานอาจารย จงกลาววา ตถาสมาหตสส ฯ บทวา ตปปฏภาค คอ อารมณเปน ๑. แปลตามนยโยชนา ฯ


เชนกบอคคหนมต ฯ จรงอย อารมณน บณฑตเรยกวา ปฏภาคนมต เพราะเชนกบอคคหนมตนนนนเอง ฯ แตปฏภาคนมตนน เปนนมต บรสทธยงกวาอคหนมต ฯ บทวา วตถธมมวมจจต ความวา อาลมพนะ (อารมณ) พนจากปรมตถธรรม หรอพนไปจากวตถธรรม หรอพนไปจากกสณทเปนไปดวงกสณ ชอวาสาเรจดวยภาวนา เพราะ เกดจากภาวนา ฯ บทวา สมปปต คอแนบแนนสนทด ฯ สองบทวา ตโต ปฏาย คอ ตงแตปฏภาคนมคเกด ฯ [อธบายความตางกนแหงวสทง ๕] ความสามารถคานงถงองคฌานตอเนองกนไมเลยไปจากชวนะ ๔-๕ ชวนะและภวงคเลกนอย (ภวงคทง ๒) ในลาดบแหงอาวช- ชนะทเกดขนในอารมณอยางหนง ๆ (มวตกเปนตน) ในบรรดาองค ฌาน ๕ ชอวาอาวชชนวส (ความคลองแคลวในการนก) ฯ ความ ไมเลยภวงคเลกนอย (ภวงคทง ๒) ไป ในลาดบแหงความเปนถกตอง การจะเขา สามารถเขาไดในลาดบอาวชชนะเกดขน ชอวาสมาปชชนวส (ความคลองแคลวในการเขา) ฯ ความสามารถตดกระแสภวงคแลว พกฌานไวตลอดเวลาตามทกาหนด ดจเขอนตดกระแสแมนาทมกระแส เชยวฉะนน คอความประกอบในการรกษาไวจากการตกไปเปนภวงค ชอวาอธฏฐานวส (ความคลองแคลวในการรกษาไวจากการตกไปเปนภวงค ออกจากฌานไมลวงเลยกาลตามทกาหนดไว ชอวาวฏฐานวส (ความ คลองแคลวในการออก) ฯ อกอยางหนง ความสามารถดารงไวไมให เลยจากกาลตามทกาหนดไวไป ชอวาอธฏฐานวส (ความคลองแคลว


ในการอธษฐาน) ฯ ความไมออกกอนเวลาทกาหนดไว (หยอนกวา เวลาทกาหนดไว) สามารถออกตามอานาจตามทกาหนดไว ชอวา วฏฐานวส (ความคลองแคลวในการออก) ฯ อธบานไวเทาน ไมตอง เยนเยอนก ฯ กความคลองแคลวในการพจารณา สาเรจแลวดวยความ คลองแคลวในการนกนนแล ฯ จรงอย ชวนะทงหลายในลาดบแหง อาวชชนะนนเอง ชอวาปจจเวกขณชวนะ ฯ [อธบายรปฌานและอรปฌาน] คาวา วตกกาทโอฬารกงค ปหานาย ความวา เพอความ ไมเกดขนแหงองคมวตกเปนตนทหยาบ กวาฌานมทตยฌานเปนอาท ในขณะแหงฌาน ฯ บทวา ปทหนโต คอ กระทาบรกรรมอย ฯ แต บณฑตพงเหนวา อปจารภาวนาของพระโยคนน จดวาสาเรจแลว จาเดมแตขมความยนดในธรรมมวตกเปนตนได ฯ บทวา ยถารห คอ สมควรแกอารมณมกสณเปนตน ซงเปนอารมณของฌานนน ๆ ฯ ทาน อาจารยกลาวคาวา อากาสวชชเตส ดงน กเพราะกสณคออากาศไม อาจจะเพกถอนได ฯ บทวา กสณ ไดแก ปฏภาคนมตทเปนกสณ ฯ บทวา อคฆาเฏตวา ไดแก ยกเลกดวยอานาจไมทาไวในใจ ฯ หลาย บทวา อนนตวเสน ปรกมม กโรนตสส ความวา เมอพระโยค กระทาบรกรรม ปรารภอากาศวา อากาศไมมทสด ๆ แตไมใชกระทา บรกรรมวา ไมมทสด ๆ อยางเดยวฯ แมในวญญาณญจายตนะ กม นยอยางน ฯ ทานอาจารยทงหลายกลาววา พระโยคแมไมกลาววา อนนต (ไมมทสด) กควรทาไวในใจวา อากาศ ๆ วญญาณ ๆ ฯ


หลายบทวา สนตเมต ปณตเมตนต ปรกมม กโรนตสส ความวา เมอพระโยคเจรญอยวา อรปท ๓ นสงบ อรปท ๓ นประณต เพราะอรปท ๓ มเพยงความไมมเปนอารมณ ฯ บทวา อวเสเสส จ ความวา ในกรรมฐาน ๑๐ อยาง คอ อนสสต ๘ ขางตน มพทธา- นสสตเปนตน และสญญา ๑ การกาหนด ๑ ทเหลอจากกรรมฐาน อนนาอปปนามา ๓๐ มกสณเปนตน ฯ สองบทวา ปรกมม กตวา ความวา กระทาบรกรรมโดยวธทกลาวแลวเปนตนวา พระผมพระภาค- เจานน พระองคเปนพระอรหนต เพราะเหตแมน เปนสมมาสมพทธะ เพราะเหตแมน ฯ บทวา สาธกมคคหเต คอ เมอกาหนดนมตไดดวย ดโดยอานาจความเปนผมจตนอมไป เอนไป โอนไปในคณแหงพระพทธ- เจาเปนตน ฯ สองบทวา ปรกมมจ สมาธยต คอ บรกรรมภาวนา ยอมสาเรจรปนกหนวงมนเขา ฯ สองบทวา อปจาโร จ อปปชชต ความวา และอปจารสมาธเมอขมนวรณเปนตนไป กยอมเกดขน ฯ นยกรรมฐาน ๔๐ จบ ฯ [อธบายอภญญา ๕] สองบทวา อภ าวเสน ปวตตมาน ความวา รปาวจรปญจม- ฌานนนแล ทเปนไปโดยอานาจแหงโลกยอภญญา ๕ มอทธวธเปนตน ทเรยกวาอภญญา โดยอรรถวา รยง คอโดยพเศษ ฯ หลายบทวา อภ าปาทก ฯ เป ฯ วฏหตวา ความวา (เมอพระโยค) ทรมาน (ฝกหด) จต โดยอาการ ๑๔ อยาง มอนโลมแกกสณเปนตน ทาใหควร


แกอภนหาร (ควรแกการสงบรกรรมจตไปเพอตองการบรรลอภญญา) เขาปญจมฌานทเปนรปวจรนนแล เพราะประกอบดวยอเบกขาและ เอกคคตา และเพราะเปนฌานสมควร คอฌานท ๕ นน ซงมปฐวกสณ เปนตนเปนอารมณอนเปนบท คอเปนทตงแหงอภญญา แลวออกจาก ฌานท ๕ นน ฯ คาวา อธฏเยยาทกมาวชชตวา ความวา ราพงถง รปเปนตน มจานวนตง ๑๐๐ รปเปนอาท ทควรอธษฐาน คอควรทาให เปนตาง ๆ ในเวลาบรกรรมแหงอทธวธญาณกด ถงเสยงตางดวยเสยง หยาบและเสยงละเอยดในเวลาบรกรรมแหงทพพโสตกด ถงจตของคน อนตางดวยจตมราคะเปนตน ดวยการเหนสทเปนไปในหทย ในเวลา บรกรรมแหงเจโตปรยญาณกด ถงขนธทเคยอาศยอยในกาลกอน อน ตางดวยจตจตเปนตนในภพกอน ๆ ในสมยแหงบรกรรมของปพเพนวา- สานสสตญาณกด ถงรปทเปนไปในทมแสงสวางแผไปถง ในสมยบร- กรรมแหงทพยจกษกด ฯ สองบทวา ปรกมม กโรนตสส คอ เมอพระโยคกระทาบรกรรมโดยนยเปนตนวา เราจงเปน ๑๐๐ คน ๆ ฯ บทวา รปาทส ไดแก ในอารมณทงหลาย อนตางดวยอารมณมรป ฌานทเปนบท เสยง จตของอน และขนธทเคยอาศยอยในกาล กอนเปนตน ซงเปนอารมณแหงบรกรรม ฯ [อธบายอารมณของอภญญา ๕] จรงอย บรรดาอารมณมรปเปนตน อทธวธญาณ มอาลมพนะ (อารมณ) ๖ อยางกอน คอ ฌานทเปนบาท ๑ กาย ๑ อารมณ ๔ มรปเปนตน ในทเปนทอธษฐานรปเปนตน ฯ บรรดาอารมณมฌาน


ทเปนบาทเปนตนนน ฌานทเปนบาท เปนอดตเทานน กายเปนปจจบน อารมณนอกนนมรปเปนตน เปนปจจบนบาง เปนอนาคตบาง ฯ สวน ทพพโสต มเสยงอยางเดยวเปนอารมณ ฯ กแล เสยงนนเปนปจจบน ฯ พระอาจารยผรจนามหาอรรถกถากลาววา ปรจตตวชชาญาณ มจตเปนไป ในกาล ๓ ในพวกกามาวจรจตเปนตนดวงใดดวงหนง ซงเปนไปในอดต ๗ วน และในอนาคต ๗ วน เปนอารมณ ฯ แตพระอาจารยผรจนาอรรถ- กถาสงคหะกลาววา ขนธ ๔ เปนอารมณของปรจตตวชชา ดงนบาง ฯ ถามวา กความทปรจตตวชชานน มจตปจจบนเปนอารมณอยางไร ? อารมณทอาวชชนะถอเอาแลวเทานน เปนอารมณของจตทประกอบ ดวยฤทธตลอด ๗ วน เมออาวชชนะทาจตปจจบนเปนอารมณแลวดบไป อย แมจตของคนอนกดบเวลาเดยวกบอาวชชนะนนเหมอนกน เพราะ- ฉะนน ความทอาวชชนะและชวนะ มอารมณอยางเดยวกน ดวยอานาจ กาลไมนาจะพงมได ? อนงเลา ความทชวนและอาวชชนะในวถอนจาก มรรควถและผลวถมอารมณตางกน โดยประการ๑ไร ๆ กตามท พระผม- พระภาคเจากมไดทรงประสงคเอาแลว ฯ แกวา ในอรรถกถาทานประ- กอบความทปรจตตวชชานนมปจจบนจต โดยสนตตและอทธานะเปน อารมณกอนฯ สวนทานอานนทาจารยกลาววา พระโยคาวจรออกจาก ฌานทเปนบาทแลว ไมจาแนกอารมณเปนปจจบนเปนตน ทาบรกรรม วา เราจะรจตของคนน ดงน อยางเดยวเทานน แลวเขาฌานทเปน บาทอก ออกแลวนกถงจตโดยอาการไมแปลกกนนนแล ในลาดบแหง ๑. กถจต เกนจ ปกาเรน การเณน วา ฯ


บรกรรม ๓ หรอ ๔ หน จะแทงตลอดจตของคนอนไดดวยเจโต- ปรยญาณ ดจแทงตลอดรปดวยทพยจกษฉะนน ภายหลงจะกาหนดจต มจตทมราคะเปนตนไดดวยกามาวจรจต ดจกาหนดสเขยวเปนตนฉะนน กกจมการบรกรรมเปนตนเหลานนทงหมดเปนอารมณของจตเฉพาะหนา เทานน อนง โทษคอความทปรจตตวชชานน มอารมณตาง ๆ กน ในฐานะทไมนาปรารถนา จะไมม เพราะเปนไปโดยอาการทไมตาง กน ฯ ปพเพนวาสานสสตญาณ มขนธทตนอยอาศยในกาลกอน นาม โคตรทเนองดวยขนธ และนพพานเปนอารมณ สวนทพยจกษมรปท เปนปจจบนอยางเดยวเปนอารมณ ฯ อภญญาเหลานน มวภาคแหง อารมณดงพรรณนามาฉะน ฯ บทวา ยถารหมปเปต คอ รปาวจร- ปญจมฌาน ยอมแนบแนน โดยอนรปแกบรกรรมนน ๆ ฯ [อธบายความตางกนแหงอภญญา ๕] บดน เพอจะแสดงความตางกนแหงอภญญาทงหลาย โดยความ ตางแหงอารมณเทานน ทานอาจารยจงกลาวคาวา อทธวธา ดงนเปน ตน ฯ อภญญาทชอวาอทธวธา (แสดงฤทธตาง ๆ ได) เพราะอรรถ วา มประเภทแหงฤทธมอธษฐานฤทธเปนตน ฯ ทชอวาทพพโสต เพราะอรรถวา โสตนนดวย เปนทพยดวย เพราะเปนเหมอนโสตของ พวกเทวดา และเพราะเปนธรรมชาตอาศยทพพวหารธรรม (คอรปา- วจรปญจมฌาน) ฯ อภญญาทชอวาปรจตตวชานนา เพราะอรรถวา เปนเครองรจตของคนอน ฯ การตามระลกไดซงขนธเปนตน (ทเปนไป แลว) ในกาลกอน คอในภพอดต ดวยสามารถทเคยอยมา และดวย


สามารถทอยโดยเปนอารมณ ในการสบตอสนตตชาตภพของตน ชอวา ปพเพนวาสานสสต ฯ จกษนนดวย เปนทพยดวย โดยนยดงทกลาว แลว เพราะฉะนน จงชอวาทพยจกษ ฯ กทพยจกษนนแล บณฑต เรยกวาจตปปาตญาณ ฯ แมยถากมมปคญาณ และอนาคตงสญาณ กยอม สาเรจดวยอานาจทพยจกษนนเอง ฯ จรงอย ยถากมมปคญาณและ อนาคตงสญาณเหลานน ไมมบรกรรมแผนกหนง ฯ ในญาณทง ๒ นน อนาคตงสญาณมจตและเจตสกทเปนไปตอจาก ๗ วนในอนาคต เปนอารมณกอน และมธรรมชาตอยางใดอยางหนง ซงเปนไปจาเดม แตวนท ๒ (จาก ๗ วนนน) เปนอารมณ ฯ แทจรง อนาคตงส- ญาณนน ทานอาจารยกลาววา มคตเหมอนคตแหงสพพญตญาณใน อารมณของตน ฯ สวนยถากมมปคญาณ บณฑตพงเหนวา มเจตนา กลาวคอกศลและอกศล หรอขนธแมทง ๔ เปนอารมณ ฯ ความตาง กนโดยอานาจแหงอารมณ ชอวาโคจรเภท ฯ จบนยทกลาวไวในสมถกรรมฐาน ฯ [อธบายวปสสนากรรมฐาน] ธรรมชาตทชอวาวปสสนา เพราะอรรถวา เหนโดยอาการตาง ๆ ดวยอานาจลกษณะมอนจจลกษณะเปนตน ไดแกภาวนาปญญามอนจจา- นปสสนา (การตามเหนวาไมเทยง) เปนตน ฯ ทตงของกรรม (คอการบาเพญ) ของวปสสนานน หรอวปสสนานนนนเอง เปน กรรมฐาน เพราะฉะนน จงชอวาวปสสนากรรมฐาน ฯ ในวปสสนา-


กรรมฐานนน ฯ สมพนธความวา มการสงเคราะหวสทธ ดวยนย ๗ อยาง ฯ [อธบายไตรลกษณ] ทชอวาลกษณะ กเพราะอรรถวา เปนขอควรกาหนด หรอเปน เครองสาหรบจะกาหนด คอความไมเทยง ชอวาอนจจลกษณะ ฯ ลกษณะคอความเปนทกข กลาวคอความบบคน คอความเกดขนและ ความเสอมไป เพราะฉะนน จงชอวาทกขลษณะ ฯ กความไมมแหง อตตา ทชนพวกอน กาหนดไว ชอวาอนตตา ฯ ลกษณะคออนตตา (ความไมใชตวตน) นนแหละ เพราะฉะนน จงชอวาอนตตลษณะ ฯ การพจารณาเหนลกษณะทง ๓ ชอวาอนจจานปสสนาทกา (การ พจารณาเหนความไมเทยงเปนตน ) ฯ [อธบายวปสสนาญาณ] ญาณทเปนไปดวยอานาจการพจารณาธรรมมขนธเปนตน โดย หมวด ชอวาสมมสนญาณ ฯ ญาณทเปนไปดวยอานาจการตามเหน ความเกดและความดบ ชอวาอทยพพยญาณ ฯ ญาณทปลอยความเกด เสย เปนไปแตในความดบ ชอวาอทยพพยญาณ ฯ ญาณทเปนไปดวย อานาจการตามเหนสงขารทงหลาย โดยเปนของนากลว ชอวาภยญาณ ฯ ญาณทเปนไปดวยอานาจการเพงพจารณษสงขารทงหลายทเหนวานากลว โดยมโทษ ชอวาอาทนวญาณ ฯ ญาณทเปนไปดวยอานาจความเบอหนาย ในสงขารทงหลาย ทตนเหนโทษแลว ชอวานพเพทญาณ (นพพทา-


ญาณ) ฯ ญาณทเปนไปดวยอานาจความเบอหนาย แลวตองการจะ พนไปจากสงขารทงหลาย ชอวามญจตกมยตาญาณ ฯ ญาณทเปนไปดวย อานาจการกาหนดสงขารทงหลายอก เพอใหอบายแหงความพนถงพรอม (สาเรจผล) ชอวาปฏสงขาญาณ ฯ ญาณทเพงเฉยเปนไปดวยอานาจ การเวนจากความนากลว และความยนด ในธรรมทงหลายทพจารณา แลว ชอวาสงขารเปกขาญาณ ฯ ญาณทอนกลแกความสาเรจกจแหง ญาณทง ๙ ขางตน (มสมมสนญาณเปนตน) และแกโพธปกขยธรรม ๓๗ ในเบองบน ชอวาอนโลมญาณ ฯ มรรคชอวาสญญตะ เพราะเปนสภาพวางจากตวตน ชอวาวโมกข เพราะอรรถวา พนจากกเลสมสญโญชนเปนตน ฯ ชอวาอนมตตะ เพราะไมมนมตมนจนมตเปนตน ฯ ชอวาอปปณหตะ เพราะความมงมาด ไดแกความปรารถนา คอตณหาไมม ฯ [อธบายสลวสทธ] ศลทชอวาปาฏโมกข เพราะอรรถวา ยงบคคลผรกษาศลนนให พนจากทกขมอบายเปนตน ฯ ปาฏโมกขนนนนแล ชอวาสงวร เพราะ ปองกนไวจากทจรตทางกายเปนตน และชอวาศล เพราะอรรถคอตง กายกรรมและวจกรรมไวดวยด และรองรบกศลธรรมไว เพราะฉะนน จงชอวาปาฏโมกขสงวรศล ฯ ศลทเปนไปดวยสามารถการสารวมอนทรย มใจเปนท ๖ ในอารมณทงหลายมรปเปนตน ชอวาอนทรยสงวรศล ฯ ศลทเปนไปดวยอานาจแหงความบรสทธแหงอาชพ โดยเวนจากมจฉาชพ ชอวาอาชวปารสทธศล ฯ ศลอาศยปจจยทงหลาย ไดแกศลคอการ


พจารณา โดยความทปจจยเหลานนมประโยชนเชนน ๆ ชอวาปจจยสนนส- สตศล ฯ ชอวาจตปารสทธศล เพราะม ๔ อยาง และเพราะบรสทธ ไดดวยสามารถการแสดง การสารวม การแสวงหาและการพจารณา ฯ [อธบายจตตวสทธและทฏฐวสทธ] สมาธ ชอวาจตตวสทธ เพราะชาระจตใหหมดจด โดยอานาจ ใหถงความปราศจากนวรณ หรอเพราะกระทาคาอธบายวา เพราะสมาธ ทรงแสดงดวยจตเปนขอใหญ และเพราะสมาธจตนนบรสทธแลวดวย ฯ การกาหนดลกษณะเปนตนททานกลาวไวอยางนวา ธรรมทงหลาย ม สภาพทเสมอเหมอนกนเปนลกษณะ มกจและสมบตเปนรส มอาการ คอกรยาทปรากฏและผลเปนปจจปฏฐาน โดยพสดารดวยนยเปนตนวา ผสสะมการถกตองเปนลกษณะ ดนมความเขมแขงเปนลกษณะ และ โดยยอดวยนยเปนตนวา นามมความนอมไปเปนลกษณะ รปมความ แปรผนเปนลกษณะ คอกาหนดหมายเอาดวยอานาจลกษณะ มลกษณะ เฉพาะของตน ไดแกการกาหนดทกขสจ ชอวาทฏฐวสทธ เพราะกระทา วเคราะหวา ชอวาทฏฐ เพราะเหนวา "ขนชอวาอตตาอนจากนาม รปไปไมม" และชอวาวสทธ เพราะชาระมลทน คออตตทฏฐ ฯ [อธบายกงขาวตรณวสทธ] บทวา ปจจยปรคคโห ความวา กาหนดปจจยมกรรมเปนตน ทสาเรจโดยความประจกษเปนตน แหงความเปนไปของนามรปในกาล ทง ๓ ดวยอานาจปจจยททวไป และไมทวไปอยางนคอ นามและรป


เกดในปฏสนธกาล ดวยอานาจแหงเหตคออวชชา ตณหา อปทาน และ กรรมกอน แตในปวตกาล รปเกดดวยอานาจแหงปจจยคอกรรม จต ฤด และอาหาร, สวนนามเกดดวยอานาจแหงปจจยมนสสยปจจยและอารมมณ- ปจจยมจกษกบรปเปนตน, กโดยพเศษ (โดยเฉพาะ) กศลยอมเกดโดย จตกกสมบตมโยนโสมนสการเปนตน, อกศลยอมเกดโดยปรยายตรงกน ขามแหงจตกกสมบตมโยนโสมนสการเปนตนนน, วบากยอมเกดดวย อานาจแหงกศลและอกศล, อาวชชนะยอมเกดดวยอานาจแหงภวงค เปนตน, และกรยาชวนะยอมเกดดวยอานาจแหงสนดานของพระขณาสพ (ฉะน) ไดแกการกาหนดสมทยสจ ชอวากงขาวตรณวสทธ เพราะ กระทาวเคราะหวา ปญญา ชอวากงขาวตรณา เพราะขาม คอกาวลวง ความสงสย ๑๖ อยาง มอาทวา ในอดตกาลนานไกล เราไดมไหมหนอ๑

และความสงสย ๘ อยาง มอาทวา ความสงสยในพระศาสดา และชอวา วสทธ เพราชาระมลทนคอทฏฐ ทเหนวา นามรปทง ๒ น ไมมเหต และมเหตไมเหมอนกน ฯ [อธบายมคคามคคญาณทสสนวสทธ] ตอจากนน คอตอจากการกาหนดปจจย การทพระโยคผปรารภ วปสสนา ปรารภนยมขนธเปนตน ในนามรปทตนกาหนดแลวอยางนน คอทกาหนดดวยอานาจการกาหนดลกษณะเฉพาะตนเปนตน และดวย อานาจการกาหนดปจจย อนนบเนองใน ๓ ภม เวนโลกตตรภม ซงแตกตางกน โดยความตางแหงอดตเปนตน คอปรารภนยมขนธ ๑. ม.ม. ๑๒/๑๔ ฯ


เปนตน ทมาแลวดวยอานาจขนธ ๕ ทวาร ๖ อารมณ ๖ และธรรม ทเปนไปในทวาร ๖ เปนตน ยนยอเขาดวยอานาจแหงหมวด คอดวย อานาจแหงหม แลวพจารณา คอใครครวญไตรลกษณ ดวย สมมสนญาน คอดวยญาณทเปนไปดวยอานาจการพจารณาหมวด ซงเปนไปดวยอานาจการพจารณาไตรลกษณทนบวาอาการ คอ มแลวหาไม ถกความเกดขนและดบไปบบคน และไมเปนไปใน อานาจ ดวยสามารถแหงกาลมอดตกาลเปนคน และไมเปนไปใน สบตอของธรรมทเปนอดตเปนตน และดวยสามารถแหงขณะมขณะท ลวงไปแลวเปนอาท โดยนยเปนตนวา รปทเกดแลวในอดต กดบไป แลวในอดตนนเอง แมรปทจกมในอนาคต กจกดบไปในอนาคตนน เหมอนกน รปทเปนปจจบนยงไมถงอนาคต จกดบลงในปจจบนน เหมอนกน ธรรมทงหลายมรปภายใน รปภายนอก รปละเอยด รปหยาบ รปเลว และรปประณตเปนตน กเหมอนกน เพราะฉะนน รปนนจงชอวาไมเทยง คอไมควรปรารถนา๑ ไดแกไมพงเขาถง ดวยสามารถเปนสงทถอกนวาเทยงมอตตาเปนตน เพราะอรรถวา สนไป คอเพราะความหมดไป ชอวาเปนทกข เพราะอรรถวา นากลว คอเพราะเปนเหตแหงความกลว (เพราะกระทาใหกลว) ชอวาเปนอนตตา เพราะอรรถวา ไมมแกนสาร คอเพราะไมม อตตาทเปนสาระแกสารเปนตน และโดยนยมอาทวา จกษไมเทยง ฯลฯ ใจ รป ฯลฯ ธรรมทงหลาย จกขวญญาณ ฯลฯ มโน- ๑. ฉบบพมาและสหลเปน น อจจ แปลวา ไมควรถง ฯ


วญญาณ ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ดงน แตเมอสมมสนญาณ เกดขนแลว พจารณาอยซงความเกดและความดบในสงขารเหลานน นนแหละ ดวยอทยพพยญาณ โดยอาการ ๕๐ ทศ ดวยสามารถเหน เกดดบขนธละ ๑๐ คอเหนเกด ๕ อยาง เหนดบ ๕ อยาง คอ ๔ อยาง ดวยสามารถแหงปจจย และอกอยางหนง ดวยสามารถแหงขณะในขนธ แตละขนธ คอดวยสามารถความเกดขนแหงปจจย และดวยสามารถ ความดบไปแหงปจจยในรปขนธอยางน คอ เพราะอวชชาเกด รปเกด เพราะตณหา... กรรม... อาหารเกด... รปเกด เพราะอวชชาเกด รปดบ เพราะตณหา... กรรม... อาหารดบ รปดบ ทานองเดยวกน และแม ถงในเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ (กอยางในรปขนธ) เปน แตชกเอาอาหารออก ใสผสสะเขาแทนอยางนวา เพราะผสสะเกด... เพราะผสสะดบ... ดงน ในวญญาณขนธใสนามรปเขาแทนวา เพราะ นามรปเกด... เพราะนามรปดบ... ฉะน และดวยสามารถแหงขณะโดยท มไดเกยวถงปจจย เปนแตเหนเพยงลกษณะคอความเกด และเพยง ลกษณะคอความแปรเปลยนไปในขณะปจจบน ๆ เทานน เมอเกด วปสสนปกเลส ๑๐ อยาง มโอภาสเปนตน คอ โอภาส กลาวคอ แสงสวางทพวยพงออกจากสรระ เกดจากจตสมปยตดวยวปสสนา ๑ ปต ๕ อยาง มขททกาปตเปนตน ซงเกดรวมกบวปสสนาจต ๑ ปสสทธ ๒ อยาง ดวยอานาจกาย (ปสสทธ) และจตต (ปสสทธ) มความระงบความกระวนกระวายทางกายและจตเปนลกษณะ ทเกดรวม กบวปสสนาจตเหมอนกน ๑ อธโมกข กลาวคอสทธนทรย ทมกาลง ๑


ปคคหะ กลาวคอวรยสมโพชฌงค ทยงกจแหงสมมปปธานใหสาเรจ ๑ ความสขทประณตยง ๑ ญาณทเปนวปสสนาเปนไปในไตรลกษณ เปนเชนกบดวยวชระ (คอสายฟา) ทพระอนทรฟาดลงมา ๑ สต กลาวคออปฏฐานะ ซงเปนสตปฏฐาน สามารถตามระลกถงกจท กระทาแลวนาม ๆ เปนตนได ๑ อเบกขา แมทง ๒ คอ ตตรมชฌตต- เปกขา ทเปนอเบกขาสมโพชฌงค เกดรวมกบวปสสนาทเปนไปสมา เสมอ และอาวชชนเปกขา ในมโนทวาร ๑ เมอวปสสนปกเลส ๙ อยาง มโอภาสเปนตนดงกลาวมานเกดขนแลว รปนกนต (ความ พอใจในรป) ซงเปนตณหาอยางละเอยด กระทาความอาลยใน โอภาสเปนตนนน โดยนยเปนตนวา โอภาสเหนปานนไมเคยเกดขน แกเราในกาลกอนแตนเลยดงนอก ๑ กไมทกทกเอาวา โอภาสเปนตน เหนปานน ไมเคยเกดขนแกเราเลย เราจะเปนผไดบรรลมรรคผล แนนอนแลว ดงน กาหนด คอวนจฉยลกษะคอมรรคอยางนวา โอภาสเปนตนเหลานไมใชมรรค เพราะเปนเหตทตงแหงตณหาและ มานะ โดยทแท กคอตววปสสนปกเสสนนเอง แตวปสสนาญาณท ดาเนนไปสวถทพนจากวปสสนปกเสสมโอภาสเปนตนนน จงจะเปน มรรค ชอวามคคามคคญาณทสสนาวสทธ เพราะร คอเพราะเหน ทางและมใชทาง และเพราะชาระความสาคญผดในทมใชทางวาเปน ทางใหหมดจด ฯ [อธบายปฏปทาญาณทสสนวสทธ] บทวา ยาวานโลมา คอ จนถงสจจานโลมญาณ ฯ สองบทวา


นว วปสสนาาณาน ความวา ญาณเหลาน คอญาณทรความเกด และความดบของขนธทงหลาย ชอวาอทยพพยญาณ ญาณทปลอย ความเกด เพงเพยงความดบ ชอวาภงคญาณ ญาณทเพงอาการ ของขนธทปรากฏดวยอานาจแหงภงคะ (ความดบ) เปนของนากลว ดจคนมองดอาการของราชสหเปนตนทนากลวฉะนน ชอวาภยญาณ ญาณทเพงอาการทเปนโทษแหงขนธทตนเหน โดยอาการนากลว อยางนน ดจคนเหนโทษแหงเรอนไฟไหมฉะนน ชอวาอาทนวญาณ ญาณทเปนไปดวยอานาจความเบอหนาย ในขนธซงมโทษทตนเหนแลว ชอวานพเพทญาณ ญาณทเปนไปดวยอานาจความเปนผตองการจะ พนไปจากธรรมทเปนไปใน ๓ ภมนน ๆ เหมอนสตวมปลาเปนตน ตองการพนจากเครองดกขายเปนตนฉะนน ชอวามญจตกมยตาญาณ ญาณทเปนไปดวยอานาจการพจารณาบอย ๆ ในขนธ แมทมโทษ อนตนเหนแลว เพอยงอบายแหงการพนใหถงพรอม ดจนางนกสมทร (นกกานา) ฉะนน ชอวาปฏสงขานปสสนาญาณ ญาณทเปนไป โดยอาการคอเพกเฉยในสงขารเหลานน ซงมโทษทตนเหนแลว เหมอนบรษมภรรยาทตนหยาขาดแลว ชอวาสงขารเปกขาญาณ ญาณท ๙ กลาวคอสจจานโลมกญาณ ทเปนไปในมรรควถกอน โคตรภญาณ โดยอนโลมแกวปสสนาญาณ ๘ ทเปนไปแลวในหนหลง เพราะมอนจจลกษณะเปนตนเปนอารมณ และแกโพธปกขยธรรม ๓๗ ทจะพงบรรลในขณะแหงมรรคในเบองบน ชอวาอนโลมญาณ สร เปน ๙ ประการ ชอวาปฏปทาญาณทสสนวสทธ เพราะเปนปฏปทา


แหงความบรสทธของญาณทสสนะ โดยอรรถวา รไตรลกษณ โดย อรรถวา เหนโดยประจกษ และเพราะบรสทธจากธรรมทเปนขาศก ฯ จบนยวสทธ ๖ ฯ [อธบายญาณทสสนวสทธ] ความแกรอบแหงวปสสนากคอสงขารเปกขาญาณ มาถง ไดแก อาศยสงขารเปกขาญาณนน ฯ คาวา อทาน อปปนา อปปชชสสต ความวา ในขณะทควรกลาววา บดน โลกตตรมรรค กลาวคอ อปปนาจกเกดขน ฯ บทวา ยงกจ ไดแก บรรดาลกษณะ ๓ ท สงขารเปกขากาหนด (ถอเอา) ลกษณะอนหนง ชอวาลกษณะ อยางใดอยางหนง ฯ วปสสนาใด ถงยอด โดยถงทสดแหงวปสสนา วปสสนานน ทานเรยกวาสานโลมา เพราะเปนไปกบดวยอนโลม- ญาณ ฯ วปสสนานนนนแล ทานเรยกชอวาสงขารเบกขา เพราะ วางเฉยในสงขารทงหลาย วาวฏฐานคามน กเพราะดาเนนไปถงมรรค กลาวคอทางออก เพราะออกไปจากอบายเปนตน และจากนมตคอ สงขาร ตามควรอยางไร ฯ บทวา อภสมโภนต คอ ลถง ฯ บทวา ปรชานนโต คอ กาหนดรวา ทกขนเทาน ไมหยอนและยงกวานไป (ไมมหยอนหรอยงกวาทกขนไป) ฯ บทวา สจฉกโรนโต ไดแก กระทาใหประจกษ โดยอานาจการกระทาใหเปนอารมณ ฯ บทวา มคคสจจภาวนาวเสน ไดแก ดวยอานาจแหงการใหสจจะท ๔ กลาว คอมคคสจ คอทเรยกวาองคมรรค อนสมปยตเจรญ (โดยฐาน) เปนปจจยมสหชาตปจจยเปนตน ฯ การทญาณดวงเดยวเทานนทา


กจ ๔ อยางใหสาเรจได บณฑตควรรบรอง เพราะแสดงกจ ๔ อยาง มการไหมไสเปนตน แหงประทปเปนอาท และเพราะพระบาลทมา เปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย ผใดเหนทกข ฯ๑

หลายบทวา เทว ตณ ผลจตตาน ปวตตตวา ความวา ผลจต ๒๒ หรอ ๓ ดวง เปนไปแลวในสนดานแมทมกเลสถกตดขาดแลว ตาม สมควรแกความเกดขนของมรรค โดยเปนธรรมชาตระงบดบความ เรารอน ดจนาทคนเอาหมอเทราดสถานททนาไฟออกกไปแลว เพอตอง ผลจตเหลานน ฯ บทวา ปจจเวกขณาณาน ไดแก ญาณทเปน กามาวจรมมรรคและผลเปนตนเปนอารมณ ทพระผมพระภาคเจาทาง หมายเอาตรสไววา เมอจตหลดดนแลว ความรวา หลดพนแลว ยอมม ฯ [อธบายปจจเวกขณญาณ] บดน เพอจะแสดงภมแหงปจจเวกขณญาณ ทานอาจารยจงกลาว คาเปนตนวา มคค ผลจ ฯ บรรดามรรคเปนตนเหลานน บณฑต ยอมพจารณามรรควา เรามาแลวดวยมรรคน ฯ ในลาดบแหงการ พจารณามรรคนน ยอมพจารณาผลของมรรคนนวา อานสงสชอน เราไดแลว ฯ ในลาดบแหงการพจารณาผลของมรรคนนวา อานสงสชอน วา ธรรมชอน เรากระทาใหแจงแลวโดยเปนอารมณ ฯ ในลาดบ ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๔๗ ฯ ๒. โดยอนโลมปาฐะอภธมมตถสงคหะฉบบพมาและสหล จงแปลอกนยหนงวา "เพราะผลจต ๒ หรอ ๓ ดวงเปนไป... โดยเปนธรรมชาต..." ใหสมกบคาอธบายตอไปนไปทวา เตส ปวตตยา ฯ


ทพจารณานพพานนน กพจารณากเลสทละไดแลววา กเลสเหลาน เราละไดแลว ฯ พจารณากเลสทยงเหลอวา กเลสเหลานยงเหลออย แกเรา ฯ บทวา ปจจเวกขต วา น วา คอ พระเสขะบางทาน กพจารณา บางทานกไมพจารณา ฯ อธบายวา ในการพจารณากเลส ทละไดแลวและทยงเหลอนน เปนเรองตามแตทานประสงค ฯ๑

จรงอยางนน เจาศากยะมหานาม ทลถามพระผมพระภาคเจา ถงกเลสทยงละไมไดวา ธรรมอะไรหนอในภายใน ทขาพระองค ยงละไมได พระเจาขา ฯ แตสาหรบพระอรหนตไมมการพจารณากเลส ทยงเหลอ เพราะกเลสทงหลายทานละไดหมดแลว ฯ เพราะฉะนน บณฑตพงทราบวา ปจจเวกขณญาณม ๑๙ คอ พระเสขะ ๓ จาพวก มปจจเวกขณญาณ ๑๕ พระอรหนตมปจจเวกขณญาณ ๔ ฯ บทวา ฉพพสทธกกเมน ไดแก ตามลาดบแหงวสทธ ๖ เหลาน คอ วสทธ ๒ ทเปนมลฐาน ดวยอานาจแหงสลวสทธและจตตวสทธ และวสทธ ๔ ทเปนโครงราง ดวยอานาจแหงทฏฐวสทธเปนตน ฯ มรรคชอวา ญาณทสสนวสทธ, เพราะร เพราะกระทาการพจารณาสจจะ ๔ และ เพราะบรสทธจากมลทนคอกเลส ฯ บทวา เอตถ คอ ในวปสสนา- กรรมฐาน ฯ จบนเทศวสทธ ๗ ฯ ๑. ฉบบพมาและสหล เปนกามจาโร ฯ


[อธบายอนปสสนา ๓] บทวา ตตถ คอ (อนตตานปสสนาทกลาวไว) ในอเทศนน ฯ อนปสสนาทเปนไปวา มใชอตตา (ตวตน) นนแล ปลอยวางความ ยดมนในสงขารทงหลายวาเปนอตตา (ตวตน) คอความยดมน ไดแก ความถอมนอยางานวา อตตา (ตวตน) เรานแหละ เปนผกระทากรรม และเปนผเสวยผลของกรรม ดงน ชอวาสญญตานปสสนา เพราะ ตามเหนโดยอาการคอวางจากอตตา (ตวตน) เปนวโมกขมข (ทาง แหงความหลดพน) คอเปนประตแหงมรรคผลทเปนโลกตตระ กลาว คอวโมกข ดวยอานาจความพนไปจากธรรมทเปนขาศก ฯ สมพนธ ความวา อนปสสนาทเปนไปในสงขารทงหลายวาไมเทยง ปลอยวาง คอละวปลลาสนมต ทเรยกวาสญญาวปลลาส จตตวปลลาส และ ทฏฐวปลลาส ซงเปนไปในสงขารทไมเทยงวาเทยง ชอวาอนมตตาน- ปสสนา เพราะตามเหนอาการทเวนจากนมต คอวปลลาส จดเปน วโมกขมข (ทางแหงความหลดพน) ฯ อนปสสนาทเปนไปวาเปนทกข ปลอยวางปณธคอตณหา ไดแกความปรารถนาคอตณหา ทเรยกวา กามตณหา และภวตณหา ทเปนไปในสงขารทงหลาย โดยนย เปนตนวา สงนของเรา ความสขนของเรา คอสละเสยโดยเหนอาการ ทเปนทกข ชอวาอปปณหตตานปสสนา เพราะตามเหนอาการทเวน จากความปรารถนา จดเปนวโมกขมข (ทางแหงความหลดพน) ฯ บทวา ตสมา ความวา เพราะคาวา อนตตานปสสนาเปนตน ทง ๓ น เปนชอแหงสญญาตานปสสนาเปนตนทง ๓ เหลาน เพราะ-


ฉะนน ถาวปสสนาทเปนวฏฐานคามน เหนแจงโดยมใชตน ฯ มรรค กเปนวโมกขชอวาสญญตะ เพราะไดชอตามอานาจธรรมเปนเหตมา ฯ บทวา วปสสนาความนวเสน คอ ตามอานาจธรรมเปนเหตมา กลาวคอวปสสนา ฯ วปสสนาและมรรค ชอวาเปนเหตมา เปนทางมา ในทน กเพราะเปนเครองมาของมรรคและผล ฯ บทวา ยถาวตตนเยน คอ ตามอานาจแหงอนตตานปสสนาทกลาวแลวในหนหลงเปนตน ฯ คา วา ยถาสก ผลมปปชชมานานมป ความวา ผลของตน ๆ ซงเปนผล แหงมรรคตามทไดแลว แมเมอเกดขน กไมได (ชอ) ดวยอานาจธรรม เปนเหตคอมรรค ยอมไดชอ ๓ อยาง ดวยอานาจธรรมเปนเหตมา คอวปสสนาเทานน เพราะมรรคนนไมประกอบโดยความเปนทวาร กเพราะในเวลานนไมมความเปนไปแหงมรรค ฯ บทวา อาลมพนวเสน ความวา ทง ๓ ชอเหมอนกนทเดยว ดวยอานาจแหงพระนพพานนน เพราะเปนไปปรารภพระนพพานทมชอวาสญญตะ อนมตตะ และ อปปณหตะ เพราะเปนธรรมชาตวางจากสงขารทกอยาง, เพราะเวนจาก นมตคอสงขาร และเพราะเวนจากความปรารถนาคอตณหา ฯ บทวา สรสวเสน คอ ดวยอานาจแหงตฯของตน เพราะวางจากกเลสมราคะ เปนตน, เพราะเวนจากอารมณมรปนมตเปนตน และเพราะเวนจาก ปณธคอกเลส ฯ บทวา สพพตถาป คอ ในวถแหงมรรคและในวถ แหงผลสมาบต ฯ บทวา สพเพสมป คอ ทงแกมรรคทงแกผล ฯ [อธบายบคคลและสมาบต] พระโสดาบนทชอวาสตตกขตตปรมะ เพราะทานมการถอปฏสนธ


ในสคตภพเปนกามาวจร ๗ ครง คอ ๗ วาระ เปนอยางยง ฯ อธบายวา กทานหาไปสกามภพ ตงแตภพท ๘ เปนตนไปไม ฯ พระผมพระภาคเจาทรงหมายเอาพระโสดาบนบคคลไรเลา๑ ตรสไววา "บคคลเหลานน ยอมไมถอเอาภพท ๘ " ฯ ทานอาจารยทงหลายกลาว วา "แตพระโสดาบนสตตกขตตปรมะ ยงไปสสคตภพเปนรปาวจร และอรปาวจร ยงกวา ๗ วาระไดบาง " ฯ โมห ศพท ในบทวา "ราคโทสโมหาน" พงเหนวา "หมายเอาโมหะทตงอยในฐานเดยว กนกบราคะและโทสะ" ฯ พระอรยบคคลผชอวาขณาสพ เพราะ อาสวะ ๔ ของทานหมดสนแลว ฯ พระขณาสพชอวาเปนอครทกขไณย เพราะความททานเปนผเลศ ในบรรดาทานผควรซงทกษณาทงหลาย ฯ บทวา สพเพสมป คอ แกพระอรยาบคคลแมทง ๔ ฯ การ เขาถงความดบ กลาวคอความไมเปนไปแหงจตและเจตสก ชอวา นโรธสมาบต ไดแกการถงความหยดแหงจต แลวยงอยในปจจบนชาต นแหละ ฯ บทวา อนาคามนจ ความวา ยอมมไดแกพระอนาคาม ทงหลาย เฉพาะทไดสมาบต ๘ ผยงดารงอยในกามภพและรปภพ ฯ และแกพระขณาสพทงหลาย ทานองน (คอเฉพาะทไดสมาบต ๘ ผยง ดารงอยในกามภพและรปภพ) ฯ บทวา ตตถ คอ ในนโรธสมาบต ฯ สองบทวา ยาวาก จ ายตน คนตวา ความวา พระอรยาบคคลดาเนน ไปจนกระทงถงอากญจญญายตนะ ดวยอานาจการใหสมถะและวปสสนา ถงความเปนธรรมเนองตดกนเปนคอยางน ฯ บทวา อธฏเยยาทก ๑. สากงขต ฯ


ความวา กระทาบรพกจ ๔ อยาง มการอธษฐานเปนตน คอการ อธษฐานบรขารมจวรเปนตน ซงเกบไวเปนสวน ๆ เวนของทเนอง ดวยกาย และทอาศยมโรงเรอนกฎทอยเปนตน ไมใหพนาศดวยไฟเปนตน การออกเสยกอนกวาการรอคอยของสงฆ และการทพระศาสดาทรงรบสง เรยกหา การตรวจดอายสงขารยงเปนไปไดภายใน ๗ วน ฯ บทวา ปฏปตตรสสสาท ไดแก ความยนดรสของการปฏบตคอสมถะและ วปสสนา อนตางดวยความสขมความสขประกอบดวยฌานและความสข ประกอบดวยผลเปนตน ฯ พรรณนาความปรเฉทท ๙ แหงฎกาอภธมมตถสงคหะ ชออภธมมตถวภาวน จบดวยประการฉะน ฯ


พรรณนาความคาถาทายปกรณ ประกอบความวา ปกรณทอนอบาสกชอวานมพะ คอผมนาม วานมพะ ผมการเกดคออบต ในตระกลไพศาล งดงามดวยจารต คอ มารยาทประจาตระกบ ผมบอเกดแหงคณมทานศลเปนตนเจรญรงเรอง และบรสทธดวยศรทธา ทมกรรมเปนตนเปนวสย ปรารถนาความเอนด แกคนอน คอความอนเคราะหผอน ซงมการหยงลงไดโดยงาย และ ฉลาดเฉยบแหลมแกกลาในพระศาสนาเปนลกษณะ ตองประสงค คอ ออนวอนขอรอง จบลงเรยบรอยแลวดวย ๙ ปรเฉท เพยงเทาน ฯ ดวยบญนน คอทขวนขวายในปกรณอนไพบล ขอเหลาภกษผงามดวย คณมศลเปนตน ทผองแผวดวยปญญาคอทบรสทธดวยปญญาเปนไปใน อรยมรรค ผมความละอายเพราะคณคอศลเปนตนนนนนแล จงสาคญวหาร ชอวามลโสมอนเปนทอยของทานผมบญ เปนสถานทมชอเสยงโดงดง คอ ทขนชอลอนามทสด จนสนสดยคคอพระศาสนา เพอประโยชนทเปน มงคล กลาวคอความเกดขนแหงบญสมบต ฯ อธบายวา พวกภกษผอย ในมลโสมวหารนน จงเปนผเชนนเถด ฯ ฎกาแหงอภธมมตถสงคหะ ชอวาอภธมมตถวภาวน น จบแลว ฯ


[คาถาทายปกรณของทานผรจนา] พระเถระรปใด อยในวหารมชอวาเชตวน อนนารนรมย ดวยทมแถว๑ทนายนด และปา ใกลเมองทสวยงาม ทพระราชา ทรงพระนามวา ปรกกมภชะ (ปรกกม- พาห) ซงมพระพาหนะทรงกาลงมาก รบ สงใหสรางไวในพระนครหลวง ชอปลต- ถนคร (เมองโปโลนนารละ) ทนา รนรมย ฯ พระเถระองคใด อนคณะ แหงภกษผมความสามารถ เปนบอเกด แหงคณ มศล ความฝกฝน ความสารวม ระวง และความสนโดษถงพรอมดแลว นบถอบชายาเกรงแลว ไดถงความเปน อาจารยทผรทงหลายควรบชา ในศาสตร ทงหลาย มคาสอนของพระจอมมมนเปน ตน และในประชมแหงคมภรมากมาย ฯ ฎกาสงวรรณนาความแหงอรรถกถาพระ- วนยเปนตน มสารตถทปนเปนประมข ของพระเถระองคใด ประกาศอานภาพ ๑. หมมย เรอนโลน (หลงคาตด) โบราณวา ทมแถว ฯ


แหงญาณปรชาของทาน ในพระศาสนาน และยงสาธชนใหยนดดวยการแสดง อรรถสาระทไพเราะ ฯ ขาพเจาใดอาศย ความเอนดของพระเถระ ชอสารบตร องคนน ผเปนบอเกดแหงคณทเปน สาระมนคงหนกแนน ไดความเฉยบ แหลม มคมภรมากหลาย เปนวสย ของวภพ (สมบต) คอญาณปรชาสวนน (ของขาพเจานน) จงเปนเหตสาคญ ประการ ๑ แหงวภพ (คอพระนพพาน) แกทานพระสารบตรเถระองคนนดวย เถด ฯ ดวยอานภาพแหงความพากเพยร อนบรสทธน ขาพเจานนจกไดเปนศาสน- ทายาทของพระศาสดา ทรงพระนามวา เมตเตยยะ โดยแนนอน พงพบเหน พงไดสกการะพระศาสนาของพระศาสดา พระองคนน ซงรงเรองอยในเวลานน และพงไดเหน พงไดสกการะทาน สารบตรเถระครของขาพเจา ผมมานส บรสทธอกดวย ฯ ฏกานสาเรจแลว โดย ๒๔ วน ฉนใด ขอความดารทดงาม


จงสาเรจฉบพลน แกเหลาสตว ฉนนน เถด ฉะนแล ฯ พรรณานาความคาถาทายปกรณ จบ ฯ ฎกาแหงอภธมมตถสงคหะ ชออภธมมตถวภาวน จบบรบรณ

Documents

บาลี 80 80