เอกสารประกอบการสอน 0023 003

อารยธรรมอสาน (Isan Civilization)

อาจารยพรรณกา ฉายากล

ภาควชาประวตศาสตร คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร

มหาวทยาลยมหาสารคาม

ค าน า เอกสารประกอบการสอนอารยธรรมอสานเลมน จดทาขนเพอใชประกอบการสอนในรายวชา0023 003 อารยธรรมอสาน (Isan Civilization) โดยมวตถประสงคแเพอเปนคมอใหนสตไดใชอานศกษาเพมเตมควบคไปกบการฟใงบรรยายในชนเรยน และใหผทสนใจไดใชเปนคมอพนฐานในการทาความเขาใจเกยวกบภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอภาคอสานของประเทศไทย เอกสารประกอบการสอนเลมนไดเรยบเรยงสาระเนอหาตาง ๆ ทจาเปนตอผเรยน โดยยดสาระสาคญของคาอธบายรายวชาเปนหลก ซงมเนอหาทงสน 6 บท ทงนผเขยนหวงวาเมอนสตไดศกษาเนอหาในเอกสารประกอบการสอนเลมนจบแลว นสตจะมความรความเขาใจ และภาคภมใจในอารยธรรมอนยงใหญดงามของภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอภาคอสาน อนเปน “บานเกดเมองนอน”ของตนเองมากขน และทายทสด เอกสารประกอบการสอนเลมนจะไมสามารถสาเรจลลวงได หากไมไดรบความเมตตาและชวยเหลอจากคณาจารยแในภาควชาประวตศาสตรแทกทาน โดยเฉพาะ ผศ. สมชาต มณโชต ทกรณาตรวจสอบเนอหาและอนเคราะหแภาพถาย ซงผเขยนตองขอขอบพระคณไว ณ ทน นอกจากนนเนอหาของเอกสารประกอบการสอนเลมนกยงคงมความไมสมบรณแอยบาง ผเขยนจะไดปรบปรงและแกไขใหมความสมบรณแและทนสมยมากขนในโอกาสตอไป

อาจารยแพรรณกา ฉายากล ภาควชาประวตศาสตรแ

คณะมนษยศาสตรแและสงคมศาสตรแ มหาวทยาลยมหาสารคาม

สารบญ หนา บทท 1 อสาน: จากหลกฐานโบราณคดและต านาน ...................................................................................... 1

ความคดรวบยอดประจาบท ……………………………………………………………………………………………………3 1. ภมนเวศนแวฒนธรรมและการตงถนฐานชมชนโบราณในภาคอสาน ................................................. 5

1. การตงถนฐานของคนอสานสมยกอนประวตศาสตรแ.............................................................. 6 2. อารยธรรมอสานสมยกอนประวตศาสตรแ .............................................................................. 7 3. อสานยคพฒนาเปนสงคมเมอง ........................................................................................... 8 4. อสานสมยทวารวด ............................................................................................................. 10 5. อสานสมยอทธพลเขมร ...................................................................................................... 11 6. อสานสมยลานชาง – รวมสมยอยธยา ................................................................................ 13 อารยธรรมอสานจากตานานอรงคธาต ..................................................................................... 15

2. ตานานในความหมายของการเปนรากฐานอารยธรรม .................................................................. 15

1. ความสาคญของตานานอรงคธาต ........................................................................................ 16 2. สาระสาคญจากตานานอรงคธาต ....................................................................................... 16 3. การลาดบเรองราวในตานานอรงคธาต ................................................................................. 19 4. ชวงระยะเวลากอนพระพทธเจาเขาสปรนพพาน .................................................................. 19 5. ชวงระยะเวลาหลงจากพระพทธเจาเขาสปรนพพาน 8 ป .................................................. 20 6. ชวงรวมระยะเวลาเดยวกนกบพระเจาอโศก ....................................................................... 21 7. ชวงระยะเวลาแหงราชอาณาจกรลาวลานชาง ..................................................................... 21 8. ระยะเวลาในการเรยบเรยงตานานอรงคธาต ........................................................................ 22 9. พระธาตพนมในมตของการเปนศนยแกลางของรฐโบราณ : แควนศรโคตรบร ........................ 23 10. ตานานอรงคธาต : ตานานของการสรางความสมพนธแของผคนในลมแมนาโขง .................. 25 11. ชมชนและบานเมองในตานานอรงธาตทแสดงถงการมอยของแควนศรโคตรบร ................. 27 บทสงทาย ................................................................................................................................ 32

เอกสารอางองประจาบท…………………..……………………………………………………………………………………………….34เอกสารทแนะนาใหอานเพมเตม………………………………………………………………………………………………………….34

แบบฝกหดกอนเรยน ..................................................................................................................................... 35 แบบฝกหดทายบท ........................................................................................................................................ 36 กจกรรมทายบท ............................................................................................................................................ 36 บทท 2 พฒนาการของเมองในอสาน : กรณศกษาเมองในแองสกลนคร พ.ศ. 2371-2436 ...................... 37

ความคดรวบยอดประจาบท…………………………………………………………………………………………………..39 1. ปใจจยทสงผลตอการกอกาเนดของเมองในแองสกลนคร ............................................................... 41

1.1 ลกษณะทางกายภาพและระบบนเวศนแ.............................................................................. 41 1.2 แหลงทรพยากร ................................................................................................................ 45 1.3 การพฒนาทางเทคโนโลย .................................................................................................. 47

สารบญ (ตอ) หนา

1.4 การเปลยนแปลงทางการเมองการปกครอง ...................................................................... 49 1.5 การเปลยนแปลงของประชากร ........................................................................................ 50 1.6 การเปลยนแปลงทางสงคม .............................................................................................. 52

1.7 ปใจจยทางเศรษฐกจ ......................................................................................................... 52

2. พฒนาการของชมชนเมองตงแตพ.ศ.2371-2436 ......................................................................... 54

2.1 การอพยพและการตงถนฐาน ........................................................................................... 54 2.2 การรบรองสถานภาพความเปนเมอง ................................................................................ 55 2.3 การเตบโตและขยายตวของเมอง ..................................................................................... 58

เอกสารอางองประจาบท…………………………………………………………………………………………………………………. .60 เอกสารทแนะนาใหอานเพมเตม………………………………………………………………………………………………………….61

แบบฝกหดกอนเรยน ..................................................................................................................................... 62 แบบฝกหดทายบท ........................................................................................................................................ 63 กจกรรมทายบท ............................................................................................................................................ 63 บทท 3 อสาน : ความสมพนธกบรฐสวนกลางทกรงเทพฯ ........................................................................ 64

ความคดรวบยอดประจาบท……………………………………………………………………………………………66

1. อสานกบความสมพนธแระหวางรฐสวนกลางกรงเทพฯกอนการสถาปนารฐชาตสยาม ........... 68 2. อสานภายใตการสถาปนารฐชาตสยาม ................................................................................ 72

เอกสารอางองประจาบท…………………………………………………………………………………………………………………...82 เอกสารทแนะนาใหอานเพมเตม………………………………………………………………………………………………………….82

แบบฝกหดกอนเรยน ..................................................................................................................................... 82 แบบฝกหดทายบท ........................................................................................................................................ 84 กจกรรมทายบท ............................................................................................................................................ 84 บทท 4 ลกษณะลาวอสาน ........................................................................................................................ 85

ความคดรวบยอดประจาบท…………………………………………………………………………………………………….87 1. การตงถนฐาน ชวต ความเชอ และประเพณของผคนในภาคอสาน……………………………......89 2. วถชวต……………………………………………………………………………………………………………………90 3. อสานกบการเปลยนแปลง และการปรบตว…………………………………………………………………92

3.1 ดนแดนอสานในอดต : ความเจรญในแถบทงกลารองไห…………………………………………92 3.2 รชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 : เหตการณแกบฎเจาอนวงศแเวยงจนทนแ………………………………………………………………………………………………………………93 3.3 รชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวรชกาลท 4 : การเรมตนสรางสยามให เปนรฐชาต………………………………………………………………………………………………………………93

สารบญ (ตอ) หนา

3.4 รชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 : บทบาทมหาอานาจตะวนตกกบการรวมลาวเขากบสยาม และบทบาทของคนจนในอสาน ................................................... 94 3.5 การปฏวต 2475 กบอสาน ................................................................................................ 96

เอกสารอางองประจาบท……………………………………………………………………………………………………………………99 เอกสารทแนะนาใหอานเพมเตม………………………………………………………………………………………………………….99

แบบฝกหดกอนเรยน ................................................................................................................................... 100 แบบฝกหดทายบท ...................................................................................................................................... 101 กจกรรมทายบท .......................................................................................................................................... 101 บทท 5 อสานสมยใหม : ผลกระทบจากการพฒนาตงแต พ.ศ. 2500 - 2550 ........................................ 102

ความคดรวบยอดประจาบท…………………………………………………………………………………………………105 1. พฒนาการของการพฒนาภาคอสานตงแตชวงของการสถาปนารฐชาตสยามถงพ.ศ. 2550 ........ 106

1.1 การพฒนาอสานในชวงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว .................................. 106 1.2 การพฒนาอสานในชวงสงครามเยน : ยคแหงการพฒนาอนเขมขนในอสาน ................... 106 1.3 การพฒนาอสานในชวงรฐบาลพลเอกเปรม ตณสลานนทแ (2523) ถงพ.ศ. 2550 : ยคสมยของการเขาส “อสานใหม” .................................................................................................... 107

2. อสานกบความเปนเมองสมยใหม ............................................................................................... 117 1. อดรธาน ..................................................................................................................................... 117

ทตงและสภาพทางภมศาสตรแ................................................................................................. 117 ประวตความเปนมาของจงหวดอดรธาน ................................................................................. 119 พฒนาการทางการเมองการปกครองของเมองอดรธาน พ.ศ. 2437-2475 ............................. 120 พฒนาการทางการเมองการปกครองของเมองอดรธาน พ.ศ. 2475-2505 ............................. 121 ความเปลยนแปลงของจงหวดอดรธาน ตงแตพ.ศ.2507-2530 .............................................. 122 สาเหตททาใหเกดการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมของอดรธานและผลกระทบ ทเกดขน : กรณศกษาการตงฐานทพสหรฐฯในชวงสงครามเวยดนาม พ.ศ.2507 และการสงแรงงานไปประเทศตะวนออกกลาง ชวง พ.ศ. 2518 .............................................................. 123

2. นครราชสมา .............................................................................................................................. 127

ประวตและความเปนมาของเมองนครราชสมา………………………………………….…..…..…………..127 สาเหตททาใหเกดการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมของนครราชสมาและ ผลกระทบทเกดขน : การเปนเมองยทธศาสตรแในยคสงครามอนโดจน นโยบายของรฐบาล และการเตบโตทางการคาระหวางประเทศ………………………......................................………….130

เอกสารอางองประจาบท……………………………………………………………………………………………..133 เอกสารทแนะนาใหอานเพมเตม……………………………………………………………………………………134

สารบญ (ตอ) หนา แบบฝกหดกอนเรยน ................................................................................................................................... 135 แบบฝกหดทายบท ...................................................................................................................................... 136 กจกรรมทายบท .......................................................................................................................................... 136 บทท 6 อสานกบการสรางภาพลกษณจากประเพณ พธกรรม และการทองเทยว .................................... 137

ความคดรวบยอดประจาบท……………………………………………………………………………………………… 139 1. การสรางเอกลกษณแประจาจงหวด………………………………………………………………………………. 142 2. การสรางประเพณเพอการทองเทยว……………………………………………………………………………. 147

2.1 การทองเทยวในภาคอสานในอดต………………………………………………………………. 147 2.2 การทองเทยวแบบใหมหลงป พ.ศ. 2520……………………………………………………… 147 2.3 การเตรยมความพรอมใหกบทองถนสาหรบการทองเทยว………………………………… 153

เอกสารอางองประจาบท………………………………………………………………………………………. 156 เอกสารทแนะนาใหอานเพมเตม…………………………………………………………………………….. 156 แบบฝกหดกอนเรยน ................................................................................................................................... 157 แบบฝกหดทายบท ...................................................................................................................................... 158 กจกรรมทายบท .......................................................................................................................................... 158 บรรณานกรม .............................................................................................................................................. 152 ภาคผนวก .................................................................................................................................................. 166 รายละเอยดของรายวชา ............................................................................................................................ 160

สารบญภาพ หนา ภาพท 1 ขวานและใบหอกหลอจากเหลก สมยกอนประวตศาสตรแ พบทแหลงโบราณคดทบานเชยง อาเภอ หนองหาน จงหวดอดรธาน…………………………………………………………………………………………………………………..5ภาพท 2 ภาพเขยนสสมยกอนประวตศาสตรแทผาแตม อาเภอโขงเจยม จงหวดอบลราชธาน………………………. 6 ภาพท 3 ภาพถายทางอากาศผงเมองทมคนาคนดนลอมรอบทอาเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม (สาเนาจากแผนทภาพถายทางอากาศ กรมแผนททหาร) ............................................................................................ 7 ภาพท 4 ใบเสมาสมยทวารวดทบานเปอยหวดง อาเภอลออานาจ จงหวดอานาจเจรญ ................................... 9 ภาพท 5 พระธาตภเพก บานนาหวบอ อาเภอพรรณนานคม จงหวดสกลนคร ............................................... 10 ภาพท 6 อโรคยศาล ปรางคแก อาเภอธวชบร จงหวดรอยเอด ........................................................................ 11 ภาพท 7 พระธาตพนม ทอาเภอธาตพนม จงหวดนครพนม ........................................................................... 14 ภาพท 8 ปกหนงสอตานานอรงคธาต ฉบบพมพแครงท 2 ป พ.ศ. 2521 .................................................... 17 ภาพท 9 แผนทแสดงตาแหนงทตงพระธาตพนมทอยบนฝใงขวาแมนาโขงและบานเมองทอยในบรเวณใกลเคยงบรเวณสองฝใงแมนาโขงทงในดนแดนไทย และลาว ........................................................................................ 22 ภาพท 10 ภาพวาดลายเสนเจดยแพระธาตพนมในชวงป พ.ศ. 2409 – 2411 วาดโดย Delaporte Louis ..................................................................................................................................................................... 31 ภาพท 11 แผนทแสดงพนทแองสกลนครและแองโคราช ............................................................................... 37 ภาพท 12 ภาพถายทางอากาศบรเวณหนองหารหลวง อาเภอเมอง จงหวดสกลนคร โดยมพระธาต นารายณแ เจงเวง พระธาตเชงชม และพระธาตดม ตงอยทางฝใงตะวนตกของหนองหารหลวง ..................................................................................................................................................................... 43 ภาพท 13 พระปทมเทวาภบาล เจาเมองหนองคาย....................................................................................... 50 ภาพท 14 พระวภาคภวดล เจากรมแผนทคนแรกของสยาม ........................................................................ 73 ภาพท 15 ภาพลอวกฤตการณแ รศ. 112 ตพมพแในวารสาร Punch ขององกฤษ ในป 1893 .......................... 74 ภาพท 16 พระยามหาอามาตยธบด (หรน ศรเพญ)...................................................................................... 75 ภาพท 17 พระเจานองยาเธอ กรมหมนสรรพสทธประสงคแขาหลวงใหญหวเมองลาวกลาง ............................ 77 ภาพท 18 พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากรขาหลวงใหญ หวเมองลาวกาว .................................... 78 ภาพท 19 พระเจานองยาเธอ กรมหมนประจกษแศลปาคมขาหลวงใหญ หวเมองลาวพวน ............................. 78 ภาพท 20 วดสปใฏนารามตงอยทถนนวดสปใฏนแ อาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน ......................................... 94 ภาพท 21 คนงานกอสรางเสนทางรถไฟกรงเทพ-นครราชสมา ...................................................................... 95 ภาพท 22 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาทรงเสดจเปดเสนทางรถไฟสายกรงเทพฯ-นครราชสมา .............. 96 ภาพท 23 นายจาลอง ดาวเรอง ................................................................................................................... 97 ภาพท 24 นายถวล อดล ............................................................................................................................. 97 ภาพท 25 นายเตยง ศรขนธแ.......................................................................................................................... 98 ภาพท 26 นายเลยง ไชยกาล ........................................................................................................................ 98

ภาพท 27 สะพานมตรภาพไทย-ลาวแหงทหนงทจงหวดหนองคาย ............................................................. 111 ภาพท 28 ตวอยางของสอทางเลอกประเภทเคเบลทว ................................................................................. 115 ภาพท 29 ตราประจาจงหวดอดรธาน ......................................................................................................... 118 ภาพท 30 แผนทจงหวดอดรธาน................................................................................................................. 118 ภาพท 31 อนสาวรยแพระเจาบรมวงคแเธอกรมหลวง ประจกษแศลปาคม ....................................................... 122 ภาพท 32 ตราประจาจงหวดนครราชสมา ................................................................................................... 129 ภาพท 33 แผนทจงหวดนครราชสมา .......................................................................................................... 130 ภาพท 34 ถนนมตรภาพในอดตเมอครงยงเปนถนนแบบ 2 ชองทางจราจร ................................................. 131 ภาพท 35 ตราประจาจงหวดรอยเอด .......................................................................................................... 143 ภาพท 36 บงพลาญชย จงหวดรอยเอด ....................................................................................................... 144 ภาพท 37 พระมหาเจดยแชยมงคล จงหวดรอยเอด ...................................................................................... 145 ภาพท 38 โปสเตอรแประชาสมพนธแงานประเพณบญผะเหวด จงหวดรอยเอด .............................................. 146 ภาพท 39 โปสเตอรแประชาสมพนธแงานประเพณแหเทยนเขาพรรษาจงหวดอบลราชธาน ............................ 148 ภาพท 40 งานประเพณบญบงไฟ จงหวดยโสธร .......................................................................................... 149 ภาพท 41 ปายโฆษณาประชาสมพนธแงานประเพณขนเขาพนมรง อาเภอเฉลมพระเกยรต จงหวดบรรมยแ ................................................................................................................................................................... 150 ภาพท 42 ปายโฆษณาประชาสมพนธแงานเทศกาลดอกลาดวนบานอาเภอเมอง จงหวดศรสะเกษ ............... 151 ภาพท 43 การแสดงแสง-เสยง ทปราสาทหนพมาย ในเทศกาลทองเทยวพมาย อาเภอพมาย จงหวดนครราชสมา…………………………………………………………………………………………………………………………………. 139

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 1

1 อสาน: จากหลกฐานโบราณคดและต านาน

………………………………………………………………………………………………………………………………. แผนการสอนประจาบท ความคดรวบยอดประจาบท บทท 1 อสานจากหลกฐานโบราณคดและตานาน หวเรองท1 ภมนเวศนแวฒนธรรมและการตงถนฐานโบราณในภาคอสาน เอกสารอางองประจาบท เอกสารทแนะนาใหอานเพมเตม แบบฝกหดกอนเรยน แบบฝกหดทายบท กจกรรมทายบท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 2

แผนการสอนประจ าบท บทท 1 อสานจากหลกฐานโบราณคดและต านาน หวเรอง

1. ภมนเวศนแวฒนธรรมและการตงถนฐานโบราณในภาคอสาน 1.1 การตงถนฐานของคนอสานสมยกอนประวตศาสตรแ

1.1.1 อสานสมยสงคมนายพราน 1.1.2 อสานสมยสงคมเกษตรกรรม

1.2 อารยธรรมอสานสมยกอนประวตศาสตรแ 1.3 อสานยคพฒนาเปนสงคมเมอง 1.4 อสานสมยทวารวด 1.5 อสานสมยอทธพลเขมร 1.6 อสานสมยลานชาง-รวมสมยอยธยา

วตถประสงคแ เมอฟใงบรรยายและศกษาบทท 1 จบแลว ผเรยนสามารถ

1. เขาใจและอธบายเกยวกบหลกฐานรองรอยอนแสดงถงความเจรญของสงคมอสานในอดตได กจกรรมการเรยนการสอน

1. ฟใงบรรยายจากผสอน 2. ศกษาจากเอกสารประกอบการสอน 3. อภปรายและแสดงความคดเหนในชนเรยน 4. ศกษาคนควาเพมเตมจากแหลงคนควาตาง ๆ 5. ทาแบบฝกหดกอนเรยนและแบบฝกหดทายบท

สอการสอน 1. เอกสารประกอบการสอน 2. หนงสออานประกอบ 3. บทความตางๆทเกยวของ

การประเมนผล

1. การมสวนรวมกจกรรมในหองเรยน 2. การทารายงานคนควาเพมเตม 3. การทาแบบฝกหดกอนเรยนและแบบฝกหดทายบท 4. กจกรรมทายบท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 3

ความคดรวบยอดประจ าบท ภาคอสานมพฒนาการของการตงถนฐานของชมชนและความมอารยธรรมตามลาดบดงตอไปน

1. การตงถนฐานของคนอสานสมยกอนประวตศาสตร 1.1 อสานสมยสงคมแบบนายพราน มลกษณะรปแบบการดารงชวตทสาคญ เชน มความ

เปนอยอยางงาย ๆ มพนฐานการดารงชพอยดวยการลาสตวแและเกบสะสมอาหารโดยอาศยทรพยากรธรรมชาตทอยใกลตว อยางไรกตาม เรายงไมสามารถทจะคนหาทอยอาศยของชมชนในสงคมลาสตวแได จะพบกเพยงแตเครองมอเครองใชเทานน โดยแหลงทพบไดแก บรเวณรมแมนาโขง อาเภอเชยงคาน จงหวดเลย และแหลงนายกองคณ ตาบลดอนตาล อาเภอดอนตาล จงหวดมกดาหาร

1.2 อสานสมยสงคมเกษตรกรรม สภาพสงคมอสานในระยะนไดมการพฒนาไปสการเปน สงคมทมการผลตในลกษณะสงคมแบบเกษตรกรรม โดยมลกษณะรปแบบการดารงชวตทสาคญ เชน มการตงถนฐานทอยอาศยเปนหลกแหลง การเพาะปลก ซงพชหลกททาการเพาะปลก คอขาว นอกจากนยงมการเลยงสตวแและการคาขายแลกเปลยนสนคา

2. อารยธรรมอสานสมยกอนประวตศาสตร สงทแสดงใหเหนถงอารยธรรมของคนกอนประวตศาสตรแในภาคอสาน มอยหลายประการ เชน

การประดษฐแคดคนสงของเครองใชตางๆ เพอเปนสงอานวยความสะดวกในการดารงชวต เชน การทาเครองปในดนเผา การทอผา ทงผาไหมและผาฝาย และทสาคญคอความสามารถในดานเทคโนโลยโลหะกรรม โดยรจกการนาโลหะตางๆ จากใตชนดนมาถลงและผลตเปนอาวธ เครองมอเครองใช รวมไปถงเกดศลปะถาทมทงการขดเขยนหรอการเซาะรองลงในแผนหนทรายและภาพเขยนสตามเพงผา หรอบนผนงถา ซงสวนใหญอยในเทอกเขาภพานทงสนเชน เชนภาพเขยนสทผาผกหวาน

3. อสานยคพฒนาเปนสงคมเมอง สงทชใหเหนถงการเรมตนของยคสงคมเมองของดนแดนอสาน คอ การกอสรางคนดนและคนาลอมรอบแหลงทอยอาศยของตน ซงสาเหตของการพฒนาคงจะเกดมาจากการเพมจานวนของประชากร ความเจรญทางเทคโนโลยซงมมากขน และการไดตดตอกบอารยธรรมทสงกวาจากภายนอก โดยเฉพาะอารยธรรมจากอนเดยทแพรเขามายงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต

4. อสานสมยทวารวด วฒนธรรมสมยทวาราวด เขามาเจรญรงเรองในอสานเปนอยางมากใน 2 เขตพนทใหญ ๆ คอ

บรเวณตอนกลางของลมแมนามล ในเขตจงหวดบรรมยแและนครราชสมา สวนอกเขตหนงอยในบรเวณลมแมนาช ในเขตจงหวดชยภม ขอนแกน อดรธาน กาฬสนธแ มหาสารคาม รอยเอด และยโสธร โดยหลกฐานทแสดงใหเหนถงอทธพลทางวฒนธรรมสมยทวารวดทไดแพรขยายเขามาจนเปนสวนสาคญในวฒนธรรมของกลมชนอสานโบราณ ไดแก ศลปกรรม โบราณวตถ โบราณสถาน และทสาคญททา ใหเราทราบถงเรองราวตาง ๆ และอายสมยไดดทสด ไดแกศลาจารกตางๆ

5. อสานสมยอทธพลเขมร เชอกนวาอสานไดรบอทธพลเขมรมาตงแตพทธศตวรรษท 11 - 16 และยงพบหลกฐานดวยวา ในบรเวณลมแมนาโขงและลมแมนามล ในเขตจงหวดอบลราชธาน นครพนม ยโสธร รอยเอด ศรสะเกษ และสรนทรแ ไดรบอทธพลทางวฒนธรรมของกลมชนเขมรสมยกอนเมองพระนคร หรออาณาจกรเจนละตงแตราวพทธศตวรรษท 12 – 13 โดยไดรบอทธพลทงทางดานสงคม การเมอง การปกครอง รวมทงทางดานศลปวฒนธรรมมาปรบผสมผสานกบความเปนพนบานพนเมอง จงสงผลใหพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 4

ภาคอสานในชวงระยะเวลาดงกลาวมแบบแผนทเปนไปตามแบบอยางวฒนธรรมแบบเขมร สงทเหนไดอยางเปนรปธรรมเปนมรดกตกทอดมาจนถงปใจจบนคออาคารสงกอสรางทเรยกกนวาปราสาทหน

6. อสานสมยลานชาง – รวมสมยอยธยา เปนยคของการตงถนฐานบานเรอนของของชมชนชาวลาวในบรเวณภาคอสาน โดยเรมตงแตชวงกอนพทธศตวรรษท 18 – 19 เปนตนมา จนกระทงราวตนพทธศตวรรษท 23 ไดเกดกระแสการอพยพของประชาชนชาวลาวและเขมรเขามาอยในอสาน โดยไดเคลอนยายเขามาจบจองทอยอาศยจนเกดเปนชมชนยอย ๆ ขนมาใหม กลมผอพยพเหลานเพมจานวนมากขนเรอย ๆ จนรฐบาลกลางทกรงเทพฯ จดตงและยกฐานะใหเปนเมองตาง ๆ ซงตอมาไดเปลยนสถานะมาเปนอาเภอและจงหวดในปใจจบน อาจกลาวไดวาประชาชนในภาคอสานในปใจจบนนนนตางกสบเชอสายมากจากกลมผอพยพในสมยพทธศตวรรษท 23 นนแทบทงสนและสวนใหญเปนชมชนทนบถอพทธศาสนา นกายเถรวาทแบบลงกาทใหความสาคญกบการสรางและการบชาพทธศาสนวตถทสาคญ คอ การสกการบชาพระบรมสารรกธาต และพระมหาธาตเจดยแ การบชารอยพระพทธบาท และการบชาตนโพธ อารยธรรมอสานจากต านานอรงคธาต ตานานสาคญของภาคอสาน คอ ต านานอรงคธาต โดยตานานนมความสาคญสาคญ 2 ประการ คอ

1. เปนตานานทมเนอหาสาระของการเปนตานานประวตศาสตรแสงคม วฒนธรรม ทเลาเรอง ประวตความเปนมาของพระธาตพนมทระบวามอายเกาแกมากทสดยอนไปจนถงสมยตนพทธกาล

2. มความสาคญในฐานะของการเปนตานานทแสดงถงความสมพนธแของผคนในสงคมทเปนรฐ โบราณในบรเวณลมแมนาโขง โดยเฉพาะอยางยงความสาคญของพระธาตพนมในสถานะศาสนสถานศกดสทธจากมตดานสงคมวฒนธรรม และยงเปนตานานทแสดงถงความสมพนธแของผคนทหลากหลายในบรเวณแหลงชมชนทมถนทอยอาศยในอาณาบรเวณลมแมนาโขง ทงในสวนทเปนดนแดนลาว ไทย เวยดนาม กมพชา และครอบคลมไปถงดนแดนทางตอนใตของจน สาระส าคญจากต านานอรงคธาต

ตานานอรงคธาตเปนตานานทมเรองราวเกยวกบความเปนมาของสถานทและบานเมองในบรเวณภาคอสานและภมภาคใกลเคยง เรองราวในตานานไดแสดงใหเหนถงความสมพนธแของบานเมอง โดยมศนยแกลางอยทภกาพราซงเปนทตงเจดยแ พระธาตพนม ทบรรจพระบรมสารรกธาตสวนทเปนพระอรงคธาตหรอกระดกหนาอกของพระสมมา สมพทธเจา นอกจากนตานานอรงคธาตยงเปนเอกสารหลกฐานทชวยตรวจสอบเหตการณแบางชวงทเกยวกบประวตศาสตรแราชอาณาจกรลาวลานชาง ในขณะเดยวกนยงเปนเอกสารทมประโยชนแทไดรวบรวมคตความเชอดงเดมในดานตาง ๆ ทกระจดกระจายกนอยของชาวลาวและชาวไทยทอยในบรเวณทงสองฝใงแมนาโขง รวมทงไดสะทอนใหเหนแนวความคดของผคนในชวงเวลาทมการเรยบเรยงตานานอรงคธาต ทมตอดนแดนทตนมาตงถนฐานอย และความสมพนธแทมตอดนแดนขางเคยงอกดวย ตานานอรงคธาตจงเปนหลกฐานทมคณคา และมคณประโยชนแทนามาใชในการศกษาทงในดานประวตศาสตรแสงคมและวฒนธรรมในภมภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 5

อสานจากหลกฐานโบราณคดและต านาน การศกษาทางดานโบราณคด เปนวธวทยาของการศกษาเรองราวในอดตของมนษยแ ในลกษณะของ

การศกษาประวตศาสตรแวฒนธรรมของผคนจากหลกฐานทยงมหลงเหลออยใหศกษาไดทงบนดนและใตชนดน ทงสงทมนษยแสรางขนและทงทเกดขนเองตามธรรมชาต ทงประเภทโบราณวตถ โบราณสถาน เครอง มอเครองใชทมนษยแเคยคดประดษฐแขนในแตละชวงเวลา รวมไปถงซากพช ซากสตวแ และโครงกระดกมนษยแ หลกฐานทางโบราณคดทไดจากการสารวจและการขดคน คอหลกฐานสาคญทนาไปสการศกษาวเคราะหแตความและอธบาย เพอทาใหทราบถงสภาพวถชวต ความเชอ สภาพสงคม วฒนธรรม ตลอดจนกจกรรมตางๆ ทผคนในอดตยอนไปไดอยางยาวไกลมาจนถงชวงระยะเวลาอนใกลถงปใจจบนหรอกลาวไดอกประการหนงวา วชาการดานโบราณคด คอการศกษาสงคมวฒนธรรมของมนษยแในอดตทหางไกล ซงไมมหลกฐานประเภทเอกสารใหศกษาคนควาได หลกฐานทางโบราณคดทงประเภทโบราณวตถ โบราณสถานคอหลกฐานสาคญทนาไปสการศกษาเรองราวในอดตของแตละทองถน ในแงมมทเปนประวตศาสตรแสงคมวฒนธรรม การศกษาเรองราวของชมชนโบราณ โดยอาศยการศกษาวเคราะหแตความจากหลกฐานโบราณคดทผานมา สวนใหญเปนการวเคราะหแในเชงประวตความเปนมาทางวฒนธรรมและกจกรรมในอดตของกลมชนทเคยเปนเจาของวฒนธรรมในอาณาบรเวณของแหลงโบราณคดนนๆ โดยมการกาหนดอายเวลา หรออายสมยอยางเปนระบบไวเปนประการสาคญ ชดความรทไดจากการศกษาทางโบราณคดผานโบราณวตถสถานจงมลกษณะเปนชดความรทเนนเกยวกบสงคมวฒนธรรมของผคนในอดตแบบกวางๆ เพราะเปนการศกษาโดยใหความสาคญกบสภาพโบราณวตถสถานทเปนหลกฐานหรอเปนขอมล มากกวาการแสดงความหมายหรอความรทเกยวกบสภาพสงคมและวฒนธรรมของมนษยแทเคยเปนเจาของโบราณวตถสถานทพบในแตละแหลงนนได ทผานมามการนาชดความรจากหลกฐานโบราณคดทมการศกษาวเคราะหแแลวนามาใชประโยชนแประกอบการศกษาในประเดนอนๆในลกษณะของการศกษาแบบสหวทยาการ โดยเฉพาะอยางยงการนาหลกฐานโบราณคดมาใชประกอบการศกษาทเกยวกบประวตศาสตรแสงคมวฒนธรรมทองถน กเปนการนามาใชในลกษณะของการเปนหลกฐานเพอสนบสนนวาเคยมผคนอยอาศยมาแลวในทองถนทพบหลกฐานโบราณคดนนๆ ยอนอดตไปไดอยางยาวนาน ในเอกสารโบราณคดสภาค ของฝายวชาการ โครงการโบราณคดประเทศไทย (พสฐ เจรญวงศแ,2531) รวมทงงานเขยนเรองพลงลาวชาวอสานมาจากไหน ของสจตตแ วงษแเทศ (2549) ไดกาหนดอายสมยโบราณวตถสถานและแหลงโบราณคดในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย ในมตของประวตศาสตรแสงคมวฒนธรรมวา แบงอยางกวางๆออกไดเปน 4 ชวงยคสมยทางวฒนธรรมคอ 1)วฒนธรรมสมยกอนประวตศาสตรแ 2) วฒนธรรมสมยทวารวด 3) วฒนธรรมแบบเขมรทพบในประเทศไทย และ 4) วฒนธรรมสมยลานชาง – รวมสมยอยธยา 1. ภมนเวศนวฒนธรรมและการตงถนฐานชมชนโบราณในภาคอสาน

ความเจรญรงเรองของชมชนในภาคอสาน อาจพจารณาไดจากหลกฐ านทางโบราณคดและประวตศาสตรแกลาวไดวาในเขตภาคอสานเปนบรเวณทมผคนเขามาอยอาศยตงหลกแหลง มาตงแตสมยกอนประวตศาสตรแในวฒนธรรมบานเชยง ตอเนองมาถงสมยประวตศาสตรแตอนตนในวฒนธรรมแบบทวารวด วฒนธรรมแบบเขมร จนถงสมยประวตศาสตรแในวฒนธรรมแบบลานชางทมอายรวมสมยกบสมยกรงศรอยธยา และตอเนองมาจนถงสมยรตนโกสนทรแ การปรบตวของคนกลมตางๆใหเขากบสภาพแวดลอมทาใหเกดความหลากหลายทางวฒนธรรมดงทมหลกฐานเปนมรดกตกทอดทงประเภทโบราณสถาน โบราณวตถ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 6

รวมทงประเพณความเชอมากมายสบทอดมาจนทกวนน ภาคอสานจงเปนอาณาบรเวณทมมรดกทางวฒนธรรมทโดดเดนอกแหงหนงในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต ปใจจยสาคญททาใหภมภาคอสานเปนแหลงรวมของผคนในอดต คอความเหมาะสมของสภาพแวดลอมและความมงคงในทรพยากรธรรมชาต และการมเสนทางคมนาคมทผคนสามารถใชเดนทางตดตอกนไดทงทางบก และทางนา ทงภายในอาณาบรเวณใกลเคยงและชมชนทหางไกลรวมทงการทมสภาพภมศาสตรแทเอออานวยตอการดารงชวต ทงยงมความปลอดภยดงจะเหนไดจากทเทอกเขาภพานเปนขอบแองกะทะเปนแนวยาวนบจากอบลราชธาน มกดาหาร สกลนคร อดรธาน และ กาฬสนธแ เทอกเขาภพานเปนแนวเทอกเขาทมความเหมาะสมทจะใชเปนทอยอาศยในการหลบซอนตวเพอความปลอดภย และยงเปนแหลงอาหารทงประเภทพชและสตวแปาทอดมสมบรณแ รวมทงมแรธาตทมอยตามธรรมชาตเชนแรเหลกซงนามาหลอมหลอเปนเครองมอเครองใชและอาวธ จงกอใหเกดพธกรรมตามลทธความเชอในบรเวณเทอกเขาภพานมการคนพบแหลงโบราณคดเปนจานวนมากทแสดงถงการมชมชนเกดขนมานานนบหลายพนปมาแลวและตอเนองมาจนถงปใจจบน เทอกเขาภพานยงมความสาคญอกประการหนงคอ เปนแหลงตนนาหรอแหลงกาเนดลมนาหลายสายทไหลลงไปยงพนทราบ สายนาเหลานนจดเปนองคแประกอบทสาคญประการหนงททาใหเกดยานชมชนทอยอาศยบนสองฝากฝใ งทลานาไหลผานมานานแลวตงแตอดตโดยภาคอสานมพฒนาการของการตงถนฐานของชมชนและความมอารยธรรมตามลาดบดงตอไปน

1. การตงถนฐานของคนอสานสมยกอนประวตศาสตร 1.1 อสานสมยสงคมแบบนายพราน

หลกฐานการอยอาศยของผคนในภาคอสานในชวงแรก ๆ สมยกอนประวตศาสตรแมการพงพาธรรมชาตเปนหลก โดยเฉพาะการแสวงหาอาหารทไดจากธรรมชาต โดยมลกษณะรปแบบการดารงชวตทสาคญ ดงน

1. มความเปนอยอยางงาย ๆ มพนฐานการดารงชพอยดวยการลาสตวแและเกบสะสม อาหารโดยอาศยทรพยากรธรรมชาตทอยใกลตว

2. ชมชนบางกลมในสมยนอาจจะมความรในการเพาะปลกพชบางชนดไดแลว เชน เผอก และมน ซงเปนพชทปลกงายไมตองการดแลมากนก ทงยงเปนพชทใหอาหารจาพวกแปงซงเปนสงจาเปนในชวตมนษยแ

3. การตงถนฐานของชมชนโบราณเหลานคงจะมการตงถนฐานในสภาพแวดลอม 2 แบบ คอ มพวกทอาศยอยตามบรเวณถา หรอเพงผา ซงคงมบรเวณทตงถนฐานสาคญอยในแถบเทอกเขาเพชรบรณแทางตะวนตกของภาคพวกหนง และพวกทอาศยอยตามรมบรเวณแมนาขนาดใหญ เชน แมนาโขง แมนามล แมนาช รวมทงแมนาสาขาสายตางๆอกพวกหนง

4. สภาพสงคมสนนษฐานวาคงอยในสภาพทมการรวมตวเปนกลมยอย ทามาหากนรวมกน ในเฉพาะกลมของตน อยางไรกตาม เรายงไมสามารถทจะคนหาทอยอาศยของชมชนในสงคมลาสตวแได จะพบกเพยงแตเครองมอเครองใชเทานน โดยแหลงทพบไดแก บรเวณรมแมนาโขง อาเภอเชยงคาน จงหวดเลย และแหลงนายกองคณ ตาบลดอนตาล อาเภอดอนตาล จงหวดมกดาหาร ซงสนนษฐานกนวาแหลงโบราณคดทงสองคงเปนแหลงผลตเครองมอเครองใชเทานน ไมเปนแหลงทอยอาศย แหลงทอยอาศยของกลมชนสมยนนาจะอยบรเวณทสง เชน บรเวณถา หรอเพงผามากกวา

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 7

1.2 อสานสมยสงคมเกษตรกรรม จนถงชวงสมยกอนประวตศาสตรแตอนปลาย สภาพสงคมอสานไดมการพฒนาไปสการเปน

สงคมทมการผลตในลกษณะสงคมแบบเกษตรกรรม โดยมรปแบบการดารงชวตทสาคญ ดงน 1. มการตงถนฐานทอยอาศยเปนหลกแหลง 2. มการเพาะปลก ซงพชหลกททาการเพาะปลก คอขาว นอกจากนยงมการเลยงสตวแ

และการคาขายแลกเปลยนสนคาเปนหลก 3. ลกษณะการตงถนฐานจะอยอาศยในบรเวณตะพกลานาขนตา (Low terrace)

ใกลแมนาลาธาร ตอมาในสมยหลงจงไดขยายตวออกไปตงในฐานอยอาศยบนตะพกลานาขนกลาง ขนสง (Middle and high terrace) และทราบนาทวมถง (Flood plain) เมอมความรความสามารถทางเทคโนโลยสงขน

4. สภาพทางสงคมเรมมการแบงสรรงานในฐานะผผลตผลตผลตาง ๆ กน เกดเปน อาชพ หรอชางฝมอเฉพาะอยางตามแขนงตาง ๆ เชน การทาภาชนะดนเผา ทอผา โลหะกรรม กสกรรม ฯลฯ นอกจากนนกมการกาหนดระเบยบของกลมชน ระเบยบพธกรรม ความเชอทางศาสนา และแบบแผนทางวฒนธรรม ซงซบซอนมากขน ทเหนไดชดเจนทสดกคอพธกรรมในการฝใงศพของชมชนโบราณสมยน ซงมแบบแผนตาง ๆ เชน ลกษณะการฝใง ทศทางการฝใง และสงของทฝใงรวมกบศพ

2. อารยธรรมอสานสมยกอนประวตศาสตร สงทแสดงใหเหนถงอารยธรรมของคนกอนประวตศาสตรแในภาคอสาน มอยหลายประการ เชน

1. การประดษฐแคดคนสงของเครองใชตางๆ เพอเปนสงอานวยความสะดวกในการดารงชวต เชน การทาเครองปในดนเผา การทอผา ทงผาไหมและผาฝาย และทสาคญคอความสามารถในดานเทคโนโลยโลหะกรรม โดยรจกการนาโลหะตางๆ จากใตชนดนมาถลงและผลตเปนอาวธ เครองมอเครองใชโดยเฉพาะเครองมอเครองใชทผลตดวยโลหะเหลก ซงแสดงใหเหนถงภมปใญญาในการประดษฐแของผคนทมมาตงแตสมยสงคมบรรพกาล

ภาพท 1 ขวานและใบหอกหลอจากเหลก สมยกอนประวตศาสตรแ พบทแหลงโบราณคดทบานเชยง อาเภอหนองหาน จงหวดอดรธาน ทมา : ถายโดย ผศ.สมชาต มณโชต

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 8

2. เกดศลปะถาทมทงการขดเขยนหรอการเซาะรองลงในแผนหนทรายและภาพเขยนสตาม เพงผา หรอบนผนงถา ซงสวนใหญอยในเทอกเขาภพานทงสนเชน เชนภาพเขยนสทผาผกหวาน หรอถาผกหวาน ทอยในเขตบานภตะคาม ตาบลทาศลา อาเภอสองดาว จงหวดสกลนคร ภาพทเกดจากการสลกหรอเซาะเปนรองลกทถาผาลาย ภผายนตแซงเปนสวนหนงของเทอกเขาภพานทบานนาผาง ตาบลกกปลาซว ในเขตอาเภอเมอง สกลนคร ภาพเขยนสบนผนงถา ทถาฝามอแดง ถาตนแดง อยทภอางบก บานสมปอย ตาบลนาสนวน อาเภอเมอง จงหวดมกดาหาร ภาพเขยนสทผาแตม อาเภอโขงเจยม จงหวดอบลราชธาน ในการรบรของผคนสมยกอนประวตศาสตรแ บรเวณแหลงถาทมภาพเขยนสนอกจากจะหมายถงรองรอยการอยอาศยของคนสมยกอนประวตศาสตรแแลว ถาและผนงเพงผาทมภาพเขยนสยงหมายถงพนทศกดสทธแทผคนในสมยกอนประวตศาสตรแใชเปนสถานทในการประกอบพธกรรมในลกษณะของการเคารพตออานาจเหนอธรรมชาตอกดวย

ภาพท 2 ภาพเขยนสสมยกอนประวตศาสตรแทผาแตม อาเภอโขงเจยม จงหวดอบลราชธาน

ทมา : ถายโดย ผศ.สมชาต มณโชต

3. อสานยคพฒนาเปนสงคมเมอง สงทชใหเหนถงการเรมตนของยคสงคมเมองของดนแดนอสาน คอ การกอสรางคนดนและคนาลอมรอบแหลงทอยอาศยของตน ซงสาเหตของการพฒนาคงจะเกดมาจากการเพมจานวนของประชากร ความเจรญทางเทคโนโลยซงมมากขน และการไดตดตอกบอารยธรรมทสงกวาจากภายนอก โดยเฉพาะอารยธรรมจากอนเดยทแพรเขามายงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 9

ภาพท 3 ภาพถายทางอากาศผงเมองทมคนาคนดนลอมรอบทอาเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม ทมา : สาเนาจากแผนทภาพถายทางอากาศ กรมแผนททหาร

การกอตงเมองตาง ๆ ในอสานยคนเปนไปอยางรวดเรว จนมจานวนเมองโบราณแพรกระจายกนอยอยางมากมาย เทาทไดมการศกษาคนควาเรองเมองโบราณในอสานในขณะนนน พบวาบรเวณแถบนมเมองโบราณอยดวยกนทงสนมากกวา 200 เมอง และพบขอสงเกตวาเมองโบราณเหลานจะมจานวนหนาแนนมากในเขตลมแมนาชและมลในอสานตอนใต สวนในอสานตอนเหนอนนมจานวนเมองโบราณอยในหลายพนทเชนกน

ชมชนโบราณในสมยนมการทานาเกลอ รจกทาเครองมอเหลกสารด แตพนฐานทางเศรษฐกจทสาคญทสดกคอ การปลกขาวและเลยงสตวแ การตงเมองกคงอยในสภาพทเปนการตงศนยแกลางการปกครองอยทามกลางชมชนเกษตรกรรม กลาวคอ ในตวเมองคงมผอาศยเฉพาะชนชนปกครอง ขนนาง นกบวช พอคา และชางฝมอบางประเภทเทานน ประชากรสวนมากคงกระจายออกไปทาการเกษตรตามหมบ านโดยรอบแลวสงผลผลตเขาไปในเมอง สภาพทางสงคมของชมชนในสมยนเปนสงคมทมการแบงแยกชนชนกนแลวอยางแนนอน คอแบงเปนกลมผปกครอง นกบวช พอคา เกษตรกร ชางฝมอ ฯลฯ อยางไรกตามสงคมเมองในยคแรก ๆ นนแมจะมความเหลอมลาทางอานาจและฐานะทางเศรษฐกจ แตกคงไมเปนไปอยางรนแรงเดนชดมากนก กลาวคอ ฐานะของหวหนากลมชนเหลานคงจะอยในสภาพชาวบานมากกวาจะเปนกษตรยแอยางในสมยศกดนา ฐานะทางสงคมเหลานจะเหนชดเจนขนในยคหลง ๆ ของสมยสงคมเมอง คอ เมอในราวพทธศตวรรษท 12 - 13 เปนตนมา ซงมวฒนธรรมมอญและเขมรแพรหลายเขามาในดนแดนแถบน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 10

4. อสานสมยทวารวด วฒนธรรมแบบทวารวดไดเรมขยายแผอทธพลทางวฒนธรรมของตนเขามาในดนแดนอสานราวพทธศตวรรษท 13 โดยหลกฐานทแสดงใหเหนถงอทธพลทางวฒนธรรมของกลมชนนทไดแพรขยายเขามาจนเปนสวนสาคญในวฒนธรรมของกลมชนอสานโบราณ ไดแก ศลปกรรม โบราณวตถ โบราณสถาน และทสาคญททาใหเราทราบถงเรองราวตาง ๆ และอายสมยไดดทสด ไดแกศลาจารกตางๆ ดงทมการคนพบศลาจารกภาษามอญในภาคอสานจานวนไมนอย โบราณวตถสถานทมมาในสมยทราวดดงกลาว ทาใหทราบไดวาในชวงสมยทราวดเปนชวงทอทธพลพทธศาสนาทมวฒนธรรมจากสมยอนเดย ไดเจรญเขามายงภมภาคตะวนออกฉยงเหนอของประเทศไทย

วฒนธรรมสมยทวาราวด เขามาเจรญรงเรองในอสานเปนอยางมากใน 2 เขตพนทใหญ ๆ คอ บรเวณตอนกลางของลมแมนามล ในเขตจงหวดบรรมยแและนครราชสมา สวนอกเขตหนงอยในบรเวณลมแมนาช ในเขตจงหวดชยภม ขอนแกน อดรธาน กาฬสนธแ มหาสารคาม รอยเอด และยโสธร

เนองจากในชวงทอทธพลวฒนธรรมแบบทวารวดเจรญขนในประเทศไทยนน (พทธศตวรรษท15-16 )เปนชวงทอทธพลศลปวฒนธรรมแบบเขมรจากเมองพระนครแหงอาณาจกรกมพชาโบราณ กเผยแพรอทธพลเขามาถงในบรเวณภาคอสานดวย จงทาใหเกดการผสมผสานระหวางวฒนธรรมแบบทวารวดกบวฒนธรรมแบบเขมร ดงทเหนไดจากการปรากฏรปเคารพตามคตในพทธศาสนานกายมหายานในศลปกรรมแบบทวารวด ซงเปนรปเคารพทนยมในวฒนธรรมแบบเขมร เชน ประตมากรรมสารดรปพระโพธสตวแทพบจากปราสาทธม บานฝาย อาเภอลาปลายมาศ จงหวดบรรมยแ

เอกลกษณแของศลปวฒนธรรมทวารวดทปรากฏในทองถนภาคอสานทเหนไดชดอยางหนงกคอรปแบบการสรางเสมาหนในภาคอสานซงพบอยในหลายพนท เชน บรเวณวดพระธาตเชงชม รมฝใงหนองหานหลวง ในเขตอาเภอเมอง จงหวดสกลนคร ทบรเวณพระธาตพนม อาเภอธาตพนม จงหวดนครพนม ทอาเภอหวตะพาน จงหวดอานาจเจรญ รวมทงเสมาหนทพบในเขตจงหวดยโสธร มกดาหาร และอบลราชธานโดยศาสตราจารยแพเศษศรศกร วลลโภดม นกวชาการดานมานษยวทยาโบราณคด ผศกษาเรองเสมาหนมความเหนวา เสมาหนทสรางขนในวฒนธรรมสมยทวารวด ทมพบในหลายๆพนทในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย มจดมงหมายทางดานคตความเชอในการสรางอยางนอย 3 ประการ คอ ประการแรก เปนการกาหนดเขตพนทศกดสทธในพทธศาสนา โดยการปใกเสมาลอมรอบเขตพธกรรมทางพทธศาสนา ประการทสอง เปนการสรางขนเพออทศถวายเปนพทธบชาในลกษณะของการสรางอานสงสแ แลวนาไปปใกไวในเขตพนทศกดสทธแโดยลอมรอบเขตพธกรรมทางพทธศาสนา และประการทสาม เปนการสรางเสมาหนขนาดใหญเพอใหเสมาหนนนทาหนาทเปนสญลกษณแแทนพระมหาสถปเจดยแ หรอเปนสญลกษณแของการอทศบชาพระบรมสารรกธาต ซงเปนคตแบบดงเดมทมการถอปฏบตอยางแพรหลายของชมชนในสมยทวารวด

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 11

ภาพท 4 ใบเสมาสมยทวารวดทบานเปอยหวดง อาเภอลออานาจ จงหวดอานาจเจรญ ทมา : ถายโดย สมชาต มณโชต 5. อสานสมยอทธพลเขมร กลมชนทไดแผอทธพลทางวฒนธรรมและการเมองของตนเขามาสดนแดนอสาน อกกลมหนงกคอ

กลมชนในวฒนธรรมเขมร ซงเชอกนวามชมชนระดบเมองหลายแหงในบรเวณภาคอสานไดรบอทธพลจากลมชนเขมรนมาตงแตพทธศตวรรษท 11 - 16 และยงพบหลกฐานดวยวา ในบรเวณลมแมนาโขงและลมแมนามล ในเขตจงหวดอบลราชธาน นครพนม ยโสธร รอยเอด ศรสะเกษ และสรนทรแ ไดรบอทธพลทางวฒนธรรมของกลมชนเขมรสมยกอนเมองพระนคร หรออาณาจกรเจนละตงแตราวพทธศตวรรษท 12 – 13

จากการศกษาของนกโบราณคดโดยพจารณาจากขอมลประเภทโบราณวตถสถาน ทาใหทราบไดวาชมชนโบราณในภาคอสานมความสมพนธแกบอาณาจกรเขมรโบราณ ซงมศนยแกลางอยทเมองพระนคร (ปใจจบนคอเมองเสยมเรยบ) มาไมนอยกวาตงแตชวงตนพทธศตวรรษท 12 ตอเนองมาจนถงประมาณพทธศตวรรษท 18 โดยไดรบอทธพลทงทางดานสงคม การเมอง การปกครอง รวมทงทางดานศลปวฒนธรรมมาปรบผสมผสานกบความเปนพนบานพนเมอง จงสงผลใหพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอภาคอสานในชวงระยะเวลาดงกลาวมแบบแผนทเปนไปตามแบบอยางวฒนธรรมแบบเขมร สงทเหนไดอยางเปนรปธรรมเปนมรดกตกทอดมาจนถงปใจจบนคออาคารสงกอสรางทเรยกกนวาปราสาทหนนน ลวนแตเปนอาคารสงกอสรางใหเปนศาสนสถานทไดรบอทธจากวฒนธรรมแบบเขมรอยางเปนรปธรรมตวอยาง เชน พระธาตภเพกอยทบานนาหวบอ อาเภอพรรณนานคม จงหวดสกลนคร ซงเปนศาสนสถานทสรางอยบนภเขาสงในภาคอสานตอนบน โดยมภเขาซงเปนสถานทตงองคแปราสาท หมายถงเขาพระสเมรซงเปนภเขาทเปนศนยแกลางและ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 12

เปนแกนแหงจกรวาล สวนอาคารปราสาทพระธาตภเพกทประดษฐานอยบนภเขานนมความหมายถงเทววมานของพระศวะ หรอพระอศวร

ภาพท 5 พระธาตภเพก บานนาหวบอ อาเภอพรรณนานคม จงหวดสกลนคร ทมา :http://www.biogang.net

นอกจากการสรางปราสาทหนใหเปนศาสนสถานเพอบชาเทพเจาตามคตในศาสนาพราหมณแหรอศาสนาฮนดแลว ปราสาทหนหลายๆแหงทมอายอยในชวงพทธศตวรรษท 18 เปนการสรางขนใหเปนพระอารามตามคตพทธศาสนา นกายมหายาน โดยเฉพาะอยางยงคอการสรางพระอารามใหเปนทงทประกอบพทธศาสนพธ และยงใชเปนสถานทรกษาพยาบาลประชาชนทเจบไขไดปวยทเรยกอาคารดงกลาวนนวา “อโรคยศาล ” หรอทชาวอสานเรยกอาคารนนวา“ก” หรอ “กฏฤาษ” ซงตงอยหางกนเปนระยะๆ ดงเชนในเขตจงหวดนครราชสมาไดพบอาคารศาสนสถานประเภทปราสาทหนทงในสวนทเปนเทวาลย และเปนพทธสถานทสรางขนภายใตแบบแผนวฒนธรรมแบบเขมรอยหลายๆพนท เชนปราสาทเมองเกา ทอาเภอสงเนน รวมทงปรางคแก ทตาบลมะอ อาเภอธวชบร จงหวดรอยเอด เปนตน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 13

ภาพท 6 อโรคยศาล ปรางคแก อาเภอธวชบร จงหวดรอยเอด ทมา : ถายโดย สมชาต มณโชต

6. อสานสมยลานชาง – รวมสมยอยธยา ลานชาง คอชอรฐโบราณของชนชาตลาว โดยการตงถนฐานบานเรอนของของชมชนชาวลาวใน

บรเวณภาคอสานในระยะแรกๆ สวนใหญเปนการตงบานเรอนในบรเวณทเคยเปนแหลงชมชนเดมทเคยเปนบานเปนเมองมาแลวตงแตชวงกอนพทธศตวรรษท 18 – 19 ในบรเวณสถานทใดทมซากศาสนสถานทงรางอย เชน ก เนนดนทมเสมาหนปใกไว มการดดแปลงซากโบราณวตถสถานเหลานนใหเปนพระอารามในพทธศาสนา อกทงยงมการสรางสถปเจดยแเพอการสกการะบชาใหเปนศนยแกลางของบานของเมองอกดวย ในระยะเวลาตงแตพทธศตวรรษท 19 เปนตนมา บรเวณพนทภาคอสานกเกดการเปลยนแปลงครงใหญ กลาวคอ บรเวณทราบลมแมนาโขงทางตอนเหนอของภมภาคอยภายใตแบบแผนทางสงคมวฒนธรรมของอาณาจกรลานชางซงเจรญขนมาใหม สวนดนแดนนอกเหนอจากนนปรากฏวาชมชนตาง ๆ สลายตวไป เมองเกอบทงสนถกทงรางโดยทยงไมทราบสาเหตของความเปนไปอยางแนชด แมในชวงระเวลาระหวางพทธศตวรรษท 21 - 22 ซงอยในชวงสมยอยธยาแลวนน ดนแดนในแถบนยงคงเปนพนทรกรางเปนสวนใหญ จานวนประชากรมไมมากนก และหมดสนความเจรญและความสาคญไปโดยปรยาย ประวตศาสตรแในยคสมยใหมของอสาน เกดขนในราวตนพทธศตวรรษท 23 โดยเกดจากกระแสการอพยพของประชาชนชาวลาวและเขมร ซงไดเคลอนยายเขามาจบจองทอยอาศยจนเกดเปนชมชนยอย ๆ ขนมาใหม กลมผอพยพเหลานเพมจานวนมากขนเรอย ๆ จนรฐบาลกลางทกรงเทพฯ จดตงและยกฐานะใหเปนเมองตาง ๆ ซงตอมาไดเปลยนสถานะมาเปนอาเภอและจงหวดในปใจจบน อาจกลาวไดวาประชาชนในภาคอสานในปใจจบนนนนตางกสบเชอสายมากจากกลมผอพยพในสมยพทธศตวรรษท 23 นนแทบทงสนและสวนใหญเปนชมชนทนบถอพทธศาสนา นกายเถรวาทแบบลงกา ซงนบตงแตชวงพทธศตวรรษท 18 เปนตนมา

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 14

คตพทธศาสนานกายเถรวาทจากลงกาไดรบความนยมอยางแพรหลาย และสงอทธพลใหแกชมชนในภาคพนเอเชยตะวนออกเฉยงใตอยางกวางขวางซงในสวนของภาคอสานอทธพลของศาสนาพทธนกายเถรวาทปรากฏใหเหนชดในรปแบบของการใหความสาคญกบการสรางและการบชาพทธศาสนวตถทสาคญ คอ การสกการบชาพระบรมสารรกธาต และพระมหาธาตเจดยแ การบชารอยพระพทธบาท และการบชาตนโพธ อกทงยงเชอวาบรเวณพนททประดษฐานสงเวชนยสถานทเนองดวยองคแพระสมมาสมพทธเจา ไดใหความหมายวาพนทนนเปนสญลกษณแของการเปนพนทศกดสทธทเปนศนยแกลางจกรวาลตวอยางของพนทศกดสทธทชาวอสานใหความเคารพศรทธา เชน พระธาตพนม โดยจากชดความรเกยวกบความสาคญขององคแเจดยแพระธาตพนมทผคนในสายวฒนธรรมลาวรบรอยางฝใงใจมาตลอดระยะเวลาอนยาวนาน และเกดจนตภาพวาพนททเปนสถานทตงองคแเจดยแพระธาตพนมเปนพนทศกดสทธทางพทธศาสนา ดวยเชอวามพระบรมสารรกธาต สวนทเปน”อรงคธาต” (กระดกหนาอกของพระพทธเจา) ประดษฐานอยภายในเจดยแพระธาตพนม ทาใหพทธศาสนกชนในวฒนธรรมลาวพจารณาไดวา แมองคแสมเดจพระสมมาสมพทธเจาไดเสดจดบขนธแปรนพพานแลว แตพระธาตของพระองคแยงคงมอย จงนยมเดนทางมาบชาพระบรมสารรกธาตทเจดยแพระธาตพนมมาอยางตอเนอง พนทบรเวณพระธาตพนมจงมสถานะเปนพนทศกดสทธเพอการแสวงบญของพทธศาสนกชนลาวมาตงแตดงเดม การรบร ความเชอและความศรทธาดงกลาวทาใหเจดยแพระธาตพนมมสถานะเปนสญลกษณแของการดารงอยของพทธศาสนา ภายใตการรบรของผคนในสายวฒนธรรมลาว

ภาพท 7 พระธาตพนม ทอาเภอธาตพนม จงหวดนครพนม ทมา : ถายโดย สมชาต มณโชต

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 15

2. อารยธรรมอสานจากต านานอรงคธาต ในทกสงคมทมประวตการสรางบานแปงเมองในอดตทยอนไปอยางยาวไกล ลวนแตมเรองเลาถงความ

เปนมาแหงบรรพชนในลกษณะเหนอจรง โดยมการเชอมโยงเรองราวเขากบคตความเชอในทางศาสนา ทเปนทรบรกนอยในสงคมนน ตานานจงเปรยบเสมอนคมภรแศกดสทธ เปนเรองของความจรงทแท ไมตองพสจนแและเปนแนวทางปฏบตใหสงคม จงมการใหความหมายวาตานานเปนเครองชแนวทางปฏบตใหสงคม สงทปรากฏเปนเนอหาในตานานกตองเปนความจรงแท ไมเปลยนแปลง หรอเปนสงทเลยนแบบจากความจรงนน ผคนในสงคมโบราณมลกษณะความคดทเหนความจรงเฉพาะจากการทความจรงนนสะทอนแบบมาจากความจรงสงสด (Primordial Act) ความจรงในตานานจงหมายถงการแสวงหาบญกศลเพอนาไปสการกาวขามสงสารวฏ และบรรลถงนพพานในทสด

1. ต านานในความหมายของการเปนรากฐานอารยธรรม

ตานานคอขอมลสาคญทนาไปสการเขาใจโครงสรางความคด และสถาบนตางๆ ของสงคม หลกการสาคญของการศกษาตานานในมตทางประวตศาสตรแ คอการแปลสญลกษณแตางๆ ของตานาน เพราะสญลกษณแจากตานานไดสรางมาจากลกษณะความคดของผสรางตานาน คณคาของตานานจงอยทวานกประวตศาสตรแจะสามารถตงคาถามทถกตองตามแนวทางทเปนเฉพาะกรณไดหรอไมอยางไร เมอพจารณาจากโครงสรางของตานาน ทาใหเหนไดวาตานานคอชดความรทมคณคาและมความหมายตอสงคม ในขณะเดยวกนตานานยงมความหมายทเปนสญลกษณแของสงคม กลาวไดวาเรองราวในตานานคอภาพสะทอนของสงคม ทงในสวนทเปนคานยม ความคด และความเชอของผคนในสงคม และทสาคญคอเปนสงทเกดจากรากเหงาของความเปนทองถน และความเปนพนบานพนเมองอยางแทจรง ในอาณาบรเวณภาคตะวนออกเฉยงเหนอ หรอภาคอสานของประเทศไทย เปนดนแดนทมผคนเขามาตงถนฐานอยอาศยมาอยางตอเนองตลอดระยะเวลาอนยาวนานอกทงยงพบวาบานเมองทชาวอสาน มาตงถนฐานอยนน สวนใหญมแหลงโบราณสถานเปนศนยแรวมจตใจของผคนอยในเกอบทกหมบานพรอมกนนนผคนในทองถนทมชวตอยในชวงระยะเวลาทยอนไปไมไกล ไดสรางตานานเลาเรองโบราณสถานทถกทงรางอยในแตละทองถน ใหมความสมพนธแเขากบความทรงจาและการรบร เพอแสดงถงการมอยของผคนทเปนบรรพบรษ วามประวตศาสตรแ มวฒนธรรมในการตงถนฐานมาแลวในอดตทยอนไปไดอยางยาวนาน

ดวยเหตดงกลาว จงพบวาในภาคอสานมตานานในลกษณะของการเลาเรอง ประวตความเปนมาของผคน ประวตการตงถนฐาน ประวตแหลงโบราณสถานทสาคญในทองถน ประวตพระพทธรปสาคญในชมชน ทเปนไปอยางหลากหลาย ในความหลากหลายของตานานทพบในภาคอสานนน ตานานอรงคธาตหรอตานานพระธาตพนม เปนตานานทผคนรจกอยางแพรหลายและอยในความทรงจามากทสด ถงแมวาองคแความรเกยวกบประวตพระธาตพนมทปรากฏในตานานพระอรงคธาตในหลาย ๆ สวนมลกษณะเปนตานานปรมปรา (Myth) เปนเหตการณแทดมความเกาแกมอภนหารเหลอเชอ แตกลบไดรบการเชอถออยางเปนทฝใงใจแกพระพทธศาสนกชนบคคลทวไป กบยงทาใหเกดภาพพจนแเชอในการประดษฐานพระบรมสารรกธาต วาเปนการฝใงพระอรงคธาตไวภายในอโมงคแใตพนดน อยางไรกตามสาระความรทมปรากฏในตานานอรงคธาตนนมคณคาในการศกษาเรองราวทางประวตศาสตรแและโบราณคดของการตงถนฐานบานเมองในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย รวมทงบานเมองในอาณาบรเวณใกลเคยงรวมอยดวย ดงทศรศกร วลลโภดม (2533 : 8 -35) ไดอธบายไววา แมวาตานานนเขยนขนหลงจากเหตการณแทเปนจรงมาชานานกตาม แตทวาตานานปรมปรา(Myth)ซงผสมปนอยกบเนอเรอง กแฝงขอมลทมเคาเงอนวาเปนขอเทจจรงอยไมใชนอย เมอนามาวเคราะหแเปรยบเทยบกนหลกฐานทางโบราณคดในดานโบราณวตถสถานแลวกพอประมวลเขาเปนสมมตฐานอยางคราว ๆ และกวาง ๆ ถงประวตการโยกยายถนฐานของ กลมผคน การแพรหลายของพระพทธศาสนา

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 16

การสรางเจดยแพระธาตพนม และการเกยวของตลอดจนการเปลยนแปลงในทางสงคม วฒนธรรม ของบานเมองโบราณในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย โดยเฉพาะกลมชมชนแถบลม แมนาโขงเปนอยางด

2. ความส าคญของต านานอรงคธาต ความสาคญของตานานอรงคธาต ไมไดมอยแตเพยงวา เปนตานานทมเนอหาสาระของการเปนตานานประวตศาสตรแสงคม วฒนธรรม ทเลาเรองประวตความเปนมาของพระธาตพนมทระบวามอายเกาแกมากทสดยอนไปจนถงสมยตนพทธกาล เปนพทธสถานทางพระพทธศาสนาทไดรบการเคารพศรทธาจากมหาชนทงชาวไทยและชาวลาวตลอดระยะเวลาอนยาวนานตงแตอดตมาจนถงปใจจบนเทานน แตตานานอรงคธาตยงมความสาคญในฐานะของการเปนตานานทแสดงถงความสมพนธแของผคนในสงคมทเปนรฐโบราณในบรเวณลมแมนาโขง โดยเฉพาะอยางยงความสาคญของพระธาตพนมในสถานะศาสนสถานศกดสทธจากมตดานสงคมวฒนธรรม และยงเปนตานานทแสดงถงความสมพนธแของผคนทหลากหลายในบรเวณแหลงชมชนทมถนทอยอาศยในอาณาบรเวณลมแมนาโขง ทงในสวนทเปนดนแดนลาว ไทย เวยดนาม กมพชา และครอบคลมไปถงดนแดนทางตอนใตของจน อกทงยงเปนตานานทแสดงใหเหนถงความสมพนธแของผคนทมตอสภาพแวดลอมทางธรรมชาต ซงเปนปใจจยสาคญในการตงถนฐานทอยอาศยและพฒนาไปสการเปนบานเปนเมอง และทาใหเหนถงความสมพนธแของคนทมตออานาจเหนอธรรมชาต ซงในทนคอการรบรของผคนในลมแมนาโขง ทมความศรทธาตอพระธาตพนมวา เปนศาสนสถานศกดสทธ เปนทพงทางใจของผคน โดยเฉพาะชาวไทยอสานทอยทางฝใงขวาของแมนาโขง และชาวลาวทอยทางฝใงซายของแมนาโขง

3. สาระส าคญจากต านานอรงคธาต ตานานอรงคธาตเปนตานานสาคญทอยในการรบรของผคนทมบานเมองอยในอาณาบรเวณแองสกลนคร รวมทงในบรเวณลมแมนาโขงและพนทใกลเคยง ตานานอรงคธาตเปนตานานทมเรองราวเกยวกบความเปนมาของสถานทและบานเมองในบรเวณภาคอสานและภมภาคใกลเคยง เรองราวในตานานไดแสดงใหเหนถงความสมพนธแของบานเมอง โดยมศนยแกลางอยทภกาพราซงเปนทตงเจดยแ พระธาตพนม ทบรรจพระบรมสารรกธาตสวนทเปนพระอรงคธาตหรอกระดกหนาอกของพระสมมาสมพทธเจา พระธาตพนมนอกจากเปนศนยแรวมของบานเมองแลว ยงเปนศนยแรวมคตความเชอทเนองดวยพทธศาสนาของผคนกลมชนตาง ๆ เขาไวดวยกนอกดวย จากตานานทมลกษณะปนเรองเลาสบทอดตอ ๆ กนมาหลายชวอายคน ในเวลาตอมาจงมการบนทกเรองราวจากตานานทเปนเรองเลาออกมาในรปแบบของเอกสารลายลกษณแทเปนคมภรแใบลาน ตามจารตของพทธศาสนกชนดวยหวงเปนการสรางอานสงสแตามคตนยมในพทธศาสนา หลงจากนนจงมการจดพมพแเปนรปเลมในชอตาง ๆ เชน อรงคเทสนาอรงคนทาน ตานานอรงคธาต ตานานพระธาตพนม โดยมการจดพมพแซา ๆ หลายครงตอเนองมาจนถงปใจจบน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 17

ภาพท 8 ปกหนงสอตานานอรงคธาต ฉบบพมพแครงท 2 ป พ.ศ. 2521 ทมา :กรมศลปากร . อรงคธาต ต านานพระธาตพนม. กรงเทพฯ :เรอนแกวการพมพแ. 2521.

จากการศกษาของพเศษ เจยจนทรแพงษแ ( 2521 : 4 -24 ) พบวา เนอหาในตานานอรงคธาต มเนอหาแยกออกไดเปน 2 ประเภทใหญ ๆ คอ 1) ประเภทนทานปรมปรา (Myths) และ2) ประเภทประวตบคคลสาคญของลาว ในสวนทเปนนทานปรมปรานน ไดกลาวอางไววา ประกอบไปดวย อรงคธาตนทาน หรอตานานเดมของพระธาตพนม ในลกษณะของบาทลกษณนทาน คอนทานปรมปราทเกยวกบสถานทสาคญทางพทธศาสนาอกหลายแหง โดยเฉพาะรอยพระพทธบาททมพบในบรเวณสองฝใงแมนาโขงในดนแดนประเทศไทยและลาวในปใจจบน และเรองศาสนนครนทานปรมปราเกยวกบการเกดขนของเมองรอยเอด และการเกดขนของเมองเวยงจนทนแ ตานานอรงคธาต และนทานปรมปราเรองเลก ๆ อกหลาย ๆ เรองในบาทลกษณนทาน คงเปนตานานเดมทมมากอนแลว เพราะมแบบแผนในการเลาเรองเหมอนกนกบนทานปรมปราประเภทเดยวกนทมพบในลานนาหรอภาคเหนอของประเทศไทย ดวยการเรมบนทกนทานเหลานลงบนใบลาน ทงในลาวลานชางและลานนา ซงคงอยในชวงระยะเวลาเดยวกนคอ ประมาณพทธศตวรรษท 21 เปนตนมา ดวยเปนชวงระยะเวลาทมการศกษาและการเขยนตาราทางพทธศาสนาทเจรญรงเรองถงทสดทงในอาณาจกรลานนา และอาณาจกรลาว-ลานชาง ในสวนของเรองศาสนนครนทานโดยเฉพาะทเกยวกบเมองรอยเอด นาจะเปนนทานปรมปราทเกดขนใหมในระยะเวลาทมการเรยบเรยงเอกสารตานานอรงคธาต เพราะมวธการดาเนนเรองท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 18

ขยายผดแผกออกไปจากนทานปรมปราเรองอน ๆ ทเคยมมา การตงชอบคคล คอ พญาสรยวงศาธรรมกราช แหงเมองรอยเอดนน เปนการตงชอใหลอกบชอพระเจาสรยวงศาธรรมกราชแหงเวยงจนทนแซงครองราชยแในสมยทมการเรยบเรยงตานานอรงคธาต สวนเรองทเกยวกบบรจนอวยลวย มเคาโครงเรองใกลเคยงกบเรองทาวแสนปม ซงเปนเรองทเปนทรจกกนในภาคกลางของประเทศไทยคอนขางมากและไมมเอกสารเลมใดทกลาวถงทมาของพระเจาสรยวงศาธรรมกราชไวอยางชดเจน คงมกลาวถงไวเฉพาะในหนงสอตานานอรงคธาตเลมเดยวเทานน ทเขยนถงประวตการขนครองราชยแของพระเจาสรยวงศาธรรมกราช

ในตานานอรงคธาต ไดปรากฏชอพระยาศรไชยชมพอยในตอนทายของตานาน พระยาศรไชยชมพนาจะเปนขาราชการชนผใหญทานหนงทอยในกลมผสนบสนนพระเจาสรยวงศาธรรมกราช และเปนผเรยบเรยงเอกสารตานานอรงคธาตขนมา และนาจะรวมไปถงการแตงวรรณกรรมทเนองในพทธศาสนาของลาวอกหลายเรองทแตงขนในชวงรชสมยพระเจาสรยวงศาธรรมกราช โดยมวตถประสงคแทสาคญคอ เปนการแตงขนเพอเปนการยอพระเกยรตพระเจาสรยวงศาธรรมกราช เนองในพระราชวโรกาสทเสดจขนครองราชยแเปนพระมหากษตรยแแหงราชอาณาจกรลาวลานชาง มหาสลา วระวงสแ (2535 : 73-74) นกปราชญแของลาว ไดชใหเหนวา การทเนอหาในตานานอรงคธาต ไดระบถงการแสดงพระชาตในอดตหลาย ๆ ชาตของพระเจาสรยวงศาธรรมกราช ดวยการทผ เรยบเรยงไดกาหนดขนไวใหเปนบคคลในนทานปรมปรามากอน รวมทงการใหเสวยพระชาตเปนพระมหากษตรยแลาวในสมยกอนหนานน ผเรยบเรยงไดมงแสดงใหเหนความเหมาะสมและสทธโดยชอบธรรมของพระเจาสรยวงศาธรรมกราช ผทลภยอยทเมองรอยเอดและจะไดเขามาเสวยราชสมบตทเวยงจนทนแ ซงตามประวตศาสตรแลาวลานชางกลาววา พระองคแไดรบการสนบสนนจากขาราชการกลมหนงใหไดครองราชยแทเวยงจนทนแ ทามกลางการแกงแยงของขาราชการกลมตาง ๆ ทสนบสนนเจานายของพวกตนใหมอานาจ

การไดราชสมบตทามกลางความวนวายเชนน นอกจากจะตองขจดพนองบางองคแซงเปนฝายตรงขามแลว จาเปนทพระองคแจะตองสรางบารมไวดวยการประกอบบญกรยาทานบารงพทธศาสนา โดยการกอสรางปฏสงขรณแวดหรอพระอารามตาง ๆ ซงเปนจารตอยางหนงของกษตรยแในประเทศทนบถอพทธศาสนาทรงถอปฏบต เ พอให เปนทยอมรบของมหาชน โดยมการยดแบบแผนและบทบาทดานการทานบาร งพระพทธศาสนาของพระไชยเชษฐาธราช กษตรยแทชาวลาวเลอมใสมาเปนแมแบบ เจดยแ พระธาตพนมทมการกลางถงไวในนทานปรมปราคอตานานอรงคธาต ซงเปนตานานทมการรบรเชอถอกนอยางกวางขวางของชาวลาวทางตอนใต จงไดรบการกาหนดไวใหเปนพนทในการประกอบบญกรยาของพระเจาสรยวงศาธรรมกราช พระมหากษตรยแแหงราชอาณาจกรลาวลานชาง

กลาวไดวา หนงสอตานานอรงคธาต นอกจากจะเปนเอกสารทเรยบเรยงขนเพอยอพระเกยรตพระเจาสรยวงศาธรรมกราชตามทกลาวผานมานนแลว ตานานอรงคธาตยงเปนเอกสารหลกฐานทชวยตรวจสอบเหตการณแบางชวงทเกยวกบประวตศาสตรแราชอาณาจกรลาวลานชาง ในขณะเดยวกนยงเปนเอกสารทมประโยชนแทไดรวบรวมคตความเชอดงเดมในดานตาง ๆ ทกระจดกระจายกนอยของชาวลาวและชาวไทยทอยในบรเวณทงสองฝใงแมนาโขง รวมทงไดสะทอนใหเหนแนวความคดของผคนในชวงเวลาทมการเรยบเรยงตานานอรงคธาต ทมตอดนแดนทตนมาตงถนฐานอย และความสมพนธแทมตอดนแดนขางเคยงอกดวย ตานานอรงคธาตจงเปนหลกฐานทมคณคา และมคณประโยชนแทนามาใชในการศกษาทงในดานประวตศาสตรแสงคมและวฒนธรรมในภมภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 19

4. การล าดบเรองราวในต านานอรงคธาต

สาระสาคญจากตานานอรงคธาต ไดกลาวเปนเชงปทางไววา กษตรยแผมบญมากเทานน ทอาจบรณะซอมแซมเจดยแพระธาตตาง ๆ ซงพระเจาอโศกไดประทานมานนได พระเจาไชยเชษฐาธราชกษตรยแองคแสาคญของลาว ไดรบการอางองเปรยบเทยบใหเหนในหนงสอตานานอรงคธาต วา เปนผมบญญาธการจงไดทาการบรณะสรางเจดยแครอบเจดยแองคแเดมทบรรจพระบรมสารรกธาต พระเจาสรยวงศาธรรมกราชกเชนกน เปนกษตรยแผมบญญาธการมาก จงเปนพระมหากษตยแอกพระองคแหนงทไดสรางสมบญบารมของพระองคแในพระชาตน คอจะไดทาการบรณะเจดยแพระธาตพนม เจดยแบรรจพระอรงคธาตขององคแพระสมมาสมพทธเจา ซงปนชาตทสามในการเกดมาเพอคาชพทธศาสนาในดนแดนลาวลานชาง ผเรยบเรยงตานานไดสรรเสรญพระเจาสรยวงศาธรรมกราชตอไปวา เมอไดทาการบรณะเจดยแพระธาตพนมแลว ในชาตตอ ๆ ไปพระองคแจะไดไปกาเนดในดนแดนตาง ๆ ทเคยเกดมาแลว เพอทานบารงพทธศาสนาในดนแดนเหลานนใหครบสามครงในแตละดนแดน หลงจากนนกจะเกดเปนเทพบตรศรอารยเมตไตรยอยบนสวรรคแชนดสต เพอรอการลงมากาเนดในโลกมนษยแ และออกบวชไดตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจาองคแทหา คอพระศรอารยเมตไตรย ผทจะไดตรสรเปนพระพทธเจาองคแสดทายในชวงเวลาภทรกลปน หลงจากกาลเขาสพระนพพานของพระสมณะโคดมครบ 5,000 ปแลว จากเนอหาในตานานอรงคธาต ไดแสดงการจดลาดบเรองราวไวอยางเปนระเบยบ ตามกาลเวลาทตานานไดสมมตขน โดยแบงเปน 4 ชวงระยะเวลาสาคญตามเหตการณแ ดงน

5. ชวงระยะเวลากอนพระพทธเจาเขาสปรนพพาน

ในตานานอรงคธาต มการกลาวถงการเสดจมาของพระพทธองคแพรอมพระอานนทแ และหยดอยทแคมหนองคนแทเสอนา(รมฝใงหนองคนแทเสอนา) ซงเปนตาแหนงทตงของเมองเวยงจนทนแในปใจจบน พระองคแไดพยากรณแเรองราวของบานเมองทจะเกดขน ณ ทนนเปนสองระยะ คอ ระยะเวลารวมสมยพระเจาอโศกของอนเดย เปนเวลาของการสรางเมองเวยงจนทนแ และเรองพระอรหนตแนาพระบรมสารรกธาตสวนตาง ๆ ของพระพทธองคแมาประดษฐานไวตามสถานททพระพทธองคแเคยกาหนดไว มการกลาวถงชอของบคคลสาคญหลายชอในชวงระยะเวลาตาง ๆ ตามพทธทานาย รวมทงการสรางเมองทดอยนนทกง ฮ (คอ เมองหลวงพระบาง) โดยอทธฤทธของฤษตนหนง ตอจากนนเปนพทธทานายในชวงระยะเวลาลวงหนาตอไปอก (พทธศตวรรษท 20 จนถงสนพทธกาล ทมชวงระยะเวลาตอนหนงคาบเกยวอยกบประวตศาสตรแลาวลานชาง) ชวงระยะเวลาดงกลาวน ปรากฏชอของบคคลสาคญอกหลายชอ ซงเปนการกลบชาตมาเกดใหมตามผลกรรมทเคยทาไว เรองราวทเปนพทธทานายในสวนน ทานเจาคณพระเทพรตนโมล เจาอาวาสวดพระธาตพนม ไดเคยตงขอสงเกตไว ในหนงสออรงคธาต หรอตานานพระธาตพนม (พสดาร)วา เปนการบนทกเหตการณแประวตศาสตรแทเกยวกบพระมหากษตรยแแหงราชอาณาจกรลาวลานชาง (พระธรรมราชานวตร (แกว อทมมาลา). 2537) เรองราวในตานานอรงคธาตตอจากนน เปนการเลาเรองพระพทธองคแไดเสรจลองใตผานตามสถานทตาง ๆ ซงอยรมสองฝใงแมนาโขง และเกดเปนนทานปรมปราทเกยวของกบสถานทนน ๆ (ตามแนวเขตอาเภอทาอเทน จงหวดนครพนม ลงไปทางใต) และทรงพานกทดอยกปปนครหรอภกาพรา (คอ บรเวณทตงพระธาตพนม) พญาศรโคตรบรไดมานมนตแพระพทธองคแเขาไปรบบณฑบบาตรทในเมอง และทรงถอบาตรของพระพทธองคแมาสงยงภกาพรา โดยไดตงอานสงสแความปรารถนาทจะเขาสพทธภมเพอเปนพระสมมาสมพทธเจาองคแตอไปในอนาคต ในครงนน พระพทธองคแไดตรสพยากรณแแกพระอานนทแถงอนาคตของพญาศรโคตรบรวา จกไดไปเกดทเมองรอยเอดชาตหนง และจะไดไปเกดเปนพญา สมตตธรรมวงศาทเมองมรกขนครอกชาตหนง ในชาตนจงจะไดประดษฐานพระอรงคธาตไวทภกาพรา ซงคอพระธาตพนม

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 20

จากนน พระพทธองคแไดเสดจกลบ โดยทแวะเมองหนองหานหลวง เทศนาธรรมใหพญาสวรรณภงคารฟใง พรอมประทบรอยพระบาทไว แลวเสดจไปยงดอยลกหนง ทรงเรยกพระมหา กสสปะมาจากนครราชคฤหแ (หมายถง อนเดย) สงเสยวาเมอพระองคแเขาสพระนพพานแลว ใหนาพระ อรงคธาต (กระดกหนาอก) มาไวทภกาพรา แลวเสดจไปทภกเวยน (คอ บรเวณภพาน เขตจงหวดอดรธาน) ในตอนนมเรองแทรกทเปนนทานปรมปราถงเหตททาใหเรยกพนทแหงนนวา ภกเวยน ในครงนนพระพทธองคแเสดจกลบไปกดรอยพระบาทไวทดอยนนทกงฮ และพยากรณแวาเวยงทหนองคนแทเสอนา (เวยงจนทนแสมยพระเจาอโศก) นนวา ภายหลงจะเสอมสญไป ในกาลตอไปจงมพญาตนหนง (หมายถง พระเจาฟางม-กษตรยแราชอาณาจกรลาวลานชาง) จะมาทานบารงและประดษฐานพระพทธศาสนาใหเจรญขนในทน (คอ เมองหลวงพระบาง) และภายหลงเมองแหงนจะเสอมลง พระพทธศาสนาจะกลบไปเจรญรงเรองขนทเมองเวยงจนทนแสบตอไป

6. ชวงระยะเวลาหลงจากพระพทธเจาเขาสปรนพพาน 8 ป

ภายหลงจากทพระพทธองคแเสดจเขาสปรนพพานได 8 ป พระมหากสสปะพรอมดวยพระอรหนตแ 500 องคแ ไดนาพระอรงคธาต (พระบรมสารรกธาตสวนทเปนพระอระ หรอกระดกหนาอก) จากอนเดยมาสสวรรณภม ผานมาทางเมองหนองหานหลวง พญาสวรรณภงคารและพญาคาแดง เจาเมองหนองหานหลวง และเจาเมองหนองหานนอยออกมาตอนรบ มการสรางเจดยแแขงกนเพอบรรจพระอรงคธาตธาต ระหวางชาวเมองทเปนผหญง และชาวเมองทปนผชาย ผชายสรางพระธาตภเพก (ในเขตอาเภอพรรณนานคม จงหวดสกลนคร) ผหญงสรางพระธาตนารายณแเจงเวง (ในเขตอาเภอเมอง จงหวดสกลนคร) ปรากฏวาผหญงใชกลมารยาสรางเสรจกอน แตพระมหากสสปะไมใหบรรจพระอรงคธาตไวทพระธาตนารายณแเจงเวง ดวยพระพทธองคแไมเคยสงไว คงใหแตพระองคารธาต (เถากระดก) บรรจไวทพระธาตนารายณแเจงเวง

จากนน พระมหากสสปะไดมาทภกาพรา ทงพญาสวรรณภงคารและพญาคาแดงเสดจตามมาดวย พญานนทเสนเมองศรโคตรบรไดออกมาใหการตอนรบ (พญาศรโคตรบรผท เคยพบพระพทธองคแ ไดสนพระชนมแไปแลว พญานนทเสนผเปนพระอนชาครองราชยแแทนทแควนศรโคตรบรสบตอมา) ขณะนนพญาจลณ และพญาอนทปใฐไดทราบขาว จงไดมารวมกนชวยกออบมงเพอประดษฐานพระอรงคธาต ในครงนนพระอรงคธาตไดกระทาปาฏหารยแใหพระมหากสสปะทราบวา ไมตองการใหมการประดษฐาน เพราะพระพทธองคแมไดทานายไววาจะมการประดษฐานพระอรงคธาตในครงน พญาทงหาจงรวมกนประดษฐานพระอรงคธาตไวภายในอบมงดวยการสรางประตไมปดไว และอธษฐานขอใหไดสาเรจเปน พระอรหนตแในชาตหนา เมอพญาทงหาเสดจกลบบานเมองแลว พระวษณกรรมไดลงมาทาการแกะสลกลวดลายตกแตงอบมง เทวดาทงหลายไดมาชมนมบชาพระอรงคธาตและกาหนดหนาทเพอมาเฝาดแลรกษาพระอรงคธาต

เรองราวในตานานอรงคธาต ไดกลาวยอนไปถงพญาศรโคตรบรผมโอกาสถอบาตรของพระพทธองคแในอดตชาต วา ในระยะเวลาใกลเคยงกบพระพทธองคแเขาสนพพาน พระองคแไดสนพระชนมแและไปเกดเปนโอรสของเจาเมองสาเกตนคร ชอ สรยกมาร ทเมองสาเกตนคร (คอ เมองรอยเอด) สวนทเมองศรโคตรบรนน พญานนทเสนพระอนชาไดครองเมองแทน จนเมอสรยกมารอาย 16 ป จงไดครองเมองสาเกตแทน พญาทงสอง ไดเทยวไปตเมองไดตาง ๆ ไดถงรอยเอดเมองใหมาอยในอานาจของ สรยกมาร เมองสาเกตจงมชอเรยกอกชอวา เมองรอยเอดประต สรยกมารทานบารงบารงศาสนาทเมองรอยเอดจนไดนามวา “สรยวงศาธรรมกราชาธราชเอกราช”เมอพระองคแอาย 18 ป ในขณะ ทมการกอสรางอบมงประดษฐานพระอรงคธาต นอกจากนเนอหาในตานานอรงคธาต ยงมเรองแทรกเกยวกบเกดแมนาอกหลายสายทอยบรเวณสองฝใงแมนาโขง คอแมนาอ แมนางม แมนาปง แมนามล แมนาช และหนองหาน ในครงปฐมกลป ตาม

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 21

ความเชอดงเดมเรองพญานาคในนทานปรมปราของคนเชอสายไทย-ลาว ซงเชอวาพญานาคเปนผทาใหมการเกดขนของแมนาสายสาคญ ๆในดนแดนสองฝใงแมนาโขง

7. ชวงรวมระยะเวลาเดยวกนกบพระเจาอโศก

เนอหาในตานานอรงคธาตไดมการกลาวถงการเปลยนแปลงของบานเมองทสบมาอกหลายชวอายคน และไดกลาวถงการเกดขนใหมของบคคลตามผลกรรมทไดทาไวในอดตชาต เมองหนองหานหลวงและเมองหนองหานนอย พญาผครองเมองทเปนพนองกนทงสองคนเมอถงแกกรรมไดกลบชาตมาเกดเปนโอรสแฝดของพญาอนทปใฐ แหงเมองอนทปใฐชอวามหารตนกมาร และจลรตนกมาร เมอพญาทงสองถงแกกรรมแลว เมองทงสองกลมลง ทาวคาบางซงเปนนาของพญาทงสองไปสรางเมองสวรรณภมท “เกาเลยวเกาคด” สบขนบธรรมเนยมประเพณของเมองทงสองทลมไป คอ เมองอนทปใฐและเมองจลณ หลงจากมหารตนกมารและจลรตนกมารอายได 1 ขวบ พญาอนทปใฐไดถงแกกรรม พระอนชาคอ พญาจลอนทปใฐขนครองเมองแทน พรอมกนนนพญาจลณแหงเมองจลณถงแกกรรม พระราชโอรสคอ พญาปตตจลณไดขนครองเมองแทน พระมเหสของพญาปตตจลณทรงตงครรภแ พญาทงสองทถงแกกรรมไปแลวจงไดกลบชาตมาเกดเปนโอรสของพญาปตตจลณมชอวา มหาสวรรณ พญานนทเสนแหงศรโคตรบรไดถงแกกรรม และกลบชาตไปเกดเปนโอรสของพญาสรยวงศาธรรมกราชทเมองรอยเอด ชอสงขชยกมาร สวนเมองศรโคตรบรนนเกดมโรคภยไขเจบระบาด พระอนชาของพญานนทเสนผเปนเจาเมองแทนจงยายเมองมาอยทปาไมรวก ตงเมองมรกขนครขน และเฉลมพระนามพระองคแวา พญามรกขนคร เมองสาเกตหรอเมองรอยเอด ทพญานนทเสนกลบชาตไปเกดเปนสงขวชกมารนน เมอกมารอายได 1 ขวบ บดาหรอพญาสรยวงศาธรรมกราชธรรมกราชถงแกกรรม และกลบชาตไปเกดเปนโอรสของพญามรกขนคร ชอ สมตตธรรมกมาร สวนทเมองกรนทะหรอศรอโยธยานน พญาศรอมรนและพญาโยธกา ไดทงเมองไปบวชเปนฤษอยทปาหมพานตแ อามาตยแจงเลอกกนในหมของตนใหเปนหวหนา และเหนวา เมองรอยเอดเปนเมองทมทรพยแสมบตมากนน เปนผลไดจากการทาศกสงครามของเจานายตน ดงนน เมอเจานายของตนละทงเมองไปแลว ประกอบกบพญาสรยวงศาธรรมกราชไดถงแกกรรม จงไดยกทพไปตเมองรอยเอด ผคนกแตกกระจดกระจาย บางสวนไปตงบานเลกเมองนอยทวไปทงสองฝใงแมนาโขงในเขตการปกครองของพญาสมตตธรรมทเมองมรกขนคร ผคนบางสวนกลบไปอยบานเมองเดมของตนทงรอยเอดหวเมอง สวนสงขวชกมารนน พวกเหลาอามาตยแไดพาพระองคแอพยพไปพานกทเมองลาหนองคาย ซงเปนเมองทอยในเขตแดนเมองสวรรณภมของทาวคาบาง ฝายพระอรหนตแทงหา เมอกลบจากเมองราชคฤหแ ไดนาพระบรมสารรกธาตสวนอน ๆ มาดวย แลวนาไปประดษฐานไวในทตาง ๆ ภายในแควนของบรจน หลงจากนนกกลบไปเยยมญาตในชาตทแลวของแตละองคแ มหาสงขวชเถระไดไปทเมองมรกขนคร และเปดเผยชาตทแลวของพญาสมตตธรรม พญาสมตตธรรมมความปตจงไดไปบรณะอบมงพระอรงคธาตทภกาพรา ในครงนพระองคแไดทาการประดษฐานพระอรงคธาต ซงเปนไปตามพทธพยากรณแทกประการ พญาสมตตธรรมเมอทาการประดษฐานพระอรงคธาตแลว ไดไปทานบารงพทธศาสนาทเมองรอยเอด เมอถงแกกรรมไดไปเกดเปน สมตตธรรมฤษอยทปาหมพานตแ

8. ชวงระยะเวลาแหงราชอาณาจกรลาวลานชาง

เนอเรองในตานานอรงไดดาเนนเหตการณแลวงมาจนถงสมยพระเจาโพธสารราช แหงราชอาณาจกรลาวลานชาง ทอยในชวงปลายพทธศตวรรษท 21 โดยกลาววา พระเจาโพธสารราช ไดมาพบตานานอรงคธาต และเกดความศรทธาในพระอรงคธาตขององคแพระสมมาสมพทธเจา จงเสดจไปบรณะเจดยแพระธาตพนมท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 22

บรรจพระอรงคธาต ทรงกาหนดเขตกลปนา และสละคนไวใหบารงรกษาพระธาตพนม ทเรยกวา ขาโอกาส ในการนพระเจาโพธสารราชไดเสดจมาประกอบบญกรยาดวยการสรางวหารหลงคามงดวยแผนตะกวอทศถวายเปนพทธบชา จนถงสมยพระเจาไชยเชษฐาธราชธราชโอรสของพระเจาโพธสารราชไดมโอกาสเหนตานานอรงคธาตและเกดพระราชศรทธา จงไดเสดจไปกราบนมสการองคแพระธาตพนม อกทงยงใหชางซอมบรณะปฏสงขรณแเจดยแพระธาตพนมและเจดยแพระธาตอน ๆ สบตอจากพระราชบดา

9. ระยะเวลาในการเรยบเรยงต านานอรงคธาต การศกษาเอกสารประเภทตานาน ถาสามารถศกษาร ระยะเวลาในการเขยนตานานนนไดยอมม

ประโยชนแเปนอยางมากในการทจะนาเอกสารตานานนนมาใชเปนขอมลไดอยางมประสทธภาพ เนอเรองในตานานอรงคธาตมาจบลงในสมยพระเจาไชยเชษฐาธราช จงทาใหเปนทเขาใจกนโดยทวไปวา ตานานอรงคธาตไดรบการเรยบเรยงขนในสมยพระเจาไชยเชษฐาธราช แตในตอนตนของเรองกลาวถงระยะเวลากอนทพระพทธองคแจะเขาสพระนพพาน พระพทธองคแทรงทานายเหตการณแบานเมองไว ซงมนกวชาการบางทานไดเคยตงขอสงเกตไววา เหตการณแเรองราวทมลกษณะเปนพทธทานายนน ผเรยบเรยงตองการใหเปนไปตามประวตของกษตรยแ ลาวลานชาง เหตการณแในพทธทานายมรายพระนามของพระมหากษตรยแลาวตอเนองไปจากพระเจาไชยเชษฐาธราชไปอก ซงเมอไดพจารณาเหตการณแทเกยวของกบบคคลในตานาน ตามพทธพยากรณแในตานาน ทมการนาพระมหากษตรยแลาวทมเหตการณแเกยวของทสาคญ รวมทงเปนทเคารพนบถอของชาวลาว มาผกขนเปนเรองตามกฎแหงกรรม และเพอใหการอธบายเรองกลบชาตมาเกดใหมดสมเหตสมผลยงขน ทงน เนองจากลาดบชอกษตรยแในตานานไมตอเนองกน เพราะในเหตการณแจรงตามประวตศาสตรแลาว ยงมกษตรยแองคแอน ๆ คนอยระหวางลาดบชอกษตรยแในตานานดวย ผเรยบเรยงตานานจงไดใชคตเรองภมฤาษ มาใชประกอบในการเรยบเรยง คอ การทาใหผวายชนมแไปเกดเปนฤษซงมฤทธสามารถชะลอเวลาตายเพอไปเกดใหม จงทาใหบคคลในอดตชาตทมชอกลาวไวในตานานอรงคธาต สามารถกลบชาตมาเกดเปนพระมหากษตรยแองคแสาคญ ๆ ของลาวได (พเศษ เจยจนทรแพงษแ, 2521: 12-15) วธการแบบภมฤาษ จงทาใหเวลาของบคคลในตานาน อรงคธาตสามารถกลบชาตมาเกดใหม โดยใหมาเชอมตอเขากนกบเวลาของบคคลทมชอหรอมตวตนอยในสมยประวตศาสตรแของราชอาณาจกรลาวลานชางไดอยางสมจรง

บคคลในเวลาของนทานปรมปรา ผกลบชาตมาเกดในชวงเวลาของประวตศาสตรแลาว ในทนจะยกมากลาวเฉพาะทเปนหวใจของเรองในตานานอรงคธาต ม 2 ตน คอ อมรฤษ ตนวงศแของเมอง สาเกตหรอเมองรอยเอด กบสมตตธรรมฤษ ผซงมชาตกาเนดครงแรกในนทานปรมปราเปนพญาศรโคตรบร เปนผไดพบพระพทธองคแและถอบาตรของพระองคแมาสงทภกาพรา และในพระชาตสดทายกอนเปนฤษ คอ พญาสมตรตธรรม แหงเมองรกขนคร ผไดบรณะพระธาตพนมเปนครงทสองและเปนผประดษฐานพระอรงคธาตไวในเจดยแ ทงอมรฤษและสมตตธรรมฤษไดกลบชาตมาเกดเปนพระมหากษตรยแลาวพอลกกนตามคาอธษฐาน

เหตการณแในประวตศาสตรแลาวตงแตพระไชยเชษฐาธราชลงมาคอนขางสบสน เ อกสารทางประวตศาสตรแของลาว ซงเปนพงศาวดารตานานฉบบตาง ๆ กสบสนตามไปดวย โดยเฉพาะตอนเรมสมยพระเจาสรยวงศาธรรมกราช ดเหมอนวาผบนทกเอกสารทางประวตศาสตรแของลาวฉบบอน ๆ จะไมทราบประวตทมาของพระองคแทแนนอนโดยมากมกจะกลาวถงพระองคแขนมาลอย ๆ หรอมฉะนนกขดกนเองภายในเนอหาเลมเดยวกน พเศษ เจยจนทรแพงษแ (2521: 12-15) ไดอธบายถงชวงระยะเวลาการขนครองราชยแของกษตรยแลาววา ตามทมการระบเวลาการขนครองราชยแทแตกตางกนออกไปในแตละฉบบ คอฉบบพมพแของ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 23

กระทรวงศกษาธการลาว ทไดชาระจากตานานเกา ๆ และใหศกราชไว 2 ชวงพทธศกราช คอ พ.ศ. 2176 กบ พ.ศ. 2181 (จ.ศ.995 กบ จ.ศ. 1000) ป พ.ศ. 2181 หรอ จ.ศ. 1000 น ตรงกนกบปขนครองราชยแของพระเจาสรยวงศาธรรมกราชในตานานอรงคธาต หรอตานานพระธาตพนม ซงไดกลาวไวอยางชดเจน แตทถกมองขามไปคอ ในตานานอรงคธาตไดระบถงป ทเขยนเปนภาษาบาล วา “ปณณ สหสส วฒมงคลสงกราช” ฝงเทวดาอารกษแจงอญเชญเจาสรยกมารขนเสวยราชสมบต ศกราชทผกประโยคเปนภาษาบาลน คอ จ.ศ. 1000 นนเอง ( คาวา “สหสส”มความหมายถง 1,000 ) ดงนน ตานานอรงคธาต จงนาจะไดรบการเรยบเรยงขนในชวงระยะเวลาการครองราชยแของพระเจาสรยวงศาธรรมกราช คอ ระหวาง พ.ศ. 2181- 2233 เพราะในตานานอรงคธาต ไดกลาวตอไปวา พระเจาสรยวงศาธรรมกราชจะไดบรณะพระธาตพนม ซงผลบญดงกลาวจะสงผลใหไปเกดเปนเทพบตรในสวรรคแ แตจากการขดคนทางโบราณคดของกรมศลปากร เพอตรวจอายของชนดนทพระธาตพนม ไดพบหลกฐานททาใหทราบไดวา พระเจาสรยวงศาธรรมกราชไมมโอกาสไดบรณะพระธาตพนม เพราะพระองคแไดเสดจสวรรคตกอนเวลาการบรณะพระธาตพนมประมาณ 2-3 ป หรอมฉะนนกคงไดรบการเรยบเรยงขนระหวาง พ.ศ. 2176-2181 แตทงนถาป พ.ศ. 2176 เปนปทเสดจขนสราชสมบตของพระเจาสรยวงศาธรรมกราช และทรงทาพธบรมราชภเษกในป พ .ศ. 2181 ชอพระยาศรไชยชมพจงนาจะเปนขาราชสานกผเรยบเรยงตานานอรงคธาต ขน ดงปรากฏนามไวในตอนทายของเรอง เพอเปนการเฉลมฉลองในชวงเวลาทเปนมงคลน

10. พระธาตพนมในมตของการเปนศนยกลางของรฐโบราณ: แควนศรโคตรบร

ในบรเวณสองฝใงแมนาโขง ทงฝใงประเทศลาว และฝใงภาคอสานในประเทศไทย เปนอาณาบรเวณทมความหลากหลายของผคนทอาศยอยปะปนกนหลายกลมชาตพนธแ และมพฒนาการทางประวตศาสตรแรวมกนมาอยางยาวนาน ดงทพบหลกฐานทางโบราณคดและตานานทแสดงความสมพนธแของผคนทมมาตงแตครงทยงเปนรฐโบราณ จากขอมลในตานานอรงคธาต หรอตานานพระธาตพนม คอหลกฐานสาคญททาใหเหนไดวาในทามกลางความหลากหลายของกลมชาตพนธแและผคนทมมาตงแตอดตในบรเวณสองฝใงแมนาโขงนน ตางไดมสงยดเหนยวทเปนทพงทางใจทสาคญ คอ เจดยแพระธาตพนม ทตงอยบนฝใงขวาของแมนาโขง ในเขตอาเภอธาตพนม จงหวดนครพนม ดงทในตานานอรงคธาตไดระบถงเจดยแพระธาตพนม วา เปนพระมหาธาตเจดยแองคแแรกสดในลมแมนาโขง ทประดษฐานพระอรงคธาตขององคแพระสมมาสมพทธเจาทมมาตงแตสมยตนพทธกาล อกทงพระธาตพนมยงเปนพระมหาธาตเจดยแทเปนศนยแกลางของรฐโบราณคอแควนศรโคตรบร อกดวย ศรศกร วลลโภดม (2533 : 8-32) ไดกลาวถงสาระสาคญในตานานอรงคธาต ในอกประเดนหนงคอ เรองของสภาพภมประเทศและการเคลอนยายของกลมชนทเปนบานเมองโบราณในล มแมนาโขงรวมทงภาคอสานของไทยไดแก เมองศรโคตรบร เมองหนองหานหลวง เมองหนองหานนอย เมองสาเกตหรอเมองรอยเอดประตเมองกรนทนครหรออโยธยา เมองอนทปใฐนคร และเมองจลณ บรรดาบานเมองเหลานลวนเปนเมองหลวงของแควนทสาคญ ๆ ในยคโบราณทงสน โดยมสเมองแรกเปนแวนแควนทตงอยในบรเวณทใกลเคยงกนดงน 1. แควนศรโคตรบร ตงอยสองฝใงแมนาโขงตงแตเขตจงหวดหนองคายลงไปจนถงเขตจงหวดอบลราชธาน ภกาพราซงเปนบรเวณทตงพระธาตพนมทประดษฐานพระอรงคธาต ตงอยทางฝใงขวาของแมนาโขง ในแควนนมมศนยแกลางของเมองในระยะแรกตงอยทางฝใงซายของแมนาโขง ใกลกบลานาเซบงไฟซงไหลมาออกแมนาโขงฝใงตรงกนขามกบพระธาตพนม ในเวลาตอมาจงยายมาอยทางฝใงขวาของแมนาโขง ในบรเวณทปใจจบนคอแถบอาเภอธาตพนม ซงเดมเรยกชอวา เมองมรกขนคร

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 24

ภาพท 9 แผนทแสดงตาแหนงทตงพระธาตพนมทอยบนฝใงขวาแมนาโขง

และบานเมองทอยในบรเวณใกลเคยงบรเวณสองฝใงแมนาโขงทงในดนแดนไทย และลาว ทมา : สมชาต มณโชต. (2554).“พระธาตพนม : ศาสนสถานศกดสทธในมตดานสญญลกษณทางสงคม

วฒนธรรม”วทยานพนธแปรชญาดษฎบณฑต สาขาวชาไทศกษา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาสารคาม. 2.แควนหนองหานหลวง ตงอยบรเวณหนองหานสกลนคร เปนทราบลมตอนในของลมแมนาโขงทางฝใงขวา ในแควนนมศาสนสถานทศกดสทธไดแกพระธาตเชงชม ทสรางครอบรอย พระพทธบาทไว และพระธาตนารายณแเจงเวงซงบรรจพระองคารธาต (เถากระดก) ของพระพทธเจา 3. แควนหนองหานนอย อยทางตะวนตกเฉยงเหนอของหนองหานหลวง คอ บรเวณ หนองหารกมภวาป หรอหนองหารนอย หรอคอบรเวณอาเภอหนองหาน จงหวดอดรธาน แควนนไมไดอยใกลฝใงแมนาโขง แตอยในบรเวณทราบลมตอนเหนอของลานาช หนองหานนอยเปนแหลงตนนาของ ลานาปาว ซงไหลลงไปทางใตไปรวมกบลานาชในเขตจงหวดกาฬสนธแ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 25

4.แควนสาเกต หรอรอยเอด มลกษณะเชนเดยวกนกบแควนหนองหานนอย คอไมไดอยในทราบลมของแมนาโขง แตอยไกลลงไปทางตะวนตกเฉยงใตในบรเวณทมลานาชไหลผาน เปนบรเวณทเปนเขตจงหวดรอยเอดในปใจจบน สวนอกสามแควนคอ แควนกรทนครหรออโยธยา แควนจลณ และแควนอนทปใฐ เปนแควนทอยหางไกลออกไปนอกบรเวณลมแมนาโขงในเขตภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทย แควน กรนทนครหรออโยธยา อยหางไปทางตะวนตก แควนจลณอยหางไปทางทศตะวนออกของแมนาโขงในเขตตงเกยของเวยดนามซงในแมนาโขงระยะนนคงเปนเขตแควนของพวกเวยดนาม สวนแควนอนทปใฐนนคอ กมพชาสมยโบราณ ซงอยในบรเวณแมนาโขงตอนใตจากจงหวดอบลราชธานลงไป ชอแควนอนทปใฐนมกลาวถงในตานานหลาย ๆ เรอง เชน ตานานสวรรณโคมคา เปนตน ในบรรดาบานเมอง หรอแควนทงหมดนน จดวาเปนบานเมองทมอายอยในสมยเรมแรกตามทมกลาวถงในตานานอรงคธาต โดยเฉพาะในระยะทมการกอสรางพระธาตพนม ระยะตอมาไดมการเปลยนแปลงในเรองตาแหนงทตงของบานเมองขน แตวามกลาวอยเฉพะในบรเวณทอยใกลกบพระธาตพนมเทานน คอ แควนหนองหานหลวง และแควนหนองหานนอย เกดนาทวมลมจม เปนเหตใหผคนอพยพโยกยายมาตงถนฐานใหมในบรเวณหนองคนแทเสอนารมฝใงแมนาโขงในเขตจงหวดหนองคายและเวยงจนทนแ ซงอยทางตอนเหนอของเมองศรโคตรบร ตอมาทองถนบรเวณนเจรญขนมาเปนนครเวยงจนทนแ ในขนแรกยงเปนสวนหนงของเมองศรโคตรบร แตตอมาเมองมรกขนครซงเปนเมองหลวงสลายตวลมจมไป เวยงจนทนแ จงกลายเปนเมองสาคญของแควนขนมาแทน

11. ต านานอรงคธาต: ต านานของการสรางความสมพนธของผคนในลมแมน าโขง ตานานอรงคธาตถอไดวามความสาคญตอโครงสรางความสมพนธแของผคน และบานเมองในบรเวณ

แองสกลนครเปนอยางยง เพราะตานานไดกลาวถงภมหลงของการเกดขนของเมองและสถานทตาง ๆ ตามภมศาสตรแในตานาน และความสมพนธแเชอมโยงระหวางเมองตาง ๆ เหลานน ตงแตสมยตานานจนถงสมยประวตศาสตรแแหงราชอาณาจกรลาวลานชาง อยางไรกตาม บทบาทและความสาคญดงกลาวไดสบทอดตอมายงชมชน บานเมองในอาณาบรเวณแองสกลนครในสมยหลง ๆ ลงมาอกดวย ถงแมวาเมองตาง ๆ ในปใจจบน สวนใหญจะเปนชมชนทเกดใหมภายหลงทศนยแกลางทเวยงจนทนแจะลมสลายไปแลว แตศาสนสถานสาคญทพระธาตพนม พระธาตเชงชม และทอน ๆ ยงคงมอย ผคนกลมใหมทหลากหลายทางวฒนธรรม เมอเขามาตงบานเมองในบรเวณแองสกลนคร ไดอยภายใตความสมพนธแของกลมบานเมองทปรากฏชออยในตานานอรงคธาต

ลกษณะและความสาคญของตานานอรงคธาตอกประการหนงคอ การประสานความหลากหลายของกลมชนและผสมผสานความเชอดงเดมเหลานนใหอยภายใตคตแบบพทธศาสนา โครงเรองสวนใหญเปนไปตามแบบแผนของตานานพระเจาเลยบโลก คอ พระพทธองคแเสดจผานมายงดนแดนตาง ๆ ในแถบอาณาบรเวณลมแมนาโขง ไดพบกบเจาถนดงเดมทตานานกลาววาเปนนาค ผ หรอยกษแ และไดทรงทรมานใหยอมรบนบถอพระพทธศาสนา มการขอประดษฐานรอยพระพทธบาทไวเพอสกการะบชา มการสรางพระธาตเจดยแครอบ เชน ทพระธาตเชงชมทสกลนคร มพทธทานายถงการตงบานเมองตามสถานทตาง ๆ กบมพทธดารสสงใหนาพระบรมสารรกธาตมาบรรจไวในพระธาตเจดยแเมอทรงเสดจดบขนธแปรน พพานแลว โดยบานเมองจะไดเจรญรงเรองตอไปในภายหนา ในตานานอรงคธาตยงกลาวถงการทเหลานาคและฤๅษตางพรอมใจกนอปถมภแเฝาดแลปกปองพระพทธศาสนา คอยเฝาบาเพญเพยรบารมจนกวาจะไดบรรลพระนพพานในทสด แสดงถงความเชอทองถนดงเดมตาง ๆ ทอยภายใตจดมงหมายสงสดคอพระพทธศาสนา การลดสถานะของความเชอดงเดมดงกลาวน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 26

จะเหนไดอกกรณของเรองแถน ซงเปนคตสงสดของกลมคนไท -ลาว มาแตโบราณ ผคนไดรบแนวคดพทธศาสนามาผสมผสานใหแถนตองลดสถานะเปนเพยงเทพองคแหนงในคตพทธศาสนา ทาหนาทเฝาปกปใกรกษาคมครองพทธศาสนกชน โดยเปรยบเทยบกบเทวดาในพระพทธศาสนา คอพระอนทรแ ซงบทบาทหนาทของแถนกบพระอนทรแมลกษณะคลายกน หรอกลาวไดวาเปนคตทเปนไปในแนวทางเดยวกน โดยเฉพาะเรองทเกยวของกบชวตประจาวนของโลกมนษยแ และความอดมสมบรณแ ความสมพนธแของพนททปรากฏในตานานอรงคธาต สามารถแบงเปน 3 ระดบ คอ ระดบแรก เครอขายความสมพนธแในระดบรฐหรอเมองภายในพนท ระดบทสอง เครอขายความสมพนธแระหวางผปกครองกบผถกปกครองหรอกบอานาจในทองถนของคนพนเมอง ระดบทสาม คอเครอขายความสมพนธแของพนทลมแมนาโขงกบรฐภายนอก โดยตานานสรางพนททางสงคมจากเครอขายความสมพนธแของระบบครอบครวและเครอญาต ดงเนอหาเสนอวาพญาทงหาพระองคแมาสรางอบมงปดพระธาตแลวกลบชาตไปเกดใหมอยในเมองตาง ๆ และเปนพนองรวมญาต (พเศษ เจยจนทรแพงษแ, 2521) พญาทงหาพระองคแกลบมาเกดใหมหลายชาตในหลายเมอง ทงเปนพนองรวมทองกนหรอเครอญาตกน และการสรางความสมพนธแกนดวยการแตงงาน การสงเครอญาตไปปกครอง หรอการประกอบพธกรรมตาง ๆ รวมกน อนเปนการสรางพนททางสงคมทเชอมโยงความสมพนธแรวมกน สวนความสมพนธแในระดบผปกครองกบผถกปกครองนน เปนความสมพนธแทเชอมตอกนโดยผลประโยชนแ อานาจการปกครองตามจารตความเชอดงเดมและพทธศาสนา ดงขอสงเกตจากตานานอรงคธาตแสดงใหเหนวา บรจนอวยลวยแหงหนองคนแทเสอนา ไดขนเปนพญาเพราะไดรบการชวยเหลอจากนาคและเทวดา แสดงใหเหนวา บรจนอวยลวยเปนผกวางขวาง และมทงพระเดชกบพระคณตอนาค ซงหมายถงผคนในทองถน โดยมการกรวดนาอทศสวนกศลใหนาคอยสมาเสมอ ภายหลงเปนทาวบรจนแลว ทงนาคและเทวดาตางมบทบาทในการรบผดชอบดแลอาณาประชาราษฎรแทงหลายในนครอกดวย โดยใหเทวดาดแลตงแตคมเหนอไปคมใต สวนนาคนนใหรกษาศรเมองทงหาแหง ภายใตจารตประเพณเดมและพทธศาสนา สวนเทวดาและนาคคงเปนขาราชบรพารและผคนพนเมองในทองถน ดงนนชนพนเมองเดมในสวรรณภมจงเตมไปดวยความหลากหลายทางกลมชาตพนธแ ในทนจงกลาวไดวาภกาพรา ซงเปนบรเวณสถานทตงเจดยแพระธาตพนม จงเปนทงพนทมเครอขายความสมพนธแทางสงคมและวฒนธรรม ทงภายในและภายนอก เนองจากเปนพนทสาธารณะและอาณาบรเวณพรมแดนทเปนจดเชอมตอสาคญของเมองหรอรฐโบราณในภมภาค พนทภกาพราเปนทเชอมโยงกนของแมนาหลายสาย เปนจดศนยแกลางรวมกนของพนท บรเวณนเปนพนททางเศรษฐกจ อดมม งคงดวยแหลงอาหารจากปา เปนเสนทางคมนาคมทเชอมตอทางการคาขายของเครอขายเมองหรอรฐโบราณมาตงแตอดต (มหาสลา วระวงสแ, 2535 : 118) จงกลาวไดวา ภกาพราหรอชมชนบานเมอง ทเปนบรเวณทตงพระธาตพนม เปนบานเมองทมความสาคญในการเชอมโยงกบบานเมองทอยในบรเวณระหวางลมแมนาโขงตอนบนและบานเมองทอยในบรเวณลมแมนาโขงตอนลาง รวมทงเวยดนามกลาง และอยธยา หรอมสถานะเปนเมองทาสาคญในสมยทเปนรฐแบบจารต นอกจากน เรองราวในตานานอรงคธาตยงมประเดนทเปนการบรรยายใหเหนสภาพของพนท ทเปนพนททางกายภาพบรเวณภกาพรา หรอบรเวณพระธาตพนม ทบรรจพระอรงคธาตวาเปนบรเวณพนทศนยแกลางบรรจบกนระหวางแมนาหลายสาย คอ แมนาโขงทางทศเหนอและทศใต ลานากาทางทศตะวนตก และลานาเซบงไฟทางทศตะวนออก เปนพนททมความสาคญทพญาทงหลายมารวมประกอบพธกรรม สรางภกาพราใหเปนพนทศกดสทธคอ พระธาตพนม และเชอมโยงกบอานาจของผปกครองทมอยในทองถน รวมทงผคนในแถบบรเวณลมแมนาโขงตอนลาง พญาทงหาพระองคแจงเปนตวแทนอานาจของเมองทง 5 คอ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 27

ศรโคตรบร หนองหานหลวง (สกลนคร) หนองหานนอย (กมภวาป) อนทปใฐ (เมองพระนคร หรอกมพชา) และเมองจลณ (เมองเวในเวยดนาม) รวมทงยงแสดงใหเหนเครอขายความเชอมโยงระหวางพญาเมองอนอกหลายเมอง จงกลาวไดวา ตานานอรงคธาตเปนตานานสาคญแสดงใหเหนการสรางพนททางสงคมผานพนททางกายภาพและพนททางความคดของคนลมแมนาโขงสมยโบราณ ผานการเชอมโยงความเชอดงเดม กลมชนดงเดม และเสนทางการเดนทาง การเลาเรองการประทบรอยพระพทธบาทของพระพทธองคแ คอการสรางภาพตวแทนความจรงของการประดษฐานพระพทธศาสนาใหเปนศาสนาหลกของแตละบานแตละเมอง เปนสวนหนงของพนทภายในของคนกลมคนในลมแมนาโขงสมยโบราณ สมยลานชาง จนถงปใจจบน การอานตานานอรงคธาตและศกษาวเคราะหแในมตสงคมวฒนธรรม จงทาใหทราบไดวา ตานานอรงคธาตมไดเปนแตเพยงตวบททเปนพทธตานานเทานน แตยงมความหมายของการเปนภมตานาน หรอเปนของภมนาม และเปนเอกสารทางประวตศาสตรแ ทแสดงใหเหนพฒนาการของเครอขายความสมพนธแของพนททางสงคมและวฒนธรรมในลมแมนาโขงตอนลางมาตงแตสมยโบราณ

12. ชมชนและบานเมองในต านานอรงคธาตทแสดงถงการมอยของแควนศรโคตรบร หลกฐานประเภทโบราณวตถสถานสาคญทแสดงถงความเชอของผคนในอาณาบรเวณ พระธาตพนม ในบรเวณลมแมนาโขง คอ วฒนธรรมการสรางเสมาหรอหนตง ซงเดมนาจะเปนสงทสรางขนในลทธการบชาผบรรพบรษ แตเมอวฒนธรรมอนเดยแพรเขามา จงไดปรบมาใช เปนเสมาตามคตในพทธศาสนา (ศรศกร วลลโภดม. 2533 : 18) ดนแดนทมความสมพนธแกบพระธาตพนม โดยพจารณาจากหลกฐานจากตานานอรงคธาตแลว ไดแก บรเวณลมแมนาโขงและลมแมนาช ซงเปนบรเวณทแควนสาคญ ไดแก ศรโคตรบร หนองหานหลวง หนองหานนอย และสาเกตหรอรอยเอด สวนทอยในเขตลมแมนามลนน คงเปนเขตแควนของเจนละหรออนทปใฐ ซงเปนดนแดนทอยหางไกลออกไป จากขอมลในตานานอรงคธาต ไดแสดงใหเหนวา เขตแดนของแควนศรโคตรบรครอบคลมบรเวณสองฝใงแมนาโขง ตงแตจงหวดอดรธาน หนองคาย เวยงจนทนแ นครพนม ลงไปจนจดเขตจงหวดอบลราชธาน โบราณวตถสถานสาคญทยนยนใหเหนถงวฒนธรรมทมมาตงแตดงเดมของดนแดนแหงแควนศรโคตรบร แยกกลาวไดดงน 1. บานเชยง แหลงโบราณคดแหงนอยทางฝใงขวาของแมนาโขงในเขตจงหวดอดรธาน ในสมยโบราณตงอยใกลกบแมนาโขงมากกวาปใจจบน มรองรอยทปรากฏในภาพถายทางอากาศแสดงใหเหนวา แมนาโขงเปลยนทางเดนหางจากบานเชยงไปราว 20 กโลเมตร โบราณวตถทคนพบเปนของทมมาแตยคโลหะในสมยกอนประวตศาสตรแ ตอเนองมาจนถงสมยทวารวดและลพบร ในชนดนทตาทสดอยลกประมาณ 3 เมตร พบโครงกระดกมนษยแ ปนอยกบโลหะสารด คาดวาทาขนราว 6,000 กวาปมาแลว พบภาชนะดนเผาแบบลายเชอกทาบซงเปนแบบทมอยแทบทกยคสมยในดนแดนประเทศไทยและประเทศใกลเคยง และภาชนะดนเผาสดา ภาชนะแบบนพบในแหลงกอนประวตศาสตรแ ทบานเกา จงหวดกาญจนบรเหมอนกน นกโบราณคดบางทานสนนษฐานวาเปนวฒนธรรมลงชาน ทพบในกลมชนทเคยอยในดนแดนจน บานเชยงเปนแหลงโบราณคดสมยกอนประวตศาสตรแ ทมการสบเนองมาจนถงสมยประวตศาสตรแ เพราะถดจากชนดนทพบภาชนะเขยนสขนมานน พบโบราณวตถทเปนของสมยทวารวดและลพบร ไดแก ลกปใดหนและททาดวยแกวส โบราณวตถทเหนไดชดเจนวาเปนสมยทวารวด คอ เสมาหน ซงมรปสลกกลบบวอยทฐาน ซงทาขนเนองในพระพทธศาสนา สวนโบราณ วตถสมยลพบรนนมพบอยตามผวดนเปนเศษ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 28

เครองปในดนเผาเคลอบสเขยวออนและสนาตาล บางชนเปนภาชนะทเผาจากเตาบานกรวดในเขตจงหวดบรรมยแ ศรศกร วลลโภดม (2533 : 22-23) ไดอธบายวา จากขอมลทางโบราณคดทพบทบานเชยง เมอนามาเปรยบเทยบกบเรองราวในตานานอรงคธาต ทาใหสมมตฐานไดวา กลมชนทเปนเจาของภาชนะดนเผามลายเขยนสนนเปนเชอสายของผทอพยพจากบรเวณหนองแส ในเขตยนนานมาตามลาแมนาโขง แลวมาตงหลกแหลงอยในบรเวณทตอมา คอ แควนศรโคตรบร แควนหนองหานหลวง และหนองหานนอย ในราว 2,000 กวาปมาแลว ผคนในเขตนมการตดตอกบกลมชนแถวปากแมนาโขง รบวฒนธรรมบางอยางจากตางประเทศขนมา เชน การหลอมแกว ทาเครองประดบดวยลกปใดแกว และโลหะสมฤทธและเหลก สวนกลมชนทอยใกลทะเลแถวปากแมนาโขงในตอนนน คงไดแก แควนอนทปใฐ นอกจากนนยงมอกแควนหนงทอยใกลทะเลอาจตดตอถงกนได คอ แควนจลณ ซงอาจหมายถงพวกทมรกรากอยแถบตงเกยของเวยดนาม 2. ภกเวยน หรอภพาน และเมองพาน แหลงชมชนโบราณภกเวยนหรอภพาน และเมองพานอยในเขตอาเภอบานผอ จงหวดอดรธาน ในบรเวณนไดพบโบราณวตถสถานสมยกอนประวตศาสตรแ จนถงสมยทวารวดและลพบร โบราณวตถกอนประวตศาสตรแ ไดแก ภาพเขยนสบนผนงเพงหน เปนรปเรขาคณต รปสตวแ และสญลกษณแบางอยาง นอกนนมหนตงและขวานหนขด โบราณวตถสมยทวารวด ไดแก เพงหนบางแหงทมการตกแตงใหเปนศาสนสถาน มเสมาหนปใกลอม โขดหนบางแหงมการสลกเปนรปพระพทธรปยน นง อยซมและรปเทวรป โขดหน เพงหนเหลานไดใชเปนสถานทศกดสทธตอมาจนถงสมยลพบร เพราะมการนาพระพทธรปหนทรายทเปนศลปะในสมยลพบรมาประดษฐานไวตามเพงหน นอกจากนนยงพบใบเสมาหนสลกเปนภาพนนตาของพระโพธสตวแอกดวย แหลงโบราณวตถสถานสาคญอกแหงหนงทพบในบรเวณน คอ รอยพระพทธบาท ซงเปนสงททาขนในสมยทวารวด เปนรอยเทาคนขนาดใหญสกดบนพนหนอยางหยาบ ๆ ไมมลวดลายแตอยางใด มพบหลายแหง เชน พระบาทบวบก พระบาทบวบาน และพระบาทหลงเตา เปนตน จากเนอหาในตานานอรงคธาตมกลาวถงแหลงโบราณคดบนเทอกเขาภพานนวา เปนทอยของพญานาค ชอ สวรรณนาคและสทโธปาปนาค ซงแตเดมหนจากหนองแสมาตามแมนาโขง แลวมาอาศยอยในบรเวณน ตอมาเมอพระพทธเจาไดมาโปรดสตวแทแควนศรโคตรบรไดแวะมาทน และทรงทรมานจนพญานาคยอมแพ แลวทรงเหยยบรอยพระพทธบาทไวใหนาคไดสกการะบชา 3. เวยงจนทนและศรเชยงใหม รองรอยชมชนโบราณในบรเวณนเปนเมองโบราณขนาดใหญอยสองฝใงแมนาโขง ลกษณะเปนเมองอกแตก และมรปรางไมสมาเสมอเปนแบบเมองทวารวดทวไป ทางฝายเวยงจนทนแ มรองรอยของกาแพงดนและคนายงอยในสภาพทเหนไดชดเจน แสดงถงการขดลอกและบรณะในระยะหลงลงมา นอกจากนนยงมการขยายคนดน ซงอาจจะเปนถนนหรอดนกนนาเปนรปสเหลยมไปทางดานเหนออกดวย สวนทางศรเชยงใหม อยทางฝใงขวาของแมนาโขง คเมองและคนดนอยในลกษณะทลบเลอน แสดงใหเหนถงการถกทงใหรางมานาน โบราณวตถสถานทพบในเขตเมองโบราณทงสองฟากน มตงแตสมยทวารวดลงมาจนถงลานชางและอยธยา ทสาคญไดแก ดอนชงช ทเปนเกาะอยกลางแมนาโขงระหวางเมองทงสองฝใงน ปใจจบ นอยในเขตประเทศลาว มานต วลลโภดม เคยสารวจพบโคกเนนทเปนซากวด มพระพทธรป หนทราย ปใจจบนโคกเนนไดถกทาลายเพอกอสรางสงใหม และพระพทธรปเหลานนกระจดกระจาย ถกขนยายไปเกอบหมดสน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 29

บรเวณฝใงขวาของแมนาโขง ในเขตศรเชยงใหมเรอยลงมาตามชายฝใงนาจนถงอาเภอทาบอ มซากพระอารามหรอวดเรยงรายอยมากมาย โดยเฉพาะทเวยงคกมมากกวาทอน สวนมากเปนศลปะแบบลานชาง แตบางแหงคงสรางทบรากฐานเดมทมมาแตสมยทวารวด ทวดยอดแกวทเวยงคก เคยพบชนสวนของเทวรปศลาทรายแบบกอนขอม ซงไดรบการดดแปลงตกแตงใหเปนพระพทธรป เทวรปองคแนคงเปนของคนในแถบนสรางขนเลยนแบบศลปะแบบกอนเมองพระนครในศลปะแบบพนมดา ซงเหตการณแดงกลาวนคงอยในสมยทวารวด เวยงจนทนแและศรเชยงใหม เดมเปนเมองเดยวกน เปนเมองมาตงแตสมยทวารวดตอนปลาย ซงตรงกบเหตการณแในตานานอรงคธาต เปนเมองทมความสาคญตอจากเมองมรกขนครของแควนศรโคตรบร สวนเมองเวยงคกนน ในตานานไดระบวาเปนเมองของทาวบารถ ซงไปมความสมพนธแกบนางอษา เจาเมองพานบนเทอกเขาภพาน ในเขตอาเภอบานผอ จงหวดอดรธาน 4. พระพทธบาทเวนปลา การสรางรอยพระพทธบาทขนเคารพบชา เปนทนยมอยางแพรหลายของกลมชนทนบถอพระพทธศาสนาในบรเวณสองฝใงแมนาโขง ตงแตเขตจงหวดอดรธาน จนถงนครพนม ตานานอรงคธาตระบถงการประทบรอยพระพทธบาทไวในทตาง ๆ คอ บรเวณภกเวยน บนเทอกเขาภพาน ในเขตอาเภอบานผอ บรเวณอาเภอโพนพสย คอ พระพทธบาทโพนฉนโพนแพง บรเวณหนองหานหลวง บรเวณดอยนนทกงฮ และบรเวณอาเภอเมองนครพนม ทเรยกวาพระพทธบาทเวนปลา โดยเฉพาะพระพทธบาทเวนปลานน อยบนโขดหนบนเกาะกลางแมนาโขง มผคนไปสกการะเปนประจา รอยพระพทธบาทนมลกษณะเปนรอยเทาคนขนาดใหญ สกดลงบนแผนหนเชนเดยวกนกบทพบทเทอกเขาภพาน จดเปนรอยพระพทธบาทในสมยทวารวด

5. บานหลกศลา ชมชนโบราณบานหลกศลาอยบรเวณรมฝใงแมนาโขง ในเขตอาเภอธาตพนม อยหางจากพระธาตพนมขนไปทางเหนอประมาณ 8 กโลเมตร เปนแหลงโบราณคดทอยใกลเคยงพระธาตพนมมากกวาแหลงอน ๆ หลกฐานทางโบราณคดทเกาทสดมอยสงเดยว คอ เสมาหนทราย ตรงกลางสลกเปนรปสถปแบบหมอนาในสมยทวารวด และมจารกสมยหลงปใลวะทลบเลอนกากบอยขางบน เสมาหนนปใกอยกลางลานวดหลกศลา หลกฐานอนรองลงมาเปนซากพระเจดยแและซากโบสถแวหาร ซงเหลอเพยงกองอฐ คงเปนวดทเปนศนยแกลางของชมชนในสมยลานชางลงมา การพบหลกเสมาหน ซ ง เปนโบราณวตถ เกาแกในสมยทวารวด และเปนวตถท เนองในพระพทธศาสนานมความสาคญมาก เพราะเปนเครองชใหเหนวาในทองถนทใกลชดกบพระธาตพนมนน เปนยานของกลมชนทนบถอพระพทธศาสนา ซงมมาแตสมยทวารวดแลว และคงเปนกลมชนทเกยวของกบพระธาตพนมดวย บรเวณบานหลกศลานน เชอวา คอเมองมรกขนคร ซงในปใจจบนไดกลายเปนหนองเปนบงไปแลว

6. พระธาตพนม แหลงโบราณสถานสาคญในบรเวณน คอพระธาตพนม ซงในตานานอรงคธาตอธบายวา ตงอยบนดอยภกาพรา เปนทสงอยรมแมนาโขง ซงเมอกอนแมนาโขงอยใกลกบองคแพระธาตพนมมากกวาบรเวณน รองรอยของทางเดนแมนาเกายงเหนอย ทเรยกวาบงธาตในปใจจบน โบราณวตถสถานในเขตวดรอบพระธาตพนม เปนสงทมมาแตสมยทวารวดจนถงสมยลานชางและอยธยา โดยเฉพาะทเปนสมยทวารวด ไดแก หลกหนและเสมาหน ทปใกอยตามทศตาง ๆ รอบพระธาต

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 30

พนม บางหลกเปนแทนหนทรายขนาดใหญไมมลายจาหลก บางหลกมรอยรปสถปและกลบบวทฐาน เสมาหนเหลานเปนสงทสรางขนในพทธศาสนา เพอปใกแสดงเขตศกดสทธของพระธาตพนมมาตงแตสมยทวารวด การปใกเสมาหนรอบสถานทศกดสทธ เปนคตโบราณของประชาชนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอโดยเฉพาะ นอกจากเสมาหนแลว ยงมผนารปสลกหนทราย เปนรปสงหแมาตงรวมไวกบเสมาเหลานเปนของโบราณเชนเดยวกน ไมทราบยคสมย แตในตานานอรงคธาต เรยกวา อจมข ทมลกษณะเปนสงหแทวารบาล บรเวณรอบ ๆ วดพระธาตพนมมชนสวนศลาแลงเปนจานวนมาก แสดงใหเหนวาในสมยหนงกอนสมยลานชาง คงมการกอสรางอาคารทางศาสนาในบรเวณใกล ๆ กบพระธาตพนม ซงอาจจดอยในสมยลพบร หรอสรางขนในสายวฒนธรรมแบบเขมร เพราะเคยมผพบไหเคลอบสนาตาลแบบลพบร บรรจกระดกคนตายทเผาแลวฝใงไวตามเนนดนตาง ๆ ในยานใกลเคยงกบวดลกษณะของไหเคลอบน แมวาจะจดอยในแบบลพบรกตาม แตกไมใชลกษณะไหขอมแบบททาจากเตาบานกรวด จงหวดบรรมยแ อาจเปนของทผคนในยานนทาขนโดยเฉพาะ โบราณสถานทสาคญทสดของวดพระธาตพนม คอ เจดยแพระธาตพนม จากการศกษาประวตพระธาตพนมจากตานานอรงคธาตทผานมา ประกอบกบลกษณะรปแบบทางศลปกรรม ตลอดจนหลกฐานทางโบราณคด ทาใหเขาใจไดวา พระธาตพนมคอสถาปใตยกรรมในทางศาสนาทมอายเกาทสดในอาณาบรเวณภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย อยางไรกตาม การพงทลายลงของพระธาตพนมเมอวนท 11 สงหาคม พ.ศ. 2518 ทาใหทราบไดวาโครงสรางชนในสดของพระธาตพนมนน เมอแรกสรางเปนการสรางขนใหเปนเทวาลยในศาสนาฮนด ตามแบบศลปกรรมเขมรโบราณไพรกเมงมอายเมอแรกสรางราวพทธศตวรรษท 14 แตไมมการซอมดดแปลงใหเปนสถปเจดยแสมยลาวลานชางในเวลาตอมา (สมชาต มณโชต,2554)

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 31

ภาพท 10 ภาพวาดลายเสนเจดยแพระธาตพนมในชวงป พ.ศ. 2409 – 2411 วาดโดย Delaporte Louis ทมา :Delaporte, Louis and Francis Garnier. A Pictorial Journey on the Old Mekong. Bangkok : white Lotus, 1998.

การมองพนทบรเวณพระธาตพนมสมยโบราณผานตานานอรงคธาต ทาใหเหนความสาคญของพนทบรเวณลมแมนาโขงตอนลาง ทเชอมโยงชมชนทงสองฝใงแมนาโขง เนองจากพนททางสงคมและวฒนธรรม มพฒนาการทางประวตศาสตรแของผคนมาตงแตในอดตอนยาวนาน ตานานอรงคธาตจงเปน ตวบทสาคญ ทาใหเหนบรบทของเครอขายความสมพนธแทางสงคมและวฒนธรรมทตานานไดสรางขน นาไปสการเชอมโยงทาความเขาใจบรบททางสงคมและวฒนธรรมของพนทไดเปนอยางด ตานานอรงคธาตเปนทงนทานปรมปราทมเนอหาเกยวกบสถานทสาคญทางศาสนา โดยเฉพาะรอยพระพทธบาทกบตานานการกาเนดเมองต าง ๆ ในแถบน โดยมเมองศรโคตรบรเปนศนยแกลางเชอมโยงเครอขายเมองตาง ๆ ในลมแมนาโขงเขาดวยกน ผานการเดนทางประทบรอยพระพทธบาทของพระพทธองคแในพนทตาง ๆ ของรฐโบราณในบรเวณลมแมนาโขง ตานานอรงคธาตจงดารงอยในสถานะตานานทางภมศาสตรแ หรอ ตานานในเชงพนทของลมแมนาโขงตอนลาง ดวยการนาเสนอตาแหนงและทาเลทตงของอาณาบรเวณของรฐโบราณ รวมทงภมสณฐานของพนท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 32

ทางกายภาพในลมแมนาโขง คอ เมองศรโคตรบร เมองหนองหานหลวง เมองหนองหานนอย เมองอนทปใฐ เมองสาเกตหรอรอยเอดเมองกรนทนครหรออโยธยา เมองจลณ และตานานการเกดแมนาสายสาคญผานการกระทาของนาค เชน แมนาอ แมนาพง แมนางม แมนาโขง แมนามลนท และแมนาชวายนท เปนตน ในทนจงกลาวไดวาพระธาตพระนนม คอ พนทศกดสทธแตามคตในพทธศาสนาทไมมใครเปนเจาของ (No Man Land) เปนพนททผคนจากหลากหลายดนแดนสามารถเขาถงได โดยมพทธศาสนาเปนศนยแรวมผคน

บทสงทาย

เมอนาสาระสาคญจากตานานอรงคธาตตามการรบรของชาวบาน ทอธบายความเปนมาของพระธาตพนม ทาใหเขาใจไดถงวธคดของชาวบานซงเปนสงคมชาวพทธ ทไดนาแบบแผนทเปนชดความร และความเชอตามแนวพทธศาสนามาเปนกรอบในการสรางตานานเพอเลาเรองประวตความเปนมาของพระธาตพนม วามแบบแผนในการสรางตานานทไดรบอทธพลจากแนวคดทางพทธศาสนา นกายเถรวาท ทมตนแบบมาจากลงกา ตงแตชวงพทธศตวรรษท 19 เปนตนมา

ทงนตานานอรงคธาต มลกษณะเฉพาะของความเปนทองถนอยคอนขางมาก เรองเลาจากตานานอรงคธาต ไดนาไปสการสรางความสมพนธแกบเวลาและสถานททมอยจรง องคแประกอบของโครงเรองในตานานอรงคธาตในมตดานประวตศาสตรแ สงคม และวฒนธรรมมแกนเนอหาทสาคญใน 4 ประเดนหลก คอ 1) มเนอหาอธบายสภาพทางภมศาสตรแและอาณาบรเวณสถานท โดยเฉพาะสถานทในการรบรของกลมคนทเปนผสรางตานาน ซงในทนคอดนแดนในราชอาณาจกรลาวลานชาง ดนแดนในราชอาจกรไทย โดยเฉพาะภาคอสาน และรวมถงอาณาบรเวณบานเมองทอยในลมแมนาโขง 2) มเนอเรองในลกษณะของการสรางบานแปงเมอง หรอการแสดงเรองราวทเกยวกบความเปนมาและการตงหลกแหลงของผคนในแตละทองถน รวมถงเรองราวของแหลงสถานทศกดสทธตามความเชอแบบดงเดม และสถานท ศกดสทธตามคตในพทธศาสนา 3) เปนการแสดงเรองราวเกยวกบความสมพนธแระหวางบานเมองกบผคน และกบโบราณวตถสถานทเนองในศาสนา โดยเฉพาะเรองทเกยวกบการประดษฐานพระบรมสารรกธาต และการสถาปนาพระมหาธาตเจดยแใหเปนศนยแกลางของบานเมอง ซงในทนคอการประดษฐานพระอรงคธาตทพระธาตพนม และ 4) เปนการแสดงรายละเอยดเกยวทเกยวกบการลาดบเครอญาต หรอการลาดบสกลวงศแของเจาเมอง หรอทเรยกวาตานานเมอง ซงในทนคอการลาดบพระราชวงศแพระมหากษตรยแแหงราชอาณาจกรลาวลานชาง เมอพจารณาจากโครงสรางของตานานอรงคธาต ทาใหเหนไดวาตานานคอชดความรทมคณคาและมความหมายตอสงคม ในขณะเดยวกนตานานอรงคธาตยงมความหมายทเปนสญลกษณแของสงคม กลาวไดวาเรองราวในตานานอรงคธาตคอภาพสะทอนของสงคม ทงในสวนทเปนคานยม ความคด และความเชอของผคนในสงคม และทสาคญคอเปนสงทเกดจากรากเหงาของความเปนทองถน และความเปนพนบานพนเมองอยางแทจรง เรองราวและเหตการณแในตานานอรงคธาตไดแสดงใหเหนวา ลมแมนาโขงตอนลางเปนพนททมความสาคญทางสงคมและวฒนธรรมของรฐโบราณ รวมทงเปนพนททมการปะทะกนทางความเช อสองกลมใหญ คอ ความเชอเรองนาคและวญญาณนยม ทเปนความเชอดงเดม กบความเชอทางพทธศาสนาทเขามาภายหลง สถานทตาง ๆ ทพระพทธเจาเสดจไปประทบรอยพระพทธบาท สวนใหญเปนสถานททคนในทองถนเชอวาเปนสถานทศกดสทธ ทมอานาจเหนอธรรมชาตครอบครองอยแลว การประทบรอยพระพทธบาทและการรวมฐาปนาพระอรงคธาตของเจาเมองทงหลาย มความหมายถงการสรางพนทศกดสทธทบซอนพนทสาธารณะ ทมความสาคญทางสงคมและวฒนธรรม และทสาคญอกประการหนงคอ แตละรฐโบราณในพนทลมแมนาโขงตางกมการสรางเครอขายทางสงคมรวมกน ดวยการเปนเครอญาตกน สรางความเชอรวมกน หรอสรางสายสมพนธแอนดกบชนพนเมองดงเดม

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 33

เมอพจารณาถงความสมพนธแของของผคนและบานเมองจากตานานอรงคธาต พบวาสาระสาคญของตานานไดใหความสาคญกบพระธาตพนมในสถานะของการเปนพระมหาธาตเจดยแทประดษฐานพระอรงคธาต วา เปนพระมหาธาตเจดยแทเปนศนยแรวมจตใจของมหาชน และเปนศนยแกลางของบานเมองตาง ๆ ทอยในลมแมนาโขง อรงคนทานไดกลาวถงเสนทางเสดจของพระพทธเจามายงดนแดนในบรเวณสองฟากฝใงลมแมนาโขง โดยเสดจผานมายงแวนแควนตาง ๆ ทาใหสนนษฐานไดวา เสนทางดงกลาวมความหมายแสดงใหเหนถงเสนทางการเผยแพรพระพทธศาสนา โดยเรมจากบรเวณเมองเวยงจนทนแตลอดลงมาสเมองตาง ๆ ในลมนาโขงและบรเวณภาคอสานของไทย เชน เมองศรโคตรบรหรอเมองมรกขนคร เมองหนองหานหลวง เมองพานทภกเวยน เปนตน หรอกลาวไดอกนยหนงวา ตานานอรงคธาตคอหลกฐานสาคญททาใหเหนปฏบตการทางวฒนธรรมทเกยวกบความเชอ และความสมพนธแของผคน โดยเฉพาะในสวนทเนองในพทธศาสนาซงเปนความเชอใหม ทเจาเมองของรฐโบราณในแถบลมแมนาโขงรบมาประสมประสานเขากบความเชอดงเดมทเคยมอยมากอนและไดถอปฏบตสบตอกนมาจนกลายเปนรากฐานทางอารยธรรมของผคนในภมภาคอสาน และบรเวณใกลเคยงสบมาจนถงปใจจบน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 34

เอกสารอางองประจ าบท พระธรรมราชานวตร (แกว อทมมาลา). (2537). อรงคนทาน ต านานพระธาตพนม(พสดาร) พมพแครงท 10. กรงเทพฯ : นลนาราการพมพแ. พเศษ เจยจนทรแพงษแ. (2521). “บทน าเสนอ,” อรงคนทาน ต านานพระธาตพนม. กรงเทพฯ : เรอนแกว การพมพแ. พสฐ เจรญวงศแ.บรรณาธการ. (2531). โบราณคดสภาค. กรงเทพ ฯ : กองโบราณคด กรมศลปากร. มหาสลา วระวงสแ.(2535). ประวตศาสตรลาว แปลโดย สมหมาย เปรมจตตแ. เชยงใหม:สถาบนวจย สงคม มหาวทยาลยเชยงใหม. ศรศกร วลลโภดม.(2533).“อสานในตานานอรงคธาต,”ใน แองอารยธรรมอสาน . กรงเทพฯ : มตชน. สมชาต มณโชต. (2554).“พระธาตพนม : ศาสนสถานศกดสทธในมตดานสญญลกษณทางสงคมวฒนธรรม”. วทยานพนธแปรชญาดษฎบณฑต สาขาวชาไทศกษา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาสารคาม. สจตตแ วงษแเทศ.(2549). พลงลาวชาวอสานมาจากไหน. กรงเทพฯ : มตชน.

เอกสารทแนะน าใหอานเพมเตม กองโบราณคด. (2531). ต านานและนทานพนบานอสาน . กรงเทพฯ : กองโบราณคด. สาขาวชาประวตศาสตรแและโบราณคด คณะมนษยศาสตรแและสงคมศาสตรแ มหาวทยาลยขอนแกน. (2550). อสานศกษา : รวมบทความทางวชาการ. ขอนแกน : สาขาวชาประวตศาสตรแและโบราณคด

คณะมนษยศาสตรแและสงคมศาสตรแ มหาวทยาลยขอนแกน. เสงยม บงไสยแ. (2528). อสานสมยกอนประวตศาสตร. มหาสารคาม : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ

มหาสารคาม. ธดา สาระยา. (2538) . อาณาจกรเจนละประวตศาสตรอสานโบราณ. กรงเทพฯ : มตชน.

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 35

แบบฝกหดกอนเรยน 1. ขอใดไมใชลกษณะของชมชนอสานในสมยสงคมเกษตรกรรม

1. สภาพทางสงคมเรมมการแบงสรรงานในฐานะผผลตผลตผลตาง ๆ 2. มการตงถนฐานทอยอาศยเปนหลกแหลง 3. มการเพาะปลก ซงพชหลกททาการเพาะปลก คอขาว 4. มความเปนอยอยางงาย ๆ มพนฐานการดารงชพอยดวยการลาสตวแจบปลาและเกบสะสมอาหาร

โดยอาศยทรพยากรธรรมชาตทอยใกลตว 2. เอกลกษณแของศลปวฒนธรรมทวารวดทปรากฏในทองถนภาคอสานทเหนไดชดคอ 1. การสรางเสมาหน 2. การสรางศวลงคแ 3. การสรางวด 4. การสรางปอมปราการ 3. ตวอยางของพนทศกดสทธทชาวอสานใหความเคารพศรทธาคอ 1. พระธาตภเพก 2. พระธาตนารายณแเจงเวง 3. พระธาตพนม 4. พระบรมธาตไชยา 4. ขอใดคอสงทชใหเหนถงการเรมตนของยคสงคมเมองของดนแดนอสาน 1. การสรางเสมาหน 2. การกอสรางคนดนและคนาลอมรอบแหลงทอยอาศยของตน 3. การสรางปราสาท 4. การสรางบาราย 5. ขอใดกลาวไมถกตองเกยวกบยคสงคมเมองของดนแดนอสาน

1. ชมชนโบราณในสมยนมการทานาเกลอ รจกทาเครองมอเหลกสารด 2. สภาพทางสงคมของชมชนในสมยนเปนสงคมทมการแบงแยกชนชนกน 3. ชมชนโบราณในสมยนมการทาสงครามกบดนแดนรอบขางอยเสมอ 4. การกอตงเมองตาง ๆ ในอสานยคนเปนไปอยางรวดเรว

เฉลย ขอ 1 ( 4 ) ขอ 2 ( 1 ) ขอ 3 ( 3 ) ขอ 4 ( 2 ) ขอ 5 ( 3 )

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 36

แบบฝกหดทายบท 1.ชมชนอสานในสมยสงคมนายพรานและสงคมเกษตรกรรมมลกษณะเปนอยางไร

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

2. อทธพลของวฒนธรรมแบบทวารวดทเปนมรดกตกทอดอยในดนแดนอสานในปใจจบน มอะไรบาง …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

3. ในภาคอสานมอทธพลของศาสนาพทธนกายเถรวาททปรากฏใหเหนชดในลกษณะรปแบบใดบาง …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

กจกรรมทายบท 1.ใหนสตเลอกอานบทความในหนงสอเรอง “อารยธรรมอสาน” ของอาจารยแศรศกร วลลโภดม มา 2 บทความ แลวใหเขยนสรปสง 2. ใหนสตศกษาถงหลกฐานทางโบราณคด หรอรองรอยอารยธรรมอน ๆ เชน ตานาน นยาย นทาน เรองเลาทบอกเลาถงเรองราวของชมชนตนเอง แลวนาเสนอในรปแบบรายงาน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 37

2 พฒนาการของเมองในอสาน : กรณศกษาเมองในแองสกลนคร พ.ศ. 2371-2436 ……………………………………………………………………………………………………………………………….

แผนการสอนประจาบท ความคดรวบยอดประจาบท บทท 2 พฒนาการของเมองในอสาน : กรณศกษาเมองในแองสกลนคร พ.ศ. 2371-2436 หวเรองท 1 ปใจจยทสงผลตอการกอกาเนดของเมองในแองสกลนคร หวเรองท 2 พฒนาการของชมชนเมองตงแต พ.ศ. 2371-2436 เอกสารอางองประจาบท เอกสารทแนะนาใหอานเพมเตม แบบฝกหดกอนเรยน แบบฝกหดทายบท กจกรรมทายบท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 38

แผนการสอนประจ าบท บทท 2 พฒนาการของเมองในอสาน : กรณศกษาเมองในแองสกลนคร พ.ศ. 2371-2436 หวเรอง

1. ปใจจยทสงผลตอการกอกาเนดของเมองในแองสกลนคร 1.1 ลกษณะทางกายภาพและระบบนเวศนแ 1.2 แหลงทรพยากร 1.3 การพฒนาทางเทคโนโลย 1.4 การเปลยนแปลงทางการเมองการปกครอง 1.5 การเปลยนแปลงของประชากร 1.6 การเปลยนแปลงทางสงคม 1.7 ปใจจยทางเศรษฐกจ

2. พฒนาการของชมชนเมองตงแต พ.ศ.2371-2436 2.1 การอพยพและการตงถนฐาน 2.2 การรบรองสถานภาพความเปนเมอง 2.3 การเตบโตและขยายตวของเมอง

วตถประสงคแ เมอฟใงบรรยายและศกษาบทท 2 จบแลว ผเรยนสามารถ 1. เขาใจและอธบายเกยวกบพฒนาการของเมองในอสานได

กจกรรมการเรยนการสอน

1. ฟใงบรรยายจากผสอน 2. ศกษาจากเอกสารประกอบการสอน 3. อภปรายและแสดงความคดเหนในชนเรยน 4. ศกษาคนควาเพมเตมจากแหลงคนควาตาง ๆ 5. ทาแบบฝกหดกอนเรยนและแบบฝกหดทายบท

สอการสอน

6. เอกสารประกอบการสอน 7. หนงสออานประกอบ 8. บทความตางๆทเกยวของ

การประเมนผล

9. การมสวนรวมกจกรรมในหองเรยน 10. การทารายงานคนควาเพมเตม 11. การทาแบบฝกหดกอนเรยนและแบบฝกหดทายบท 12. กจกรรมทายบท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 39

ความคดรวบยอดประจ าบท 1. ปจจยทสงผลตอการกอก าเนดของเมองในแองสกลนคร

ปใจจยทสงผลตอการกอกาเนดของเมองในแองสกลนครประกอบไปดวยปใจจยหลายประการ ไมวาจะเปน ลกษณะทางกายภาพและระบบนเวศนแทมภมประเทศสวนใหญเปนทราบและทราบลมรมฝใงแมนาสลบกบเนนหรอ”มอ”ซงเปนลกคลนลอนตนขนาดใหญมแหลงนาขนาดใหญคอหนองหาร จงหวดสกลนคร และหนองหานนอยอาเภอกมภวาป จงหวดอดรธาน มแมนาสงครามและแมนาโขง เปนแมนาสาคญในการหลอเลยงผคน

การมทรพยากรธรรมชาตทหลากหลาย อาท แรธาตทองคาเหลก ดบก ทองแดง สงกะส อญมณ หน เกลอ และผลผลตจากปาทงสตวแและพช เชนเรว นารก กเปนสงทดงดดใหผคนเขามาอยอาศยและสรางบานเมองในแองสกลนครเชนกน นอกจากน ปใจจยสาคญอน ๆ กมผลสาคญททาใหเกดการสรางบานแปงเมองในแองสกลนคร ไมวาจะเปน การเปนเขตเศรษฐกจทสาคญอนเนองมาจากทาเลทตง และเสนทางคมนาคมทสามารถตดตอกบภายนอกไดทงทางแมนาโขงและสาขารวมถงทางบก เปนตน

2. พฒนาการของชมชนเมองในแองสกลนครตงแต พ.ศ.2371-2436 สามารถแบงพฒนาการของเมองตามลกษณะของการเปลยนแปลงจากภายในพนทไดเปน 3 ประการ

ดงน 2.1 การอพยพและการตงถนฐาน เมองในแองสกลนครระยะแรกภายหลงสงครามเจาอนวงศแ

(2370) หลายเมองตองลดพลเมองลงไปเพราะพายแพสงครามใหกบฝายสยาม หลายเมองตองกลายสภาพเปนเพยงหมบานมเพยงบางเมองเทานนทยงคงสามารถคงสถานภาพความเปนเมองไวตอมาได เชนเมองนครพนม สกลนคร มกดาหาร และหนองหาน ราชสานกสยามไดสถาปนาเมองหนองคายขนมาใหทาหนาทแทนเมองเวยงจนทนแซงเคยเปนเมองศนยแกลางของกลมเมองบรเวณน และแตงตงทาวเพยผจงรกภกดหรอมความดความชอบในการสงครามใหปกครองเมองตางๆทเคยอยในเขตอานาจของเมองเวยงจนทนแทงกลมเมองเกาทมมาตงแตสมยลานชาง และเมองหนองคายทตงขนใหมราชส านกสยามมนโยบายใหอพยพเคลอนยายผคนจากเมองทางฝงซายแมน าโขงเขามาเปนประชากรของเมองทางฝงขวาหรอในพนทแองสกลนครแทนดวยเหตผลทางยทธศาสตรไมใหราชส านกเวยงจนทนพนตวไดอก สงผลใหบรเวณแองสกลนครมประชากรเพมมากขน โดยเฉพาะบรเวณลมแมนาสงครามตงแตเขตลมนาสงครามตอนบนแถบบานเชยงจนถงเขตลมนาสงครามตอนลางบรเวณปากแมนาทสบกบแมนาโขงบรเวณรอบๆหนองหารและแถบเทอกเขาภพาน รวมทงเขตเมองเกาบรเวณรมฝใงแมนาโขงดวยซงเปนบรเวณทมชมชนเกดหนาแนน ชมชนเหลานตอมาไดยกสถานะขนเปนเมองและไดกลายเปนกลมเมองทอยรอบๆ เมองศนยแกลางซงเปนเมองใหญอยางเชนเมองนครพนม เมองสกลนคร เมองมกดาหารและเมองหนองหาน เปนตน 2.2 การรบรองสถานภาพความเปนเมอง

เมอชมชนตางๆ ทอพยพเขามาตงแตชวงหลงสงครามเจาอนวงศแ ไดตงหลกแหลงมนคงแลว ประกอบกบมคนเขามาอยดวยมากขนทาใหกลายเปน“หมบานขนาดใหญ” มอานาจตอรองและความสามารถจดการทรพยากรภายในของตนเองได ผนาหมบานนนๆมความตองการตดตอสมพนธแกบราชสานกสยามดวยตนเอง ทงนเพอผลประโยชนแของตนและพวกพองและความสมพนธแทางการเมองการปกครองระหวางเมองใหญกบชมชนเกดใหมตางๆ ไมชดเจนหรอเปนระบบทแนนอนเพราะขนอยกบความสมพนธแระหวางตวผนาหากเกดความขดแยงมกจะแกไขดวยการแยกตวหรอพาพรรคพวกครอบครวยายออกมา

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 40

ดงนนจงมการเสนอเรองไปใหทางราชสานกสยามรบรองโดยการใหยกหมบานของตนขนเปนเมองบรรดาผนาหมบานทเปนทาวเพยกจะไดรบการแตงตงใหเปนเจาเมอง ซงหากสงกดอยกบเมองใหญเดมโอกาสอยางนเปนไปไดยากเพราะชนชนปกครองชนสงนนจะเปนเจาเมองไดเฉพาะตาแหนงอปราช ราชวงศแ และราชบตร เทานนสวนบรรดาทาวเพยชนรองลงมามโอกาสนอยมากทจะไตเตาไปถงขนนนการยกบานขนเปนเมองในชวงนจงถอเปนโอกาสได การขอยกหมบานขนเปนเมองดงกลาวขางตน ทาใหแองสกลนครมสภาพเปนกลมเมองหลายกลมโดยมเมองเกาหรอเมองใหญเปนศนยแกลางและมเมองเกดใหมเปนเมองบรวาร ไดแก กลมเมองนครพนม กลมเมองสกลนคร กลมเมองมกดาหาร กลมเมองหนองหาน และเมองอนๆ ทไมมเมองบรวาร

2.3 การเตบโตและขยายตวของเมอง ความเปลยนแปลงทางการเมองและเศรษฐกจทเกดขนในศนยแกลางของรฐสยามหรอบรเวณลมแม

นาเจาพระยาสงผลกระทบตอเมองในแองสกลนคร โดยการขยายตวของเศรษฐกจแบบตลาดเสรภายหลงการทาสนธสญญาระหวางรฐบาลสยามกบองกฤษเมอ พ.ศ.2398 (สนธสญญาเบาวรง) และกบประเทศตะวนตกอนๆ ตามมาทาใหชมชนเมองในพนทแองสกลนครและลมแมนาโขงขยายตว เพราะความตองการผลผลตทมากขนของราชสานกเพอตอบสนองตลาดเปนสงกระตนใหการผลตขยายตวจงเพมผลผลตโดยการขยายพนทตามแหลงทรพยากรและมความตองการกาลงคนหรอแรงงานในการผลตมากขนดวย ทาใหมการขยายตวของประชากรในแองสกลนครจานวนมากสงผลใหชมชนเมองมผคนหนาแนนขนตามลาดบ

นอกจากนความตองการสนคาหรอสวยทเปลยนจากสงของตามธรรมชาตมาเปนผลผลตจากฝมอแรงงานและการเกษตรกรรมมากขน ทาใหมการพฒนาเทคโนโลยทางการผลตโดยเฉพาะการเกษตรกรรมและอตสาหกรรมในครวเรอนและการเปลยนแปลงระบบการควบคมกาลงคนและการจดเกบรายไดของรฐบาลสยามในรชกาลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เชนเมอ พ.ศ.2415 ราชสานกไดมสารตราถงหวเมองลาวฝายตะวนออกใหยกเลกธรรมเนยมการตงขาหลวงมาสกเลกตามหวเมองและอนญาตใหไพรเลอกอยหรอเลอกสงกดไดตามใจสมคร โดยใหหวเมองทาสามะโนครวสงลงไปใหราชสานกทราบ ทาใหผคนสามารถประกอบกจกรรมทางเศรษฐกจทงการผลตและการแลกเปลยนคาขายไดมากขนซงสงผลใหเมองเตบโตขนดวย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 41

พฒนาการของเมองในอสาน : กรณศกษาเมองในแองสกลนคร พ.ศ. 2371-24361 ในบทน เนอหาสาคญจะเปนการกลาวถงพฒนาการของบานเมองในภาคอสานโดยจะใชเมองในแองสกลนคร ซงหมายถง พนททางตอนบนของทราบสงโคราชหรอดนแดนภาคอสานของประเทศไทยมอาณาบรเวณตงแตเขตเทอกเขาภพานซงกนแองสกลนครกบแองโคราชไปจนถงรมฝใงแมนาโขงมลมนาทสาคญไดแกลมแมนาสงครามลมแมนาโขงและหนองหารทงทสกลนครและกมภวาปเปนกรณศกษา ดงรายละเอยดตอไปน 1. ปจจยทสงผลตอการกอก าเนดของเมองในแองสกลนคร

1.1 ลกษณะทางกายภาพและระบบนเวศน แองสกลนคร เปนพนททางตอนบนของทราบสงโคราชหรอภาคอสาน ทราบสงโคราชสามารถแบง

ออกไดเปน 2 พนทคอ “แองสกลนคร” ทางตอนบนและ “แองโคราช” ทางตอนลางเพราะมเทอกเขาภพานคนกลางจงทาใหเกดเปนแองขนาดใหญทงสองสวนดงกลาว (ประสทธ คณรตนแ 2530 : 49, 147) ลกษณะเชนนทาใหสามารถแยกศกษาพฒนาการของชมชนในแตละพนทไดตามลกษณะภมนเวศนแของแตละแอง

ลกษณะทางกายภาพของแองสกลนครเปนทราบแองกะทะหงาย (Syncline) ภมประเทศสวนใหญเปนทราบและทราบลมรมฝใงแมนาสลบกบเนนหรอ”มอ”ซงเปนลกคลนลอนตนขนาดใหญมแหลงนาขนาดใหญคอหนองหาร จงหวดสกลนคร และหนองหานนอยอาเภอกมภวาป จงหวดอดรธาน มแมนาสงครามและแมนาโขง (อภศกด โสมอนทรแ2525 : 5)เปนแมนาสาคญ แองสกลนครเปนสวนหนงของลมนาโขงตอนกลางแถบเวยงจนทนแเพราะมแมนาโขงไหลผานทางดานเหนอตอเนองไปทางตะวนออกเฉยงใต พนทสวนใหญมลกษณะลาดเอยงลงสแมนาโขงลานาสายตางๆ ในบรเวณนเปนสาขาของแมนาโขงสวนดานตะวนตกและทางใตเปนเขตเทอกเขาและพนทสงหรอมสภาพเปนเขตปาเขา (สภาพ บญไชย 2544) สภาพภมประเทศของแองสกลนครแบงตามเขตตางๆไดดงน

1 ปรบปรงเนอหาบางสวนจาก ภรภม ชมพนช .“พฒนาการของเมองในแองสกลนคร ระหวาง พ .ศ.

2371-2436 วทยานพนธแปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรแเอเชยตะวนออกเฉยงใต บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2549.

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 42

ภาพท 11 แผนทแสดงพนทแองสกลนครและแองโคราช ทมา :http://thaigeo.blogspot.com

แหลงนาสาคญในแองสกลนครไดแกหนองหาร (สกลนคร) และหนองหานกมภวาป (อดรธาน) ทงสอง

แหงนจดวาเปนทะเลสาบนาจดทมขนาดกวางใหญลาดบตนๆของประเทศไทยโดยมพนทมากถง 170 ตารางกโลเมตร โดยเฉพาะหนองหารสกลนครเปนแหลงนาจดธรรมชาตขนาดใหญทสดของภาคอสาน มนาขงตลอดปเชอวาเกดจากการกดเซาะการพงทลายของเกลอในชนใตดนเปนบรเวณกวางกลายเปนแองนาขนาดใหญและเปนแหลงผลตพนธแสตวแนาทสาคญทสดของพนทแองสกลนคร 2มแหลงตนนาทไหลมาจากเทอกเขาภพานประมาณ 14 สาย โดยมลานาพงเปนแมนาสายหลกทไหลลงสหนองหารทบานดอนยาง ตาบลเหลาปอแดง เขตอาเภอเมองสกลนคร สวนนาในหนองหารสกลนครกจะระบายลงสแมนาโขงโดยลานากาทตาบลนากาอาเภอธาตพนม จงหวดนครพนม สวนหนองหารกมภวาป ตงอยในเขตอาเภอกมภวาปจงหวดอดรธาน เปนแองนาธรรมชาตขนาดใหญเชนกนมลกษณะเปนแองกนกะทะรองรบนาทไหลลงมาจากเทอกเขาภพานตามลา

2บรเวณหนองหารสกลนครมเกาะใหญนอยราว 33 เกาะภาษาทองถนเรยกวา ”ดอน” หนงใน จานวนนนมดอนทสาคญและใหญทสดคอ ดอนสวรรคแมพนทราว 2 ตารางกโลเมตรดอนสวรรคแอยหางจากฝใงราว 5 กโลเมตรพนทโดยทวไปบนดอนสวรรคแเปนทราบบางบรเวณเปนปาพรหรอ ”ทาม” (Peat swampforest) และปาไผบรเวณตรงกลางดอนเปนเนนสง สภาพโดยรวมแลวเปนปาดบชน (Evergreen forest) ดงนน จงมความหลากหลายทางนเวศวทยาและเนองจากผคนแถบนนเชอวาดอนสวรรคแเปนสถานทศกดสทธ เปนผนแผนดนทหลงเหลอมาจากคราวทเมองหนองหานหลวงถลมตามตานานอรงคธาตและนทานผาแดง-นางไอ สภาพชวตและระบบนเวศบนดอนสวรรคแมมาอยางไรในอดตกยงคงสามารถรกษาไวไดอยางคอนขางสมบรณแ จงนาจะเปนสถานทหรอแหลงศกษาคนควาทางดานชวตและนเวศวทยาไดอยางดอกทหนง

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 43

หวยสายตางๆ ลาหวยสาคญ ไดแก หวยไพจาน นาในหนองหานกมภวาป จะระบายลงสลานาปาวทางทศใตแลวไหลลงสลานาชตอไป

ภาพท 12 ภาพถายทางอากาศบรเวณหนองหารหลวง อาเภอเมอง จงหวดสกลนคร โดยมพระธาต นารายณแ เจงเวง พระธาตเชงชม และพระธาตดม ตงอยทางฝใงตะวนตกของหนองหารหลวง

พนทลมแมนาสงครามเปนเขตทราบลมแมนาทกวางใหญภายในบรเวณแองสกลนคร แมนาสงครามม

ความยาวถง 420 กโลเมตรและกวางประมาณ 30 เมตรมพนทลมนาประมาณ 20,411 ตารางกโลเมตร ระบายนาลงสแมนาโขงทตาบลไชยบร อาเภอทาอเทน จงหวดนครพนม แมนาสงครามไดรบนาจากหวยนาอนและลาธารสายตางๆ ทไหลมาจากเทอกเขาภพานและทราบมาบรรจบกบลานาสงครามทปากอน ตอจากนนกจะไหลเปนแมนาสงครามสายหลกโดยไหลผานพนทราบลมหลายแหงซงมสภาพปาไมหลากชนดใน 4 จงหวดคอจงหวดอดรธาน จงหวดสกลนคร จงหวดหนองคาย และจงหวดนครพนม (อภศกด โสมอนทรแ 2525 : 11)แมนาสงครามจดไดวาเปนแมนาไหลเฉอยเนองจากมทางนาทคดเคยวผานระหวางเนนเขาทมลกษณะตาและแบนราบซงมความสงไมเกน 200 เมตร (ประเทอง จนตสกล 2528 : 130-131) ลาหวยและแมนาสาขาในลมนาสงครามสวนมากจะมความกวางและความลกไมมากนก ในฤดนาหลากไดรบนาปรมาณมากและไมสามารถถายเทปรมาณนาใหไหลลงสแมนาโขงไดทนทวงทและบรเวณปากแมนาสงครามทไหลลงแมนาโขงนนเปนทราบลมจงทาใหกระแสนาเออลนตลงทวมบรเวณสองฟากฝใงแมนาในเขตอาเภอศรสงคราม และบานไชยบรอยเสมอ3

3ในเขตทราบลมแมนาสงครามยงมทราบบงหรอทาม (Flood plain) กระจดกระจายอยทวไปดวยทามกคอทราบนาทวมถงเปนพนทลมตาตดตอเนองกบลานาอาจจะเรยกรวมพนทบรเวณนนวาทามและจดตาสดของทามกคอบงบางแหงอาจมกดรวมอยดวยบงนนจะตดกบรองนาสวนทามอาจไกลรองนาออกไปมากกวา 10 กโลเมตรกไดนาจะไหลเขาบงในฤดนาหลากและในฤดแลงนากจะขงเปนหนองนาเปนบงเปนแอง

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 44

พนททแมนาสงครามไหลผานจะไดรบประโยชนแแตกตางกนตามลกษณะภมประเทศปรมาณนาฝนและคณภาพของดน เชน บรเวณอาเภอศรสงคราม และบานไชยบร อาเภอทาอเทน พนทสองฝใงนาตงแตอาเภออากาศอานวยลงไปทางอาเภอนาหวา อาเภอศรสงครามและอาเภอทาอเทน จะถกนาทวมเปนประจาเพราะปรมาณฝนทตกชกกระแสนาจะทวมเปนบรเวณกวางขวางนบแสนไรจนไมอาจใชเปนททานาได ผคนจงทาการประมงจบปลาไวบรโภคเปนอาหารทาเปนปลาแหง และมการถนอมเกบไวบรโภคนานๆในรปของ “ปลาแดก” เมอถงฤดจบปลาจะมผคนจากหมบานอนทไกลเขตลมนาออกไปเขามาตงหลกแหลงอยชวคราวเพอหาปลาและจะอพยพกลบเมอหมดฤดจบปลาแลว

แองสกลนครอยในเขตทราบลมแมนาโขง เนองจากลานาสาขาลาหวยและแหลงนาตางๆในบรเวณนจะไหลลงสแมนาโขงทงหมด สภาพภมประเทศโดยรวมลาดเอยงลงสทราบลมรมฝใงแมนาโขง ดงนนแมนาโขงจงเปนแมนาสายหลกของแองสกลนคร (ประเทอง จนตสกล 2528 :14-18) แมนาโขงไหลมาถงแองสกลนครบรเวณตอนเหนอของอาเภอเชยงคาน จงหวดเลย ไหลลงมาทางใตจากเขตเมองหลวงพระบางและไหลมาสบกบลานาเหองทภโคกงว อาเภอเชยงคาน จงหวดเลย ลานาเหองนไหลมาแตเขตอาเภอดานซาย และเปนลาหวยทกนเขตแดนไทย-ลาวระหวางอาเภอทาล อาเภอดานซาย จงหวดเลยกบแขวงไชยบรของลาวแมนาโขงตอนนจะเปดออกกวางกวาชวงทผานมามากเนองจากไดรบนาจากลาหวยใหญๆจากบรเวณทผานมาทางตอนบนชมชนทตงอยแถบนมการตดตอคาขายไปมาหาสกนทางนาเปนประจา ถงแมในแมนาโขงจะมเกาะแกงอยบางกตามแตไมไดเปนอปสรรคมากนก

ชวงของแมนาโขงตงแตเชยงคานถงหนองคายมแกงอยหลายแหง เชน แกงคดค แกงจนทนแ แกงพรานเปนตน โดยเฉพาะแกงจนทนแ4เปนแกงทมอนตรายมากกวาแกงอนๆ มรองนาแคบและลกยาวมโขดหนมากทงทโผลพนนาและทจมนาอย สวนมากเปนหนอคนเรอกลไฟจะผานแกงนดวยความยากลาบากมการจางชาวบานเพอชวยลากเรอโดยใชเชอกผกหวเรอแลวฉดเรอฝใงละ 10 คนและเรอตองเรงฝจกรชวยเตมทปรมาณนาทระบายลงสแมนาโขงชวงนมาจากฝใงซายมากกวาฝใงขวากลาวคอมาจากทราบสงแถบทงเชยงขวางและทงเชยงคาสวนในฤดแลงปรมาณนาในแมนาโขงจะลดลงทาใหเหนโขดหนและแกงตางๆระดบนาไมเตมรองนาบางแหงเกดสนดอนกลางลานาสภาพเชนนงายตอการขามแมนาโขงดวยเทา

แนวเทอกเขาและเขตพนทสงในแองสกลนครสวนใหญจะอยทางทศตะวนตกและทางตอนใตเปนกาแพงตามธรรมชาตทโอบลอมพนทนออกจากสวนอนๆ ของทราบสงโคราชแนวเทอกเขาดงกลาวทอดตวยาวตามทศตะวนตกเฉยงเหนอและทศตะวนออกเฉยงใต โดยครอบคลมตงแตพนทของจงหวดเลยเกอบทงหมดจงหวดหนองบวลาภ ตอนใตของจงหวดอดรธาน สกลนคร นครพนม และพนทสวนใหญของจงหวดมกดาหารนอกจากนยงมพนทสงและภเขาอกแตเปนภเตยๆและไมตอเนองไดแก ภทอก ภงว ภลงกา ในเขตจงหวด

นาอยทวไปดงนนพชทขนในบรเวณบงจงเปนชนดททนตอการแชนาทขงเปนเวลานานๆอาท ตนเบน ตนฝายนาและตนอนทนลนา เปนตน บรเวณปาทามนนใชเปนพนททานาไมไดในฤดฝนแตในฤดแลงสามารถทานาแซง(นาปรง) ไดนอกจากนยงมพนทบรเวณรอบๆบงหรอปาทามนอกแตไมลมตาเทาและมความกวางมากกวาเรยกวาทราบทามซงบางปสามารถทานาบรเวณทราบทามนไดโดยใชพนธแขาวลอยทยดยาวตามระดบนาขน 2-3 เมตรไดเรยกวานาทามหรอนากะทาม

4บรเวณแกงจนทนแเปนแหลงหาปลาทสาคญแหงหนงของผคนแถบเชยงคานระหวางเดอนพฤษภาคมถงเดอนมถนายนเปนชวงทปลาในแมนาโขงจะวายทวนนาขนไปวางไขบรเวณตอนตนนาปลาจะตองวายผานแกงขนไปโดยทบรเวณแกงจนทนแนนจะแคบและกระแสนาจะไหลเชยวเปนระยะยาวปลาจะตองวายทวนนาพรอมทงกระโดดไปดวยจงจะสามารถผานไปไดระหวางทปลากระโดดชาวบานจะใชสวงโฉบเอาในอากาศ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 45

หนองคายและเขตเนนสงบรเวณรอยตอระหวางจงหวดอดรธาน จงหวดสกลนครและจงหวดหนองคายเปนทราบสงตอนกลางของแองสกลนครซงเปนทเหมาะแกการตงถนฐานไดแกบรเวณบานเชยง

บรเวณทสงดานตะวนตกของแองสกลนครเปนเขตภมประเทศทเรยกวา “ทะเลภเขา”ไดแกพนทสวนใหญของจงหวดเลยตอเนองไปยงจงหวดหนองบวลาภและจงหวดอดรธานแลวทอดตวรบกบแนวเทอกเขาภพานทพาดผานมาจากทศตะวนออกเฉยงใตมแองทลมระหวางสนเขาและมแมนาไหลกดเซาะตามหบเขาเหลานนในแนวจากใตไหลขนเหนอเปนแมนาสายสนๆทราบลมนามนอยไดแกลานาเลยนาหมนนาทงนาสวยนาโสมและนาซมเปนตน มภเขาสาคญ ไดแก ภหลวง ภเรอ ภกระดง ภหนกอง-ผานกเคาและภเทวดา-ภผามานเปนตน ภเขาสวนใหญเปนภยอดตดหรอยอดปานมความสงระหวาง 300-600 เมตรกวางประมาณ 1-20 กโลเมตรทอดตวตอเนองไปยงฝใงซายตอกบสนเขาเขอนนางม (ประสทธ คณรตนแ 2530 :163,166) แนวทวเขาภพานทางตอนใตเปนสนเขาทตอเนองกนอย 2 แนวคอภพานนอยและภพานใหญ โดยภพานนอยนบจากเขตอาเภอพรรณานคม อาเภอพงโคน อาเภอเมอง อาเภอเตางอย อาเภอโคกศรสพรรณจงหวดสกลนครจนถงเขตอาเภอนาแก จงหวดนครพนม สวนภพานใหญนนนบแตเขตอาเภอไชยวาน อาเภอศรธาต อาเภอวงสามหมอ จงหวดอดรธาน อาเภอสองดา วอาเภอกดบาก จงหวดสกลนคร อาเภอคามวง อาเภอเขาวง จงหวดกาฬสนธแ จนถงอาเภอกดชม จงหวดยโสธร และอาเภอเมองมกดาหาร ถดจากนแลวแนวสนเขาจะไมตอเนองกนมลกษณะเปนภเนนเขาเนนลาดสงเนนโผลและลานหนบนเนนสง

นอกจากนบรเวณตอนกลางของแองสกลนครแถบจงหวดอดรธานหนองคายและสกลนครมภมประเทศเปนทราบสงและเนนสงเรยก “ทราบสงแถบบานเชยง” เปนบรเวณทมความเหมาะสมในการตงถนฐานไดดลกษณะพนทเนนแถบบานเชยงยงตอเนองไปถงบรเวณเขตอาเภอสวางแดนดน อาเภอพงโคน จงหวดสกลนคร และขนไปจนถงอาเภอโพนพสย และอาเภอบงกาฬ จงหวดหนองคายคอนไปทางเหนอเปนแองทสงราว 192-206 เมตรจากระดบนาทะเลพนทมลกษณะแบบลานตะพกลมนาขนสง (High terrace) และตอเนองกบเขตภทอกภลงกาดวยซงเปนเขตทสงระหวางแมนาสงครามขนจนจรดแมนาโขงมแนวคดโคงประทมควาปากคาด-บงกาฬ และมทวเขาเตยๆทเปนสวนหนงของทวเขาสายง (ภง) ซงตอทอดมาจากภกระดานในเขตลาวฝใงซายไดแกภสงหแ ภทอกนอย ภทอกใหญ ภงวและภลงกา ดงไดกลาวแลวพนทสวนใหญอยสงกวา170 เมตรจากระดบนาทะเลบรเวณนยงมบงโขงหลงซงเปนแองนาขนาดใหญอกดวย

1.2 แหลงทรพยากร

สภาพภมประเทศของแองสกลนครมแหลงทรพยากรธรรมชาตสาคญหลายชนดไดแก แรธาตทองคาเหลก ดบก ทองแดง สงกะส อญมณ หน เกลอ และผลผลตจากปาทงสตวแและพช เชนเรว นารก (นาเกยง) นอระมาด ครงและกายาน เปนตน เชอวาชมชนบานเมองบรเวณนมการพฒนาทางการผลตและการควบคมคนหรอกาลงแรงงานอยางเพยงพอเพอใหสามารถใชประโยชนแจากทรพยากรธรรมชาตเหลานนไดอยางเตมทและคงมการตดตอแลกเปลยนระหวางภมภาคกบชมชนทอนดวยโดยเฉพาะอยางยงระหวางชมชนสองฝใงแมนาโขงดวยกนเองคงมการตดตอแลกเปลยนไปมาหาสกนอยตลอดเวลาทาใหชมชนบรเวณแองสกลนคร-เวยงจนทนแเตบโตขนตามลาดบ (จารวรรณ ธรรมวตร 2541 : 83-84)

ผลผลตจากแหลงธรรมชาตทงผลตภณฑแจากพชสตวแและของปาอนๆสามารถหาไดตามภมประเทศตางๆไมวาจะเปนเขตลมตาหนองหารทราบลมแมนาเขตเทอกเขาและพนทสงโดยเฉพาะบรเวณเทอกเขาภพานซงเปนแหลงปาเรวเปนผลผลตทสาคญทเมองแถบแองสกลนครตองสงเปนสวยแกราชสานกสยามนอกจากนแถบภพานยงเปนแหลงครงและกายานทสาคญอก ปใจจบนยงพอสบหารองรอยของผลผลตทสาคญนไดแมวาจะหลงเหลอนอยแลวกตามแตตามเขตทลมตาหนองหารและทราบลมแมนาสงครามนนยงคงเปนแหลงสตวแนา

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 46

ทสาคญอยและคงความสาคญกระทงปใจจบนโดยเปนแหลงผลต “ปลาแดก” ของแองสกลนคร(สพฒนแ ไพใหล 2541)

สวนแรโลหะอนๆอาท ตะกว สงกะส และการหลอมโลหะสารด พบทบรเวณหวยโมงเวยงนกยงทาบอในเขตจงหวดหนองคาย ซงเปนศนยแกลางของการผลตโลหะบรเวณนและเชอวาแหลงโลหะทจงหวดเลยกปอนวตถดบใหแกบรเวณทาบอนดวย และบรเวณหวยโมงทาบอกเปนแหลงผลตเกลอทใหญทสดดวย นบวาแองสกลนครเปนศนยแกลางของการผลตและแลกเปลยนสนคาทสาคญของภมภาค แมวาจะไมใชเมองทารมทะเลกตามแตกมทาเรอทมปรมาณสนคาและการแลกเปลยนทคกคกและมากพอทชมชนทงใกลเคยงและไกลออกไปจะตดตอสมพนธแดวย สงทมชอของชมชนแถบลมนาโขงตอนนไดแก สารดและเหลก เชอวามการสงสารดไปยงชมชนอนดงเชนดนแดนของชาวจวง (ทางตอนใตของจน) ซงไมมแหลงทองแดง ดบก และตะกว แตมการใชกลองมโหระทกสารดหรอฆองกบกลองกบ สนนษฐานวานาจะนาวตถดบไปจากแองสกลนครดวย

บรเวณรมฝใงแมนาโขงแถบแองสกลนครยงมแรโลหะทสาคญคอ “ทองคา” ดงปรากฏในตานานอรงคธาตวาดนแดนแถบแองสกลนคร-เวยงจนทนแนเปน “สวรรณภมแตกอน” โดยมผปกครองคอทาวคาบาง มอาณาบรเวณครอบคลมตงแตลมนาโขงแถบหนองคนแทเสอนา(เวยงจนทนแ) จงหวดเลย บรเวณอาเภอเชยงคานอาเภอปากซม อาเภอสงคม เรอยลงมาจนถงอาเภอศรเชยงใหม (คณะกรรมฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหต 2543 : 22-23) ชมชนบรเวณ “สวรรณภมแตกอน” นนาจะเปนเมองสมยทวาราวดตอนปลายแลวความอดมดวยแรทองคาและโลหะตางๆเหนไดจากการใชแรโลหะทองคา และสารดหลอพระพทธรปในสมยลานชาง เชน พระองคแตอ พระสก พระเสรม และพระใส ซงหลอขนในสมยพระเจาไชยเชษฐาธราช (ธวชชย สาครนทรแ 2540 : 120-121)

ทองคานนพบวามสายแรทองคาตามลานาโขง มกจกรรมการรอนหาแรทองคาตามลานาโขงของผคนแถบน แตทองคาทไดจะมสแดงกวาทอนๆเนองจากมแรทองแดงปนอย การรอนหาทองคาของชาวบานทกวนนยงคงมอยโดยทาเปนอาชพเสรมพเศษเรยกการ ”เลนคา” บรเวณตาบลหาดคา อาเภอเมอง จงหวดหนองคายการรอนทองของชาวบานแถบนนาจะมมาตงแตสมยโบราณแลว ผคนแถบเชยงคานจะรอนทรายจากลานาโขงดวย “เลยง” เปนภาชนะทรงกรวยคลายหมวกแกว (เวยดนาม) แตภาษาถนหนองคายเรยกวาบงหรอบางเพอหาทองคาซงวธการรอนทองคาคอตกทรายขนมาแลวรอนไปรอนมา โดยเลยงใหเศษดนเศษหญาพรอมทงทรายบางสวนลวงหลดไปกบนาเสรจแลวเอาทเหลอมาลางกบปรอทซงจะทาใหทองคาทเปนแรหนกกวาอยางอนตกคางทกนเลยง หลงจากนนเอาทองคาทไดไปหลอมในถวยแลวจะไดทองคากอนกลมขนาดเทาเมลดถวเขยว

สวนผลผลตทองคาทไดนอกจากจะนาไปหลอมเปนพระพทธรปดงไดกลาวแลว ยงใชในการประดบยอดพระเจดยแบรจาคสรางวดวาอาราม ใชแลกเปลยนสนคากบดนแดนอนตลอดจนใชเปนบรรณาการหรอสวยอาณาจกรลานชางจะตองสงตนไมเงนตนไมทองเปนบรรณาการแกสยามตงแตสมยกรงธนบรจนถงรชกาลท 3 แหงกรงรตนโกสนทรแ และเมอถกสยามควบคมมากขนในเวลาตอมาภายหลง พ.ศ.2367 และหลงสงครามเจาอนวงศแฯหวเมองลาวแถบนกตองเสยสวยเปนทองคาและสงของมคาอนๆแกราชสานกสยามมาก และเครงครดขนเมองแถบแองสกลนครหลายเมองกตองสงสวยเปนทองคา

การผลตเกลอเปนอกปใจจยหนงทดงดดใหผคนเคลอนยายเขามาแลวกระจายตวในพนทแองสกลนครและทาใหเกดการเปลยนแปลงขนาดของชมชน (การผลตเกลอในทนเปนการตมเกลอจากดนเคมเรยกวาขทาหรอดนเอยด และนาเคมเกลอทไดเปนเกลอสนเธาวแเปนเกลอทไมมไอโอดนเหมอนเกลอสมทร) เปนสงทตอเนองมาจากการผลตเครองมอเครองใชในยคเหลก จากการสารวจของนกโบราณคดในชวง พ.ศ.2538-2539พบวาพนทระหวางเขตลานายามทไหลลงลานาสงครามกบลานาอนในเขตอาเภอนาหวา จงหวดนครพนมและอาเภออากาศอานวย จงหวดสกลนครมเนนดนทเปน “โพนเกลอ” ซงเกดจากการทบถมของภาชนะดนเผาทใช

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 47

ในการบรรจและตมเกลอกองสมรวมกนเปนเนนขนาดใหญพบมากถง 9แหงไดแก วดโนนสวรรคแบานแมนใหญตาบลอากาศ อาเภออากาศอานวย จงหวดสกลนคร สานกสงฆแโพนชางแสงสนตธรรมซงอยหางจากวดโนนสวรรคแไปทางทศตะวนออกเฉยงเหนอราว 1-2 กโลเมตร โนนสมโฮง, โพนแต, และโพนกอกบานทาเรอ ตาบลทาเรอ อาเภอนาหวา จงหวดนครพนม โพนตน, และโพนจลณบานบะหวาตาบลทาเรอ อาเภอนาหวา จงหวดนครพนม วดโพธเครอ, และสานกสงฆแรางโนนหวแขสนตธรรม บานเสยว ตาบลบานเสยว อาเภอนาหวาจงหวดนครพนม

สภาพพนทเหลานเปนบรเวณทดนเคมจด บางแหงมนาเกลอใตดนพขนมาแมในปใจจบนชาวบานกยงไดตกนาเกลอนไปตมผลตเกลอขายเปนรายไดในฤดแลงกนอย บรเวณทพบเนนดนดงกลาวคงจะเปนชมชนโบราณตงแตยคกอนประวตศาสตรแจากการทพบหลกฐานภาชนะทใชในการบรรจเกลอชใหเหนถงกรรมวธในการผลตเกลอเชนเดยวกนกบหลกฐานทพบในแองโคราชทเชอวามการผลตเกลอออกไปสชมชนเขมรโบราณ (เจนละบก) และดาเนนเรอยมาจนถงสมยทวาราวดและเมองพระนคร (ธดา สารยา 2531 : 120-124)

ลกษณะภมประเทศสภาพแวดลอมและแหลงทรพยากรของแองสกลนครขางตนเปนปใจจยรองรบการอพยพเคลอนยายและการตงถนฐานของผคนการเพมจานวนประชากรจากการกวาดตอนและอพยพผคนมาจากบรเวณฝใงซายแมนาโขงทาใหมการตงถนฐานและเตรยมพนทเพาะปลกหรอทาปาใหเปนนาซงถอเปนมลเหตทสาคญของการเกดเปนชมชนและเมองตอมา

1.3 การพฒนาทางเทคโนโลย

การพฒนาทางเทคโนโลยของชมชนเมองในแองสกลนครมมาจากอดตตงแตสมยกอนประวตศาสตรแเปนลาดบ จนถงสมยลานชางมการสงสมและพฒนาตามการเจรญเตบโตของชมชนเมองในสมยตางๆตงแตยค เรมแรกทมการตงถนฐานในแองสกลนครพบวามรองรอยของเมลดขาว มการปลกขาวทงขาวไร(ปลกทดอน)และขาวนาทวม และเรมนาพชปาตางๆมาปลกดวยมการนาสตวแมาเลยงเพอใชงานและเปนอาหารมการผลตเครองมอเครองใชจากวสดและแรธาตตางๆ ทงหนสารดและเหลกมการผลตเครองปในดนเผาและเครองจกรสานหรอถกทอ (ธดา สารยา 2531: 120-124) โดยเฉพาะเครองปในดนเผา ไดมการพฒนามาอยางตอเนองจนถงสมยลานชางบรเวณลมนาสงครามพบแหลงเตาเผาจานวนมากทสะทอนใหเหนถงการผลตทคกคกและการตดตอแลกเปลยนกบภายนอก ซงมพนฐานทางเทคโนโลยมาตงแตสมยวฒนธรรมบานเชยงแลว พบหลกฐานจากโบราณวตถจานวนมากทบงชวาแหลงเตาเผาลมแมนาสงครามมความเกยวของกบลานนาทแหลงเตาเผาสนกาแพงและสมพนธแกบแองโคราชทกลมเตาเผาบานกรวด เปนตน

การพฒนาเทคโนโลยดานการผลตสวนใหญแลวเปนการขยายพนทเกษตรกรรม และการพฒนาเครองมอเครองใชตางๆ เพอสามารถใชประโยชนแจากทรพยากรธรรมชาตรอบตวไดอยางมประสทธภาพตงแตเครองมอจากหนไมสารดและเหลก พบหลกฐานทเกยวของจานวนมากในแหลงชมชนโบราณคดของแองสกลนครทงทบานเชยงและพนทรอบๆตามลมนาสงครามและหนองหารอาท ผาลไถ หอก มด แวดนเผา (สวนประกอบของเครองทอผา) เปนตน เมอชมชนขยายตวตองมเทคนคในการเพมผลผลตใหสามารถเลยงสมาชกในชนชนไดอยางเพยงพอ นอกจากการขยายพนทเพาะปลกแลวกมการจดการเรองเทคนคการปลกเพอเพมผลผลตการจดการนาหรอชลประทานใชประโยชนแจากแมนาสงครามและแมนาโขงรวมทงสาขาซงตามสภาพภมประเทศของแองสกลนครแลวไมคอยประสบปใญหาเรองขาดแคลนนาหรอตองมระบบจดการเรองนามากนกไมคอยพบเหนระบบชลประทานหรอบารายขนาดใหญในแองสกลนครหรอขดลอกคคลองทตองอาศยแรงงานคนจานวนมากเหมอนทพบไดตามแหลงโบราณคดของแองโคราช แตพบเหนการปรบใชแหลงนาตามธรรมชาตประกอบเปนภมสณฐานของเมองเชนทเมองหนองหารหลวงสกลนคร

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 48

แองสกลนครบรเวณลมนาสงครามตอนลางทราบลมรมฝใงแมนาโขงและเขตลมตาหนองหาร เปนเขตนามากมปาบงปาทามและเปนแหลงประมงไดดนอกเหนอจากการเพาะปลก ดงนนจงมการพฒนาดานการประมงอยางตอเนองและสามารถจบปลาไดปรมาณมากในแตละปบรเวณลมนาสงครามยงเปนแหลงผลตเกลอ(สนเธาวแ) ทสาคญพบบอเกลอจานวนมากและยงสามารถทาการผลตไดแมในปใจจบน (วลยลกษณแ ทรงศร 2539) การผลตเกลอไดและการจบปลาไดจานวนมากทาใหสามารถพฒนาเทคโนโลยการผลตการถนอมอาหารเปน “ปลาแดก” โดยบรรจไวในหมอหรอไหซงเปนเครองปในดนเผาทสามารถผลตไดในทองถนดงท ศรศกร วลลโภดมกลาวถงรายละเอยดดงกลาวไวในหนงสอ ชอ”วฒนธรรมปลาแดก”(ศรศกร วลลโภดม 2541)

ตามแหลงนาของแองสกลนครนอกจากจะเอออานวยตอการเกษตรกรรมและการประมงแลว ยงมสายแรทองคาอยดวย โดยเฉพาะตามลานาโขงแถบหนองคายการรอนทรายหาทองคามมาตงแตสมยอดตและจนถงในปใจจบนเรยกวาการเลนคาดงไดกลาวมาแลวเทคโนโลยการถลงหรอนาทรพยากรแรตางๆมาใชประโยชนแไดรบการพฒนามาตงสมยกอนประวตศาสตรแจากสมยเครองมอเครองใชสารด และเหลกสมยทวาราวด และเจนละทตอเนองจากสมยกอนประวตศาสตรแ พบรองรอยของเมองทขยายตวมคนาคนดนเชอวาประชากรหนาแนนขนและมการพฒนาอตสาหกรรมสารดและเหลกตอเนองมาดวย เมองในสมยขอมมการสรางศาสนสถานศลาแลงหลายแหงซงตองอาศยเครองมอในการกอสรางเทคโนโลยคงมการพฒนาเพมขนและนาจะมการตดตอสมพนธแกบศนยแกลางของวฒนธรรมขอมจากเมองพระนครดวย และเมองในสมยลานชางกคงไดรบการถายทอดสบตอมาอก

เมองในแองสกลนครสมยอาณาจกรลานชาง นอกจากจะเปนแหลงผลตทางการเกษตรแลวยงเปนแหลงผลตแรธาตตางๆ ดวยดงทปรากฏในตานานอรงคธาตวาเปนเขตสวรรณภมแตกอนแรธาตตางๆ รวมทงทองคา นอกจากทาเครองมอเครองใชและสงมคาใชในการแลกเปลยนแลว ยงพบเหนไดจากการกอสรางศาสนสถานพระธาตเจดยแพระพทธรปตางๆ ในชวงเวลาทอาณาจกรลานชางรงเรองบนทกรวมสมยตางๆไดกลาวถงความมงคงงดงามของศาสนสถานตางๆ อยเสมอทงทนครหลวงเวยงจนทนแและทพระธาตพนม สวนพระพทธรปทงทเปนทองคาและแรโลหะตางๆ แสดงถงการพฒนาทางเทคโนโลยการถลงและหลอโลหะของชมชนบรเวณนอาท พระเจาองคแตอ พระองคแแสน หลวงพอพระใส พระสก พระเสรม เปนตน

พฒนาการทางเทคโนโลยททาใหชมชนกอเกดและเตบโตขยายตวนอกจากทกษะการเพาะปลกการประมงการใชประโยชนแจากทรพยากรแรธาตตางๆแลว ยงมเรองของการคมนาคมดวยโดยเฉพาะการตดตอแลกเปลยนกบภายนอกหรอในระหวางชมชนเมองดวยกนเทคโนโลยการคมนาคมมการพฒนามาจากอดตนบตงแตการรจกนาสตวแมาใชแรงงานและเปนประโยชนแในการบรรทกและขนสงและพฒนาตอเนองมการประดษฐแเครองมอเครองใชและยานพาหนะเพมเตมขนมา ดวยสภาพภมประเทศของแองสกลนครทเปนเขตลมแมนาโขงมการคมนาคมทางนาตามลานาโขงและสาขาจงมการใชพาหนะทางนาไมวาจะเปนเรอหรอแพเพอขนสงและการเดนทางตงแตพทธศตวรรษท 22-23 มาแลวซงเปนยครงเรองทางการคาและการตดตอกบภายนอกพบวามการใชเรอหรอแพจานวนมาก

นอกจากนการคมนาคมทางบกในแองสกลนครพบวามเสนทางบกทใชตดตอกนภายในพนทระหวางชมชนเมองตางๆและกบเมองใหญอยางเวยงจนทนแ หรอธาตพนม ดวยตามเสนทางทใชมาตงแตสมยขอมเปนอยางนอย ไดแก จากธาตพนมผานเมองสกลนคร หรอเมองหนองหานหลวง ผานหนองหานนอยขนไปถงเวยงคกศรเชยงใหม และถงเขตเวยงจนทนแ ทรายฟอง เสนทางนยงใชกนอยในพทธศตวรรษท 24 หรอครสตแศตวรรษท19และในปใจจบนดวยการพฒนาการขนสงทางบกไดแกการใชแรงงานสตวแเชนชาง มา ววและควาย และการประดษฐแเครองมอทเกยวของสมพนธแดวยเชน แหยงชาง หรอกบ รถเทยมมา เกวยนเทยมววเปนตน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 49

พฒนาการทางเทคโนโลยดานตางๆดงกลาวเปนปใจจยทาใหชมชนเมองสามารถกอตวและเตบโตขยายตวไดในภายหลง พ.ศ. 2371 เปนตนมา เพราะเทคโนโลยเปนสวนผลกดนใหกจกรรมตางๆดาเนนไปอยางมประสทธภาพตงแตการผลตจากการเกษตรกรรม การประมง หตถกรรม เครองมอเครองใชตางๆและอตสาหกรรมในครวเรอนทงการทอผา ทาเครองปในดนเผา การทาเกลอสนเธาวแ รวมทงอตสาหกรรมการใชประโยชนแจากทรพยากรแรธาตตางๆ อยางการรอนทอง การสรางพระพทธรปหรอพระธาตเจดยแ โดยเฉพาะอยางยงเทคโนโลยทางการคมนาคมทมการพฒนาสงสมทงการใชแรงงานสตวแและการประดษฐแพาหนะตางๆทงทางบกและทางนา เปนปใจจยชวยสงเสรมใหชมชนเมองมการตดตอกบภายนอกไดอยางสะดวกขนกวางไกลขนมการขนสงสนคาไดมากขนทาใหเมองเตบโตและมเศรษฐกจทด

1.4 การเปลยนแปลงทางการเมองการปกครอง

เมองในแองสกลนครตงแตสมยอาณาจกรลานชางหรอเมอ พ.ศ. 2103 เปนตนมาเปนอยางนอยจนถง ชวงกอนหนาเหตการณแสงครามเจาอนวงศแ พ.ศ. 2369 -2371 มศนยแกลางทางการเมองการปกครองอยทอาณาจกรลานชางเวยงจนทนแ มระบบและโครงสรางทางการเมองการปกครองแบบลานชางกลาวคอ มเมองหลวงคอเวยงจนทนแ เมองในพนทแองสกลนครหลายเมองเปนหวเมองชนในและเมองลกหลวงของอาณาจกรลานชางเวยงจนทนแ อาท เมองเวยงคก,เมองพรานพราว, เมองปะโค, เมองดานซาย, เมองเชยงใหมหนองหาน, เมองปากหวยหลวง และเมองนครพนม เปนตน (ธวช ปณโณทก 2542: 4303) สาหรบระบบการเมองการปกครองของเมองนน เปนแบบลานชางไดแกระบบ”อาญาส” หรอมผปกครองสงสด 4 ตาแหนงตามลาดบ คอ เจาเมอง อปฮาด ราชวงษแ และราชบตร โครงสรางเชนนมใชตงแตระดบอาณาจกรและในแตละเมองใหญและเมองเลกนอกจากนยงมตาแหนงอนๆอกตามธรรมเนยมการปกครองของราชอาณาจกรลาวลานชาง (ดรายละเอยดในทองพล ครจกร, พระราชธรรมเนยมลาวลานชาง, พมพแในงานปลงศพอบาสกาเจยง ครจกร ณ วดปาบานนากา อาเภอธาตพนม (ม.ป.ท., 2479) เมออาณาจกรลานชางทงสามตกเปนประเทศราชของสยามตงแต พ.ศ.2322 อทธพลของราชสานกสยามไดเรมแพรเขามาแทรกแซงโดยผานทางเมองนครราชสมาและภายใตการกากบดแลของสมหนายก แตในพนทแองสกลนครยงคงตองตดตอกบราชสานกสยามผานทางเมองเวยงจนทนแซงเปนเมองประเทศราชและเมองศนยแกลางของกลมเมองบรเวณนอยจนกระทงถงรชสมยพระเจาอนรทธราช (อนวงศแ) จงไดเกดการเปลยนแปลงครงสาคญขนภายหลงจากสงคราม พ.ศ. 2369 - 2371 เมอเมองเวยงจนทนแถกทาลายภายหลงสงครามเจาอนวงศแในเดอนตลาคม พ.ศ.2371 นอกจากบรเวณนจะไมมเมองทเปนประเทศราชของสยามอกตอไปแลวยงเปนการลมสลายของเมองศนยแกลางของกลมเมองดวย โครงสรางของกลมเมองในสมยลานชางเวยงจนทนแเดมไดพงทลายลง ถงแมจะยงคงใชระบบอาญาสตอมาในแตละเมองกตามแตภายหลงเดอนตลาคม พ.ศ.2371 ราชสานกสยามไดสถาปนาบานหนองไผซงอยตรงขามเมองเวยงจนทนแทางฝใงขวาแมนาโขงขนเปนเมองหนองคายตงใหทาวสวอธรรมมา (บญมา) เปนเจาเมองคนแรกในทพระปทมเทวาภบาลทาหนาทควบคมดแลเมองในบรเวณนแทนเมองเวยงจนทนแ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 50

ภาพท 1 พระปทมเทวาภบาล เจาเมองหนองคาย ทมา : http://kanchanapisek.or.th

เมองหนองคายมสถานะเปนหวเมองเอกขนตรงตอราชสานกกรงเทพฯตาแหนงพระปทมเทวาภบาล

เปนขนนางของสยามไมใชพระเจาประเทศราชเหมอนเจาอนวงศแ ถงแมวาอาจจะมความพยายามแสดงบทบาทและมองสถานะของเมองนเสมอนประเทศราชในดานของการเมองการปกครองแลวเมองหนองคายนบวามความสมพนธแใกลชดกบราชสานกสยามมากโดยเฉพาะเรองการตอบสนองตอนโยบายและมาตรการตางๆจากสวนกลางและการสนบสนนสงเสรมใหผคนอพยพเขามาตงถนฐาน และเกดมเมองใหมๆขนมากในพนทแองสกลนคร (ตงแตทศวรรษ พ.ศ.2370-2420) นบไดวาชวงเวลาตงแต พ.ศ.2371 เปนตนมานนพฒนาการดานตางๆของกลมเมองในแองสกลนครอยภายใตศนยแกลางทเมองหนองคายกอนจะยายมาทบานเดอหมากแขง (อดรธาน) เมอ พ.ศ.2436 (อรวรรณ นพดารา 2519 : 146-147)

1.5 การเปลยนแปลงของประชากร

การเคลอนยายของผคนระหวางสองฝใงของแมนาโขงแถบแองสกลนครมอยอยางตอเนองตลอดเวลานบตงแตสมยกอนประวตศาสตรแเรอยมาเรมตนสมยประวตศาสตรแประมาณพทธศตวรรษท 12 จนถงสมยอาณาจกรลานชางประมาณพทธศตวรรษท 24 ผคนทเปนประชากรของแองสกลนครมความหลากหลายหมนเวยนเปลยนแปลงและผสมผสานกนมทงทเคลอนยายเขามาจากภายนอกและทอยมาแตดงเดมโดยพนฐานของพนทแลวผคนในบรเวณนมการเคลอนยายตดตอสมพนธแกบภายนอกอยแลวอยางตอเนองโดยเฉพาะอยางยงในสมยอาณาจกรลานชาง เมอยายเมองหลวงมาทเวยงจนทนแทาใหมเมองสาคญๆของลานชางกระจายตวอยทวไปในบรเวณสองฝใงแมนาโขง บรเวณดงกลาวถอเปนเขตชมชนเดยวกนทงสองฝใงจงมผคนอพยพเคลอนยายไปมาเปนปกตและหนาแนนเรยกเปนเขต”ลาวเวยง”หรอลาวภาคกลาง

ชาวลาวทอยแถบเวยงจนทนแและแองสกลนครมการเคลอนยายไป-มาระหวางสองฝใงแมนาโขงอยแลว แตการอพยพยายถนเขามายงแองสกลนครและทราบสงโคราชสวนอนๆทางฝใงขวาทมบนทกไวในหนา

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 51

ประวตศาสตรแครงสาคญ ไดแก กลมเจาราชครหลวงโพนสะเมก กลมพระวอพระตา กลมเจาผาขาว-โสมพะมตและ กลมทาวแลเปนตน โดยเฉพาะกลมพระวอพระตา (พ.ศ.2308-2311) ทพาผคนชาวลาวเวยงอพยพออกมาตงเมองอยทหนองบวลาภ และกลมเจาผาขาว-โสมพะมต (พ.ศ.2311) ทมาตงหลกแหลงอยบรเวณลมนาสงครามแถบบานผาขาวบานพนนา (ดารารตนแ เมตตารกานนทแ 2548 : 102-109) ชใหเหนวามชาวลาวเขามาตงชมชนอยในแองสกลนครจานวนมาก และจากการทสามารถอพยพผคนออกมาจากเวยงจนทนแเขามายงบรเวณนไดแสดงวามความสมพนธแทางเครอญาตและชาตพนธแเปนพนฐานมาแตเดม การอพยพเคลอนยายของประชากรภายหลงสงครามเจาอนวงศแฯพ .ศ.2369-2370 เปนเหตการณแสาคญทสงผลใหมเมองเกดขนจานวนมากในเวลาหลงจาก พ.ศ.2371 ตอมา (สวทยแ ธรศาศวต 2543 :129-133) และเปนสภาพการณแทแตกตางออกไปจากยคสมยกอนหนานน กลาวคอสงครามเจาอนวงศแฯในแงหนงเปนสงครามแยงชงประชาชนระหวางสยามกบลานชาง(เวยงจนทนแ) และเมอฝายเวยงจนทนแปราชยผคนของเมองในแองสกลนครกถกกวาดตอนเคลอนยายออกไปไวในเขตอานาจของสยามเชนเดยวกบบรเวณเวยงจนทนแ(บงอร ปยะพนธแ 2541: 53) เพราะในเวลานนถอวาบรเวณแองสกลนครอยในดนแดนของอาณาจกรลานชาง(เวยงจนทนแ)ดวย

เมอประชากรของเมองในแองสกลนครลดนอยเบาบางลงจนบางเมองแทบจะเปนเมองรางแมแตในเขตกลปนาวด, พระธาตเจดยแปชนยสถานศาสนสถานตางๆ กไดรบผลกระทบดวยรฐบาลสยามในราชสานกสมเดจพระนงเกลาฯ ไดสนบสนนใหบรรดาเจาเมองกรมการทาวเพยทจงรกภกดออกไปแสวงหาประชากรมาเพมเตมทดแทนในเมองของตนโดยการกวาดตอนเกลยกลอมผคนจากเมองทางฝใงซายแมนาโขงฟากตะวนออกเขตตอกบแดนเวยดนามบรเวณเมองคาเกด คามวน เมองมหาชยกองแกว เมองพน เมองนอง ใหเขามาตงถนฐานในแองสกลนครและทราบสงโคราชบรเวณอนๆเหตการณแการเคลอนยายประชาชนดงกลาวเปนการอพยพยายถนครงสาคญในประวตศาสตรแของภมภาคลมนาโขงและกลมคนลาว-ไท

การไปกวาดตอนและเกลยกลอมผคนจากเมองทางฟากตะวนออกของแมนาโขงเขามายงแองสกลนครถอไดวาเปนการเคลอนยายผคนจากเขตชายแดนเขามาไวบรเวณสวนกลางของลานชางนนเอง จะเหนไดวาผปกครองของเมองตางๆในแองสกลนครจะรจกและคนเคยกบบรรดาผนาหรอหวหนาของกลมชาตพนธแทไปกวาดตอนเกลยกลอมเปนอยางด และเปนเหตผลหนงททาใหการดาเนนนโยบายดงกลาวสมฤทธผลทาใหประชากรของเมองทเคยรางในแองสกลนครเพมขนจานวนมากและรวดเรวภายในระยะเวลาอนสนและเกดชมชนซงจะพฒนาขนเปนเมองใหมตอมาจาก พ.ศ.2371-2428

การเคลอนยายของผคนจากภายนอกเขามายงแองสกลนครในครงนมทงโดยความสมครใจเขามาสวามภกดเองการใชกองกาลงเขาไปกวาดตอนและการเกลยกลอมแตวธการทไดผลดทสดคอการเขาไปชกชวนเกลยกลอมของบรรดาเจาเมองกรมการทมสายสมพนธแและคนเคยกบกลมตางๆทางฝใงซายและทหลบหนเขาปาดงกรณของเจาเมองสกลนคร (พระยาประเทศธาน (คาสาย) เจาเมองสกลนครเคยเปนอปฮาดเมองมหาชยกองแกว) กบกลมทอยเมองมหาชยกองแกวบรเวณแขวงคามวนทางฝใงซายแมนาโขง ผคนทอพยพหลงไหลเขามาตงถนฐานทาใหแองสกลนครเพมจานวนประชากรอยางรวดเรวซงเปนเหตการณแภายหลงจากสงครามไมนานนกผคนจานวนมากและหลากหลายทางวฒนธรรมเชนนทาใหมการตงชมชนกระจายตวไปตามทาเลตางๆ ทวบรเวณแองสกลนคร

ความเคลอนไหวของผคนดงกลาวเปนผลตอเนองจากเหตสงครามเจาอนวงศแจนถงระยะสงครามระหวางสยามกบเวยดนามหรอ”อานาม-สยามยทธแ” และการแพรขยายของอาณานคม(ฝรงเศส) ในดนแดนลาวเมอผคนจานวนมากเขามาตงถนฐานในแองสกลนครและฝใงขวาของแมนาโขงเทากบเปนการตดกาลงของฝายเวยงจนทนแไมใหกลบมากอการไดอกหลงจากทไดเผาทาลายเมองไปแลวเมอเดอนตลาคม พ.ศ.2371 ฝาย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 52

สยามไดผลประโยชนแจากกาลงคนซงเปนแรงงานการผลตและกองกาลงทหารไวในหวเมองทจงรกภกดและขนตรงตอราชสานกทกรงเทพฯ โดยเฉพาะอยางยงผลประโยชนแจากสวยและไดประโยชนแในเชงยทธศาสตรแในการสงครามกบเวยดนามดวย

1.6 การเปลยนแปลงทางสงคม สภาพสงคมของเมองในแองสกลนครใน พ.ศ.2371 ถอวาเปนการเปลยนแปลงตามสถานการณแ

ทางการเมองการปกครองของอาณาจกรลานชางเวยงจนทนแกอนหนานนหรอนบตงแต พ.ศ.2103 เปนตนมาเปนอยางนอย เมองในแองสกลนครถอไดวาเปนสวนหนงของสงคมลานชาง โดยเฉพาะศนยแกลางทเวยงจนทนแ สภาพสงคมของเมองในแองสกลนครสมยอาณาจกรลานชางประกอบดวยกลมคนในชนชนตางๆไดแก ชนชนปกครองคอ คณะอาญาสและผชวยกลมผนาทองถน, กลมพระสงฆแ,ไพรหรอเลก และขาทาสขอยหรอขาโอกาสขาวด ขาพระโยมสงฆแ (ปยฉตร สนธสะอาด 2544 : 105-109) โดยอยภายใตฮต 12 คอง 14 และกฎหมายลานชาง อาท อาณาจกรหลกคา กฎหมายโคสาราษฎรแ เปนตน

การเปลยนแปลงทางสงคมไดเรมมาตงแตเวยงจนทนแตกเปนประเทศราชแลว เพราะภายหลงสงครามพ.ศ. 2321-2322 สยามไดเรมกวาดตอนผคนออกจากพนทนและทสาคญไดเขามาควบคมประชาชนดวยการสกเลกเรมใน พ.ศ.2367 ปเรมแรกในรชกาลท 3 มาตรการดงกลาวนไมเคยปรากฏมากอนในหวเมองลาว การสกเลกเปนการจากดการเคลอนไหวของผคนและเพอรบประกนจานวนผลผลตทจะสงเปนสวย แตทาใหโครงสรางทางสงคมแบบลานชางเดมสนคลอนและเปลยนแปลงไป และเปนเหตผลหนงของสงครามในป พ.ศ.2369-2371 เพราะเปนการแทรกแซงจากภายนอกเขามาควบคมประชากรของเมอง

การเปลยนแปลงประชากรครงใหญภายหลงสงครามเจาอนวงศแโครงสรางสงคมของเมองในแองสกลนครไดเปลยนไปดวย กลาวคอผคนมอสระมากขนจากกรอบสงคมแบบเดมสถาบนทางสงคมไดลมสลายไปตามการเมองเมองการปกครองสวนใหญแลวผคนจะอยภายใตหวหนากลมหรอนายบานของกลมชาตพนธแตางๆอาทผไท โส ญอ โยย แสก เปนตน บรรดาหวหนาหรอจาบานสามารถเลอนขนไปเปนเจาเมองไดซงเดมนนจะตองเปนกลมหรอลกหลานของคณะอาญาสเทานนและกลมคนในตระกลไท-ลาวหรอออสโตรเอเชยตกพวกขาตางๆ มสถานภาพเปนเลก-ไพรของเมองไดเหมอนกน นอกจากนการเขามาสกเลกแทรกแซงของสยามยงแบงผคนของเมองออกไปเปนกองตางๆเชน กองเจาเมอง กองอปฮาด กองราชวงศแ กองราชบตร และเลกยก(ธรชย บญมาธรรม 2536 : 113 ) สถานการณแดงกลาวสงผลใหเกดมชมชนหรอการตงหลกแหลงจานวนมากและชมชนเหลานนไดเตบโตยกสถานภาพขนเปนเมองกระจายตวอยในพนทแองสกลนคร

1.7 ปจจยทางเศรษฐกจ พนทบรเวณแองสกลนครเปนเขตเศรษฐกจทสาคญมาตงแตสมยกอนประวตศาสตรแเหตเพราะทาเล

ทตงสภาพแวดลอมระบบนเวศนแและเสนทางคมนาคมทสามารถตดตอกบภายนอกไดทงทางแมนาโขงและสาขาและทางบก ในสมยอาณาจกรลานชางพนทแองสกลนครเปนทงเมองทาคาขายและแหลงผลตทวความสาคญจนกระทงเปนเหตผลหนงททาใหผปกครองของอาณาจกรลานชางตดสนใจยายเมองหลวงลงมาทเวยงจนทนแใน พ.ศ.2103 เพอควบคมดแลและมสวนรวมในวถเศรษฐกจของพนทน

เมองในแองสกลนครสมยลานชาง (ตงแตพทธศตวรรษท 19 – ตนพทธศตวรรษท24) เปนแหลงผลตและแหลงรวบรวมสนคาทสาคญโดยเฉพาะบรเวณรมฝใงแมนาโขงแถบเวยงจนทนแ -เวยงคกและธาตพนมการยายเมองหลวงของอาณาจกรลานชางมาทเวยงจนทนแใน พ.ศ.2103 มความหมายเปนการเขามาควบคมแหลงทรพยากรและชมชนเสนทางการคาทสาคญนนเอง (โยชยก มาซฮารา 2546 : 94-98) การมแหลงผลตและ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 53

ทรพยากรถอเปนพนฐานของการตงถนฐานชมชนสวนการแลกเปลยนและการคานนสงผลใหชมชนเตบโตและมเครอขายสมพนธแกบภายนอก (Pierre-Bernard Lafont 1991: 103-105)

ความสาคญทางเศรษฐกจของเมองบรเวณแองสกลนครและลมแมนาโขงใกลเคยงไมไดเพงมขนในสมยลานชางหรอเมอเมองเวยงจนทนแกลายเปนเมองหลวงของอาณาจกรแตทงเวยงจนทนแและเมองในแองสกลนครมความสาคญมาแลวกอนหนานน อยางนอยทสดเมอชาวลาวไดสถาปนาอานาจขนไดทเมองหลวงพระบาง (ชอเดมคอเมองชวาและเมองเชยงทอง) มหลกฐานกลาวถงการตดตอกบเมองจนทบรหรอเวยงจนทนแและเมองในแองสกลนครแลวตามตานานจนทพาณชยแ และเรองบรจนอวยสวยซงไดลองเรอขนไปตดตอคาขายถงเมองหลวงพระบางแสดงไหเหนวาอยางนอยเมองเหลานกมความสมพนธแในดานการคาและการเปนแหลงผลตสนคาทสาคญอยางเชนเกลอและเครองปในดนเผาโดยใชเปนสนคาแลกเปลยนกบภายนอกความคกคกของเมองบรเวณเวยงจนทนแ-แองสกลนครมมากขนจนถงเมอประมาณตนพทธศตวรรษท 22 อาณาจกรลานชางไดขยายอทธพลเขามาควบคมดแลเมองทางตอนใตเหลาน (โยชยก มาซฮารา 2546 :86-89) โดยยายศนยแอานาจมาทเวยงจนทนแดงกลาวแลวในสมยอาณาจกรลานชางเวยงจนทนแอทธพลของลานชางแผขยายครอบคลมลงมาทางทศตะวนออกเฉยงใตจากหลวงพระบางจนถงแถบตอนใตของธาตพนมเมองสาคญๆในแองสกลนครโดยเฉพาะทเปนชมนมทางการคาไดสรางผลประโยชนแใหแกศนยแกลางลานชาง ตงแตรชสมยพระเจาไชยเชษฐาธราช (พ.ศ. 2101-2114) เปนตนมาและโดยเฉพาะอยางยงในรชสมยพระเจาสรยวงศาธรรมกราช (พ.ศ. 2176-2233) เมองในแองสกลนครมความเจรญเตบโตอยางมากตามความรงเรองของอาณาจกรลานชางทนบวาไดเขาสยครงเรองหรอ “ยคทองทางการคา”(โยชยก มาซฮารา2546:111-170) เมองทมความคกคกมากและถอเปนชมทางการคาและการตดตอของผคนในแถบลมนาโขงและภมภาคใกลเคยงไดแกเมองเวยงคก เมองลคร เมองธาตพนม เปนตน เมองเวยงคกนน “... อาจจะเปนเมองการคาอนดบแรกในอาณาจกรลานชางและสนคาตางๆไหลเขามาจากทกภมภาคเพอจะนามาขายในตลาดแหงน...” (โยชยก มาซฮารา 2546 :86) ความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจทสงผลตอเมองในบรเวณแองสกลนครดงกลาวมนยเรมตนตงแตภายหลงสงคราม พ.ศ.2321-2322 เปนตนมา เหตเพราะอาณาจกรลานชางตกเปนประเทศราชของสยามทงหมด การเปนเมองแมทาใหสยามเขามาแทรกแซงกจการตางๆของหวเมองลาวและพยายามลดทอนอานาจบารมของเมองประเทศราชโดยเฉพาะเวยงจนทนแ โดยดาเนนมาตรการตางๆผานเมองนครราชสมา ทสาคญ ไดแก การเขามาควบคมผคนและผลผลตดวยการสกเลกตงแต พ.ศ.2367 และเปนความขดแยงกบเวยงจนทนแจนเกดเหตการณแสงครามเมอ พ.ศ.2369-2371 ในทสด( ดรายละเอยดในประทป ชมพล, พนเวยง : วรรณกรรมแหงการกดข (กรงเทพฯ : สานกพมพแอดต, 2525)

ปใจจยทางเศรษฐกจทเปนมลเหตของเหตการณแสงครามดงกลาว มผลตอเนองตอมาและเปนมลเหตทาใหเกดชมชนขนในแองสกลนคร ในชวงเวลาหลงสงครามดวยการยกสถานภาพจากชมชนหมบานขนเปนเมองในชวงนมเงอนไขทางเศรษฐกจเปนสาคญกลาวคอ การตงเมองเปนการควบคมกาลงคนหรอแรงงานการผลตใหอยในพนทหรอแหลงทรพยากรโดยทมพนธะผกพนกบราชสานกสยามตองสงผลผลตหรอสวยและแรงงานหรอกาลงพล เมอถกรองขอนอกจากนการขยายตวและเตบโตของเมองกมปใจจยทางเศรษฐกจเปนสาเหตสาคญในชวงเวลาตงแตหลงสงครามเจาอนวงศแเปนตนมา และโดยเฉพาะตงแตทศวรรษ 2390 เมองในแองสกลนครมความสมพนธแกบสยามทงทางการเมองและเศรษฐกจผานระบบสวยการพฒนาหรอการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจของสยามยอมสงผลตอเมองบรเวณนดวย นอกจากนสถานการณแบรเวณภายนอกอนโดยเฉพาะในเขตอาณานคมฝรงเศสในลาวฝใงซายและเวยดนามตางมอทธพลตอเมองในแองสกลนครดวยเชนกน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 54

2. พฒนาการของชมชนเมองตงแต พ.ศ.2371-2436 ภมหลงของการตงถนฐานและปใจจยดานตางๆ นาไปสการกอตวและการพฒนาของชมชนเมองในแอง

สกลนครตงแต พ.ศ.2371 เปนตนมา จนถง พ.ศ.2436 ซงสามารถแบงพฒนาการของเมองตามลกษณะของการเปลยนแปลงจากภายในพนทไดเปน 3 ประการดงน

2.1 การอพยพและการตงถนฐาน สภาพการณแในแองสกลนครระยะแรกภายหลงสงครามเจาอนวงศแเปนชวงของฟนฟบานเมอง ซงไดรบ

ความเสยหายจากสงครามเมองตางๆในแองสกลนครทมมาตงแตสมยลานชางและเปนฝายแพสงครามเชนเดยวกบราชสานกเวยงจนทนแถกกวาดตอนประชากรออกไปไวยงหวเมองชนในของสยาม (บงอร ปยะพนธแ 2529 : 26, 30, 38-50) เมองในแองสกลนครหลายเมองตองลดพลเมองลงไป ตวอยางเชน พ.ศ.2372 ครวชาวเมองนครพนมถกกวาดตอนไปพกไวยงเมองสระบร และถกสงตอไปยงกรงเกาเปนครวชายหญง 800 คนแลวใหตงบานเรอนอยบรเวณวดโบสถแและวดหลวงแขวงเมองฉะเชงเทราสมทบกบกลมลาวอาสาปากนาทมาตงชมชนอยกอน (ดรายละเอยดในบงอร ปยะพนธแ, ลาวในกรงรตนโกสนทรแ, 61) หลายเมองตองกลายสภาพเปนเพยงหมบานมเพยงบางเมองเทานนทยงคงสามารถคงสถานภาพความเปนเมองไวตอมาได เชนเมองนครพนม สกลนคร มกดาหาร และหนองหาน (สวทยแ ธรศาศวต 2549, 41-55) สวนเมองสาคญๆ อยางเมองเวยงคกพะโค (ในเขตหนองคาย) เมองปากหวยหลวง (อาเภอโพนพสย) หนองบวลาภและพานพราว-ศรเชยงใหมลดความสาคญลงไป และนาสงเกตวาเมองเหลานเปนเมองบรวารอยรายรอบเมองเวยงจนทนแนนเอง

ราชสานกสยามไดสถาปนาเมองหนองคายขนมาใหทาหนาทแทนเมองเวยงจนทนแซงเคยเปนเมองศนยแกลางของกลมเมองบรเวณน และแตงตงทาวเพยผจงรกภกดหรอมความดความชอบในการสงครามใหปกครองเมองตางๆทเคยอยในเขตอานาจของเมองเวยงจนทนแทงกลมเมองเกาทมมาตงแตสมยลานชาง และเมองหนองคายทตงขนใหมราชสานกสยามมนโยบายใหอพยพเคลอนยายผคนจากเมองทางฝใงซายแมนาโขงเขามาเปนประชากรของเมองทางฝใงขวาหรอในพนทแองสกลนครแทนดวยเหตผลทางยทธศาสตรแไมใหราชสานกเวยงจนทนแพนตวไดอก และเหตผลของความขดแยงระหวางสยามกบเวยดนามซงมระยะเวลาตอมาอกนบจากป 2376 เปนตนมาความแตกตางทางดานประชากรระหวางสองฝใงแมนาโขงบรเวณนโดยทพนทแองสกลนครมประชากรเพมขนจานวนมากกวาเมองทางฝใงซายเชน บรเวณแควนพวนหรอเชยงขวาง บรเวณเมองคาเกด คามวน เมองพน เมองนอง เมองมหาชยกองแกว เปนตน ทาใหเมองในแองสกลนครทซบเซาลงไดฟนตวอกครงหนงและในขณะเดยวกนกมชมชนใหมๆเกดขนในพนทจานวนมากและชมชนเกดใหมเหลานตอมาไดรบการยกสถานภาพขนเปนเมองจากราชสานกสยาม

ชวงเวลาเรมแรกหลงสงครามเจาอนวงศแหรอหลงจาก พ.ศ.2371 ผคนทอพยพเขามาจากภายนอกไดกระจายตวกนออกไปตงหลกแหลงเปนชมชนตามพนททาเลทามาหากนและตามแหลงทรพยากรตางๆตามความถนดและลกษณะทางวฒนธรรมของแตละกลม ทงนขนอยกบขอบเขตอานาจของบรรดาเจาเมองกรมการทาวเพยทไปเกลยกลอมมาตามแหลงทรพยากรและแหลงผลตของเมองนนๆ ซงในแองสกลนครมทาเลตางๆในการตงถนฐานทงเขตปาเขาเขตทราบลมแมนาและทดอนเนนตลอดจนบรเวณรองรอยของชมชนโบราณ

ทาเลทเหมาะสมแกการตงถนฐานดนตองมความอดมสมบรณแมนาใชตลอดปเขาทานอง “ดนดานาชม” เหมาะแกการเพาะปลกขณะเดยวกนตองใกลแหลงทรพยากรคอเขตปาและแหลงนาดวยผคนในวฒนธรรมไท-ลาวสวนใหญ อาทผไท โยย ญอ พวนจะตงบานหรอชมชนบรเวณทราบลมและทราบเชงเขาเปนทดอนหรอเนนมลานาไหลผานหรอแหลงนาใกลๆและตดตอกบเขตปาดวยเรยกวามวฒนธรรมแบบไททา (เอกวทยแ ณ ถลาง 2544 : 27) ลกษณะดงกลาวเหนไดจากชอของชมชนตางๆจะมคาวาบงหนองกดทามโสก (นา

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 55

เซาะ) ทาปากนา หรอดอนโนนโพนโคกดงสงเลง เชน บานบงหมอ บานหนองสง บานกดลง บานกดสมาลยแ บานบงคาย บานทาบอ บานทาบงอ บานปากนาสงคราม บานโพนสวางหาดยาว บานโพนแพง บานดงหวายสายบอแก เปนตน

สวนกลมชน ”ขา” ตางๆ เชน โส กะเลง จะเลอกทาเลทตงชมชนตามเชงเขาในเขตทสงและเขตปาโดยเฉพาะบรเวณเทอกเขาภพานและถกเรยกวา “ไทภ”(เอกวทยแ ณ ถลาง 2544 : 26-27)ยกเวนกลมโส (ในประเทศลาวปใจจบนจะเรยกคนกลมนวา ”ลาวเทง” เพราะมทอยอาศยแถบเขตปาเชงเขา) ในเมองกสมาลยแทอยบรเวณพนทราบแตแถบนนกมลกษณะเปนโคกหนแฮ (“โคกหนแฮ” เปนเขตปาหรอโคก “หนแฮ”เชอวามาจากคา “หนแร” จากลกษณะพนทแลวมสภาพแวดลอมทรอนอบอาวและพนแขง) และเขตปาเชนกน เมออพยพเคลอนยายเขามายงแองสกลนครไดเลอกทาเลทใกลเคยงกบบานเมองเดมการเกบสวยสงสยามโดยเฉพาะผลเรวหรอ ”หมากแหนง” ซงปาเรวมมากแถบเทอกเขาภพานกเปนแรงงานของผคนกลมดงกลาวนเปนสาคญ การอพยพของผคนเขามาในแองสกลนครเกดขนภายหลงสงครามเจาอนวงศแสงบลงและเปนระยะเวลาตอเนองมาอกประมาณสองทศวรรษเพราะรฐบาลสยามตงแตสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว (รชกาลท 3) สนบสนนใหบรรดาเจาเมองกรมการทาวเพยของเมองในพนทไปหาผคนมาเพมเตมในเมองของตนทงโดยการกวาดตอนและเกลยกลอมผคนจากเมองทางฝใงซายแมนาโขง ทาใหพนทแองสกลนครมประชากรหนาแนนในขณะทบรเวณทางฝใงซายมผคนเบาบางลงเกดความแตกตางของประชากรระหวางสองฝใงแมนาโขง

ผคนจานวนมากและหลากหลายทางชาตพนธแทเขามาตงถนฐานในแองสกลนครทาใหเกดมชมชนจานวนมากเพมขนตามไปดวย ชมชนเหลานนกระจายตวในพนทตามแหลงทรพยากรและทาเลการตงชมชนดงกลาวแลวโดยเฉพาะบรเวณลมแมนาสงครามตงแตเขตลมนาสงครามตอนบนแถบบานเชยงจนถงเขตลมนาสงครามตอนลางบรเวณปากแมนาทสบกบแมนาโขงบรเวณรอบๆหนองหารและแถบเทอกเขาภพาน รวมทงเขตเมองเกาบรเวณรมฝใงแมนาโขงดวยซงเปนบรเวณทมชมชนเกดหนาแนน ชมชนเหลานตอมาไดยกสถานะขนเปนเมองและไดกลายเปนกลมเมองทอยรอบๆ เมองศนยแกลางซงเปนเมองใหญอยางเชนเมองนครพนม เมองสกลนคร เมองมกดาหารและเมองหนองหาน เปนตน

2.2 การรบรองสถานภาพความเปนเมอง

การยกสถานะจากชมชนหมบานขนเปนเมอง หรอการรบรองสถานภาพความเปนเมองจากราชสานกสยามสวนใหญจะอยในชวงทศวรรษ พ.ศ.2380-2410 หรอระยะเวลาตงแตสมยรชกาลท 3 รชกาลท 4 และรชกาลท 5 ตอนตนเมองทเกดจากผคนทางฝใงซายแมนาโขงเขามาตงถนฐานไมมเพมอก เมอการอพยพเคลอนยายของผคนจากภายนอกคอยๆลดลงและยตในทสด แตเมองทเกดจากการแยกตวของผคนออกจากเมองใหญหรอจากความขดแยงกนระหวางกรมการทาวเพยยงคงมตอมาอก เชน เมองโพธไพศาลนคม (2415) เมองพาลกากรภม (2409) และเมองกมภวาป (2415) เปนตน เมองเหลานเกดชวงตนรชกาลท 5 การรบรองสถานภาพของเมองหรอการตงเมองขนใหมเมอถงรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงเหนวาเหตการณแการเกดเมองอยางรวดเรวและมจานวนมากเชนนเมอเวลาผานไปปรากฏวาเปนการแกงแยงผคนและเขตแดนกนของบรรดาเจาเมองกรมการทาวเพยมการซอนทบกนของเขตแดนเมองและตงเมองไมตรงตามพนททรองขอไปยงราชสานกความสบสนวนวายนเปนโทษมากกวาประโยชนแ “...เมอความจรงยงไมรถงกรงเทพฯกปลอยใหตงตามเคยมาแตกอนครนทรงทราบวาการตงเมองกลบเปนโทษ ...” (สมเดจฯกรมพระยาดารงราชานภาพและสมเดจฯเจาฟากรมพระยานรศรานวตตวงศแ 2504: 249-251) จงโปรดฯใหงดการสนบสนนตงเมองขน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 56

ใหมนบแต พ.ศ.2428...”(สมเดจฯกรมพระยาดารงราชานภาพ และสมเดจฯเจาฟากรมพระยานรศรานวตตวงศแ 2504: 299-300) เปนตนมา

ผคนทเคลอนยายเขามาใหมจะอาศยอยปะปนกบผคนทเปนประชากรดงเดมทยงคงหลงเหลออยดวยทงจากชมชนในทราบลมและตามเขตปาเขาและพนทสงโดยเฉพาะเขตเทอกเขาภพาน โดยจะตงถนฐานเปนชมชนตามกลมทางวฒนธรรมของตน และเมองทเกดขนใหมเหลานนกเปนเมองของกลมชนตางๆทหลากหลายซงพฒนามาจากหมบานของกลมชนนนเองอยาง เชน บานผไท บานโส บานกะเลง บานญอ หรอบานไทลาว (ดรายละเอยดเพมเตมใน “ชอบานนามเมองอสาน,” ศลปวฒนธรรม13, 5 (มนาคม2535) : 23-24; กรมศลปากร, เมองในภาคอสาน (กรงเทพฯ :โรงพมพแครสภา, 2516; รงอรณ ทฆชณหเสถยรและมะลวลยแ บรณพฒนา, ชอหมบานในอาเภอทาอเทนจงหวดนครพนม (รายงานการวจยสานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาตกระทรวงศกษาธการ, 2537)

เมอชมชนตางๆ ไดตงหลกแหลงมนคงแลวประกอบกบมคนเขามาอยดวยมากขนทาใหกลายเปน“หมบานขนาดใหญ” มอานาจตอรองและความสามารถจดการทรพยากรภายในของตนเองได ผนาหมบานนนๆมความตองการตดตอสมพนธแกบราชสานกสยามดวยตนเอง ทงนเพอผลประโยชนแของตนและพวกพองและความสมพนธแทางการเมองการปกครองระหวางเมองใหญกบชมชนเกดใหมตางๆ ไมชดเจนหรอเปนระบบทแนนอนเพราะขนอยกบความสมพนธแระหวางตวผนาหากเกดความขดแยงมกจะแกไขดวยการแยกตวหรอพาพรรคพวกครอบครวยายออกมา

ดงนนจงมการเสนอเรองไปใหทางราชสานกสยามรบรองโดยการใหยกหมบานของตนขนเปนเมองบรรดาผนาหมบานทเปนทาวเพยกจะไดรบการแตงตงใหเปนเจาเมอง ซงหากสงกดอยกบเมองใหญเดมโอกาสอยางนเปนไปไดยากเพราะชนชนปกครองชนสงนนจะเปนเจาเมองไดเฉพาะตาแหนงอปราช ราชวงศแ และราชบตร เทานนสวนบรรดาทาวเพยชนรองลงมามโอกาสนอยมากทจะไตเตาไปถงขนนนการยกบานขนเปนเมองในชวงนจงถอเปนโอกาสได

ในชวงเวลาดงกลาวนมเมองกระจายตวจานวนมากทงเมองเกาสมยลานชางทฟนตวและเมองทเกดขนใหมภายหลง ทาใหแองสกลนครมสภาพเปนกลมเมองหลายกลมโดยมเมองเกาหรอเมองใหญเปนศนยแกลางและมเมองเกดใหมเปนเมองบรวาร ไดแก กลมเมองนครพนม กลมเมองสกลนคร กลมเมองมกดาหาร กลมเมองหนองหาน และเมองอนๆ ทไมมเมองบรวาร ในทนจะขอยกตวอยางเมองใหมทเกดขนในชวงเวลาของการแตงตงหรอรบรองสถานภาพของเมองดงน

เมองหนองคาย สถาปนาขนมาโดยราชสานกสยามรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวเพอทาหนาททดแทนเมองประเทศราชเวยงจนทนแทถกเผาทาลายลงไป ดวยบทบาทภาระหนาทเมองหนองคายจงมความสาคญคอยดแลควบคมกลมเมองตางๆในแองสกลนครและหวเมองทเคยเปนบรวารของเมองเวยงจนทนแเงอนไขทางการเมองการปกครองและเหตผลทางยทธศาสตรแเปนเหตผลสาคญเรมแรกของการตงเมองหนองคายและทาใหราชสานกสยามเขามาแทรกแซงไดมากขน

ผปกครองเมองหนองคายไมไดเปนกลมเชอราชวงศแเวยงจนทนแเดม (สายเจาอนวงศแ) แตผทไดรบมอบหมายจากราชสานกสยามใหปกครองเมองหนองคายมาจากเชอสายพระวอพระตา หรอกลมทเคยมความขดแยงทางการเมองกบราชวงศแเวยงจนทนแและใหความชวยเหลอสนบสนนกองทพสยามในสงครามป 2369-70 เจาเมองหนองคายคนแรกเคยเปนอปราชเมองยโสธรมากอนมาครองเมองหนองคายในท“พระปทมเทวาภบาล” เจาเมอง (ธวช ปณโณทก 2542, 4904-4913) นบเปนการกลบขนมาสอานาจอกครงของกลมพระวอพระตา หลงจากทมความขดแยงแลวตองแยกตวออกมาจากราชสานกเวยงจนทนแไปเมอ พ.ศ.2308-2311 ในรชสมยพระเจาสรบญสารซงเปนพระราชบดาในพระเจาอนวงศแ (บาเพญ ณ อบล 2545, 29-51) ผปกครอง

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 57

ของเมองหนองคายมความผกพนกบราชสานกสยามผทไดรบแตงตงใหเปนเจาเมองคนแรก คอทาวสวอธรรมา (บญมา) บตรของอปราชเมองยโสธรซงมเชอสายฝายพระวอพระตา (ทาวสวอฯเปนหลานพระวชยราชสรยวงศแขตตยราช (ทาวหนา) เจาเมองจาปาศกด, พ.ศ.2334) ทาวหนาเปนบตรพระตา เดมเปนหวหนาชมชนบานสงหแทา (เมองยโสธร) มความชอบครงปราบจลาจลอายเซยงแกวเขาโอง) ทาวสวอฯเปนกาลงสนบสนนสาคญของฝายสยามเมอครงสงครามเจาอนวงศแไดรบความดความชอบแตงตงใหเปนเจาเมองหนองคายในท “พระปทมเทวาภบาล” (บญมา) ปกครองเมองหนองคายตงแต พ.ศ.2371-2395

เมองทาอเทน ประชากรสวนใหญเปนไทยอ มถนฐานเดมอยแถบเมองหงสาในเขตแขวงเมองไชยบรทางฝใงซายแมนาโขง อพยพเขามาตงถนฐานอยบรเวณปากนาสงครามเมอ พ.ศ. 2351 มหวหนากลมคอทาวหมอ โดยขนกบเมองเวยงจนทนแ สมยพระเจาอนวงศแทรงแตงตงใหทาวหมอเปนพระยาหงสาวดเจาเมองไชยสทธอตตมบร แตเมอฝายเวยงจนทนแปราชยในสงครามจงอพยพผคนไปตงเมองใหมทบรเวณรมนาหนบรณแทางฝใงซายแมนาโขงชอเมองหลวงปงเลง ตอมาเมอพ.ศ.2376 พระยาอามาตยแ (ปอมอมาตยกล) เปนแมทพขนมาตงกองบญชาการทเมองนครพนมเพอกวาดตอนผคนมาไวยงฝใงขวาชาวยอทเมองหลวงปงเลงจงถกกวาดตอนกลบเขามายงฝใงขวาอกแตทบรเวณปากนาสงครามมผคนกลมอนตงอยกอนแลวจงไดเคลอนลงไปทางใตประมาณ 20 กโลเมตร ตงเปนเมองใหมทบานทาอเทน เมอ พ.ศ.2377 สมเดจพระนงเกลาฯทรงยกบานทาอเทนขนเปนเมองทาอเทนและแตงตงทาวปทมเจาเมองหลวงปงเลงทเขามาสวามภกดเปนทพระศรวรราชเจาเมอง (สรจตตแ จนทรสาขา 2542: 1586-1590)

เมองไชยบร ประชากรเปนไทยอ เดมอยแถบเมองคาเกดคามวนทางฝใงซายแมนาโขงเมอ พ.ศ.2373 ภายหลงสงครามเจาอนวงศแเจาพระยาบดนทรแเดชา (สงหแ สงหเสน) ไดใหราชวงศแ (แสน) เมองเขมราฐรวมกบทาวขตตยะกรมการเมองอบลราชธานและทาวสลาคมทหารจากเมองอบลฯเขมราฐและยโสธรมาตงคายทบรเวณปากนาสงครามตรงทเคยเปนเมองไชยสทธอตตมบร ซงเปนเมองรางเพราะชาวเมองหนกองทพสยามไปอยทางฝใงซายราชวงศแ(แสน) ไดนากาลงไปเกลยกลอมผคนแถบเมองคาเกดคามวนใหเขามาตงถนฐานทดแทนเมอ พ.ศ.2381 ราชวงศแ (แสน) ไดรบแตงตงเปนพระไชยราชวงศาเจาเมองและไดนามเมองใหมวาเมองไชยบร(สวทยแ ธรศาศวต : 231)

เมองอาฑมาต พลเมองเปนชาวแสก ถนฐานดงเดมอยบรเวณเชงเขาบรรทดตดตอกบเขตแดนเวยดนามตอนสงครามเจาอนวงศแพ.ศ.2371 เจาพระยาสภาวดไดตงหวหนากลมแสกชอฆานบดดเปนหวหนากองอาฑมาตทาหนาทเปนกองลาดตะเวนแถบเขตแดนสยาม-เวยดนามและควบคมชาวแสก ตอมากลมแสกไดอพยพหนเวยดนามเขามาอยทางฝใงขวาแมนาโขงประมาณ 1,170 คนอยบรเวณบานนาลาดควาย เมอพ.ศ. 2380 และเมอ พ.ศ.2383 สมเดจพระนงเกลาฯทรงแตงตงฆานบดดเปนหลวงเอกอาสาเจาเมองและยกบานนาลาดควายเปนเมองอาฑมาตตอมาในพ.ศ.2449 จงเปลยนมาเปนเมองอาจสามารถ (ไพฑรยแ มกศล 2542 : 5215-5216)

เมองเรณนคร ประชากรเปนชาวผไท แตกอนนอยเมองวงแตดงเดมนนอยแถบเมองแถงเขตเตยนเบยนฟในเวยดนามปใจจบน ในสมยพระเจาไชยองคแเว พ.ศ.2241-2273 ครองเวยงจนทนแ พระศรวรราชหวหนาชาวผไทมความดความชอบชวยปราบกบฏจงพระราชทานพระธดาคอเจานางชอฟา ตอมามบตรดวยพระศรวรราช 4 คนและไดไปปกครองเมองตะโปน (เซโปน) เมองสบแอด เมองเชยงคอ และเมองวงขนตรงตอเวยงจนทนแ และตอมากลมชาวผไทนไดขยายออกไปตงเมองอกหลายเมอง เชนเมองพน เมองนอง เมองพองเมองพลาน โดยปะปนผสมผสานกบชาวพนเมองดงเดมอยางขากลมตางๆ เมอ พ.ศ.2384 หวหนาชาวผไทมทาวเพชร ทาวสาย รวบรวมชาวผไทประมาณ 2,600 คนอพยพมาตงอยทางฝใงขวาแมนาโขงบรเวณบานบง

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 58

หวาย (ดงหวาย) หางจากตวเมองนครพนมลงไปทางใตประมาณ 40 กโลเมตรและตอมา เมอ พ.ศ.2387 ทาวสายผนองไดรบโปรดเกลาฯใหเปนพระแกวโกมลเจาเมองเรณนคร (ถวล ทองสวางรตนแ 2523 : 23-28)

เมองโพธไพศาล ประชากรเปนชาวโสหรอขาโส อพยพมาจากเมองวงเขามาตงอยบรเวณบานนาโพธในเขตเมองกสมาลยแมณฑลตงแตสมยสมเดจพระนงเกลาฯ แตตอมาเมอ พ.ศ.2415 กลมชาวโสเมองกสมาลยแมณฑลเกดขดแยงววาทกนภายใน ทาวขตตยะหวหนากลมจงรองขอแยกตวออกมาขนอยกบเมองสกลนครสมเดจพระจลจอมเกลาฯ จงทรงโปรดเกลาฯแตงตงใหทาวขตตยะเปนพระไพศาลสมานรกษแเจาเมองยกบานนาโพธเปนเมองโพธไพศาลนคมขนกบเมองสกลนคร (เตม วภาคยแพจนกจ 2542 : 296)

กลาวโดยสรป การพฒนาไปสความเปนเมองจนไดรบการรบรองสถานภาพจากราชสานกสยามของ ชมชนในแองสกลนครกลาวไดวามปใจจยพนฐานมาจาก จานวนประชากรทมมากเพยงพอเพอทาการผลตและเปนแรงงานใหแกบรรดาเจาเมองกรมการ และเมอมผลผลตและกาลงคนมากพอกทาใหผนาชมชนนนๆมอานาจตอรองกบภายนอกทงเมองใหญและราชสานกสยาม การเปนเมองทสมบรณแนนตองไดการรบรองจากสยามใหยกสถานะ ”บาน” นนขนเปน ”เมอง” โดยจะไดรบการตงชอเมองใหใหมและแตงตงราชทนนามของเจาเมองดวย (เจาพระยาทพากรวงศแฯ (ขา บนนาค)2547 : 368-373) ในการนทางราชสานกจะสงเครองประกอบยศเจาเมองอาท หมวก ดาบ ปนคาบศลา พาน หมาก พล ตามอยางธรรมเนยมของสยามขนมาใหในพธแตงตงนน

2.3 การเตบโตและขยายตวของเมอง

กลมเมองทเกดขนมการขยายตวและเตบโตภายใตความสมพนธแกบราชสานกสยามผานทางเมองหนองคายซงเปนเมองทมบทบาทและความสาคญ โดยเฉพาะอยางยงทางดานเศรษฐกจเปนตลาดหรอชมทางการคาทสามารถเชอมโยงภมภาคลมนาโขงกบลมแมนาเจาพระยา ความเปลยนแปลงทางการเมองและเศรษฐกจทเกดขนในศนยแกลางของรฐสยามหรอบรเวณลมแมนาเจาพระยาเรมสงผลกระทบตอเมองในแองสกลนคร การขยายตวของเศรษฐกจแบบตลาดเสรภายหลงการทาสนธสญญาระหวางรฐบาลสยามกบองกฤษเมอ พ.ศ.2398 (ชาญวทยแ เกษตรศรและกณฐกา ศรอดม (บรรณาธการ)2547 : (12)) และกบประเทศตะวนตกอนๆ ตามมาทาใหชมชนเมองในพนทแองสกลนครและลมแมนาโขงขยายตว เพราะความตองการผลผลตทมากขนของราชสานกเพอตอบสนองตลาดเปนสงกระตนใหการผลตขยายตวจงเพมผลผลตโดยการขยายพนทตามแหลงทรพยากรและมความตองการกาลงคนหรอแรงงานในการผลตมากขนดวย ทาใหมการขยายตวของประชากรในแองสกลนครจานวนมากสงผลใหชมชนเมองมผคนหนาแนนขนตามลาดบ นอกจากนความตองการสนคาหรอสวยทเปลยนจากสงของตามธรรมชาตมาเปนผลผลตจากฝมอแรงงานและการเกษตรกรรมมากขน ทาใหมการพฒนาเทคโนโลยทางการผลตโดยเฉพาะการเกษตรกรรมและอตสาหกรรมในครวเรอนและการเปลยนแปลงระบบการควบคมกาลงคนและการจดเกบรายไดของรฐบาลสยามในรชกาล พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เชนเมอ พ.ศ.2415 ราชสานกไดมสารตราถงหวเมองลาวฝายตะวนออกใหยกเลกธรรมเนยมการตงขาหลวงมาสกเลกตามหวเมองและอนญาตใหไพรเลอกอยหรอเลอกสงกดไดตามใจสมคร โดยใหหวเมองทาสามะโนครวสงลงไปใหราชสานกทราบ ทาใหผคนสามารถประกอบกจกรรมทางเศรษฐกจทงการผลตและการแลกเปลยนคาขายไดมากขนซงสงผลใหเมองเตบโตขนดวย

นบตงแตทศวรรษ 2390 เปนตนมา ซงมเมองเกดขนจานวนมากแลวเมองเหลานนไดขยายตวเตบโตตามลาดบเมองในแองสกลนครเรมมการเปลยนแปลงมการขยายตวของเมองมการใชทดนทหลากหลายมากขนนอกเหนอจากการเกษตรกรรม เชน ม เขตการคาอาคารบานเรอนหนาแนนขนและมการตดถนนมากขนตามการขยายตวของเมอง โดยเฉพาะเมองใหญทเปนเมองชมชนคาขาย ไดแก เมองหนองคาย เมองทาอเทน เมอง

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 59

นครพนม ทสาคญมการเปลยนแปลงมากขนเมอเรมปฏรปการบรหารราชการแผนดนในหวเมองบรเวณนทงการเมองการปกครอง การควบคมกาลงคน กฎหมายและการจดเกบรายไดหรอภาษอากรสงผลถงรายไดของเจาเมองกรมการรายไดเขาหลวงและการใชเงนตราในเมองดวย

พฒนาการของเมองทง 3 ประการนเปนเหตการณแทเกดขนในเวลาใกลเคยงกนหรอพรอมๆภายในพนทแองสกลนคร กลาวคอภายหลงสงครามเจาอนวงศแมการอพยพของผคนเขามาตงถนฐานในระหวางทศวรรษ พ.ศ.2370-2380 และมการรบรองสถานภาพตงขนเปนเมอง ซงเมองสวนใหญเกดขนจานวนมากในทศวรรษ พ.ศ.2380-2410 ในขณะเดยวกนเมองตางๆไดเรมขยายตวเตบโตตงแต ทศวรรษ พ.ศ.2390 เปนตนมาการอพยพของผคนและการขอตงเมองยงคงมอยตอมาบางจนถง พ.ศ.2428 ราชสานกสยามจงใหงดการตงเมองขนใหม

ภายหลงสงครามเจาอนวงศแตงแต พ.ศ.2371 เปนตนมาเมองในแองสกลนครกอตวอกครงและเกดชมชนใหมขนจานวนมากในพนทจากการอพยพทงกวาดตอนและเกลยกลอมผคนจากฝใงซายแมนาโขงเขามาตงถนฐาน ราชสานกสยามเขามาปกครองเมองในพนทแองสกลนครดวยการควบคมกาลงคนและผลประโยชนแทางเศรษฐกจทาใหชมชนเตบโตขนเปนเมองโดยมพนฐานของสภาพพนทระบบนเวศนแแหลงทรพยากรการพฒนาทางเทคโนโลยเศรษฐกจทงการผลตและการตดตอการคา รวมถงโครงสรางทางสงคมและพนฐานทางวฒนธรรมของทองถนเปนปใจจยสนบสนน

เมองในชวงนยงอยภายใตสงคมวฒนธรรมแบบลาวลานชาง ซงมพนฐานมาตงแตสมยอดตผคนหลากหลายกลมทเคลอนยายเขามาในพนทนมการรวมตวกนตงถนฐานเปนชมชนโดยมวดเปนศนยแกลางและรวมตวกนตามกลมชาตพนธแ ชมชนหมบานทเกดขนเปนหมบานของกลมชาตพนธแตางๆและสงผลใหพฒนาเปนเมองตามกลมชาตพนธแดวยเชนผไทเมองเรณนคร ยอเมองทาอเทน และโยยเมองวานรนวาส เปนตน

การตงถนฐานเกดเปนชมชนการยกสถานะขนเปนเมองและการขยายตวเตบโตของเมองในชวงพ.ศ.2371-2436 เปนการขยายพนททากนของผคนการควบคมกาลงคนและแหลงทรพยากรซงเปนความสมพนธแระหวางเมองในพนทกบผปกครองจากราชสานกสยามในทางการเมองและเศรษฐกจภายใตระบบสวยเปนสาคญตงแต ทศวรรษพ.ศ. 2390 เปนตนมา เมองในแองสกลนครไดขยายตวและเตบโตตามลาดบจากผลกระทบของเศรษฐกจแบบตลาดทเรมขยายตวและมอทธพลตอเมองพรอมกนนนเมองในแองสกลนครกไดรบอทธพลทางการเมองการปกครองสงคมวฒนธรรมจากสยามมากขนดวย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 60

เอกสารอางองประจ าบท จารวรรณ ธรรมวตร, บรรณาธการ. (2541). วถทรรศนลาวในชมชนสองฝงโขง. มหาสารคาม : โรงพมพแศร

ธรรมออฟเซท. เจาพระยาทพากรวงศแฯ (ขา บนนาค) (2547). พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 4. กรงเทพฯ :

สานกพมพแตนฉบบ. ชาญวทยแ เกษตรศรและกณฐกา ศรอดม, บรรณาธการ. (2547). ราชอาณาจกรและราษฎรสยาม 2.

กรงเทพฯ : มลนธโครงการตาราสงคมศาสตรแและมนษยศาสตรแ. ดารารตนแ เมตตารกานนทแ. (2548). ประวตศาสตรทองถน. ขอนแกน : คณะมนษยศาสตรแและสงคมศาสตรแ

มหาวทยาลยขอนแกน. ดารงราชานภาพ, สมเดจฯกรมพระยาและ นรศรานวตตวงศแ, สมเดจฯเจาฟากรมพระยา.(2504). สาสน

สมเดจ, เลม 6. กรงเทพฯ : ครสภา. เตม วภาคยแพจนกจ. (2542). ประวตศาสตรอสาน. พมพแครงท 3. กรงเทพฯ : มลนธโครงการตารา

สงคมศาสตรแและมนษยศาสตรแ. ถวล ทองสวางรตนแ. (2523). ประวตผไทยและชาวผไทยเมองเรณ. พมพแครงท 3.กรงเทพฯ : พมพแเนองใน

งานทาบญรวมญาตของชาวเรณ. ธรชย บญมาธรรม. (2536). ประวตศาสตรสงคมอสานตอนบน พ.ศ. 2318 - 2450. มหาสารคาม : คณะวชา

มนษยศาสตรแและสงคมศาสตรแวทยาลยครมหาสารคาม. ธวช ปณโณท. (2542). “ศรโคตรบอง, ตานาน.” ใน สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคอสานเลมท 12.

กรงเทพฯ : มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชยแ. ธวชชย สาครนทรแ, ประสานงาน. (2540). หนองคาย. กรงเทพฯ : มงกรการพมพแ. ธดา สาระยา. (2538). อาณาจกรเจนละประวตศาสตรอสานโบราณ. กรงเทพฯ : มตชน. บงอร ปยะพนธแ. (2541). ลาวในกรงรตนโกสนทร.กรงเทพฯ : มลนธโครงการตาราสงคมศาสตรแและ

มนษยศาสตรแ. บาเพญ ณ อบล. (2545). เลาเรองเมองอบลราชธาน. อบลราชธาน : สานกวทยบรการมหาวทยาลย

อบลราชธาน. ประเทอง จนตสกล. (2528). ภมศาสตรกายภาพภาคตะวนออกเฉยงเหนอ. กรงเทพฯ : ศลปาบรรณคาร. ประสทธ คณรตนแ.(2530). ภมศาสตรกายภาพภาคอสาน. ขอนแกน : คณะมนษยศาสตรแและสงคมศาสตรแ มหาวทยาลยขอนแกน. ปยฉตร สนธสอาด.(2544). “กลมชนในสงคมลานชาง.” วารสารสโขทยธรรมาธราชปท 14 ฉบบท 3

(กนยายน -ธนวาคม) : 105-109. ไพฑรยแ มกศล.(2542). “อาฑมาต, เมอง,” สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคอสานเลม 15 กรงเทพฯ : มลนธ

สารานกรมวฒนธรรมไทยธนาคารไทยพาณชยแ. มาซฮารา, โยชยก. (2546). ประวตศาสตรเศรษฐกจของราชอาณาจกรลาวลานชางสมยครสตศตวรรษท

14-17. กรงเทพฯ : สานกพมพแมตชน. วลยลกษณแ ทรงศร.(2539). “กลมเตาเครองปในดนเผาลมนาสงคราม.” เมองโบราณ ปท 22ฉบบท 2

(ตลาคม-ธนวาคม) : 53-62.

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 61

ศรศกร วลลโภดม.บรรณาธการ.(2541). วฒนธรรมปลาแดก. เอกสารการประชมทางวชาการสานกงาน กองทนสนบสนนการวจยโครงการเมธวจยอาวโสและสานกงานสามญศกษาจงหวดสกลนคร, สกลนคร : อรามการพมพแ.

สภาพ บญไชย.(2544). “ภมประเทศภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทย.” วารสารมหาวทยาลยมหาสารคาม ปท20 ฉบบท 1 (พฤษภาคม-ตลาคม) : 90 - 110.

สรจตตแ จนทรสาขา. (2498).พงศาวดารเมองมกดาหาร.พมพแเนองในงานอปสมบทของนายสรจตตแ จนทรสาขา. พระนคร : ธนะการพมพแ.

สวทยแ ธรศาศวต. (2543). ประวตศาสตรลาว ค.ศ.1779-1975. กรงเทพฯ : สานกงานกองทนสนบสนนการ วจย.

__________________.(2549).ประวตศาสตรอสานพ.ศ.2322-2488.ขอนแกน : ศนยแวจยพหลกษณแสงคมลมนา โขงมหาวทยาลยขอนแกน.

อภศกด โสมอนทรแ.(2525). ภมศาสตรอสาน. กรงเทพฯ : พรศกดแอนดแแอสโซซเอท. อรวรรณ นพดารา.(2519). การปรบปรงการปกครองและความขดแยงกบฝรงเศสในมณฑลอดรพ.ศ. 2437–

2449.วทยานพนธแปรญญาการศกษามหาบณฑต สาขาประวตศาสตรแ มหาวทยาลยศรนครนทร วโรฒประสานมตร.

เอกวทยแ ณ ถลาง. (2544). ภมปญญาอสาน. พมพแครงท 2. กรงเทพฯ : สานกพมพแอมรนทรแ.

เอกสารทแนะน าใหอานเพมเตม รงอรณ ทฆชณหเสถยรและมะลวลยแ บรณพฒนา. (2537). ชอหมบานในอ าเภอทาอเทนจงหวดนครพนม ใน

รายงานการวจยส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาตกระทรวงศกษาธการ. สถาบนราชภฏสกลนคร.(2538). การสมมนาเรองชนกลมชาตพนธในแองสกลนคร. สกลนคร : สานกงาน

สภาสถาบนราชภฏสกลนคร.

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 62

แบบฝกหดกอนเรยน 1. แมนาสายสาคญของแองสกลนคร คอแมนาสายใด 1. แมนาโขง 2. แมนามล 3. แมนาช 4. แมนาปง 2. เจาเมองคนแรกของหนองคายทราชสานกสยามแตงตงใหมาปกครองเมองแหงนคอใคร 1. พระเจรญราชเดช 2. พระยาวเศษภกด 3. พระปทมเทวาภบาล 4. พระยาชยสนทร 3. เหตการณแใดทสงผลใหเกดการอพยพเคลอนยายของประชากรในแองสกลนคร 1. เหตการณแ ร.ศ. 112 2. เหตการณแการเปลยนแปลงการปกครอง 2475 3. เหตการณแการเลกทาส 4. เหตการณแกบฏเจาอนวงศแ 4. แรโลหะสาคญของแองสกลนครทปรากฏอยในตานานอรงคธาต คออะไร 1. ดบก 2. ทองคา 3. ตะกว 4. ทองแดง 5. ขอใดไมใชเมองทเกดขนใหมจากการรบรองสถานภาพความเปนเมองจากราชสานกสยามในชวง พ.ศ. 2380-2410 1. เมองทาอเทน 2. เมองเรณนคร 3. เมองอาฑมาต 4. เมองอดรธาน เฉลย ขอ 1 ( 1 ) ขอ 2 ( 3 ) ขอ 3 ( 4 ) ขอ 4 ( 2 ) ขอ 5 ( 4 )

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 63

แบบฝกหดทายบท 1. ใหนสตกลาวถงลกษณะทางกายภาพและระบบนเวศนแของแองสกลนครมาโดยสงเขป ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2. ใหนสตเลอกอธบายถงปใจจยทสงผลตอการกอกาเนดของเมองในแองสกลนครมา 2 ปใจจย ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 3. ใหนสตยกตวอยางเมองใหมทเกดขนในชวงเวลาของการแตงตงหรอรบรองสถานภาพของเมองมา 2 เมอง ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… กจกรรมทายบท 1.ใหนสตศกษาเพมเตมเกยวกบเมองใหมทเกดขนในชวงเวลาของการแตงตงหรอรบรองสถานภาพของเมองมาอก 5 เมองโดยคนควาเพมเตมไดท ภรภม ชมพนช . “พฒนาการของเมองในแองสกลนคร ระหวาง พ .ศ. 2371-2436 วทยานพนธแปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรแเอเชยตะวนออกเฉยงใต บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2549. (บทท 2)

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 64

3 อสาน : ความสมพนธกบรฐสวนกลางทกรงเทพฯ

………………………………………………………………………………………………………………………………. แผนการสอนประจาบท ความคดรวบยอดประจาบท บทท 3 อสาน : ความสมพนธแกบรฐสวนกลางทกรงเทพฯ หวเรองท 1 อสานกบความสมพนธแระหวางรฐสวนกลางกรงเทพฯ กอนการสถาปนารฐชาตสยาม หวเรองท 2 อสานภายใตการสถาปนารฐชาตสยาม เอกสารอางองประจาบท เอกสารทแนะนาใหอานเพมเตม แบบฝกหดกอนเรยน แบบฝกหดทายบท กจกรรมทายบท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 65

แผนการสอนประจ าบท บทท 3 อสาน : ความสมพนธกบรฐสวนกลางทกรงเทพฯ หวเรอง

1. อสานกบความสมพนธแระหวางรฐสวนกลางกรงเทพฯ กอนการสถาปนารฐชาตสยาม 2. อสานภายใตการสถาปนารฐชาตสยาม

วตถประสงคแ

เมอฟใงบรรยายและศกษาบทท 3 จบแลว ผเรยนสามารถ 1. เขาใจและอธบายเกยวกบความสมพนธแระหวางอสานกบรฐสวนกลางกรงเทพฯได

กจกรรมการเรยนการสอน

1. ฟใงบรรยายจากผสอน 2. ศกษาจากเอกสารประกอบการสอน 3. อภปรายและแสดงความคดเหนในชนเรยน 4. ศกษาคนควาเพมเตมจากแหลงคนควาตาง ๆ 5. ทาแบบฝกหดกอนเรยนและแบบฝกหดทายบท

สอการสอน

6. เอกสารประกอบการสอน 7. หนงสออานประกอบ 8. บทความตางๆทเกยวของ

การประเมนผล

9. การมสวนรวมกจกรรมในหองเรยน 10. การทารายงานคนควาเพมเตม 11. การทาแบบฝกหดกอนเรยนและแบบฝกหดทายบท 12. กจกรรมทายบท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 66

ความคดรวบยอดประจ าบท 1. อสานกบความสมพนธระหวางรฐสวนกลางกรงเทพฯกอนการสถาปนารฐชาตสยาม

กอนพทธศตวรรษท 19 บรเวณอสานมความสมพนธแใกลชดกบอาณาจกรลานชางมากกวาอาณาจกรสยามเนองจากเปนทราบภาคพนทวปผนเดยวกน สามารถเดนทางตดตอกนไดอยางสะดวก เปนคนชาตพนธแเดยวกน และมการปกครองและอารยธรรมรวมกนมา โดยรปแบบความสมพนธแของอสานกบรฐสวนกลางในชวงนเปนไปในลกษณะเมองชายขอบ ผปกครองทองถนม “อสระ”ในการปกครองตนเองพอสมควรในรปแบบทเรยกวา “อาญาส” ประกอบดวยเจาเมอง อปฮาด ราชวงศแ และราชบตร

หวเมองทมบทบาทสาคญในการดแลปกครองหวเมองอสาน คอ เมองนครราชสมา ทมหนาทดแลหวเมองตาง ๆ ในอสานใหสงผลผลตทางเศรษฐกจและกาลงคนใหกบสวนกลางตามกาหนดและในยามฉกเฉนเรงดวน

รฐสวนกลางเรมมอานาจเหนอหวเมองอสานทงหมดอยางเตมทและจรงจงตงแตชวงรชสมยพระเจาตากสนมหาราชเปนตนมา จนกระทงลวงมาถงสมยรตนโกสนทรแสวนกลางทกรงเทพฯ มการแสดงออกถงอานาจทเหนอกวาของดนแดนบรเวณอสานอยางเปนรปธรรมมากขน มการตงเมองทผานการรบรองจากกรงเทพฯ มการสรางภาวะความผกพนกนระหวางกรงเทพฯ และเมองตางๆ ในอสาน ทงระบบสวย การเกณฑแแรงงาน และความคมครอง

สงหนงททางกรงเทพฯใหความใสใจมากกคอ การควบคมกาลงคน เนองจากกาลงคนนอกจากจะเปนทมาของแรงงานเพอประโยชนแดานการเมองและเศรษฐกจแลว ยงเปนตวสะทอนถงบญบารมของผปกครองและความยงใหญของอาณาจกรอกดวย โดยวธการควบคมกาลงคนในบรเวณอสาน ผปกครองกรงเทพฯ ใชระบบเดยวกนกบสวนกลาง คอ ระบบเลก เลก หรอเลข คอ คาทใชเรยกรวมทงไพรและทาส บางครงจะเรยกแยกกนเปนเลกไพรกบเลกทาส แตจะใชเรยกเฉพาะกบไพรหรอทาสทผานการสกหมายหมแลวเทานน การจะควบคมใหอสานสามารถปฏบตตามพนธะทมตอรฐได สงทสาคญ คอการตองควบคมคนในอสานใหได วธการทกรงเทพฯ ใช คอ ระบบเลก หนาทหลกทสาคญของเลก คอ การเกบสวย สวย คอผลประโยชนแทรฐบาลเรยกเกบจากราษฎร เปนเงนทองสงของทเลกสงแทนการอยเวรทาราชการ สวยในอสานนน ไดมาจากทรพยากรภายในภมภาค อสานอดมไปดวยของปาและแรธาต ของปาทสาคญไดแก เรว งาชาง นรมาต ปาน สผง ขผง ชน กระวาน นารก ครง สวนแรธาตทสาคญ ไดแก ทองคา ทองแดง เกลอ เหลก แรพลวง และดบก จากความรารวยทางทรพยากรน ทาใหกรงเทพฯ เรยกเอาทรพยากรจากเมองตางๆ ในอสานอยางหลากหลาย 2. อสานภายใตการสถาปนารฐชาตสยาม การสถาปนารฐชาตสยาม เกดขนเนองจากการคกคามของจกรวรรดนยมโดยเฉพาะเหตการณแ รศ.112ทเกดขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทาใหในระยะเวลานอสานไดรบความใสใจมากขนเพราะรฐสวนกลางมองวาอสานเปนพนททมความเสยงในการทจะถกประเทศมหาอานาจเขามาหาเหตยดครอง จงทาใหพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว(รชกาลท 5) ทรงจดราชการบรหารสวนภมภาคใหม โดยในสวนของภาคอสานนน ไดทรงแบงการปกครองประกอบออกเปน 4 กอง ประกอบดวย หวเมองลาวฝายตะวนออก หวเมองลาวฝายตะวนออกเฉยงเหนอ หวเมองลาวฝายเหนอ และหวเมองลาวฝายกลาง

การจดระบบการปกครองจากสวนกลางทเขามามความเกยวของกบอสาน มความเปนรปธรรมและมอานาจมากขนอก ใน พ.ศ. 2434 โดยมการสงพระเจานองยาเธอมาเปนขาหลวงใหญประทบอยยงหวเมองตางๆ เพอจดการปกครอง รปแบบการปกครองทสาคญในชวงนคอ การรวมหวเมองลาวในบรเวณอสานจาก 4 กอง เปน 3 กอง และตงขาหลวงใหญไปปกครองหวเมองทงสามนน ไดแก หวเมองลาวกลาง ขาหลวงใหญ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 67

คอ พระเจานองยาเธอ กรมหมนสรรพสทธประสงคแ หวเมองลาวกาว ไดแก หว เมองลาวฝ ายตะวนออกเฉยงเหนอ (อบลฯ) และลาวตะวนออก (จาปาศกด) ขาหลวงใหญ คอ พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร รกษาราชการอยเมองนครจาปาศกด และ หวเมองลาวพวน รวมหวเมองลาวฝายเหนอ (หนองคาย) และหวเมองลาวกาว (หลวงพระบาง) ขาหลวงใหญ คอ พระเจานองยาเธอ กรมหมนประจกษแศลปาคม รกษาราชการอยเมองหนองคาย

พ.ศ. 2435 เกดการเปลยนแปลงในรปแบบความสมพนธแระหวางรฐสวนกลางกบอสานอกครง คอ เกดการปกครองแบบมณฑลเทศาภบาลขน โดยบรเวณอสาน มการแบงการปกครองเปนสามมณฑล คอ มณฑลลาวกลาง (มณฑลนครราชสมา) มณฑลลาวกาว (มณฑลอสาน) และมณฑลลาวพวน (มณฑลอดร) ระบบมณฑลเทศาภบาลน มผลทาใหบรเวณอสานเขาเปนสวนหนงของรฐสยาม การปกครองเปนมณฑลเทศาภบาลเออใหอานาจของสวนกลางทเขาไปจดการในพนทไดครอบคลมทงภมภาค เปนการเปลยนจากการควบคมผานผปกครองทองถนสระบบของสวนกลางทเปนระบบเดยวกนทงอาณาจกร อยางไรกตามขอจากดทงจากพนทและสวนกลาง โดยเฉพาะความขาดแคลนทางการเงน ทาใหการจดการมณฑลเทศาภบาลไมประสบความสาเรจเทาทควร อยางไรกตามการปรบเปลยนอนหลากหลายจากสวนกลาง อนมผลกระทบตอรปแบบการดารงชวตของผคนในอสาน ทาใหเกดเหตการณแผมบญภาคอสานถอวาเปนปฏกรยาของทองถนอสานทรนแรงและเดน ชดทสดในชวงน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 68

อสาน : ความสมพนธกบรฐสวนกลางทกรงเทพฯ “อสาน”เปนคาเรยกขานสนๆ ของภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย มพนทประมาณ

168,854 ตารางกโลเมตร เปนภาคทมพนทกวางมากทสด ประกอบดวย 20 จงหวด ไดแก เลย หนองคาย นครพนม อดรธาน หนองบวลาภ สกลนคร ขอนแกน กาฬสนธแ มกดาหาร ชยภม มหาสารคาม รอยเอด ยโสธร อานาจเจรญ นครราชสมา บรรมยแ สรนทรแ ศรสะเกษ อบลราชธานและบงกาฬ

หากคาวา “อสาน” ทถกใชเรยกในเชงพนทอนหมายถงภาคตะวนออกเฉยงเหนอนเกดขนมาในภายหลง จากการตงมณฑลเทศาภบาล โดยเรมใชครงแรกเมอ พ.ศ. 2443 ใชเรยก มณฑลอสาณ หนงในสามมณฑลทตงขนในบรเวณหวเมองลาวทางดานตะวนออกของกรงเทพฯ ประกอบดวย เมองอบลราช ธาน ยโสธร เขมราฐ จาปาศกดและเมองขน ขขนธแ ศรสะเกษ เดชอดม สรนทรแ สงขะ รอยเอด สวรรณภม มหาสารคาม กมลาไสย และกาฬสนธแ ตอมาใน พ.ศ. 2465 คาวาอสาน จงกลายเปนคาทใชเรยกภาคอสาน ทมพนทใกลเคยงกบพนทในปใจจบน คาวาอสานจงนบวาเปนคาทมความหมายสะทอนถงความสมพนธแระหวางสวนกลางทกรงเทพฯ กบดนแดนในทศตะวนออกเฉยงเหนอ

1. อสานกบความสมพนธระหวางรฐสวนกลางกรงเทพฯกอนการสถาปนารฐชาตสยาม

บรเวณอสานมการตงหลกแหลงมาตงแตยคกอนประวตศาสตรแเชน บานเชยง จงหวดอดรธาน หรอผาแตม จงหวดอบลราชธาน ดงจะเหนไดจากหลกฐานทางโบราณคด และตานาน พอถงยคประวตศาสตรแตงแตประมาณพทธศตวรรษท 11 – 19 มพฒนาการของการตงชมชนกระจายอยทวไปบรเวณอสาน โดยลกษณะเปนเมองมคนาคนดน มความเชอทางศาสนาพทธแบบมหายาน มระบบการชลประทานและการเพาะปลก และมความสมพนธแกบชมชนทอยรายรอบ เมองโบราณเหลานบางเมองมการทงรางไป และบางเมองกมการอยอาศยสบมาจนถงปใจจบนแสดงใหเหนวาดนแดนบรเวณนมความเหมาะสมในการสรางชมชนอยางกวางขวางและมพฒนาการทางสงคมอยางตอเนอง แตเปนทนาสงเกตวาเมองเหลานนไมไดพฒนาตวเองเปนอาณาจกรทใหญขน ดงเชนบรเวณอน ๆ ทอยรายรอบ ทงอาณาจกรเขมร อาณาจกรลานนา อาณาจกรลานชาง อาณาจกรสโขทย หรออาณาจกรอยธยา

กอนพทธศตวรรษท 19 บรเวณอสานมความสมพนธแใกลชดกบอาณาจกรลานชางมากกวาอาณาจกรสยาม ดวยเปนทราบภาคพนทวปผนเดยวกน สามารถเดนทางตดตอกนไดอยางสะดวก เปนคนชาตพนธแเดยวกน และมการปกครองและอารยธรรมรวมกนมา (ธวช ปณโณทก,2555 : 33-34) อยางไรกตามเมองตาง ๆ ในบรเวณอสานกคงเปนเพยงชายขอบอานาจของอาณาจกร โดยผปกครองทองถนม “อสระ”ในการปกครองตนเองพอสมควร

เมองสาคญทรบรกนวามความสาคญกบสวนกลางมาตงแตสมยกรงศรอยธยา คอ เมองนครราชสมาและเมองขน ในฐานะของ 1 ใน 8 เมองพระยามหานคร (กฎหมายตราสามดวง เลม1 ,2515 : 70) มความสาคญ ทงดานกาลงคนและเศรษฐกจ ไดแกการสงคนไปชวยเมอมยามศก เชน ในสมยสมเดจพระนเรศวร มการเกณฑแคนจากเมองนครราชสมา มาชวยในยกทพไปตเมองเสยมราบ และสงผลผลตไปปอนตลาดทอยธยา พอเขาสชวงสมยกรงธนบร เรมปรากฏอทธพลเชงอานาจจากดนแดนลมแมนาเจาพระยาทขยายออกไปไกลกวาเมองนครราชสมาและเมองขนไปจนจรดบรเวณลมแมนาโขงผานการทาสงคราม โดยเฉพาะเมอเมองสาคญของอาณาจกรลานชาง หลวงพระบาง จาปาศกด และเวยงจนทนแ

พ.ศ. 2319 พระเจากรงธนบรทรงรบสงใหเจาพระยาสรสหแ (บญมา) (ตอมา คอ สมเดจฯ กรมพระราชวงบวรมหาสรสงหนาท วงหนาในสมยรชกาลท 1) กบเจาพระยาจกร (ทองดวง) (ตอมา คอ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 69

พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท 1) ยกกองทพขนไปตอาณาจกรจาปาศกด ดวยเหตพระยานางรอง เจาเมองนางรอง หนงในเมองขนของเมองนครราชสมา จะไปขนกบจาปาศกด และชวงปลายกรงธนบร พ.ศ. 2321 เจาพระยาจกร (ทองดวง) ทเลอนยศเปนสมเดจเจาพระยามหากษตรยแศกกบเจาพระยาสรสหแ (บญมา) ตเมองเวยงจนทนแและเมองขน และไดเมองหลวงพระบางมาเปนขาขอบขณฑสมาดวย รวมทงไดอญเชญพระแกวมรกต และพระบางลงมากรงธนบร (เจาพระยาทพากรวงศแ 2531 : 109)

ในสมยตนรตนโกสนทรแ สวนกลางทกรงเทพฯ มการแสดงออกถงอานาจทเหนอกวาของดนแดนบรเวณอสานอยางเปนรปธรรมมากขน มการตงเมองทผานการรบรองจากกรงเทพฯ มการสรางภาวะความผกพนกนระหวางกรงเทพฯ และเมองตางๆ ในอสาน ทงระบบสวย การเกณฑแแรงงาน และความคมครอง โดยมการแบงระดบขนการปกครองเปน 2 ระดบใหญๆ คอ เมองเอก และเมองขน เมองเอกเปนเมองทขนตรงกบกรงเทพฯ บางเมองเปนเมองเดยว บางเมองมเมองขนของตนเอง แตการปกครองของเมองตางๆ นน เลอนไหลได มการโยกยายจากการเปนเมองขนของเมองหนงมาเปนเมองขนของอกเมองหนง หรอจากการเปนเมองขนมาเปนเมองเอก หรอการยายจากเมองขนของเมองเอก มาขนตรงตอกรงเทพฯความสมพนธแของเมองตางๆ จงคอนขางสบสน

หลกฐานการตงเมองในสมยรตนโกสนทรแตอนตนชใหเหนวา การตงเมองตางๆ ในอสานเปนการเสนอเรองไปของเจาเมองภายในพนทเองวา ตองการมการตงเมองทไหน ใหใครเปนผปกครอง แลวขนกบเมองใด สวนกลางทกรงเทพฯ มกจะอนญาตตามคาขอนน ดวยการรบรองใหถกตองตามหลกกฎหมาย หรอการมหนาทในการตงชอเมอง ทมตอกคอ นโยบายของสยามในการสนบสนนการตงเมองใหมของหวเมองอสานในชวงนเพอตองการใหเมองในฝใงขวาแขงแกรง เปนกาแพงทางดานตะวนออก และนโยบายนกไดรบการสนบสนนจากกลมเจาเมองใหมเปนอยางด ดงนนจงพบวาการขยายตวของเมองทเกดในอสานนน ไมไดเปนเมองทเกดขนเองโดยธรรมชาต หากแตเปนเมองทเกดขนดวยเหตผลทางการเมอง (ดารารตนแ เมตตารกานนทแ 2546 : 58) แตอานาจการปกครองอยทเจาเมองทองถน ผานการสบสายตระกล นอกจากเกดปใญหาการแยงชงตาแหนงกน ผปกครองทกรงเทพฯ จงจะมบทบาทเปนผรบรองเรยนเรองราวกรณพพาท ทวาโดยมากกรงเทพฯ จะไมตดสนอยางเดดขาด แตอาจจะใหความเหนแลวใหคนในพนทเปนผตดสนกนเอง

เหตผลของการขอตงเมองมหลายสาเหต ทงการอพยพมาพงพระบรมโพธสมภารการเกดกรณพพาทกบเจาเมองเกาความอยากเปนเจาเมองของหวหนากลมการรวมคนจากหลายๆ ทมาขอตงเปนเมองการขอแยกเมอง การยกกองสวยขนเปนเมอง ความตองการเพมเมองขนของเมองใหญ และการทาความดความชอบ นอกจากเหตผลทางการเมองแลว เหตผลทางเศรษฐกจกเปนแรงผลกดนใหมการตงเมองใหม เพราะการตงเมองใหม จะทาใหพนทวางมคนเขาไปจบจอง ทามาหากนและยงตองมการสงสวยใหกรงเทพฯ อกดวย

ระบบการปกครองของเมองตางๆ ในอสาน ไมเหมอนกบระบบการปกครองของกรงเทพฯ แตมระบบการปกครองของตนเอง มการแบงหวเมองเปนเมองเอก โท ตร และจตวา โดยใชวธเรยกตามกฎหมายเกาวา “กนเมอง” เปนระบบทเจาเมองไดรบอปการะจากราษฎรในเรองชวตการกนอยและแรงงาน เจาเมองมหนาทในการปกครองบานเมอง โดยรฐสวนกลางไมไดเลยงด หากเมอการเลยงชพตองอาศยเงนมากขนจงมการใชตาแหนงราชการเปนปใจจยในการใหไดผลประโยชนแ (สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, 2543 : 507-509.)โดยรปแบบการปกครองทเรยกวา ระบบอาญาส คอ ตาแหนงผปกครองสงสดของเมอง ประกอบดวยเจาเมอง อปฮาด ราชวงศแ และราชบตร ซงทง 4 ตาแหนงนมกมความเกยวพนกนทางสายโลหต โดยมการแบงออกเปน 4 กอง คอ กองเจาเมอง กองอปฮาด กองราชวงศแ และกองราชบตร แลวประกาศใหราษฎรมาขนในกองทง 4 ตามความสมครใจ (เตม วภาคยแพจนกจ, 2542 : 293.) ซงคลายคลงกบระบบการปกครองทใชในบรเวณเขตเมองลาวทมการสบทอดประเพณนมาแตโบราณ เมอนาระบบอาญาสนมาเทยบกบกฎหมายเกา

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 70

ตาแหนงขาราชการของลาวทอยในคมภรแพระธรรมศาสตรแโบราณ จะเหนไดถงความคลายคลงกนของระบบทงสอง โดย ตาแหนงขาราชการลาวนนมเจาแผนดน ฝายแผนดน ม 3 พระองคแ คอเจาอปราช เจาราชวงศแ เจาราชบตร (จารวรรณ ธรรมวตร ,มปป : 93.)

อานาจหนาทของอาญาสนน เจาเมอง เปนผมอานาจสทธขาดในการทจะสง บงคบบญชากรมการ และราษฎรของเมอง รวมทงคนตางเมองทอาศยในเมองนน ตดสนคดตางๆ สอดสองตรวจตราดานทาง ระวง จบกม หรอปราบปรามโจรผราย สงใบบอกรายงานยงสวนกลาง ทงเรองการสงสวย ขาวคราวสารทกขแของราษฎร ผลประโยชนแของบานเมอง เชนฝนดฝนแลง ราคาสนคาถกหรอแพง เปนตน รวมทงการสงขาวเกยวกบการสงครามทมผรกลาเขามาใกลเขตแดน สวนอปฮาด เปนหวหนาทปรกษา แกปใญหาของกรมการตาแหนงรองลงไป แตถามความขดแยงทไมสามารถตกลงกนได จะตองหารอกบเจาเมอง นอกจากนยงเปนผรวบรวมบญชสวยบญชสามะโนครว ตวเลก เปนผเรงรดกรมการในตาแหนงรองลงไปเรองการเกบสวยจากราษฎร และเปนผออกประกาศสงเกณฑแกาลงเมอมสงคราม สาหรบราชวงศแ และราชบตร ทงสองตาแหนงนมหนาทเกยวของกน คอ ถาราชวงศแเปนผควบคมกาลงพลในยามสงคราม ราชบตรจะเปนผสงเสบยงอาหาร กระสนดนดา อปกรณแและเกณฑแคนเพมเตม ในทางกลบกนถาราชวงศแเปนผสงเสบยง ราชบตรจะเปนผควบคมกาลงพล ถาเปนเวลาปรกตราชวงศแหรอราชบตรจะเปนผนาเงนสวยสงเมองหลวงตามงวดเปลยนกนทง 2 คน หากอานาจของอาญาสกมขอจากด ดงเชน เจาเมองไมมสทธขาดในการการตดศรษะคน หรอการเกยวของกบเขตแดน การศกสงคราม หรอการแตงตงหรอถอดถอนกรมการผใหญ ตงแตอปฮาดลงมาจนถงราชบตร ซงตองรอคาสงจากสวนกลางสงมา ทวาทง 4 ตาแหนงของอาญาสนสามารถแตงตงหรอถอดถอนกรมการผนอยได ตงแตเมองแสน เมองจนทรแลงมา โดยไมตองบอกกลาวสวนกลาง (หลวงผดงแควนประจนตแ 2508 : 35-36)

เมอตาแหนงใดขาดลง ตาแหนงรองลงไปจะมหนาททาราชการแทนในตาแหนงทสงขนตามลาดบ คอ อปฮาดแทนเจาเมอง ราชวงศแแทนอปฮาด ราชบตรแทนราชวงศแ ในกรณทตาแหนงทสงกวานน ปวย ไมอยหรอเสยชวต ผทรบหนาทแทนจะมอานาจสทธขาดเตมตามหนาทของตาแหนงนน ๆ

เจาเมองในอสานชวงน จงถอวามอานาจมาก จากความหางไกล และความไมร ผปกครองกรงเทพฯ จาเปนตองไดรบความรวมมอจากเจาเมอง ทงบอกขาวสารเรองราวตางๆ ผานใบบอก เพอจะไดรบรถงสภาพทวไป และสงตางๆ ทเกดขนในดนแดนบรเวณน รวมทงผลประโยชนแตางๆ ซงมการแบงปในกน เชนกรณผลประโยชนแจากสวย เจาเมองจะไดสวยจานวน 1 ใน 3 ของทงหมด แตปรากฏวาเจาเมอง กรมการเมองในอสานสวนใหญมกจะนาสวยทเกบจากคนในปกครองไปใชจายในกจสวนตว สวยจงขาดคางมาก เมอเปนเชนนกรงเทพฯ ซงกมความตองการสวยตามจานวน กจะพยายามเรยกเกบสวยใหครบ ทาใหมการเรยกเกบจากตวเลกอกตอหนง (สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ 2543 : 507-509)

อานาจทมอยอยางจากด ทาใหสวนกลางกรงเทพฯ ตองพยายามยาใหเหนถงอานาจของตนวาอยเหนอสดของระบบการปกครอง ผานการถอนาพพฒสตยาปละ 2 ครง การบารงศาสนา การใหบรรดาศกดและเครองยศแกเจาเมองและกรมการ ซงเปนของเฉพาะตว เมอเสยชวตกจะตองคน ไมสบทอดตามสายเลอด และเมอปฏบตราชการมผลงานกจะไดรบคาชมเชย

อยางไรกตามอานาจทกลาวถงนไมไดขนอยกบเขตแดนเปนสาคญ ดวยการมจานวนคนทบางเบา เมอเทยบกบขนาดของพนท ชนชนปกครองกรงเทพฯ ไมคอยวตกเรองขนาดและเขตแดนของราชอาณาจกรมากนก การกาหนดเขตแดนทชดเจนจงไมจาเปน แตสงทผปกครองใหความสนใจ คอ เรองจานวนคน ดวยมความพยายามหาผคนเพมขนจากการโยกยายคนจากเมองทแพสงครามใหมาอยภายใตการควบคม และเอาใจใสเปนพเศษไมใหศตรมาชวงชงเอาคนเหลานนกลบไป การกวาดตอนกาลงคนใหเขามาอยในอาณาเขตของผชนะเปนลกษณะรวมกนในเอเชยอาคเนยแ ซงมสาเหตจากการขาดกาลงคน ในทสดพลเมองเหลานนกจะถกกลน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 71

กลายเปนพลเมองของฝายทชนะดวย (อคน รพพฒนแ ,2527 : 26) กาลงคนนอกจากจะเปนทมาของแรงงานเพอประโยชนแดานการเมองและเศรษฐกจแลว ยงเปนตวสะทอนถงบญบารมของผปกครองและความยงใหญของอาณาจกรอกดวย กรณความขดแยงตางๆ ทเกดขน สวนใหญจงเปนขอพพาทเกยวกบการแยงชงคน พนทจะมความสาคญในฐานะทเปนดนแดนทมขอบเขตกเมอรชกาลท 4 และมมากในสมยรชกาลท 5 เมอสวนกลางกรงเทพฯ รสกวาความมนคงของอาณาจกรสนคลอนจากการเขามาของจกรวรรดนยม ทาใหเกดความเปลยนแปลงความสนใจจากกาลงคนในดนแดนเปนดนแดนทมกาลงคน

วธการควบคมกาลงคนในบรเวณอสาน ผปกครองกรงเทพฯ ใชระบบเดยวกนกบสวนกลาง คอ ระบบเลก เลก หรอเลข คอ คาทใชเรยกรวมทงไพรและทาส บางครงจะเรยกแยกกนเปนเลกไพรกบเลกทาส แตจะใชเรยกเฉพาะกบไพรหรอทาสทผานการสกหมายหมแลวเทานน การจะควบคมใหอสานสามารถปฏบตตามพนธะทมตอรฐได สงทสาคญ คอการตองควบคมคนในอสานใหได วธการทกรงเทพฯ ใช คอ ระบบเลก

เลก หรอเลข คอ คาทใชเรยกรวมทงไพรและทาส บางครงจะเรยกแยกกนเปนเลกไพรกบเลกทาส แตจะใชเรยกเฉพาะกบไพรหรอทาสทผานการสกหมายหมแลวเทานนทวาการควบคมกาลงโดยระบบเลกนน ไมไดมวธการทชดเจน และไมทราบถงความแนนอนของระเบยบวธการทใชในแตละชวง แตละแบบ ซงอาจจะคาดการณแไดวาการจดการกบเลกในอสานนน ตองอาศยความยดหยน และปรบเปลยนตามสถานการณแ ดวยสวนกลางกรงเทพฯ ไมใชผทจะจดการไดเองอยางเบดเสรจ จาเปนตองใหคนในพนทเปนผดแล

หนาทหลกทสาคญของเลก คอ การเกบสวย สวย คอผลประโยชนแทรฐบาลเรยกเกบจากราษฎร เปนเงนทองสงของทเลกสงแทนการอยเวรทาราชการ สวยในอสานนน ไดมาจากทรพยากรภายในภมภาค อสานอดมไปดวยของปาและแรธาต ของปาทสาคญไดแก เรว งาชาง นรมาต ปาน สผง ขผง ชน กระวาน นารก ครง สวนแรธาตทสาคญ ไดแก ทองคา ทองแดง เกลอ เหลก แรพลวง และดบก จากความรารวยทางทรพยากรน ทาใหกรงเทพฯ เรยกเอาทรพยากรจากเมองตางๆ ในอสานอยางหลากหลาย

จานวนสวยของแตละเมองจะสมพนธแกบจานวนตวเลกในสงกด ดวยวธการคดอตราสวย คอ เลกในเมองหนง มเลกทยกไวใชสอยสาหรบบานเมองไมเกณฑแสวย ประกอบดวย “พระสงฆแ สามเณร ชรา พการ บดสกสาม รกษาตว เสยจต ฉมบ ทกขแยาก ทาวเพย รบหนงสอภม บตรเพย เสมยร ทนาย นายหมวด ทาส เชลย ลกทาส ขากโซ ขาพระ เลกสมสกรรสวนหนง(จากสามสวน) ลาดตระเวน รกษาดาน” เมอตดกลมคนขางตนออก เหลอจานวนคนในเมองอยเทาใด คดจาก เลกสมสกรรสองสวน (ทเหลอ) คดอตรา 10 คนตอหาบ เชน เมองทาขอนยาง ผกสวยผลเรวในจานวนคน 407 คน เปนผลเรว 40 หาบ คดหาบละ 5 ตาลง รวมเปนเงนสงแทนผลเรวปละ 10 ชง ฉะนนเมอจานวนเลกในแตละเมองเพมขนกจะทาใหการเรยกรองการเพมจานวนสวยจากแตละเมองเพมขนดวย (อศนา นาศรเคน, 2548 :89 – 90) สวยทไดจากบรเวณอสานหลายชนดเปนสนคาผกขาด เปนสงทเกณฑแมาสาหรบการสงเปนสนคาไปขายตางประเทศ และถาของสงใดทไมมในสวย หรอเกณฑแสวยมาไมพอกบความตองการ กรมพระคลงสนคาจะจดคนออกไปหาซอมา เพราะสวยเหลานเปนของมมลคา ซงนอกจากหมายถง การเปนสงของมราคาแลว ยงเปนตวกาหนดความสมพนธแระหวางกรงเทพฯ กบทองถนดวย อยางไรกตามทางกรงเทพฯ กจะไมเขามาเกยวของในขนตอนการเกบสวย เพราะผคนทอยทนนจะมความชานาญเฉพาะดานในการหาสวยของปา และทาสวยทอง ซงบางอยางเปนภมปใญญาทองถนทคนนอกพนทไมสามารถทาได จงจาเปนตองไดรบความรวมมอจากผปกครองทองถนอกชนหนงในการจะเกณฑแคนใหปฏบตตามพนธะในระบบสวย เพราะฉะนนระบบสวยจงเปนสงหนงทบงบอกไดถงความสมพนธแเชงอานาจไดอยางชดเจน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 72

ทวาการขยายอานาจของจกรวรรดนยมตะวนตก โดยเฉพาะฝรงเศส มผลตอการเปลยนทศนะและวธปฏบตของสวนกลางกรงเทพฯ ทมตออสานอยางมาก จากการควบคมอยางหลวมๆ มาสการทาใหเปนหนงเดยวกนภายใตอาณาจกรเดยว ทมเขตแดนแนนอน คอ พระราชอาณาจกรสยาม

2. อสานภายใตการสถาปนารฐชาตสยาม

สาหรบการศกษาประวตศาสตรแของไทย มองความเปลยนแปลงในชวงรชกาลท 4 – 5 วาไดรบอทธพลมาจากการเขามาของชาตตะวนตก จนถกเรยกขานวาเปนชวงทมการปรบปรงประเทศใหมความทนสมยแบบตะวนตก เนองดวยเหตผลวาการเขามาของจกรวรรดนยมตะวนตก คกคามสยาม รฐเลกๆ ทถกรงแก แตกลมผปกครองกรงเทพฯ กเปนผนาจนสามารถรกษาอธปไตยของรฐไวได การเกดกรณพพาทตางๆ จนสยามตองเสยดนแดน นบวาเปนเรองใหญเรองหนงทคนยงรบรมาจนถงปใจจบน โดยเฉพาะอยางยงการเสยดนแดนใหกบจกรวรรดนยมฝรงเศส ทงๆ ทถาวดขนาดจานวนของดนแดนทม “การเสยดนแดน” เทยบกนตามพนทระหวางจกรวรรดนยมองกฤษกบฝรงเศสขนาดกไมตางกนมากนก แตในสานกของคนสยาม (คนไทยในสมยตอมา) มความรสกรวมกบการเสยดนแดนใหกบจกรวรรดนยมฝรงเศสมากกวาองกฤษ ดวยความรสกวาจกรวรรดนยมฝรงเศสเปนผรายทเขามายดครองดนแดน “ของเรา” ไป นอกจากนการมองถงชวงรชกาลท 4 – 5 วาเปนชวงของการท “สยามเสยดนแดนใหกบชาตตะวนตก” กลายเปนชวงสาคญทางประวตศาสตรแสยามชวงหนงทเปน “เรองจรงอนเจบปวด” แนวคดนมอทธพลตอการอธบายประวตศาสตรแความสมพนธแระหวางสยามและจกรวรรดนยมอยางมากจนมาถงปใจจบน ความสาคญเรองเขตแดน สะทอนใหเหนไดจากการออกสารวจดนแดน เพอทาแผนทเขตแดนในสมยตนรชกาลท 5 จากความขดแยงเรองพนททคาบเกยวอานาจทงกบจกรวรรดนยมองกฤษและฝรงเศส การทาแผนทเขตแดนถอวาเปนความรใหมเรองดนแดนทตางไปจากการรบร เดม จาเปนตองใหขาราชการชาวตางชาตเขามาดแล คอ เจมสแ แมคคารแธ (James McCarthy) ชาวองกฤษ ตอมาไดรบแตงตงเปนพระวภาคภวดล เจากรมแผนทคนแรกของสยาม ไดออกสารวจดนแดนเพอรวบรวมขอมลประกอบการทาแผนททวทงรฐสยาม ใชเวลาถง 12 ป ระหวางป พ.ศ. 2424 – 2436 สาหรบบรเวณอสานมการสงเจาหนาทไปทาแผนทครงแรก ป พ.ศ. 2426 คณะของพระวภาคภวดลไดทาการสารวจและทาแผนทบรเวณลาวตอนเหนอไวอยางคราวๆ แตความไมคนเคยกบสภาพอากาศ และภมประเทศ จนเกดเจบปวยทาใหตองเดนทางกลบกรงเทพฯ กอน และไดเดนทางไปใหมในปตอมา จน พ.ศ. 2428 การทาแผนทครงนจงสาเรจ และไดพมพแแผนทขนอยางสมบรณแในป พ.ศ. 2432 แตจกรวรรดนยมฝรงเศสไมยอมรบ จน พ.ศ. 2449 ความขดแยงเรองการแบงเขตแดนจงทเลาลง เมอเมองเสยมราฐ พระตะบอง และศรโสภณ กลายเปนรฐในอารกขาของฝรงเศส

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 73

ภาพท 2 พระวภาคภวดล เจากรมแผนทคนแรกของสยาม ทมา : http://kanchanapisek.or.th

ความกงวลทมองวาจกรวรรดนยมฝรงเศสจะพยายามจะเขามายดครองสยาม โดยเฉพาะอยางยง

เหตการณแ “วกฤตการณ ร.ศ.112” ถอเปนจดเปลยนสาคญในสานกของผปกครองกรงเทพฯ ทสะทอนใหเหนถงความตระหนกของกลมผปกครองทยาใหเชอวาจกรวรรดนยมฝรงเศสจะเขามายดครองสยาม อสานกลายเปนพนทเสยง เพราะขณะนนคาบสมทรอนโดจนกาลงถกคกคามจากจกรวรรดนยมตะวนตก โดยเฉพาะการทฝรงเศสสามารถเขายดครองเวยดนามได และจกรวรรดนยมฝรงเศสจะขยายอานาจมาทางตะวนตกเรอยๆ ทาใหหวเมองอสานทมอาณาเขตทางทศตะวนตกและทศใตตดตอกบประเทศเวยดนามอยในสภาพลอแหลมงายตอการทฝรงเศสจะถอโอกาสเขาแทรกแซง รชกาลท 5 ทรงจดราชการบรหารสวนภมภาคใหม เพอใหเหมาะสมกบสถานการณแและความอยรอดของประเทศ ทเรยกวา การปฏรปการบรหาร พ .ศ. 2433 โดยใหรวมหวเมองเอก โท ตร และจตวาเขาดวยกน แลวจดแบงออกเปน 4 กองใหญ อยภายใตการปกครองของกระทรวงมหาดไทย มขาหลวงกากบการปกครองกองละ 1 คน และใหมขาหลวงใหญกากบราชการอยทเมองจาปาศกดอก 1 คน ซงขาหลวงใหญกคอ พระยามหาอามาตยธบด (หรน ศรเพญ) ซงเปนครงแรกทมการสงขาราชการชนผใหญจากกรงเทพฯ ไปประจาการอยในพนท ตางจากแตกอนทการลงพนทเปนคราวๆ ไป เพอแกปใญหา หรอจดการเรองสาคญบางเรอง

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 74

ภาพท 3 ภาพลอวกฤตการณแ รศ. 112 ตพมพแในวารสาร Punch ขององกฤษ ในป 1893 ทมา : http://www.gun.in.th

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 75

ภาพท 4 พระยามหาอามาตยธบด (หรน ศรเพญ) ทมา : http://www.thaibiography.com

อสานภายใตรปแบบการปกครองใหม 4 กอง ประกอบดวย หวเมองลาวฝายตะวนออก มขาหลวง

ประจาอยทนครจาปาศกด เรยก “ขาหลวงประจาหวเมองลาวตะวนออก” ขาหลวงประจากอง คอ พระยาพศนเทพ (ชวง) หวเมองลาวฝายตะวนออกเฉยงเหนอ มขาหลวงประจาอยทเมองอบลราชธาน เรยก “ขาหลวงประจาหวเมองลาวฝายตะวนออกเฉยงเหนอ” ขาหลวงคนแรกชอพระยาราชเสนา (ทด ไกรฤกษแ)หวเมองลาวฝายเหนอ มขาหลวงประจาอยทเมองหนองคาย เรยก “ขาหลวงประจาหวเมองลาวฝายเหนอ” ขาหลวงคนแรกชอ พระอนชตบรหาร (จนทรแ) (ตอมาเลอนบรรดาศกดเปนพระยาสรยเดชวเศษฤทธ ครงหลงสดเปนพระยากาแหงสงครามรามภกด ตนสกล “อนทรกาแหง” แหงนครราชสมา และ หวเมองลาวฝายกลาง มขาหลวงประจาอยทเมองนครราชสมา เรยก “ขาหลวงประจาหวเมองลาวฝายกลาง” ขาหลวงคนแรกชอพระพเรนทรเทพ โดยขาหลวงทประจาอยแตละกองนน มหนาทบงคบบญชาราชการและตดสนความอทธรณแ หรอเรงรดสวยสาอากร สวนขาหลวงใหญทอยทนครจาปาศกดมอานาจบงคบบญชาวากลาวหวเมองทง 4 กองตามควรแกราชการ (เตม วภาคยแพจนกจ 2542 : 301 - 315) แมวาจะกลาววาเปนการปฏรปการบรหาร แตยงคง

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 76

ระบบการปกครองแบบเดมทมเจาเมองและกรมการเปนผดแลอยในแตละเมอง หวเมองลาวทง 4 กองน (รวมเมองหลวงพระบางทไมไดถกจดเขามาใน 4 กองน แตกมขาหลวงไทยมาอยดแลดวยเปนประจา) เรยกวา “หวเมองลาวชนนอก” (สลา วระวงศแ, 2539 : 196.)

การจดระบบการปกครองของสวนกลางมความเปนรปธรรมและมอานาจมากขนอก ใน พ.ศ. 2434 ทมการสงพระเจานองยาเธอมาเปนขาหลวงใหญประทบอยยงหวเมองตางๆ เพอจดการปกครอง การประทบในพนทอยางตอเนองยาวนาน การออกกฎหมายเพอบงคบใชในพนท และการแกปใญหาอนเกดจากการขยายอานาจจากจกรวรรดนยมฝรงเศส พรอมกบลดทอนอานาจของกลมผ นาทองถน โดยมการยกเลกกรมกองอาญาส สาหรบเมองใหญใหหมบานตาบลแยกออกจากกองอาญาส แลวแบงใหมออกเปน 8เสน ถาเปนเมองขนของเมองใหญใหแบงออกเปน 4 เสน เพราะมพลเมองนอย สวนตาแหนงอาญาสใหคงไวเปนผบงคบบญชานายเสน นายแขวงและเมองขนของตนไปตามเดม แตขาหลวงใหญจะทรงคดเลอกและแตงตงกรมการเมองทรองจากอาญาส เปนนายเสน นายแขวงและกรมการผชวยไดตามความเหมาะสม สวนหมบานตาบลทรวมเขาเปนเสนนนใหนายเสนจดกรมการผนอยของเมองนนๆ กากบหมบานละคน สวนตาแสง จาบาน สารวตรบานกใหคงตามเดม สาหรบตาแหนงทาวฝายใหยกเลก รวมทงมการจดขาราชการทตามเสดจและทงประจาพรอมดวยกาลงเมองและทหารแยกยายไปตงรกษาดานแดนตามหวเมองชายพระราชอาณาเขตฝใงซายแมนาโขงตอแดนญวนและเขมร และตงกรมการหวเมองททรงคณวฒออกไปเปนขาหลวงประจาเมองกากบราชการบางเมองทสาคญ (เตม วภาคยแพจนกจ, 2542 : 323)

นอกจากนยงมการรวมหวเมองลาวในบรเวณอสานจาก 4 กอง เปน 3 กอง และตงขาหลวงใหญไปปกครองหวเมองทงสามนน ไดแก หวเมองลาวกลาง ขาหลวงใหญ คอ พระเจานองยาเธอ กรมหมนสรรพสทธประสงคแ ในคราวแรกพระองคแไดรบเลอกไปใหประจาอยเมองหลวงพระบาง แตไมไดเสดจไป มแตพระยาฤทธรงคแรณเฉท (สข ชโต) เปนขาหลวงประจาอยทเมองหลวงพระบางตามเดม สวนพระองคแมาเปนขาหลวงใหญตงชาระโจรผรายหวเมองทวพระราชอาณาเขตอยเมองนครราชสมา (หมอมอมรวงศแวจตร ,2506 : 373)

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 77

ภาพท 5 พระเจานองยาเธอ กรมหมนสรรพสทธประสงคแขาหลวงใหญหวเมองลาวกลาง ทมา : http://www.udclick.com

หวเมองลาวกาว ไดแก หวเมองลาวฝายตะวนออกเฉยงเหนอ (อบลฯ) และลาวตะวนออก (จาปา

ศกด) ขาหลวงใหญ คอ พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร รกษาราชการอยเมองนครจาปาศกด แตไมไดเสดจประทบทนน มาประทบทเมองอบลฯ แทน และ หวเมองลาวพวน รวมหวเมองลาวฝายเหนอ (หนองคาย) และหวเมองลาวกาว (หลวงพระบาง) ขาหลวงใหญ คอ พระเจานองยาเธอ กรมหมนประจกษแศลปาคม รกษาราชการอยเมองหนองคาย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 78

ภาพท 6 พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากรขาหลวงใหญ หวเมองลาวกาว ทมา : http://th.wikipedia.org

ภาพท 7 พระเจานองยาเธอ กรมหมนประจกษแศลปาคมขาหลวงใหญ หวเมองลาวพวน ทมา : http://kanchanapisek.or.th

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 79

การเขามาปกครองพนทของพระเจานองยาเธอ ทาใหบรเวณอสานเปนพนทแรกๆ ทไดเขาสการจดการมณฑลเทศาภบาล ระบบมณฑลเทศาภบาล เกดขนจากการปฏรปการปกครองแผนดน พ.ศ. 2435 เปนการจดระเบยบการบรหารราชการแบบใหมของสวนกลาง มการแบงการปกครองเปนกระทรวง ทบวง กรม หนวยงานดานการปกครองทองถนทสาคญทสด คอ กระทรวงมหาดไทย ทเปลยนบทบาทหนาทจากการปกครองหวเมองฝายเหนอ เปนผมอานาจในการบรหารราชการสวนภมภาคทวท งประเทศ รปแบบการปกครองทนามาใชในการจดการปกครองใหอยในลกษณะเดยวกนทวประเทศ มลาดบขนการปกครอง และพยายามสรางหนวยงานราชการใหเปนระบบเดยวกน โดยลกษณะทจดใหมหนวยบรหารราชการ อนประกอบดวยตาแหนงขาราชการตางพระเนตรพระกรรณของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว และเปนทไววางใจของรฐบาลของพระองคแ รบแบงภาระของรฐบาลกลาง ซงประจาอยแตเฉพาะในราชธานนน ออกไปดาเนนการในสวนภมภาค เปนสอกลางระหวางประชากรของประเทศ ซงอยหางไกลจากรฐบาลในราชธาน ใหไดใกลชดกบอาณาประชากรเพอใหเขาไดรบความรมเยนเปนสข และเกดความเจรญทวถงกน โดยมระเบยบแบบแผนอนเปนคณประโยชนแแกประเทศชาต ดวย จงแบงเขตการปกครองโดยขนาดลดหลนกนเปนชนอนดบกนดงน คอ สวนใหญเปนมณฑล รองถดลงไปเปนเมอง คอ จงหวด รองไปอกเปนอาเภอ ตาบล และหมบาน จดแบงหนาทราชการเปนสวนสดแผนกการใหสอดคลองกบทานองการของกระทรวงทบวงกรมในราชธาน และจดสรรขาราชการทมความรสตปใญญาความประพฤตดใหไปประจาทางานตามตาแหนงหนาท มใหมการกาวกายสบสนกนดงทเปนมาแตกอน เพอนามาซงความเจรญเรยบรอยและรวดเรวแกร าชการ และกจธระของประชาชน ซงตองอาศยทางราชการเปนทพงดวย(สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ 2545 : 168 – 169)

การปกครองมณฑลเทศาภบาลในบรเวณอสานในสมยรชกาลท 5 มการแบงการปกครองเปนสามมณฑล คอ มณฑลลาวกลาง (มณฑลนครราชสมา) มณฑลลาวกาว (มณฑลอสาน) และมณฑลลาวพวน (มณฑลอดร)

มณฑลลาวกลาง เปลยนมาจากหวเมองลาวกลาง ใน พ.ศ. 2436 เมอกรมหลวงสรรพสทธประสงคแเลอนเปนขาหลวงใหญมณฑลอสานแลว โปรดฯใหรวมเมองนครราชสมา เมองบรรมยแ เมองนางรอง เมองชยภม ตงทวาการมณฑล ณ เมองนครราชสมา เรยกชอวา “มณฑลนครราชสมา” นายพลตรพระยาสงหเสน (สะอาด สงหเสน) เปนขาหลวงใหญ พ.ศ. 2436 – 2444 พนทนมความสาคญมาแตเดม ดวยเปนหวเมองทเปนตวแทนกรงเทพฯ ในการดแลดนแดนบรเวณอสาน และยงเปนชมทางสาคญของกรงเทพฯ ตอการสานตอนโยบายทงทางดานการเมองและเศรษฐกจ ทเหนไดชดเจน คอ การสรางทางรถไฟสายกรงเทพฯ – นครราชสมา ทมขนใน พ.ศ. 2436

มณฑลลาวกาว เปลยนมาจากหวเมองลาวกาว มเมองใหญ 7 เมอง คอ เมองอบลราชธาน เมองนครจาปาศกด เมองศรสะเกษ เมองสรนทรแ เมองรอยเอด เมองมหาสารคาม และเมองกาฬสนธแ เมอกรมหลวงสรรพสทธประสงคแทรงปกครองมณฑลลาวกาว ทรงแกไขลกษณะการปกครอง ใหเปนไปตามพระราชบญญตลกษณะปกครองทองท พ.ศ.2440 (ร.ศ. 116) โปรดใหตงทาเนยบขาราชการมณฑลลาวกาวเสยใหม ยกเลกตาแหนง เจาเมอง อปฮาด ราชวงศแ และราชบตร โดยใหเรยกตาแหนงใหมเปนผวาราชการเมอง ปลดเมอง ยกกระบตรเมอง และผชวยราชการเมองตามลาดบ ครน พ.ศ. 2442 ทรงมพระบรมราชโองการโปรดเกลาฯ ใหเรยกชอมณฑลตามพนท จงทรงประกาศใหเรยก “มณฑลลาวกาว” เสยใหมเปน “มณฑลตะวนออกเฉยงเหนอ” ใน พ.ศ. 2443 มพระบรมราชโองการโปรดเกลาฯ ใหเปลยนชอ “มณฑลภาคตะวนออกเฉยงเหนอ” เปน”มณฑลอสาน” พอถง พ.ศ. 2455 แยก “มณฑลอสาน” ออกเปน 2 มณฑล คอ “มณฑลรอยเอด” และ “มณฑลอบล”

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 80

มณฑลลาวพวน เปลยนมาจากหวเมองลาวฝายเหนอ รวมหวเมองฝใงซาย แมนาโขงเขาดวย เชน เมองพวน และเมองเชยงขวาง จนกระทง พ.ศ. 2436 (ร.ศ.112) เหลอเพยง 6 เมอง คอ เมองอดรธาน เมองขอนแกน เมองนครพนม เมองสกลนคร เมองเลย และเมองหนองคายพ.ศ. 2442 รชกาลท 5 ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ เปลยนชอ “มณฑลลาวพวน” เปน “มณฑลฝายเหนอ” ตอมา พ.ศ.2443 เปลยนชอเปน “มณฑลอดร” ในคราวแรกมณฑลอดรตงอยทเมองหนองคาย แตใน พ.ศ. 2436 จากอนสญญาททาขนกบจกรวรรดนยมฝรงเศสเรองเขตปลอดทหาร 25 กโลเมตร ทาใหพระเจานองยาเธอ กรมหมนประจกษแศลปาคม ขาหลวงใหญมณฑลอดรตองยายททาการมณฑลจากเมองหนองคายมาตงทแหงใหมทบานหมากแขง ซงเปนบานรางตงขนเปนเมองอดรธาน

การเปลยนชอมณฑลดงกลาวเกดจากตองการขจดความแตกตางเชงชาตพนธแระหวางลาวและไทย เมอความเปนลาว เรมเปนปใญหากบการปกครองของกรงเทพฯ ดวยจกรวรรดนยมฝรงเศสแสดงถงความตองการหวเมองลาว เนองจากเปนลกษณะทเดนชดในการแสดงถงความเปนคนละกลมกบไทย เชนเดยวกบเขมร หรอ ผไทยในแขวงหวพนและสบสองจไทยทจกรวรรดนยมฝรงเศสใชความแตกตางนน นามาอางเพอปลดปลอยชาตตางๆ จากการครอบครองของไทย ผปกครองกรงเทพฯ จงมนโยบายททาใหเหนวาลาวกบไทยเปนพวกเดยวกน และปรบชอมณฑลทเคยมคาวาลาวออกไป แลวใชทศเปนตวเรยกชอแทน

ระบบมณฑลเทศาภบาลน มผลทาใหบรเวณอสานเขาเปนสวนหนงของรฐสยาม การปกครองเปนมณฑลเทศาภบาลเออใหอานาจของสวนกลางทเขาไปจดการในพนทไดครอบคลมทงภมภาค เปนการเปลยนจากการควบคมผานผปกครองทองถนสระบบของสวนกลางทเปนระบบเดยวกนทงอาณาจกร อยางไรกตามขอจากดทงจากพนทและสวนกลาง โดยเฉพาะความขาดแคลนทางการเงน ทาใหการจดการมณฑลเทศาภบาลไมประสบความสาเรจเทาทควร ซงถาระบบมความบรบรณแอาจจะทาใหการสรางความเปนอนหนงอนเดยวกนในชาตสาเรจไดมากกวาน(เตช บนนาค ,2532) การปฏรปการปกครองแผนดน พ.ศ. 2435 ยงกอใหเกดองคแกรการปกครองใหม ทเปนปใจจยใหการดงอานาจเขาสสวนกลางไดอยางมประสทธภาพ องคแกรใหมทกลาวถงน คอ ระบบราชการจากลกษณะของอสานทมแรงผลกดนของเรองจกรวรรดนยมฝรงเศสเปนสาคญ จาเปนตองเลอกบคคลผคณสมบตพเศษในการจะเขาไปดแลยงพนทนจากสวนกลาง เพราะขาราชการเหลานผานการขดเกลาจากสวนกลางผานระบบการศกษาแหงชาตมาแลว โดยมจดประสงคแเพอนานโยบายมาจากสวนกลางมาปฏบตในทองถนอยางมประสทธภาพผปกครองกรงเทพฯ กระนนความขาดแคลนขาราชการจากสวนกลางในการปฏบตหนาทในพนท จาเปนตองใชคนในทองถนเขาสระบบราชการ ซงขาราชการทองถนนน สวนใหญจะเปนบตรหลานของกรมการทองถนเดม ทเขามาสระบบราชการผานการศกษา อยางไรกตามขาราชการทองถนเหลานกย งเปนไดเพยงขาราชการชนผนอย ยากทจะไตลาดบขนมาสระดบทสงขนได

นโยบายเรองการศกษาเปนเปนนโยบายสาคญในสมยรชกาลท 5 โดยเฉพาะสรางสานกความเปนชาตผานการเรยนหนงสอไทย โดยเฉพาะในบรเวณทไมไดใชภาษาไทย ดงบรเวณอสานทการศกษาแบบเด มทใชตวหนงสอลาวและเขมร มการตงโรงเรยนทาใหการสอนภาษาไทยแพรหลายออกไป การสรางสานกจงสามารถลงลกไดถงระดบบคคล และคนทองถนกลมแรกทสนองนโยบายของสวนกลาง คอ ผปกครองทองถน เชน เมอตงโรงเรยนสอนการปกครองขนท เมองอดรธาน เมอพ.ศ. 2449 ปรากฏวาบรรดาเจาเมองและกรมการเมองตางสงบตรหลานมาเรยนกนเปนจานวนมาก ดวยหวงวาจะเปนชองทางในการเขาสระบบราชการ การเขาสระบบราชการน สาหรบกลมผปกครองทองถนเปนไปเพอความกาวหนาในชวต แตสาหรบผปกครองนอกจากจะเปนประโยชนแในการไดคนเขามาทางานแลว ยงเปนการทาใหคนทองถนเขาสอานาจการปกครองของสวนกลางในฐานะการเปนสวนหนงของรฐชาตอกดวยนอกจากนระบบการศกษาแบบใหมนยงเปนพนฐาน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 81

สาคญในการหลอหลอมคนทองถนใหมสานกและแสดงบทบาทหนาทในฐานะพลเมองสยามอยางเดนชด หลงการเปลยนแปลงการปกครอง โดยเฉพาะบทบาทของ ส.ส. อสาน

อยางไรกตามการปรบเปลยนอนหลากหลายจากสวนกลาง อนมผลกระทบตอรปแบบการดารงชวตของผคนในอสาน ทาใหเกดเหตการณแผมบญภาคอสานถอวาเปนปฏกรยาของทองถนอสานทรนแรงและเดนชดทสดในชวงน โดยเกดจากมคาเลาลอในบรเวณรมฝใงแมนาโขง ทงฝใงซายและฝใงขวาวา มลายแทงพยากรณแเภทภย เงนกลายเปนกอนกรวด หมกลายเปนยกษแ ทาวธรรมกราชผมบญจะมาเปนใหญเพอชวยเหลอคนในโลก

เหตการณแผมบญนนกวชาการในปใจจบน สวนใหญสนใจเรองราวของเหตการณแวาเปนเรองทสะทอนถงการตอตานการรวมอานาจสศนยแกลางของกรงเทพฯ ซงเปนปฏกรยาทมเกดขนในทองถนตางๆ ไมใชเพยงในบรเวณอสาน ซงสวนมากมการใหเหตผลวา เหตการณแนเกดขนจากการเมองภายในทคนในทองถนแสดงตอความเปลยนแปลงตางๆ ทเขามากระทบจากการเขามาของอานาจกรงเทพฯ (พรเพญ ฮนตระกล และ อจฉราพร กมทพสมย, บรรณาธการ 2527)

หลงจากความตงเครยดในการเผชญหนากบจกรวรรดนยมฝรงเศสเรมผอนคลายลง เมอมความชดเจนเรองเขตแดน ทาใหผปกครองมองวาพนทอสานคอสวนหนงของรฐสยาม ทไมสามารถแบงแยกไดอก นโยบายการปกครองอสานชดเจนขน และดาเนนการตอเนองมาจนถงสมยรชกาลท 6 และ 7 ดวยความหวงวาจะนาศกยภาพของบรเวณอสานทมอย โดยเฉพาะดานเศรษฐกจมาใชเพอ “การพฒนา” ทงพนทบรเวณอสาน และสนบสนนความเจรญทางเศรษฐกจของสวนกลางตอไป

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 82

เอกสารอางองประจ าบท กฎหมายตราสามดวงเลม 1.(2515). พมพแครงท 2. กรงเทพฯ : ครสภา. จารวรรณ ธรรมวตร. (มปป). พงศาวดารแหงประเทศลาว คอ หลวงพระบาง, เวยงจนทน, เมองพวน และ

จ าปาสก. มหาสารคาม : สถาบนวจยศลปะและวฒนธรรมอสาน มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม.

ทพากรวงศแ, เจาพระยา.( 2531) . พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 1. (2531). พมพแครงท 6. กรงเทพฯ : กองวรรณคดและประวตศาสตรแ กรมศลปากร.

ดารารตนแ เมตตารกานนทแ. (2546). การเมองสองฝงโขง กรงเทพฯ: สานกพมพแมตชน. ดารงราชานภาพ, สมเดจพระเจาบรมวงศแเธอ กรมพระยา..(2543). นทานโบราณคด. กรงเทพฯ : ดอกหญา. เตช บนนาค. ( 2532). การปกครองระบบเทศาภบาลของประเทศสยาม พ.ศ.2435 – 2458. แปลโดย

ภรณ กาญจนษฐต. กรงเทพฯ : สานกพมพแมหาวทยาลยธรรมศาสตรแรวมกบมลนธโครงการตารา สงคมศาสตรแและมนษยศาสตรแ.

เตม วภาคยแพจนกจ. (2542). ประวตศาสตรอสาน. พมพแครงท 3. กรงเทพฯ : มลนธโครงการตารา สงคมศาสตรแและมนษยศาสตรแ.

พรเพญ ฮนตระกล และ อจฉราพร กมทพสมย, บรรณาธการ. (2527). “ความเชอพระศรอารย”และ “กบฏผมบญ”. กรงเทพฯ : สรางสรรคแ. อมรวงศแวจตร, หมอม.(2506). “พงศาวดารหวเมองมณฑลอสาน” ประชมพงศาวดารเลม 3. กรงเทพ :

ครสภา. อคน รพพฒนแ, ม.ร.ว. สงคมไทยในสมยตนรตนโกสนทร พ.ศ. 2325-2416.(2527). แปลโดย ม.ร.ว.

ประกายทอง สรสข, และพรรณ ฉตรพลรกษแ. พมพแครงท 2. กรงเทพฯ : มลนธโครงการตารา สงคมศาสตรแและมนษยศาสตรแ.

อศนา นาศรเคน. (2548). อสานในการรบรและทศนะของผปกครองกรงเทพฯ ตงแตกบฏเจาอนวงศ พ.ศ. 2398 ถงการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475. วทยานพนธแศลปศาสตรมหาบณฑต สาขา ประวตศาสตรแ มหาวทยาลยเชยงใหม.

เอกสารแนะน าใหอานเพมเตม

ไพฑรยแ มกศล.(2515). การปฏรปการปกครองมณฑลอสานสมยทพระเจาบรมวงศเธอกรมหลวง สรรพสทธ ประสงค ทรงเปนขาหลวงใหญ (พ.ศ.2436-2453). ปรญญานพนธแการศกษามหาบณฑต วทยาลยวชาการศกษา ประสานมตร

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 83

แบบฝกหดกอนเรยน 1. รปแบบการปกครองหวเมองตาง ๆ ในอสานกอนทจะมการปฏรปการปกครองในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว คอรปแบบใด

1. ระบบอาญาส 2. ระบบจตสดมภแส 3. การปกครองแบบหวเมองชนใน 4. การปกครองแบบหวเมองประเทศราช

2. “อปฮาด” ทาหนาทอะไร 1. เปนทปรกษาเจาเมอง

2. เปนผมอานาจสทธขาดในการปกครองบานเมอง 3. เปนหวหนาทปรกษาของกรมการเมอง

4. เปนแมทพ 3. วธการควบคมกาลงคนของรฐสวนกลางทกรงเทพฯ ทกระทาในหวเมองอสาน คอวธการใด 1. การเกณฑแใหไปเปนทหาร 2. การสงกองทพมาควบคม 3. การแบงหวเมองใหขนนางปกครอง 4. การควบคมในลกษณะ “ระบบเลก” 4. ขาหลวงใหญคนแรกทรฐสวนกลางสงใหมากากบราชการอยทเมองจาปาศกด ในป พ.ศ. 2433 คอใคร 1. พระอนชตบรหาร 2. พระยามหาอามาตยธบด 3. พระวภาคภวดล 4. พระพเรนทรเทพ 5. ขอใดไมใชชอมณฑลในภาคอสาน 1. มณฑลลาวพวน 2. มณฑลลาวกาว 3. มณฑลลาวกลาง 4. มณฑลพายพ เฉลย ขอ 1 ( 1 ) ขอ 2 ( 3 ) ขอ 3 ( 4 ) ขอ 4 ( 2 ) ขอ 5 ( 4 )

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 84

แบบฝกหดทายบท 1. ตาแหนงและอานาจหนาทของ “อาญาส” คอ

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

2. การเขามาปกครองและจดการหวเมองอสานของพระเจานองยาเธอทงสามพระองคแ ตงแต พ.ศ. 2434 เปนตนมา ทาใหภาคอสานเปลยนแปลงอยางไรบาง

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

3. ผลกระทบทเกดขนในภาคอสานอนเปนผลมาจากการปฏรปการปกครอง คอ ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

กจกรรมทายบท 1. ใหนสตศกษาเพมเตมเกยวกบ การปฏรปการปกครองมณฑลอสาน พ.ศ. 2436- 2453 ในหนงสอเรอง มณฑลเทศาภบาล : วเคราะหแเปรยบเทยบ ของ วฒชย มลศลป และ สมโชต อเองสกล

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 85

4 ลกษณะลาวอสาน

………………………………………………………………………………………………………………………………. แผนการสอนประจาบท ความคดรวบยอดประจาบท บทท 4 ลกษณะลาวอสาน หวเรองท 1 การตงถนฐาน ชวต ความเชอ และประเพณของผคนในภาคอสาน

หวเรองท 2 อสานกบความเปลยนแปลง และการปรบตว เอกสารอางองประจาบท เอกสารทแนะนาใหอานเพมเตม แบบฝกหดกอนเรยน แบบฝกหดทายบท กจกรรมทายบท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 86

แผนการสอนประจ าบท บทท 4 ลกษณะลาวอสาน หวเรอง

1. การตงถนฐาน ชวต ความเชอ และประเพณของผคนในภาคอสาน 2. อสานกบความเปลยนแปลง และการปรบตว

2.1 ดนแดนอสานในอดต: ความเจรญในแถบทงกลารองไห 2.2 รชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 : เหตการณแเจาอนวงศแ

เวยงจนทนแ 2.3 รชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวรชกาลท 4 : การเรมตนสรางสยามใหเปนรฐ

ชาต 2.4 รชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 : บทบาทมหาอานาจ

ตะวนตกกบการรวมลาวเขากบสยาม และบทบาทของคนจนในอสาน 2.5 การปฏวต 2475 กบอสาน วตถประสงคแ

เมอฟใงบรรยายและศกษาบทท 4 จบแลว ผเรยนสามารถ 1. เขาใจและอธบายเกยวกบลกษณะตาง ๆ ของลาวอสานได

กจกรรมการเรยนการสอน 1. ฟใงบรรยายจากผสอน 2. ศกษาจากเอกสารประกอบการสอน 3. อภปรายและแสดงความคดเหนในชนเรยน 4. ศกษาคนควาเพมเตมจากแหลงคนควาตาง ๆ 5. ทาแบบฝกหดกอนเรยนและแบบฝกหดทายบท

สอการสอน 6. เอกสารประกอบการสอน 7. หนงสออานประกอบ 8. บทความตางๆทเกยวของ

การประเมนผล 9. การมสวนรวมกจกรรมในหองเรยน 10. การทารายงานคนควาเพมเตม 11. การทาแบบฝกหดกอนเรยนและแบบฝกหดทายบท 12. กจกรรมทายบท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 87

ความคดรวบยอดประจ าบท ในบทนประเดนสาคญทกลาวถงคอเรองของวถชวตของคนอสานทไดเผชญกบความเปลยนแปลงมาเปนระยะ ๆ ทงจากสาเหตภายในและภายนอกภมภาค 1. การตงถนฐาน ชวต ความเชอ และประเพณของผคนในภาคอสาน

ลกษณะสาคญของการตงถนฐานและวถชวตของคนอสาน มดงน 1.1 รวมตวกนอยใกลบรเวณแหลงนา โดยพงพงนาเพอเปนแหลงอาหารและใชนาในการบรโภคและ

อปโภค 1.2 สงสาคญทคนอสานไดพงพงในการยงชพคอปา ปาเปนทรวมของอาหารและวสดทใชสาหรบเปน

ทอยอาศย รวมทงสามารถนาวสดจากปาผลตเปนเครองมอเครองใชอน ๆ นอกจากนพนทปาบางสวนยงใชเปนปาชาหรอสถานทสาหรบฝใงผคนทเสยชวตอกดวย ปาในอสานอาจแบงตามลกษณะของพนทดงไดกลาวมาแลวเปน 3 ลกษณะคอ ปาโคก ปาทาม และปาบง

1.3 ผคนในภาคอสานมกตงบานเรอนบนทสงหรอเปนเนน หรอทเรยกวา โคก เพราะเปนทนาทวมไมถงและในขณะเดยวกน “โคก” เปนพนทเกบและระบายนาธรรมชาตคอนาฝนใหกบพนทอน ๆ เพอใชในการเพาะปลก 1.4 ผคนอยรวมกนเปนกลมเรอน เรยกวา คม ในคมประกอบดวยเรอนลกษณะไมแตกตางกน กลาวคอเปนเรอนยกพนสง ใตถนเรอนใชเปนคอกสตวแ โดยเฉพาะควายและวว รวมทงไกและสตวแปกอน ๆ พนทใตถนเรอนทเหลอใชเปนทนงทางาน อาจเปนทไวกสาหรบทอผา หรอใชทางานบานอน ๆ

1.5 สงคมอสานเปนสงคมชาวนา (peasant society) ความเปนอยของผคนตางมวถชวตคลายคลงกน เปนแบบ “หาอยหากน” กลาวคอ ตางทานาโดยใชพนทรอบ ๆ หมบาน เมอเลกจากนาตางกลบบานแลวพบปะกน รวมพดคย รวมกนดแลทรพยแสมบตของชมชน หรอสมบตสาธารณะ และถามปใญหาตางไดรวมแกปใญหาซงกนและกน และมกเปนผอาวโสในหมบานทใหขอเสนอแนะและตดสนปใญหา เ มอมงานบญประเพณประจาหมบานผคนทกคนตางชวยเหลอกนตามทตนเองมความสามารถ 1.6 มประเพณทชมชนปฏบตกนโดยทวไปคอประเพณ ฮต12 หรอประเพณททาในเวลา 12 เดอนหรอในรอบ 1 ป โดยมกเนนทประเพณเกยวของกบความเชอและพทธศาสนา 2. อสานกบการเปลยนแปลง และการปรบตว

บรเวณอสานเคยเปนทอยของกลมคนทเจรญหลายกลม คนทองถนเดมอาจเปนคนสบเนองมาจากพวกลาวปะปนกบกลมคนอน ๆ เชน ละวา ขา ซงมผเรยกคนกลมนวา ลาวเดม กลมคนทองถนเหลานไดทงความเจรญใหกบคนลาวอสานในเวลาตอมา และถาจะยอนอดตอนยาวนานกวา 3,000 ปทผานมา กลมวฒนธรรมทบทบาทในแถบนคอ วฒนธรรมบานเชยง ซงแพรกระจายไปยงสวนตาง ๆ โดยเฉพาะบรเวณ อดรธาน สกลนคร นครราชสมา และขอนแกน

ประมาณพทธศตวรรษท 18 ในสมยพระเจาชยวรมนท 7 ( พ.ศ. 1624– 1762) ไดหนมานบถอพทธศาสนาแบบมหายาน จงทาใหความเชอแบบเขมรเกดความเปลยนแปลงความเชอดงกลาวทงแบบฮนดและแบบพทธมหายานไดผสมกบความเชอทองถนเดมคอ ผ ศาสนสถานแบบเขมรปรากฏทวไปในภาคอสานตามอานาจของอาณาจกรเขมร จากเมองพระนคร หรอ เมองเสยมเรยบในประเทศเขมรปใจจบนไดแผกระจายขนไปผานบรเวณอสานใต แถบลมนาช ขามเทอกเขาภพานเขตสกลนครไปยงนครเวยงจนทนแ อกเสนทางหนงจากเมองพระนครผานไปยงเมองนครราชสมา ไปยงลพบร รวมทงชยภม และขามไปสโขทย สวนทางทศ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 88

ตะวนตก อทธพลเขมรผานไปยงบรเวณลมแมนาเจาพระยาไปจนถงเมองกาญจนบรซงมปราสาทเมองสงหแเปนหลกฐานสาคญ และเมอประมาณพทธศตวรรษท 21 กลมชาวลาวลานชางเรมขยายตวมายงภาคอสานมากขนทงจาก ลานชางเวยงจนทนแ และนครจาปาศกด ชาวลาวลานชางเหลานไดตงบานตงเมองเปนหลกแหลงมงคงทวไปในภาคอสาน

อยางไรกตามคนลาวไดเพมจานวนมากขนในภาคอสานเนองจาก เหตการณกรณเจาอนวงศเวยงจนทน ทพยายามแยกตวเปนอสระไมขนตอราชสานกทกรงเทพฯในชวงป พ .ศ. 2369-2371 พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 ไดโปรดใหยกทพไปตเวยงจนทนแ เมอกองทพสยามไดชยชนะ ไดโปรดใหเผานครเวยงจนทนแรวมทงอพยพผคนจากฝใงขวาแมนาโขงมายงฝใงซายซงเปนภาคอสาน จากเหตการณแดงกลาวทาใหมผคนและมเมองใหมเกดขนในภาคอสานเปนจานวนมากและเมองเหลานไดกลายเปนทมาของเมองตาง ๆ หลายเมอง ในภาคอสานในปใจจบน

ภาคอสานยงไดเผชญกบความเปลยนแปลงอกหลายตอหลายครงไมวาจะเปน การทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว (รชกาลท 4 ) ไดทรงสงพระธรรมยกตนกายจากสวนกลางไปเผยแพรยงทตาง ๆ สาหรบภาคอสานไดทรงสงภกษมายงเมองนครราชสมาและ อบลราชธาน หรอ การถกเปลยนแปลงโดยการปฏรปการปกครองและการพฒนาชวตความเปนอยผานการเขามาของทางรถไฟในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รวมไปถงการทคนอสานจานวนมากมโอกาสไดรบการศกษาเนองจากเกดโรงเรยนกฎหมายและไดเขาไปมโอกาสเรยนรและมบทบาททางการเมองผานการปฎวต 2475 สงเหลาน ลวนทาใหชวตของคนอสานเกดการเปลยนแปลง แตพวกเขากสามารถปรบตวใหเขากบการเปลยนแปลงนนไดเปนอยางด

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 89

ลกษณะลาวอสาน ตามความเขาใจโดยทวไป “ลาว” คอคนกลมหนง หรอบางครงใหความสาคญกบ คนไท5 ซง อาศยอย

บรเวณแมนาโขง คนไท กลมนเกยวของใกลชดกบกลมคนไททเรยกตวเองวา สยาม ซงมอานาจบรเวณลมแมนาเจาพระยา กลมคนลาวไดอาศยปะปนอยกบคนกลมชาตพนธแอน ๆ และตอมาไดขยายตวและสามารถมอานาจเหนอคนกลมอน ๆ โดยไดสรางอาณาจกรลานชาง และอาณาจกรลานนาขนในพทธศตวรรษท 19 ในระยะแรก ๆ อาณาจกรลานชางโดยมศนยแกลางทนครหลวงพระบางและเวยงจนทนแ เปนมตรไมตรอนดกบผคนในลมแมนาเจาพระยาคออาณาจกรอยธยา ในขณะทอาณาจกรลานนาไดทาสงครามกบอยธยาเปนเวลานาน จนถงพทธศตวรรษท 24 สมยกรงธนบร อาณาจกรลานชางไดตกอยในอานาจของสยาม และตอมาความสมพนธแระหวางลาวลานชางและสยามไดเลวรายลงเมอเกดเหตการณแเจาอนวงศแเวยงจนทนแซงพยายามปลดแอกจากอานาจสยาม กองทพสยามไดเผาและทาลายนครเวยงจนทนแ กวาดตอนผคนจากฝใงซ ายแมนาโขงเขามายงฝใงขวาแมนาโขงและกระจายไปยงดนแดนสวนตาง ๆ ของสยาม ตอมาประมาณพทธศตวรรษท 25 อาณาจกรลานนาไดรวมกบราชอาณาจกรสยาม ในขณะทอาณาจกรลานชางไดตกอยในอานาจของฝรงเศส ในปใจจบนชาวสยามหรอผคนในประเทศไทยยงคงเรยกผคนในภาคอสานวา “ลาว”

ในสวนของวถชวตซงเปนประเดนสาคญของบทน อาจจะกลาวไดวา คนอสานหรอคนลาวไดเผชญกบความเปลยนแปลงมาเปนระยะ ๆ ทงจากสาเหตภายในและภายนอกภมภาค แตคนลาวอสานยงคงผกพนกบความเปนลาวและยงคงลกษณะความเปนลาวในดานตาง ๆ สบทอดมาจนถงปใจจบนดงตอไปน

1. การตงถนฐาน ชวต ความเชอ และประเพณของผคนในภาคอสาน

1.1 ในการตงถนฐานลกษณะสาคญของการตงถนฐานของคนอสาน คอ รวมตวกนอยใกลบรเวณ แหลงนา โดยพงพงนาเพอเปนแหลงอาหารและใชนาในการบรโภคและอปโภคแตในอดตผคนสวนใหญมไดตงหลกแหลงบรเวณรมแมนาสายสาคญ เนองจากนามกหลากทวมเวลาหนานา นานอยเวลาหนาแลง รวมทงมตลงสงชนอกดวย ดวยเหตนผคนมกตงหลกแหลงบรเวณสายนาสาขาเลก ๆ หรอทเรยกวา หวย และบรเวณทเปนหนองนา รวมทงแหลงนาทเกดจากแมนาลดทางเดน หรอ ลานาดวน หรอทคนทองถนเรยกวา กด โดยไดใชนาจากแหลงนาเหลาน การตงถนฐานของผคนในอสานทอยใกลแหลงนา ทาใหปลาเปนอาหารหลกของผคน และเมอหาปลาไดมากจนเหลอบรโภค ชมชนไดนาปลาเหลานนมาผสมกบเกลอกลายเปนปลาแดก หรอ ปลารา เพอเกบไว

5ไท หมายถงกลมคนกลมใหญทกระจายตวกนในทตาง ๆ บรเวณแหลมสวรรณภม กลมคนเหลานมลกษณะ ภาษา วฒนธรรมทสามารถเชอมโยงกนได กลมคนไทอาศยอยในทหนงจะมชอเรยกตางกน เชนกลมไททอาศยอยบรเวณแมนาโขง เรยกวา ลาว กลมไทบรเวณแมนาเจาพระยาเรยกตนเองวา สยาม นอกจากนกลมไทบรเวณแมนาสาละวนทางตะวนออกของพมาเรยกชานหรอไทยใหญ กลมไทในแควนอสสมของอนเดยเรยกไทอาหม กลมไททอยบรเวณลมแมนาโขงเหนอพวกลาว ทางตะวนออกของชานเรยก ไทลอ ไทเขน และไทกลมใหญบรเวณทางใตของจนเรยก จวง เปนตน นอกจากนยงมไทอกหลายกลม เชนไทคาต อยบรเวณพรมแดนอนเดยและจน คนไทยในประเทศไทยจงเปนกลมไทกลมหนงทเรยกตนเองวา สยาม แตเมอเปลยนชอประเทศเปนไทย จงดเหมอนสยามเปนศนยแกลางของไททงมวลดวย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 90

เปนอาหารบรโภคในเวลายาวนานและยงเปนสนคาทใชแลกเปลยนหรอขายอกดวย (โปรดศกษาเพมเตมใน วรพล เองวานช และคณะ “วฒนธรรมปลาและอาชพประมงในชมชนลมแมนาช” ใน ประวตศาสตรการขยายตวชมชนลมแมน าช เอกสารประกอบการสมมนา 28-29 สงหาคม 2546 ณ คณะวศวกรรมศาสตรแ มหาวทยาลยมหาสารคาม หนา 1-33 และในศรศกร วลลโภดม “ลมแมนาสงคราม ดลยภาพของสงแวดลอมและวฒนธรรมชมชน”ทศนะนอกรต ภมศาสตร-ภมลกษณ ตงบานแปงเมองกรงเทพฯ: ดานสทธาการพมพแ 2543) นอกจากนาแลวสงสาคญทคนอสานไดพงพงในการยงชพคอปา ปาเปนทรวมของอาหารและวสด ทใชสาหรบเปนทอยอาศย รวมทงสามารถนาวสดจากปาผลตเปนเครองมอเครองใชอน ๆ นอกจากนพนทปาบางสวนยงใชเปนปาชาหรอสถานทสาหรบฝใงผคนทเสยชวตอกดวย ปาในอสานอาจแบงตามลกษณะของพนทดงไดกลาวมาแลวเปน 3 ลกษณะคอ ปาโคก ปาทาม และปาบง

สาหรบการรกษาพนทปา ผนาชมชนไดสรางความศกดสทธใหกบปาดวยการสรางผคมครองปาและดแลชมชนในความเชอเรอง ปตา (สมชาย นลอาธ ,2541 : 22-29) ปตาคอผหรอวญญาณทมอทธฤทธและมความศกดสทธเปนทเคารพของชมชน ทกปจะมการทาพธแสดงความเคารพตอปตา โดยคนทงหมบานและผคนจากหมบานใกลเคยงมารวมกนทาพธโดยผาน เฒาจาซงเปนผทสามารถตดตอกบผปตาได ดวยวธนผคนจากชมชนตาง ๆ ไดมาพบปะสงสรรคแกนอยางนอยในคราวทาพธแดปตา และวธนทาใหปาและตนไมยงคงเหลออย ปตาจงเปนวธการหนงทใชควบคมพฤตกรรมของผคนในทองถน 1.2 การตงถนฐานของผคนในภาคอสานมกตงบานเรอนบนทสงหรอเปนเนน หรอทเรยกวา โคก เพราะเปนทนาทวมไมถงและในขณะเดยวกน “โคก” เปนพนทเกบและระบายนาธรรมชาตคอนาฝนใหกบพนทอน ๆ เพอใชในการเพาะปลก6 เมองตาง ๆ จงมกไมตงถนฐานบรเวณรมฝใงแมนา กรณแมน าชตอนบน(Upper chi and Middle Chi river) พบวามเมองตาง ๆ ตงถนฐานใกลแหลงนาแตไมตดรมแมนา อาท เมองชยภมตงใกลหนองนาใหญ เมองขอนแกน ตงอยระหวางหนองใหญหลายแหง อาท บงแกนนคร หนองโคตร และบงทงสราง เมองมหาสารคามทตงเมองบรเวณกดนางใย ซงเปนแหลงนาสาหรบคนในเมอง เมองรอยเอด ตงอยตดกบบงผลาญชย และใกล ๆ มบงหนองหญามา เปนตน สาหรบแมนาชบรเวณทผคนตงถนฐานรมแมนา คอตงแตเมองยโสธรลงไปจนถงเมองอบลราชธาน (แมนาชตอนลาง– Lower Chi River) เพราะพนทดงกลาวเปนทราบลาดเอยงจากทางตนนาชทางทศตะวนตก ไปยงทศตะวนออก พนทจงเปนทตาซงม ผคนตงถนฐานลอดรมสายนา นบตงแตเมองยโสธร มหาชนะชย เของใน และอบลราชธาน 2. วถชวต มลกษณะทสาคญ คอ

1. ในอดตผคนอยรวมกนเปนกลมเรอน เรยกวา คม ในคมประกอบดวยเรอนลกษณะไมแตกตางกน กลาวคอเปนเรอนยกพนสง ใตถนเรอนใชเปนคอกสตวแ โดยเฉพาะควายและวว รวมทงไกและสตวแปกอน ๆ

6 “โคก” เปนชอทเรยกพนททเปนทสง บรเวณทเปนทสงดงกลาว บางแหงมพชปกคลมหนาแนนจนเปนปา เรยกปาโคก ซงชมชนมกตงหลกแหลงบรเวณ ใกลปาโคกเพอใชเปนทรพยากรในการดารงชพ รวมทงการสรางความเชอทเรยกวา ผปตา ซงคอยดแลชมชนแหงนนดวย เมอฝนตกนาฝนสวนหนงจะซมลงไปใตดนและกกขงทาใหพนดนชมชนเนองจากมปาโคกทคอยใหความชมชน ในขณะเดยวกนนาฝนอกสวนหนงจะไหลไปทางทลมกวา ซงมกเปนพนทททาการเพาะปลกโดยเฉพาะทนา และบางสวนไหลตกในแหลงนา ดงนนโคกจงเปนบรเวณทมสวนในการกก เกบ และระบายนา ดงนนการทาลายปาโคกจงสงผลกระทบตอการใชนาของผคนในอสาน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 91

พนทใตถนเรอนทเหลอใชเปนทนงทางาน อาจเปนทไวกสาหรบทอผา หรอใชทางานบานอน ๆ สาหรบชนบนของเรอนโดยทวไปมกมหอง 3 หอง จากทศตะวนออกคอหองเปง เปนหองพระ หรอหองศกดสทธประจาบาน ถดไปเปนหองพอแม และหองสดทายเปนหองสวม หรอหองลกสาว บรเวณดานหนาของหองเปนชานใหญทใชประโยชนแในชวตประจาวน ทงกนอาหาร ทพกผอน ทตอนรบแขก หรออาจเปนทหลบนอนของลกชายดวย เมอลกสาวคนหนงแตงงาน ลกเขยซงตองยายเขามาบานพอตาแมยาย เพอเปนแรงงาน ตองหาทอาศย ลกสาวและลกเขยไมสามารถไปอยในหองสวม หรอหองลกสาวไดเนองดวยยงมนองสาวคนอน ๆ อาศยในหองนน เมอยงไมสามารถสรางเรอนทอาศยได คแตงงานมกไปอาศยบรเวณเลาขาวโดยตอเปนพนทเลก ๆ จากเลาขาว เรยกวาตบตอเลา และเมอพอมกาลงไดสะสมไมและวสดอน ๆ ทจะสรางเรอน จนมกาลงมากขน จงไดสรางเรอนเลก ๆ เรยกวา เหยา ตอมาเมอมกาลงมากขนอกจงไดสรางเรอนใหญเปนทอาศยตามลาดบ และมกอยในบรเวณเดยวกบพอและแมของฝายหญง (สมชาย นลอาธ 2541 : 183-187) ลกษณะนจงแสดงใหเหนวาผหญงยงมความสาคญในสงคมอสาน

2. สงคมอสานเปนสงคมชาวนา (peasant society) (ศรศกร วลลโภดม ,2543 : 36-37) ความเปนอยของผคนตางมวถชวตคลายคลงกน เปนแบบ “หาอยหากน” กลาวคอ ตางทานาโดยใชพนทรอบ ๆ หมบาน เมอเลกจากนาตางกลบบานแลวพบปะกน รวมพดคย รวมกนดแลทรพยแสมบตของชมชน หรอสมบตสาธารณะ และถามปใญหาตางไดรวมแกปใญหาซงกนและกน และมกเปนผอาวโสในหมบานทใหขอเสนอแนะและตดสนปใญหา เมอมงานบญประเพณประจาหมบานผคนทกคนตางชวยเหลอกนตามทตนเองมความสามารถ 3. มประเพณทชมชนปฏบตกนโดยทวไปคอประเพณ ฮต12 หรอประเพณททาในเวลา 12 เดอนหรอในรอบ 1 ป โดยมกเนนทประเพณเกยวของกบความเชอและพทธศาสนากลาวคอ (จารบตร เรองสวรรณ 2521: 6-12 )

1.เดอนอาย (บญเขากรรม) ใหพระสงฆแฝกจตสานกความบกพรองของตนปรบตวประพฤต ตนใหถกตองตามพระวนย

2. เดอนย (บญคณลาน) หลงเกยวขาวแลวมการทาบญตกบาตรเลยงพระ 3. เดอนสาม (บญขาวจ) เปนการทาบญเทศกาลมาฆบชา มการตกบาตร ทาบญและเวยน

เทยนในตอนคา ชาวบานเตรยมขาวจแลวนาไปถวายพระภกษ สามเณร 4. เดอนส (บญพระเวส) ฟใงเทศนา พระเวสสนดร 5. เดอนหา (บญสงกรานตแ) เปนการทาบญวนขนปใหมของไทย . 6. เดอนหก (บญบงไฟ) เปนการขอฝนกอนลงมอทานา มการแหและจดบงไฟเพอขอฝน

จากแถน 7. เดอนเจด (บญซาฮะ) เปนการชาระลางและปใดเปาสงไมดออกจากหมบาน 8. เดอนแปด (บญเขาพรรษา) เปนการหามภกษสามเณร ไปพกทอน ตองประจา ณ วดใด

วดหนง 9. เดอนเกา (บญขาวประดบดน) เปนการทาบญอทศสวนกศลแกผทลวงลบไปแลว 10. เดอนสบ (บญขาวสาก) เปนการอทศสวนกศลใหผลวงลบโดยทาสลากใหพระภกษจบ

เพอจะไดถวายสงของนนแกพระภกษ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 92

11. เดอนสบเอด (บญออกพรรษา) พระภกษสามเณรจาวดมา สามเดอนจะไดทาพธ ออกวสสปวารณาในวนนและมพธกรรมแหปราสาทผง และไหลเรอไฟ

12. เดอนสบสอง (บญกฐน) เปนประเพณทอดกฐน

3. อสานกบการเปลยนแปลง และการปรบตว

อสานเผชญกบการเปลยนแปลงมาเปนระยะ ๆ นบตงแตอดตจนถงปใจจบน ความเปลยนแปลงนนมสาเหตมาจากทงปใจจยภายในของอสานเอง และปใจจยจากภายนอก เนองจากสภาพทางภมศาสตรแทมลกษณะเฉพาะ และอสานไดตดตอกบโลกภายนอก ดงเหนไดจากอทธพลของตางชาตโดย เฉพาะ จนและอนเดย รวมทงชมชนบรเวณใกลเคยง และทามกลางความเปลยนแปลงตาง ๆ ผคนในอสานไดปรบตวตามความเปลยนแปลงนน ๆ ดวย

3.1 ดนแดนอสานในอดต : ความเจรญในแถบทงกลารองไห บรเวณอสานเคยเปนทอยของกลมคนทเจรญหลายกลม คนทองถนเดมอาจเปนคนสบเนองมาจาก

พวกลาวปะปนกบกลมคนอน ๆ เชน ละวา ขา ซงมผเรยกคนกลมนวา ลาวเดม กลมคนทองถนเหลานไดทงความเจรญใหกบคนลาวอสานในเวลาตอมา และถาจะยอนอดตอนยาวนานกวา 3,000 ปทผานมา กลมวฒนธรรมทบทบาทในแถบนคอ วฒนธรรมบานเชยง ซงแพรกระจายไปยงสวนตาง ๆ โดยเฉพาะบรเวณ อดรธาน สกลนคร นครราชสมา และขอนแกน ชมชนเหลานไดตงหลกแหลงอยางมนคง รจกการใชโลหะถลงเหลกตอมาในสมยวฒนธรรมแบบทวาราวด หรอประมาณ 1,200 ปทผานมา ไดเกดชมชนตงหลกแหลงอยางถาวรทวไปบรเวณลมนาช ชมชนเหลานนบถอพทธศาสนาแบบหนยาน รจกการถลงโลหะ สรางคนดนคนา และประมาณ 800 ปทผานมาวฒนธรรมแบบเขมรจากเมองพระนคร บรเวณทะเลสาบเขมรไดแผเขามาในภาคอสานและมบทบาทแทนวฒนธรรมแบบทวาราวด

ประมาณพทธศตวรรษท 18 ในสมยพระเจาชยวรมนท 7 ( พ.ศ. 1624– 1762) ไดหนมานบถอพทธศาสนาแบบมหายาน จงทาใหความเชอแบบเขมรเกดความเปลยนแปลงความเชอดงกลาวทงแบบฮนดและแบบพทธมหายานไดผสมกบความเชอทองถนเดมคอ ผ ศาสนสถานแบบเขมรปรากฏทวไปในภาคอสานตามอานาจของอาณาจกรเขมร จากเมองพระนคร หรอ เมองเสยมเรยบในประเทศเขมรปใจจบนไดแผกระจายขนไปผานบรเวณอสานใต แถบลมนาช ขามเทอกเขาภพานเขตสกลนครไปยงนครเวยงจนทนแ อกเสนทางหนงจากเมองพระนครผานไปยงเมองนครราชสมา ไปยงลพบร รวมทงชยภม และขามไปสโขท ย สวนทางทศตะวนตก อทธพลเขมรผานไปยงบรเวณลมแมนาเจาพระยาไปจนถงเมองกาญจนบรซงมปราสาทเมองสงหแเปนหลกฐานสาคญ และเมอประมาณพทธศตวรรษท 21 กลมชาวลาวลานชางเรมขยายตวมายงภาคอสานมากขนทงจาก ลานชางเวยงจนทนแ และนครจาปาศกด ชาวลาวลานชางเหลานไดตงบานตงเมองเปนหลกแหลงมงคงทวไปในภาคอสาน

อยางไรกตามคนลาวไดเพมจานวนมากขนในภาคอสานเนองจาก เหตการณกรณเจาอนวงศเวยงจนทน ทพยายามแยกตวเปนอสระไมขนตอราชสานกทกรงเทพฯในชวงป พ .ศ. 2369-2371 พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 ไดโปรดใหยกทพไปตเวยงจนทนแ เมอกองทพสยามไดชยชนะ ไดโปรดใหเผานครเวยงจนทนแรวมทงอพยพผคนจากฝใงขวาแมนาโขงมายงฝใงซายซงเปนภาคอสาน จาก

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 93

เหตการณแดงกลาวทาใหมผคนและมเมองใหมเกดขนในภาคอสานเปนจานวนมากและเมองเหลานไดกลายเปนทมาของเมองตาง ๆ หลายเมอง ในภาคอสานในปใจจบน

จงอาจสรปไดวาเมองทเกดในอสานในชวงเวลาแตละชวง ตางไดรบมรดกทางวฒนธรรมจากแหลงวฒนธรรมดงเดมตอเนองมาเปนระยะ ๆ แลวผสมกบวฒนธรรมใหม เปนวฒนธรรมของชาวอสานในปใจจบน

3.2 รชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 : เหตการณกบฏเจาอนวงศ เวยงจนทน

ในป พ.ศ.2369 เจาอนวงศแฯ กษตรยแอาณาจกรลานชาง เวยงจนทนแไดรวบรวมผคนเพอกอบกเอกราชจากสยาม เจาอนวงศแฯไดยกกองทพจากเวยงจนทนแและจากจาปาศกดเขามาตสยามโดยผานดนแดนภาคอสานในปใจจบน เมอกองทพลาวไดกวาดตอนครวลาวทอยสระบรกลบเวยงจนทนแ ราชสานกสยามทกรงเทพฯจงทราบขาวการเดนทพของกองทพลาว ราชสานกสยามจงไดจดกองทพตอสกบกองทพลาว กองทพลาวไดถอยทพกลบไปทเวยงจนทนแ และเจาอนวงศแฯไดหลบซอนบรเวณดนแดนลาวตอเวยดนาม ตอมากองทพสยามตเวยงจนทนแและจบตวเจาอนวงศแฯได โดยนาเจาอนวงศแฯพรอมทงมเหส โอรสและธดา ใสกรงเหลกแลวนามาประจานททองสนามหลวง ณ กรงเทพฯ ซงเจาอนวงศแฯอยไดเพยง 7-8 วนกสนพระชนมแ (เจาพระยาทพากรวงษแ (ขา บนนาค) 2506 : 90-91) กอนทจะกองทพสยามจะเดนทางกลบจากเวยงจนทนแไดมคาสงใหทาลายเมองเวยงจนทนแ เวยงจนทนแถกเผาสนเหลอเพยงแตวดศรสะเกษเทานนเพราะเปนทตงของกองทพสยามใ นเวยงจนทนแในขณะนน กองทพสยามมไดเผาเวยงจนทนแเทานนแตยงไดกวาดตอนผคนในอาณาจกรเวยงจนทนแขามมายงฝใงขวาแมนาโขงอกดวย คนกลมตาง ๆ ทงชาวลาว ผไท ยอ แสก โส และคนกลมอน ๆสวนใหญไดถกนามายงภาคอสานในปใจจบน และอกจานวนหนงไดถกนาไปยงบรเวณลมแมนาเจาพระยา เชน สพรรณบร ราชบร เพชรบร อยธยา อางทอง นครสวรรคแ ชยนาท ชลบร จากการทผคนจากแควนเวยงจนทนแเขามาอยในอสานจงทาใหเกดเมองใหมเพมขนหลงเหตการณแเจาอนวงศแฯ จนถงสนรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 (พ.ศ. 2373-2411) เปนจานวน 57 เมอง โดยตงในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 จานวน 36 เมอง และในรชกาลตอมาอก 21 เมอง (สวทยแ ธรศาศวต 2543 : 132) การทมผคนลาวจากอาณาจกรเวยงจนทนแอพยพมาฝใงขวาแมนาโขงเขตอสานเปนจานวนมากเชนนมผลใหวฒนธรรมลาวไดมบทบาทกลายเปนแนวทางในการดาเนนชวตของผคนอสานในเวลาตอมา

3.3 รชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวรชกาลท 4 : การเรมตนสรางสยามใหเปนรฐ

ชาต พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 ( พ.ศ. 2394-2411 ) ขนครองราชยแหลงจากการ

เสดจสวรรคตของพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 พระองคแทรงเรยนรวทยาการและเรองราวของชาตตะวนตกเปนอยางดนอกจากนพระองคแเปนผทรงเรมนโยบายซอเวลา (Buying Time) กบชาตมหาอานาจตะวนตกดวยทรงมพระราชดารวา สยามจะรอดจากการตกเปนอาณานคมของมหาอานาจตะวนตกได ดวยการพฒนาสยามใหเจรญทดเทยมกบชาตมหาอ านาจตะวนตก

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 94

จากความพยายามทสรางรฐชาตสยาม พระองคแไดทรงสงพระธรรมยกตนกายจากสวนกลางไปเผยแพรยงทตาง ๆ สาหรบภาคอสานไดทรงสงภกษมายงเมองนครราชสมาและ อบลราชธาน ทอบลราชธานไดโปรดใหสรางวดสปฏนาราม รมแมนามล ซงกลายเปนวดธรรมยกตทสาคญในภาคอสาน พระธรรมยกตนกายทวดสปใฏนารามไดออกเผยแพรนกายใหมแทนนกายพนเมองแบบลาว รวมทงภกษหลายองคแในธรรมยกตนกายไดมบทบาทในการจดการศกษาใหกบทองถนโดยไดแบบจากสวนกลาง คอกรงเทพฯ ดงนนอาจกลาวไดวาการศกษาภาษาไทยกลางจากกรงเทพฯไดเรมมบทบาทตงแตชวงนเปนตนไป ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ไดสงเสรมใหใชภาษาไทยกลางในโรงเรยนในภาคอสาน ซงทาใหรฐไทยประสบความสาเรจในการทาใหคนอสานซงอยในวฒนธรรมลาว กลายเปน ลาว-ไทย จนถงปใจจบน

ภาพท 8 วดสปใฏนาราม อาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน ทมา : ถายโดย สมชาต มณโชต

3.4 รชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 : บทบาทมหาอ านาจตะวนตก

กบการรวมลาวเขากบสยาม และบทบาทของคนจนในอสาน

จากความขดแยงระหวางสยามกบฝรงเศสในป พ.ศ. 2436 (กรณ ร.ศ. 112)มผลใหองกฤษไดทาขอตกลงกบฝรงเศสเพอใหสยามเปนรฐกนกระทบ(Buffer State) ในป พ.ศ. 2439 โดยประกนอสรภาพของสยามในพนทบรเวณลมแมนาเจาพระยา สวนบรเวณภาคเหนอ ภาคใต และภาคอสานของสยามยงเปนดนแดนทยงไมแนนอนสาหรบมหาอานาจทจะขยายอทธพลเขาไป สาหรบองกฤษดจะมททาผอนปรนตอสยาม

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 95

แตสาหรบฝรงเศสดจะมนโยบายแขงกราวเชนเดม ดวยทาทดงกลาวผนาสยามในขณะนนคอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 จงตองทรงดาเนนนโยบายทงภายในและตางประเทศเพอปกปองสยาม (โปรดศกษาเพมเตมใน จราภรณแ สถาปะวรรธนะ วกฤตการณสยาม ร.ศ. ๑๑๒ การเสยดนแดนฝงซายแมน าโขง หนวยศกษานเทศกแ กรมการฝกหดคร 2519; ไกรฤกษแ นานา คนหารตนโกสนทร๒ เทดพระเกยรต 100 ปวนสวรรคตรชกาลท 5กรงเทพฯ: สานกพมพแมตชน 2553) สาหรบนโยบายปฏรปภายในประเทศ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงเรมสงใหม ๆทเจรญกาวหนาใหกบประเทศหลายประการ การสรางเสนทางรถไฟจากกรงเทพฯไปยงเมองนครราชสมา ซงเสรจในป พ.ศ. 2443 การเสรางเสนทางรถไฟสายดงกลาวนบเปนการเปดการตดตอระหวางกรงเทพฯกบภาคอสานใหสะดวกยงขน เนองจากเดมถาเดนทางจากกรงเทพฯไปนครราชสมาตองใชเวลาประมาณ 28 วน และตลอดเสนทาง ตองผานดงพระยาไฟ (ซงตอมาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯไดพระราชทานนามวา ดงพระยาเยน) ซงเตมไปดวยอปสรรคนานปการ ทงสตวแปาดราย เชนเสอ ชาง โรคภยไขเจบ โดยเฉพาะไขปาหรอมาเลเรย โจรทปลนสะดม และภตผทคอยหลอกหลอน ดงนนในอดตเสนทางเดนระหวางนครราชสมาถงกรงเทพฯจงไมสะดวกและผคนพยายามหลกเลยงการใชเสนทางเสนน คงมแตกลม นายฮอยซงตอนโค กระบอจากภาคอสานลงไปขายยงมณฑลชนใน โดยคนกลมนเปนคนเพยงจานวนนอยทเหนความเปลยนแปลงทเกดขนในสวนกลาง

ภาพท 9 คนงานกอสรางเสนทางรถไฟกรงเทพ-นครราชสมา ทมา : http://www.khaoyaizone.com

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 96

ภาพท 10 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาทรงเสดจเปดเสนทางรถไฟสายกรงเทพฯ-นครราชสมา ทมา : http://www.khaoyaizone.com การสรางเสนทางรถไฟสายกรงเทพฯ-นครราชสมา แลวเสรจและเปดทาการในป พ.ศ. 2443 จดประสงคแสาคญนอกจากใชเปนเสนทางคมนาคมขนสงสนคาไป-มา แลว การสรางเสนทางรถไฟสายนยงมจดประสงคแเพอเหตผลทางการเมองอกดวย ในเรองการเมองภายในเพอชวยใหรฐบาลสยามทกรง เทพฯปกครองหวเมองใหกระชบมากยงขน สวนในนโยบายการเมองระหวางประเทศ การสรางเสนทางรถไฟสายนเปนการยนยนสทธของสยามเหนอดนแดนภาคอสานซงยงมความไมแนนอนในการรบรของทงมหาอานาจตะวนตกอกดวย ผลการสรางเสนทางรถไฟมไดมผลในการเปดการตดตอกบภาคอสาน และมไดมผลในทางการเมองเทานน แตยงมผลในทางเศรษฐกจและสงคมอกดวย หลงจากเสรจสนกบการสรางเสนทางรถไฟสายกรงเทพฯ-นครราชสมาแลว กรรมกรสรางเสนทางรถไฟซงเปนชาวจนไดเดนทางไปยงพนทตาง ๆ ในภาคอสาน และเรมตนดวยการคาขายสนคาทองถน ตอมานาสนคาจากภายนอกเขาไปขาย พอคาคนจนเหลานไดแตงงานกบหญงทองถนในระดบตาง ๆ จนละทงความเปนจนกลายเปนจน-ลาว ไปในทสด พอคาจนเหลานไดมบทบาทตอเศรษฐกจการคาในภาคอสาน และมรากฐานทมนคงอนสงผลใหลกหลานรนตอ ๆ มา เปนผมบทบาทในทางเศรษฐกจของภาคอสาน (โปรดศกษาเพมเตมใน นารรตนแ ปรสทธวฒพร “คนจนกบการขยายตวของเมองบรเวณลมนาช: กรณศกษาจงหวดรอยเอดและมหาสารคาม” ใน ประวตศาสตรการขยายตวชมชนลมแมน าช เอกสารประกอบการสมมนา 28-29 สงหาคม 2546 ณ คณะวศวกรรมศาสตรแ มหาวทยาลยมหาสารคาม หนา 206-230)

3.5 การปฏวต 2475 กบอสาน ในป พ.ศ. 2475 ไดเกดการปฏวตสยามขน การปฏวตมผลใหคนอสานจานวนมากมโอกาสไดรบการศกษาเนองจากเกดโรงเรยนกฎหมาย โดยหลวงประดษฐแมนธรรม (ปรด พนมยงคแ) ซงตอมาเปนมหาวทยาลยธรรมศาสตรแและการเมอง ในป พ.ศ. 2477 นกศกษาทจบจากสถาบนดงกลาวไดเขารบราชการ และสวนหนงไดเปนนกการเมอง ดงกรณของ นายจาลอง ดาวเรองจากจงหวดมหาสารคาม นายถวล อดล จากจงหวดรอยเอด นายเตยง ศรขนธแ จากจงหวดสกลนคร นายเลยง ไชยกาล จากจงหวดอบลราชธาน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 97

ภาพท 11 นายจาลอง ดาวเรอง ทมา : http://kanchanapisek.or.th

ภาพท 12 นายถวล อดล ทมา : http://www.oknation.net

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 98

ภาพท 13 นายเตยง ศรขนธแ ทมา : http://darkage-marcus.blogspot.com

ภาพท 14 นายเลยง ไชยกาล ทมา :http://www.oknation.net

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 99

หลงการปฏวต พ.ศ. 2475 ไดมการเลอกสมาชกสภาผแทนราษฎร (ส.ส.) เปนตวแทนของราษฎร ในระยะแรก ๆ ผทไดดารงตาแหนงมกเปนกลมขาราชการเดมในพนท ตอมาเรมมผทมการศกษาและครไดรบเลอกตงมากขน สมาชกสภาผแทนราษฎรอสานเหลานไดรบคากลาวขานวาเปนสมาชกสภาผแทนราษฎรทมคณภาพ กลาวคอไดมบทบาททาหนาททางดานนตบญญตอยางเขมแขง และใกลชดกบราษฎร ความมคณภาพของสมาชกสภาผแทนราษฎรอสานเหนไดจากการมบทบาทอภปรายในการประชมสภาทกครงจนถกฆาตกรรมในป พ.ศ. 2492 ซงเชอวารฐบาลโดยจอมพล ป. พบลสงครามมสวนรเหนในการณแครงน (โปรดศกษาเพมเตมใน ดารารตนแ เมตตารกานนทแ การเมองสองฝงโขง กรงเทพฯ: สานกพมพแมตชน 2546)

เอกสารอางองประจ าบท จารบตร เรองสวรรณ. (2521). “ขนบธรรมเนยมประเพณระบอบการปกครองของชาวอสานสมยเกา”

เอกสารหมายเลข 20 การสมมนาประวตศาสตรอสาน ณ มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม.

ทพากรวงษแ (ขา บนนาค) เจาพระยา. พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร ฉบบหอสมดแหงชาตรชกาลท 3 และรชกาลท 4 (2506). ธนบร: ป.พศนาคะ.

ศรศกร วลลโภดม. (2543). ทศนะนอกรต: ภมศาสตร-ภมลกษณ ตงบานแปงเมอง. กรงเทพฯ : ดานสทธา การพมพแ.

สมชาย นลอาธ. (2541).“จากปตาถงปาสงวนและวด” วถความคด-วถชวตชาวนาอสาน. มหาสารคาม: อาศรมวจย คณะมนษยศาสตรแและสงคมศาสตรแ มหาวทยาลยมหาสารคาม.

สวทยแ ธรศาศวต. (2543). ประวตศาสตรลาว ค.ศ.1779-1975. กรงเทพฯ : สานกงานกองทนสนบสนนการ วจย.

เอกสารทแนะน าใหอานเพมเตม ไกรฤกษแ นานา คนหารตนโกสนทร๒ เทดพระเกยรต 100 ปวนสวรรคตรชกาลท 5กรงเทพฯ: สานกพมพแ

มตชน 2553. ดารารตนแ เมตตารกานนทแ การเมองสองฝงโขง กรงเทพฯ: สานกพมพแมตชน 2546. นารรตนแ ปรสทธวฒพร “คนจนกบการขยายตวของเมองบรเวณลมนาช: กรณศกษาจงหวดรอยเอดและ

มหาสารคาม” ใน ประวตศาสตรการขยายตวชมชนลมแมน าช เอกสารประกอบการสมมนา 28-29 สงหาคม 2546 .

จราภรณแ สถาปะวรรธนะ วกฤตการณสยาม ร.ศ. ๑๑๒ การเสยดนแดนฝงซายแมน าโขง หนวยศกษา นเทศกแ กรมการฝกหดคร 2519.

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 100

วรพล เองวานช และคณะ “วฒนธรรมปลาและอาชพประมงในชมชนลมแมนาช” ใน ประวตศาสตรการ ขยายตวชมชนลมแมน าช เอกสารประกอบการสมมนา 28-29 สงหาคม 2546.

ศรศกร วลลโภดม “ลมแมนาสงคราม ดลยภาพของสงแวดลอมและวฒนธรรมชมชน”ทศนะนอกรต ภมศาสตร-ภมลกษณ ตงบานแปงเมองกรงเทพฯ: ดานสทธาการพมพแ 2543.

แบบฝกหดกอนเรยน 1. ขอใดไมใชลกษณะของการตงถนฐานของคนในภาคอสาน

1. รวมตวกนอยใกลบรเวณแหลงนา 2. พงพงนาและปาในการยงชพ 3. ผคนในภาคอสานมกตงบานเรอนบนทสงหรอเปนเนน หรอทเรยกวา โคก

4. มกตงหลกแหลงบรเวณรมแมนาสายสาคญ 2. สงคมอสานเปนสงคมในรปแบบใด

1. สงคมอตสาหกรรม 2. สงคมชาวนา 3. สงคมกงเมอง 4. สงคมชนบท

3. วดสาคญทรชกาลท 4 โปรดใหสรางขนในอสานเพอจดการศกษาใหกบทองถนและเผยแพรนกายธรรมยกต คอ วดใด 1. วดพระธาตพนม จ.นครพนม 2. วดมหาชย จ.มหาสารคาม 3. วดสปใฏนาราม จ.อบลราชธาน 4. วดหนองปาพง จ.อบลราชธาน 4. ขอใดคอเหตการณแสาคญทเกดขนในภาคอสานชวงสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว 1. การขดคลองเชอมระหวางจงหวด 2. การสรางถนนมตรภาพ 3. การสรางทางรถไฟสายกรงเทพ-นครราชสมา 4. การสรางเขอนลาตะคอง 5. การปฏวต 2475 กอใหเกดความเปลยนแปลงกบผคนในภาคอสานอยางไร 1. คนอสานจานวนมากมโอกาสไดรบการศกษาเนองจากเกดโรงเรยนกฎหมาย 2. คนอสานจานวนมากมโอกาสไดทางาน 3. คนอสานจานวนมากมชวตความเปนอยทดขน 4. คนอสานจานวนมากละทงถนฐานไปอยในตวเมองมากขน เฉลย ขอ 1 ( 4 ) ขอ 2 ( 2 ) ขอ 3 ( 3 ) ขอ 4 ( 3 ) ขอ 5 ( 1 )

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 101

แบบฝกหดทายบท 1. วถชวตของคนอสาน มลกษณะสาคญอยางไร

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

2. การสรางทางรถไฟสายกรงเทพ-นครราชสมาสงผลกระทบอยางไรตอภาคอสาน ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

3. เหตการณแกบฏเจาอนวงศแกอใหเกดความเปลยนแปลงในภาคอสานอยางไร ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

กจกรรมทายบท 1. ใหนสตเขยนรายงานเกยวกบเรองราวในทองถนของตน เกยวกบประเดนดงตอไปน

1.1 การตงถนฐานของชมชนตนเอง 1.2 ความเปลยนแปลงทเกดขนในชมชน และการปรบตวของคนในชมชนกบความเปลยนแปลงนน

โดยใชแหลงขอมลและเขยนอางองขอมลดงตอไปน 1. เอกสาร (หลกการเขยนบรรณานกรมของ มมส.)

ชอผแตง. ชอหนงสอหรอเอกสาร. พมพแครงท . สถานทพมพแ : สานกพมพแ, ปทพมพแ. หนา. 2. การสมภาษณแ

ชอผใหสมภาษณแ. วน เดอน ป เกด ผใหสมภาษณแ. ทอยผใหสมภาษณแ. วนทสมภาษณแ. สถานทใหสมภาษณแ. ชอผสมภาษณแ.

3. Website ชอผแตง. “ชอเอกสาร,” ชอสมบรณแของงาน. วน เดอน ป ทเผยแพร. <URL>วน เดอน ป ทสบคน.

4. ภาคผนวก ภาคผนวก ก ภาพทเกยวของกบเนอหาและคาบรรยายภาพ ภาคผนวก ข ภาพกจกรรมการศกษาขอมล เชน การสมภาษณแ การสบคนขอมล ภาคผนวก ค ชอนสต รหสนสต ชนป สาขา คณะ ภมลาเนา โทรศพทแ E-mail addres

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 102

5 อสานสมยใหม : ผลกระทบจากการพฒนาตงแต พ.ศ. 2500 - 2550

………………………………………………………………………………………………………………………………. แผนการสอนประจาบท ความคดรวบยอดประจาบท บทท 5 อสานสมยใหม : ผลกระทบจากการพฒนาตงแต พ.ศ. 2500 - 2550 หวเรองท 1 พฒนาการของการพฒนาภาคอสานตงแต ชวงของการสถาปนารฐชาตสยามถง พ.ศ. 2550 หวเรองท 2 อสานกบความเปนเมองสมยใหม เอกสารอางองประจาบท เอกสารทแนะนาใหอานเพมเตม แบบฝกหดกอนเรยน แบบฝกหดทายบท กจกรรมทายบท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 103

แผนการสอนประจ าบท บทท 5 อสานสมยใหม : ผลกระทบจากการพฒนาตงแต พ.ศ. 2500 – 2550 หวเรอง

1. พฒนาการของการพฒนาภาคอสานตงแต ชวงของการสถาปนารฐชาตสยามถง พ.ศ. 2550 1.1 การพฒนาอสานในชวงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว 1.2 การพฒนาอสานในชวงสงครามเยน : ยคแหงการพฒนาอนเขมขนในอสาน (โดยเฉพาะ

รฐบาลจอมพลสฤษด ธนะรชตแ และจอมพลถนอม กตตขจร) 1.3 การพฒนาอสานในชวงรฐบาลพลเอกเปรม ตณสลานนทแ (2523) ถง พ.ศ. 2550 : ยคสมย

ของการเขาส “อสานใหม” 2. อสานกบความเปนเมองสมยใหม

2.1 อดรธาน 2.1.1 ทตงและสภาพทางภมศาสตรแ 2.1.2 ประวตความเปนมาของจงหวดอดร 2.1.3 พฒนาการทางการเมองการปกครองของเมองอดรธาน พ.ศ. 2437-2475 2.1.4 พฒนาการทางการเมองการปกครองของเมองอดรธาน พ.ศ. 2475-2505 2.1.5 ความเปลยนแปลงของจงหวดอดรธาน ตงแต พ.ศ.2507-2530 2.1.6 สาเหตททาใหเกดการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมของอดรธานและ 2.1.7 ผลกระทบทเกดขน : กรณศกษาการตงฐานทพสหรฐฯในชวงสงครามเวยดนาม

พ.ศ.2507 และการสงแรงงานไปประเทศตะวนออกกลาง ชวง พ.ศ. 2518 2.2 นครราชสมา

2.2.1 ประวตและความเปนมาของเมองนครราชสมา 2.2.2 สาเหตททาใหเกดการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมของอดรธานและ 2.2.3 ผลกระทบทเกดขน: การเปนเมองยทธศาสตรแในยคสงครามอนโดจน นโยบายของ

รฐบาล และการเตบโตทางการคาระหวางประเทศ

วตถประสงคแ เมอฟใงบรรยายและศกษาบทท 5 จบแลว ผเรยนสามารถ 1. เขาใจและอธบายเกยวกบพฒนาการของการพฒนาภาคอสานตงแตพ.ศ. 2500 – 2550 ได 2. เขาใจและอธบายเกยวกบปใจจยหรอสาเหตททาใหศนยแกลางอานาจไทยในแตละสมยเขามาพฒนาภาคอสานได 3. เขาใจและอธบายเกยวกบผลกระทบทเกดขนจากการพฒนาภาคอสานได

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 104

กจกรรมการเรยนการสอน 1. ฟใงบรรยายจากผสอน 2. ศกษาจากเอกสารประกอบการสอน 3. อภปรายและแสดงความคดเหนในชนเรยน 4. ศกษาคนควาเพมเตมจากแหลงคนควาตาง ๆ 5. ทาแบบฝกหดกอนเรยนและแบบฝกหดทายบท 6. สอการสอน 7. เอกสารประกอบการสอน 8. หนงสออานประกอบ 9. บทความตางๆทเกยวของ

การประเมนผล 10. การมสวนรวมกจกรรมในหองเรยน 11. การทารายงานคนควาเพมเตม 12. การทาแบบฝกหดกอนเรยนและแบบฝกหดทายบท 13. กจกรรมทายบท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 105

ความคดรวบยอดประจ าบท ในบทนประเดนสาคญของการศกษาอยทการเขาใจถงพฒนาการของการพฒนาภาคอสานตงแตชวง

ของการสถาปนารฐชาตสยามถง พ.ศ. 2550 วาเกดจากปใจจยใดบาง ซงสามารถสรปไดดงน 1. การพฒนาอสานในชวงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ในระยะนอสานไดรบการ

พฒนาเนองจากถกมองวาเปนพนททลอแหลมตอความมนคงของรฐ เพราะประชาชนมประวตศาสตรแและมวฒนธรรมใกลชดกบศนยแอานาจทางฝใงลาวมากกวาสยามจงสมเสยงตอการเขายดครองของฝรงเศส สวนกลางจงไดเขาจดระเบยบการปกครองและกระชบอานาจการปกครองเขาสสวนกลาง พรอมทงการพฒนาดานอน เชน การจดระบบทางศาสนา การศกษา การคมนาคมรวมทงการจดเกบภาษใหไดเตมเมดเตมหนวย

2. การพฒนาอสานในชวงสงครามเยน: ยคแหงการพฒนาอนเขมขนในอสาน(โดยเฉพาะรฐบาลจอมพลสฤษด ธนะรชต และจอมพลถนอม กตตขจร (พ.ศ. 2501-2516) การพฒนาอสานในชวงเวลาดงกลาวดาเนนผานแนวคดดานความมนคงของรฐเชนเดยวกบชวงแรก แตในระยะนรฐสวนกลางตองการปองกนอสานใหพนจากการคกคามของคอมมวนสตแ เพราะภาคอสานของไทยถกมองวาเปนดานสดทายทจะเปนทานบกนการขยายตวของคอมมวนสตแในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต

การปองกนอสานใหพนจากภยคอมมวนสตแถกกระทาผานนโยบายรฐในหลายลกษณะ ไมวาจะเปน มาตรการทางการเมอง การทหาร การพฒนา และการใชอานาจเถอนอยางลบๆ ซงกระทาอยางเขมขนในชวงของจอมพลป. จอมพลสฤษด และจอมพลถนอม ผานการชวยเหลอของสหรฐอเมรกาเปนสาคญ 3. การพฒนาอสานในชวงรฐบาลพลเอกเปรม ตณสลานนท (2523) ถงพ.ศ. 2550 : ยคสมยของการเขาส “อสานใหม” ในยคนปใญหาความมนคงของรฐมแนวโนมทดขนจงทาให อสานถกพฒนาภายใตแนวคดทตองการจะทาใหกลายเปนดนแดนเชอมตอระหวางไทยกบอนโดจน ในดานการคา การทองเทยว ตลอดจนแหลงทรพยากรเพอการอตสาหกรรม ดวยแนวคดดงกลาวอสานจงกลายเปน “อสานใหม” ทมลกษณะสาคญหลายประการ อาทเชน เกดการขยายตวของเมอง และการมบทบาทของเมองชายแดน หรอภาคเศรษฐกจของอสานไมใชภาคเกษตรกรรมอยางทมกจะเขาใจกน แตกลายเปนภาคทมโครงสรางดานการคาและการบรการนา เปนตน การเปน “อสานใหม” ทาใหภาคอสานเตบโตอยางรวดเรวจนกอใหเกดเมองทมความเปนสมยใหมขนหลายเมองในอสาน เชน จงหวดอดรธาน หรอจงหวดนครราชสมา ซงเมองทงสองเตบโตอยางรวดเรวดวยปใจจยสนบสนนหลายประการ ไมวาจะเปน การเขามาตงฐานทพของสหรฐอเมรกา การสงแรงงานไปประเทศแถบตะวนออกกลาง การเขามาถงของทางรถไฟและถนน รวมไปถงนโยบายตางๆ ของรฐ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 106

อสานสมยใหม : ผลกระทบจากการพฒนาตงแต พ.ศ. 2500 – 25507 1. พฒนาการของการพฒนาภาคอสานตงแตชวงของการสถาปนารฐชาตสยามถง พ.ศ. 2550 การพฒนาภาคอสานอาจสามารถแบงชวงเวลาใหเหนภาพชดเจนไดดงน

1.1 การพฒนาอสานในชวงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ปใจจยทสาคญททาใหเกด การพฒนาภาคอสานในชวงเวลาน คอการทดนแดนอสานถอวาเปนพนทลอแหลมตอความมนคงของรฐ (คายสแ 2552) เนองจากประชาชนมประวตศาสตรแและมวฒนธรรมใกลชดกบศนยแอานาจทางฝใงลาวมากกวาสยาม อกทงอสานยงเปนดนแดนหนาดานตอการขยายอานาจของมหาอานาจฝรงเศสการพฒนาสมยนจงเกดขนในนามการปฏรปการปกครองมณฑลอสาน ทสวนกลางไดเขาจดระเบยบการปกครองและกระชบอานาจการปกครองเขาสสวนกลาง พรอมทงการพฒนาดานอน เชน การจดระบบทางศาสนา การศกษา การคมนาคมรวมทงการจดเกบภาษใหไดเตมเมดเตมหนวย

1.2 การพฒนาอสานในชวงสงครามเยน: ยคแหงการพฒนาอนเขมขนในอสาน(โดยเฉพาะรฐบาลจอมพลสฤษด ธนะรชต และจอมพลถนอม กตตขจร (พ.ศ. 2501-2516) การพฒนาภาคอสานในชวงน มประเดนความมนคงแหงชาตเปนสวนสาคญ โดยปใญหาสาคญของรฐ คอการเหนวาภาคอสานเปนพนทเคลอนไหวของพรรคคอมมวนสตแกลาวคอในบรบทภายหลงสงครามโลกครงทสอง ไดเกดสงครามเยน สงครามอนโดจน และในภาคอสานไดมการกอตงพรรคคอมมวนสตแแหงประเทศไทย ทาการเคลอนไหวเผยแพรความความคดในชนบท จนพฒนาไปสการตอสดวยกาลงอาวธ ในขณะทในทางการเมองในระบอบประชาธปไตย ไดเกดขบวนการเคลอนไหวของสมาชกสภาผแทนราษฎรจากอสานทมบทบาทโดดเดนทงในและนอกรฐสภา ซงถกมองจากผปกครองวามความเชอมโยงกบการเคลอนไหวของขบวนการคอมมวนสตแ ในชวงนจงกลาวไดวา รฐเหนวาภาคอสานมความลอแหลม และมขบวนการทมศกยภาพทจะกอใหเกดการเปลยนแปลงลทธการเมองทไมพงประสงคแได ปฏกรยาจากรฐในชวงนกคอ การจดการกบภาคอสานอยางเปนพเศษ ทงมาตรการทางการเมองการทหาร การพฒนา และการใชอานาจเถอนอยางลบๆ ในยคจอมพล ป.พบลสงคราม เกดกรณการสงหารโหดนกการเมองอสานอนออฉาวทเรยกวากรณ “กโลเมตรท 14” ซงมนกการเมอง 4 คน ทถกสงหารอยางมเงอนงาพรอมกนทหลกกโลเมตรท 14-15 บางเขน ถนนพหลโยธน ไดแกนายทองอนทรแ ภรพฒนแส .ส.อบลราชธาน (พ.ศ. 2449-2492) นายจาลอง ดาวเรอง ส.ส. มหาสารคาม (พ.ศ. 2453-2492) นายถวล อดลส.ส. รอยเอด (พ.ศ.2452-2492) และนายทองเปลว ชลภม ส.ส. ปราจนบร ( พ.ศ. 2455-2492) สมยจอมพลสฤษด ธนะรตนแ ภายใตการสนบสนนอยางแขงขนของสหรฐอเมรกา ภาคอสานของไทยถกมองวาเปนดานสดทายทจะเปนทานบกนการขยายตวของคอมมวนสตแในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต ในยคนไดเกดปฏบตการทางการเมองและการทหารในอสานอยางเขมขนมากขนอก จอมพลสฤษดยงเปนผร เรมใช “การพฒนา” ในการยตการขยายตวของคอมมวนสตแ เพราะเชอวาความอยดกนดขนจะดงชาวบานออกจากการฝใกใฝคอมมวนสตแไดรวมทงใชความรนแรงในการกาจด/คมขงผศตรทางการเมองของตน (ทกษแ 2548:บทท 5 ) สวนในยคของจอมพลถนอม กตตขจร ทครองอานาจยาวนาน เขาไดเพมปฏบตการทางการเมองและการทหารมากขน หนวยทหารและตารวจในทองทอสานออกปฏบตการทางจตวทยาทาใหชาวอสานเกด

7เนอหาในประเดนท 1 ปรบปรงเนอหาบางสวนมาจากบทความเรอง อสานใหม : ความเปลยนแปลง

จากการพฒนาในรอบศตวรรษ ของ อาจารยแพฤกษแ เถาถวล คณะศลปศาสตรแ มหาวทยาลยอบลราชธาน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 107

“ความเปนไทย” ในยคนมการกาหนดแผนพฒนาภมภาคอสาน 5 ปซงอาจถอวาเปนแผนพฒนาภาคอสานฉบบแรกทถกกาหนดขนเปนเฉพาะ การพฒนาภายใตระบอบเผดจการสฤษดและถนอมจะพบวาภมทศนแ (landscape)ของอสานเปลยนแปลงไปอยางมาก จากดนแดนปาเขาหางไกลทรกนดารทถกขดขนจากภาคกลางดวยเทอกเขาสงใหญเตมไปดวยภยนตราย และเปนพนทออนไหวตอความมนคง ไดกลายเปนพนททการคมนาคมเขาถงไดงาย ปใญหาความมนคงผอนคลายลง และกลายเปนทมาของทรพยากรทางเศรษฐกจนานาชนด ในชวงเวลาดงกลาว เราอาจเขาใจพฒนาการของการพฒนาภาคอสานไดจากการพจารณาโครงการทสาคญดงตอไปนคอ (1) การทาไม (2) การกอสรางโครงสรางพนฐานทางเศรษฐกจและ (3) การปลกพชพาณชยแดงตอไปน (1) การทาไมในป พ.ศ. 2504 ซงเปนปแรกทมการประกาศใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต พนทปาในภาคอสานมประมาณ 44.3 ลานไรคดเปนรอยละ 42 ของพนทของภาค (105.5 ลานไร) จากนนไดเรมการใหสมปทานทาไมตามแนวทางมตคณะรฐมนตรเมอวนท 19 พฤศจกายน 2511การใหสมปทานไมในชวงเวลาดงกลาวสรางรายไดหมนเวยนในประเทศจานวนมหาศาล แตกทาใหพนทปาลดลงอยางมาก การใหสมปทานไมในชวงนยงเปนสวนหนงของนโยบายรฐบาลในการปราบปรามคอมมวนสตแดวยนโยบายนจงเปนแรงผลกดนหนงททาใหมการใหสมปทานทาไมมากขนแตทาใหพนทปาภาคอสานลดลงอยางมากเชนกน (2) การกอสรางโครงสรางพนฐานทางเศรษฐกจ ไดแก ทางรถไฟ ถนน และเขอน โดยการสรางทางรถไฟระหวางกรงเทพฯกบภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอนใต ผานจงหวดนครราชสมาไปถงปลายทางทอบลราชธานสรางเสรจป พ.ศ. 2473 สายกรงเทพฯผานนครราชสมา ผานภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอนกลางและตอนบน ไปสนสดทจงหวดหนองคายสรางเสรจเมอปพ.ศ. 2501 สวนทางหลวงแผนดนทสาคญม 2 สายคอ ทางหลวงสายมตรภาพ ซงเปนถนนสายหลกของภาค สรางเชอมตอระหวางภาคกลางตอนบนเชอมกบภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอนกลางและตอนบน ผานจงหวดนครราชสมา ไปสนสดทจงหวดหนองคายสรางเสรจเมอปพ.ศ. 2508 และสายเพชรบรณแ-ขอนแกน สรางเสรจปพ.ศ. 2531 สวนการสรางเขอนเพอผลตกระแสไฟฟา หรอบางกรณเพอการชลประธาน เกดขนอยางมากในระหวางปพ.ศ. 2505- 2513 (เฉพาะเขอนปากมลสรางเสรจในปพ.ศ. 2535) ทาใหในภาคอสานมเขอนกวา 10 เขอน การสรางเขอนกอใหเกดผลดคอ ใหกระแสไฟฟาและพนทชลประทาน แตกสงผลกระทบดานการทาลายพนทปาและมชาวบานทตองถกอพยพจากถนฐานเดมนบหมนครอบครว

(3) การขยายตวของพชพาณชยแ การขยายตวของพชพาณชยแในภาคอสานปรากฏเดนชดเมอมการสรางทางรถไฟจากกรงเทพฯถงอบลราชธานและถงหนองคาย จากนนปรมาณขาวจากอสานเพมเปนลาดบจากนนนบตงแตทศวรรษ 2500 ดนแดนอสานซงเปนทราบสงกไดตอนรบพชไรซงปลกไดดในทดอน ตามนโยบายสงเสรมการสงออกพชไรของไทย นอกจากขาวแลวอสานมพชเศรษฐกจซงเปนพชไรทสาคญอก 4 ชนดไดแก ขาวโพด มนสาปะหลง ปอ และ ออย

1.3 การพฒนาอสานในชวงรฐบาลพลเอกเปรม ตณสลานนท (2523) ถงพ.ศ. 2550 : ยคสมยของการเขาส “อสานใหม”การพฒนาอสานในชวงจอมพลสฤษดและถนอม ทาใหอสานเปลยนแปลงไปอยางมากดงทกลาวไปแลวขางตน ซงความเปลยนแปลงนนดาเนนตอมาถงป พ .ศ. 2523 ปใญหาเรองความมนคงแหงชาตกไดเปลยนแปลงไปในทางทดขนรฐบาลไดประกาศนโยบาย 66/2523 ซงมผลในการลดความขดแยงระหวางทางการกบพรรคคอมมวนสตแในชนบท ประกอบกบความเปลยนแปลงการเมองในประเทศเพอนบานไดเปลยนไปในทางทดขน ในตอนตนทศวรรษ 2530 เกดบรรยากาศความรวมมอในอนโดจน รฐบาลชาตชาย ชณหะวณ เสนอนโยบายเปลยนสนามรบเปนสนามการคาภาคตะวนออกเฉยงเหนอจ งไดรบบทบาทใหมในยทธศาสตรแการพฒนาภมภาค คอเปนดนแดนเชอมตอระหวางไทยกบอนโดจน ทางการคา การทองเทยว

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 108

ตลอดจนแหลงทรพยากรเพอการอตสาหกรรม จากดนแดนทชอวายากจนทสด ประชากรสวนใหญอยในภาคเกษตรกรรม แตเศรษฐกจในภาคอสานไดเปลยนไปอยางมนยสาคญดงน

1. โครงสรางเศรษฐกจของภาคไดปรบเปลยนการผลตในสาขาหลกจากภาคเกษตรกรรม และอตสาหกรรมมาส ภาคการคาและบรการ โดยภาคการคาและบรการขยายตวอยางตอเนองและมบทบาทเพมมากขน อยในระดบรอยละ 59.16 ในปพ.ศ. 2540 และรอยละ 65.17 ในปพ.ศ. 2548 สาหรบภาคเกษตรตากวาสาขาการคาและการบรการอยมาก โดยมสดสวนอยทรอยละ18.44 ในปพ.ศ.2548 สาหรบสาขาการคาและการบรการมสดสวนทสง โดยมมลคาผลตภณฑแมวลรวมอยทรอยละ 65.17 สวนของสาขาการผลต อตสาหกรรมมสดสวนรอยละ 16.39 สบเนองมาจากวกฤตเศรษฐกจในปพ.ศ .2540 สงผลใหการลงทนในภาคอตสาหกรรมลดลง

ประเดนทวาการคาและการบรการไดกลายเปนสดสวนสาคญของมลคาผลตภณฑแมวลรวมของภาคนน อาจอธบายไดวามสาเหตหลายประการ นบตงแตการขยายตวของการคาชายแดนของประเทศเพอนบาน จากโครงการความรวมมอของประเทศในอนภมภาคลมนาโขง (Greater Mekong Sub-region – GMS) โครงการรวมมอทางเศรษฐกจเจาพระยา-อรวด-แมโขง และโครงการอนๆ ประกอบกบนโยบายเรงรดพฒนาทางเศรษฐกจในประเทศเพอนบานทงสาธารณรฐประชาธปไตย ประชาชนลาว และกมพชาทงนผลท เกดขนกคอความคกคกของการคาชายแดน สถตการคาชายแดนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอเพมขนอยางเดนชด

2. การผลตสาขาเกษตรกรรมมความสาคญลดนอยลง ภาวะแรงงานกลบสวนทางกน ในปพ.ศ. 2548 ภาคตะวนออกเฉยงเหนอมผมงานทา 12 ลานคน เมอจาแนกตามสาขาการผลตแลวพบวามผทางานในภาคเกษตรกรรมมากทสดคดเปนรอยละ 54 ของผทางานในภาคทงหมดรองลงมาคอภาคบรการและ ภาคอตสาหกรรมในขณะทมผวางงานประมาณ 1.5 แสนคน หรอประมาณรอยละ 1.2 ของแรงงานทงหมด

3. เกดการคาชายแดน สงผลใหเกดการคาและพาณชยแกรรมตอเนองเปนลกโซในเมองขนาดใหญ และเมองชายแดน ไดแก นครราชสมา ขอนแกน อดรธาน หนองคาย อบลราชธาน นครพนม มกดาหาร และสรนทรแ ในปพ.ศ. 2548 ภาคธรกจการคาปลกขนาดใหญไดเขามาตงอย 12 แหงไดแก เทสโกโลตส 6 แหงและบกซซปเปอรแเซนเตอรแ 6 แหง

4. ภาคอสานไดกลายเปนภมภาคทมเครอขายคมนาคมดทสดภาคหนง มสนามบนพาณชยแ 9 แหง ม ทางรถไฟถงจงหวดหนองคาย และจงหวดอบลราชธานและเครอขายถนนหลวงอยางทวถงในภาค มการสรางสะพานขามแมนาโขงเชอมตอกบประเทศลาวไปแลวสามแหงคอ สะพานขามแมนาโขงแหงท 1 ทจงหวดหนองคาย แหงท 2 ทจงหวดมกดาหารและแหงท 3 เมอไมนานนทจงหวดนครพนม

ผลทสบเนองจากการคมนาคมทสะดวก ภาคอสานกลายเปนสะพานเชอมตอกบประเทศอนโดจน และการสนบสนนการทองเทยวของรฐ กคอไดเกดอตสาหกรรมทองเทยวในอสาน ซงกลายเปนสวนสาคญททาใหการคาและการบรการเตบโตขนมากในภาคน แหลงทองเทยวในอสานมทงแหลงทองเทยวทางประวตศาสตรแและวฒนธรรมโบราณคดและแหลงทองเทยวตามธรรมชาตปใจจบนมอย 568 แหง และสบเนองจากอสานไดรบการยอมรบวาเปนออารยธรรมโลก จงมการพฒนาเสนทางทองเทยวอารยธรรมในอนโดจน ทงเสนทางอายธรรมขอมในกมพชา วฒนธรรมลานชางในลาวและวฒนธรรมอนนมในเวยดนาม เปนตน ทาใหการทองเทยวอสานคกคกขนอยางมาก

5. การพฒนาอตสาหกรรม อตสาหกรรมเรมมบทบาทตอการพฒนาของภาคอยางมาก นบตงแตป พ.ศ. 2533-3538 มการเตบโตในอตราเฉลยรอยละ 17.9 จงหวดทมโรงงานอตสาหกรรมมากทสดคอนครราชสมา ขอนแกน และอบลราชธาน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 109

6. การเตบโตของการคาและบรการการทองเทยวและอตสาหกรรม ทาใหสงคมอสานมลกษณะเปนสงคมเมองมากขน ในปพ.ศ. 2549 มเมองทงสน 354 แหง แบงเปนเทศบาลนคร 4 แหง ไดแก เทศบาลนครนครราชสมา เทศบาลนครอบลราชธาน เทศบาลนครขอนแกน และเทศบาลนครอดรธาน เทศบาลเมอง 22 แหงและเทศบาลตาบล 328 แหง สวนองคแการบรหารสวนตาบลมจานวน 6,700 แหง

7. ความเปลยนแปลงทางอาชพในชนบทพบวา อาชพการเกษตรไดถกแทนทดวยอาชพการคาและการบรการทเพมขนทงในเชงปรมาณและความหลากหลาย ดงพบวาระหวางป พ.ศ. 2544 – 2548 รานคายอยในชนบทอสานเพมขนเปนลาดบ จากจานวน 154,090 แหง ในป พ.ศ. 2544 เพมเปน 171,202 แหงในปพ.ศ. 2548

ดงนนจากขอมลทงหมดอาจกลาวไดวา ภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรออสาน มการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมอยางมากโดยเฉพาะในชวง 3 ทศวรรษสดทายทผานมา จากดนแดนชายขอบหางไกลทรกนดาร ทเชอกนวาประชากรสวนใหญยากจน และมอาชพหลกทางการเกษตร แตอสานไดกลายเปน “อสานใหม”ซงอาจสรปลกษณะสาคญได 3 ประการดงน

1. อสานไดเปลยนแปลงจากดนแดนชายขอบทางภมศาสตรแของรฐไทย มาเปนดนแดนทสามารถเขาถงไดงายดวยการคมนาคมและขนสงทสะดวกรวดเรว จากดนแดนทเปนพนทลอแหลมตอความมนคงของรฐ จากการกบฏ การแบงแยกดนแดน ลทธคอมมวนสตแ ไดเปลยนมาสการเปนสะพานเชอมตอทางเศรษฐกจกบอนโดจนและพมา จงกลาวไดวาอสานไดเขาเปนสวนหนงของรฐชาตทงในทางเศรษฐกจและการเมองอยางแทบจะไมมชองวางอกตอไป การดาเนนนโยบายทางเศรษฐกจและการเมองของรฐ มผลอยางยงตอพลวตทางเศรษฐกจทงใน 2-3 ทศวรรษทผานมาและในอนาคต 2. ระบบเศรษฐกจหลกของภาคอสานไมไดเปนเศรษฐกจเพอยงชพมานานแลว หากไดเขาเปนสวนหนงของเศรษฐกจเชงพาณชยแซงเปนเศรษฐกจในระบบทนนยม ในระบบน ภาคเศรษฐกจของอสานไมใชภาคเกษตรกรรมอยางทมกจะเขาใจกน แตเปนโครงสรางทมการคาและการบรการนา ตามมาดวยภาคอตสาหกรรมและเกษตรกรรม ภมทศนแของอสานแมพนทสวนใหญจะเปนชนบท แตกเปนชนบททถกยดครองดวยศนยแกลางทางเศรษฐกจยอยๆกระจายตว ทปรากฏเปนเมองขนาดใหญ กลาง และเลก ในเครอขายระหวางเมองเหลานนเปนทตงของสถานททองเทยวโรงแรม ยานการคา โรงงานอตสาหกรรมฯลฯ เมองระดบตางๆเปนศนยแกลางยอยๆ ทเชอมเอาชนบททรายรอบเขากบเมอง ดวยการดงชาวชนบทมาเปนแรงงานในกจการตางๆ รวมทงเมองไดเปนแหลงบรโภคสนคาทนสมยของของชาวชนบทเหลานนดวย

3. ภาคชนบทของอสาน ทชาวบานเปนเกษตรกรยากจนทาการผลตเพอยงชพและมวถชวตชนบททแตกตางจากคนเมองไดกลายเปนมายาคต ในชนบทเราจะพบวาชาวบานเขาสมพนธแกบเศรษฐกจภายนอกแมแตครวเรอนทยากจนทสดกไมอาจพดไดวาทาการผลตเพอยงชพ เพราะแตละครวเรอนตางกตองพยงชวตดวยการหารายไดจากการเขาเปนสวนหนงของระบบตลาดในรปแบบตางๆ การเกษตรเปนสวนหนงของการหารายไดของครวเรอน แตการเกษตรกไมใชอาชพหลกอกตอไป แตละครวเรอนมหนทางของรายไดผสมผสานกนหลายแนวทาง และกพบวารายไดสวนใหญมาจากอาชพนอกการเกษตร อาชพเหลานนไดแกการคาและบรการรายยอยนานาชนด รวมทงการทางานราชการ การเปนลกจางบรษทเอกชน การไดรบเงนสงกลบจากสมาชกทไปทางานตางถนในประเทศและนอกประเทศ ทาใหหมบานเปนพนทของกจกรรมชวตทมทงชวตในภาคเกษตรแตกมความโนมเอยงไปสแบบแผนวถแบบชาวเมองมากขนเปนลาดบ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 110

นอกจากน ยงมนกวชาการทศกษาเกยวกบ “อสานใหม” อกทานหนงคอ อาจารยแพฒนา กตอาษา ท สรปภาพของการเปลยนแปลงในอสาน อนเปนผลมาจากการพฒนาและปใจจยตาง ๆ วาทาใหเกด “วถอสานใหม”8 ขน วถดงกลาวประกอบดวยลกษณะสาคญ 11 ประการ ดงน

ประการทหนง ความหมายใหมของพนททางภมรฐศาสตรแอสานยคหลงสงครามเยน (The post-Cold War era) (ยคหลงสงครามเยน เกดขนหลงสหภาพโซเวยตลมสลาย ประมาณป พ .ศ. 2534 สงผลใหสหรฐอเมรกากลายเปนประเทศมหาอานาจเพยงประเทศเดยว – ผเรยบเรยง ) ในทางภมศาสตรแกายภาพ อาณาบรเวณของภมภาคอสานไมไดขยายตวเพมมากขน ยกเวนแบบแผนการใชทดนและพนทปา เชน พนทปาลดลงอยางรวดเรว (สวทยแ ธรศาศวต 2545) สานกพฒนาเศรษฐกจและสงคมภาคตะวนออกเฉยงเหนอรายงานเมอป 2541วา พนทปาไมในภาคจากภาพถายดาวเทยมเหลอเพยง 13.1 ลานไร คดเปนรอยละ 12.4 ของพนทภาคเทานน เปรยบเทยบกบรอยละ 42.0 ในป พ.ศ. 2504 (ประยงคแ เนตยารกษแและบณฑร ออนดา 2535 ) แตในชวงหลายทศวรรษหลงสงครามเยน ดนแดนทเรยกวา “อสาน” ไดรบการพลกเปลยนโฉมหนาครงใหญ จากดนแดนทเตมไปดวยความแหงแลง กนดาร ยากจนและดอยพฒนา และดนแดนยทธศาสตรแซงพนทหลายจงหวดอยภายใตอทธพลของพรรคคอมมวนสตแแหงประเทศไทยไดกลายมาเปนดนแดนของยทธศาสตรแการพฒนาของภมภาคอนโดจน อสานเปนภมภาคหนาดานของการพฒนาเพอเชอมโยงทางเศรษฐกจ การเมองและสงคมวฒนธรรมกบประเทศเพอนบานในอนโดจน เชน กมพชา ลาว เวยดนาม และภาคใต ของจนแผนดนใหญ

ตวอยางสาคญทพลกโฉมหนาดนแดนภมรฐศาสตรแของอสาน ไดแก การสรางสะพานขามแมนาโขงเพอเปดพรมแดนระหวางประเทศไทยกบลาว หลงจากการเปดสะพานมตรภาพไทย -ลาวแหงทหนงทจงหวดหนองคายในป พ.ศ. 2537 สะพานมตรภาพขามแมนาโขงอกหลายแหงกไดรบการพฒนาขนมาอยางรวดเรว เชนท มกดาหาร นครพนม ฯลฯ การคาขายขามพรมแดนกบกมพชาผานดานตาง ๆ ทางตอนใตของภมภาคกไดพลกฟนโฉมหนาเศรษฐกจของภมภาคใหแตกตางกบสถานการณแชวงสงครามเยนอยางชดเจน การคาขามแดนและการเดนทางทองเทยวขามพรมแดนในระดบทองถนกขยายตวอยางเปนไปไดชด

ภมรฐศาสตรแใหมเกยวของโดยตรงกบสานกพลเมองของคนอสาน อาจกลาวไดวา สานกพลเมองและความจงรกภกดของคนอสานไมใชปใญหาอกตอไป สานกความเปนพลเมองไทยเกดขนอยางชดเจนและมนคง ทงนเปนผลมาจากการขยายตวของระบบการศกษาในโรงเรยน ระบบราชการในระดบทองถน การขยายตวของสอมวลชน รวมทงสถานการณแการเมองของประเทศเพอนบาน ฯลฯ

8คดลอกเนอหาบางสวนจาก บทความเรอง สวถอสานใหม ของอาจารยแพฒนา กตอาษา ใน อภราด

จนทรแแสง. บรรณาธการ. ประวตศาสตรนอกขนบ. (กรงเทพฯ: สานกพมพแอนทนล,2555)

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 111

ภาพท 15 สะพานมตรภาพไทย-ลาวแหงแรกทจงหวดหนองคาย ทมา :http://www.oknation.net

ประการทสอง การขยายตวของสาธารณปโภคครงใหญหลงยคสงครามเยน สาธารณปโภคขนพนฐาน

ทรฐบาลไทยไดลงทนในภาคอสานเปนปใจจยสาคญอยางหนงในการพลกเปลยนโฉมหนาภมภาคอสาน สาธารณปโภคชวยยกระดบคณภาพชวต ถนนสายหลก เครอขายถนนชนบท เครอขายไฟฟาและโทรศพทแ โครงการพฒนานาประปา โครงการสรางเขอนและฝายกนนาขนาดเลก ฯลฯ สงผลตอการเปลยนแปลงวถชวตและการทามาหากนของผคนทวภมภาค การคมนาคมขนสงสะดวกสบายมากขน การตดตอกบเมองและตลาดเปนไปไดในเวลาทรวดเรว การตดตอสอสารผานเครอขายและสญญาณดาวเทยม ทาใหผคนไดรบประโยชนแทวถงเชอมโยงสมพนธแกบเมองและประชาคมโลกได แมวาจะอาศยอยในหมบานเขตภเขาหรอทหางไกลออกไป ไฟฟา โทรศพทแ ถนนลาดยาง และการสอสารผานระบบอนเตอรแเนต ลวนแลวแตเปนตวอยางทชวยใหอสานสลดภาพความดอยพฒนาของตวเองออกไป ผคนกพรอมทจะปรบเปลยนวถชวตของตนเองใหสอดคลองกบเทคโนโลยและการเปลยนแปลงตาง ๆ ทตามมา

ประการทสาม โครงสรางประชากรใหม ประชากรภาคอสานหลงทศวรรษ 2523 เปนประชากรใหมทแตกตางจากคนรนกอนชดเจน เปนกลมประชากรทกลาวไดว า เปนผลผลตของยคสมยแหงการพฒนาทงในชวงสงครามเยนและหลงสงครามเยน แมวาการรณรงคแลดอตราการเกดและการวางแผนครอบครวของกระทรวงสาธารณสขและหนวยงานเอกชน เชน สมาคมประชากรและการวางแผนครอบครวจะเปนไปอยางไดผล อตราการเกดลดลงอยางเหนไดชด แตอสานยงคงเปนภมภาคทมประชากรมากทสดในประเทศ จากการสารวจสามะโนประชากร พ.ศ. 2553 ภาคอสานมประชากรทงหมด 21.5 ลานคนจากประชากรทงประเทศ 63.8 ลานคน รอยละ 70 ของประชากรมอายระหวาง 15-64 ป (สานกงานสถตแหงชาต 2553) ขณะทบรการ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 112

สขภาพตาง ๆ ทาใหผคนมชวตยนยาวมากขน และมการศกษาหรอคณภาพชวตทแตกตางจากคนรนกอนหนาโดยเฉพาะประชากรในเขตเมอง ประชากรอสานเพมขน มรายไดตอหวมากขน มสนคาและเครองอานวยความสะดวกมากขน และมคณภาพชวตดขน (Grandstaff et al. 2008 : 290-291) การเสยชวตดวยโรคตดตอ ตาง ๆ และโรคขาดสารอาหารลดลง แตการตายดวยโรคสมยใหมทมาพรอมกบการพฒนา เชน อบตเหต มะเรง หวใจ เอดสแ ฯลฯ เพมมากขน ประชากรใหมของอสานเปนผลผลตของยคพฒนาและเปนประชากรทพรอมรบการเปลยนแปลงไปสความทนสมย ทงทมาเยอนอสานเอง และทตองเดนทางออกไปแสวงหานอกหมบาน เชน กรงเทพ ฯ และตางประเทศ

ประการทส การขยายตวของเมอง และบทบาทใหมของเมองชายแดน ประชากรในเขตเทศบาลขยายตวขนอยางรวดเรวในทศวรรษหลงสงครามเยน รายงานของแกรนดแสแตฟฟ และคณะแสดงใหเหนวา ในชวงป พ.ศ. 2523-2543 ประชากรเมองเพมขนประมาณเทาตวจาก 1.8 ลานคนเปน 3.5 ลานคนและประชากรหมบานเพมจาก 13.9 เปน 17.34 ลานคนในชวงเวลาเดยวกนพนทเทศบาลหลายแหงไดรวบเอาพนทหมบานใกลเคยงเขามาเปนพนทชานเมองดวย (Grandstaff et al. 2008 : 293) ในรอบหลายทศวรรษหลงสงครามเยน จงหวดใหมในภาคอสานเพมขนอก 4 จงหวด ไดแก ยโสธร มกดาหาร อานาจเจรญ และบงกาฬ ซงมากกวาการเพมจงหวดใหมในภมภาคอนของประเทศ พนทในเขตเทศบาลระดบตาง ๆ กเพมขนอยางเหนไดชด ในขณะทการเปลยนแปลงรปแบบการปกครองทองถนจากสภาตาบลไปเปนองคแการบรหารสวนตาบล (อบต.) ทาใหหมบานทกหนทกแหงทวภมภาคตกอยภายใตการบรหารแบบใหมทเนนการเลอกตง การมสวนรวม และการดแลตนเองในทองถนมากขน ลกษณะความเปนเมองขยายตวอยางรวดเรว เชน ชวตทตองพงพงตลาดและสอสารมวลชน รวมทงการบรโภคสนคา บรการ และขอมลขาวสารตาง ๆ ทหางไกลออกไป หมบานอสานเกยวของกบเมอง ตวจงหวด กรงเทพฯ และประชาคมโลกเขมขนไมแพหมบานในภมภาคอนของประเทศ

นอกจากน ตวเมองชายแดน เชน เลย หนองคาย บงกาฬ มกดาหาร นครพนม อบลราชธาน สรนทรแ ฯลฯ กไดพลกเปลยนโครงสรางทางเศรษฐกจจากเดมทตองพงพงกรงเทพฯ และตลาดในจงหวดใกลเคยง หนไปทาการคาขายและแลกเปลยนขามพรมแดนมากขน สนคาบรการและแรงงานขามพรมแดนจากประเทศเพอนบานมความสาคญตอเศรษฐกจทองถนอสานอยางเหนไดชด รายงานของกรมการคาตางประเทศ กระทรวงพาณชยแระบวา การคาระหวางไทยกบลาว และไทยกบกมพชาระหวางป 2544 และไตรมาสแรกของป 2555 ขยายตวมากทสดในบรรดาการคาชายแดนกบเพอนบาน (กมพชา มาเลเซย ลาว และ พมา) กลาวคอ ขยายตวทรอยละ 37.25 และ 25.54 ตามลาดบ ในชวงเดอนมกราคมถงเมษายนของป 2555 มลคาการคาขายชายแดนกบลาวสงถง 48,537 ลานบาท สวนการคากบกมพชากมมลคามากถง 26,018 ลานบาท (อางใน “การคาขายชายแดนไทยกบประเทศเพอนบาน…” 2555 : 101) การคาขายชายแดนเหลานยอมสงผลการเปลยนแปลงอยางมหาศาลแกหวเมองชายแดนตาง ๆ ในภาคอสาน

ประการทหา การขยายตวของระบบการศกษาในโรงเรยน บรการสขภาพ บรการสนเชอ และบรการตาง ๆ จากภาครฐนาไปสการพลกเปลยนโฉมหนาหมบานภาคอสาน จะวาไปแลว หนวยงานภาครฐโดยเฉพาะกระทรวงหลก เชน กระทรวงเกษตรและสหกรณแ กระทรวงศกษาธการ กระทรวงสาธารณสขและกระทรวงมหาดไทย ประสบความสาเรจคอนขางมาก ในการยกระดบคณภาพชวตของชาวอสานในทศวรรษหลงสงครามเยน คนรนใหมมการศกษามากขน อตราการไมรหนงสอลดลง คนหนมสาวทมการศกษาในระบบโรงเรยน ทงสายสามญและสายอาชวะเพมจานวนมากขน ชาวบานเขาถงบรการสขภาพตามสถานอนามยระดบตาบล โรงพยาบาลประจาอาเภอและจงหวด รวมทงสถานพยาบาลของเอกชน ในขณะทสนเชอเพอ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 113

การเกษตรในรปแบบตาง ๆ เชน สหกรณแ และธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณแ (ธ.ก.ส.) มบทบาทสาคญในภาคการผลตของชมชนหมบานมากขนเรอย ๆ

ประการทหก พฒนาการของเกษตรกรรมรปแบบใหม ภาคชนบทหรอภาคเกษตรกรรมในภมภาคไดเปลยนแปลงตวเองไปอยางมโหฬาร กลาวคอ สนเชอเทคโนโลยและการจดการแรงงานเปลยนไป สนเชอมความจาเปนทขาดไมได เครองมอการผลต เชนรถไถ รถดานา รถเกยวขาว เครองฉดพนยาฆาแมลง แมกระทงรถบรรทกขนาดเลก มความสาคญมากขน ภาคเกษตรกรรมมพฒนาการในเรองของการจดการสนเชอและแรงงาน และมการเปลยนแปลงไปใชเครองจกรกล (machinization) ในขณะทแรงงานคนหนมสาวรนใหมยาย ถนแรงงานออกจากหมบานมากขนเรอย ๆ ทงงานในไรนาไปหางานทาในภาคอตสาหกรรมและบรการในเมอง นกวชาการสวนใหญมองการเปลยนแปลงทเกดขนกบภาคการเกษตรในแงลบ เชน หนงสอพมพแนวยอรแคไทมแ ฉบบออนไลนแ ประจาวนท 6 มถนายน 25552 รายงานความวตกกงวลของผเชยวชาญเรองขาว เชน เอยม ทองด (มหาวทยาลยมหดล) และชาวนารนอาวโส (พนท จ. พษณโลก) ในกรณทคนหนมสาวรนใหม พากนละทงไรนา มองอาชพการทานาวาตอยตา สกปรก และตากแดดตากลมจนผวคลา การทานายงเปนงานหนก ตองอาศยธรรมชาต แตใหผลตอบแทนตา ชาวนาลงทนมากตองตกเปนหนสนเพมมากขนทกป การ เปลยนแปลงดงกลาวเกดขนกบประเทศทผลตขาวหลอเลยงประชากรโลกมาชานาน เชน ประเทศไทย และอกหลายประเทศในเอเชย ในกรณของประเทศไทยนน ขอมลทางสถตพบวา ทกวนนชาวนาไทยทอายตากวา 25 ปมเพยง 12 เปอรแเซนตแเทานน ซงเปนตวเลขทลดลงจาก 35 เปอรแเซนตแในป พ.ศ. 2538 ทสาคญอายของชาวนาไทยทกวนนอยท 42 ป เพมขนจาก 31 ป ในป พ.ศ. 2528 (Fuller 2012) กลาวอกอยางหนงกคอ ภาคการเกษตรของไทย (รวมทงชาวนาภาคอสาน) กาลงตกอยในสภาวะทนาเปนหวง คนหนมสาวทงไรนา มองไมเหนคณคาของอาชพดงเดมของบรรพชน ชาวนาทเหลออยกอายสงขนเรอย ๆ อยางไรกตาม ภาคเกษตรกรรมไมไดหยดนงตายตวเสมอไป รปแบบเกษตรกรรมแบบใหมคอยๆ เคลอนไหวกอตวขน อมมาร สยามวาลา (2539) ตงขอสงเกตวา รปแบบการเกษตรในชนบทในชวง 2-3 ทศวรรษทผานมามความหลากหลายเพมมากขน กลาวคอ มทง (1) การผลตเพอยงชพแบบพออยพอกนใน ครวเรอน (2) การผลตแบบอาศยแรงงานบางเวลา เกษตรกรทานาไปดวย และใชเวลาอกสวนหนงทางานนอกภาคการเกษตรไปดวย และ (3) การผลตแบบเกษตรกรรมเชงพาณชยแขนาดใหญ ทกวนน “…เรมมเกษตรกรรายใหญเกดขน เรยกวามเกษตรกรอาชพมากขน” (อมมาร สยามวาลา 2539 : 162 ) ทานชใหเหนวา ถาเรา มองโลกในแงบวกบาง เราจะเหนไดวา เกษตรกรไทยกไมไดยาแยจนถงขน “จนตรอก" หรอลมละลายไป ทงหมด (พฒนา กตอาษา 2553 : 142-146) ประการทเจด การยายถนฐานแรงงาน ชาวบานอสานมชอเสยงมาชานานในเรองของการยายถนฐานแรงงานไปหางานทาตางถน งานของทวศลป สบวฒนะ (2525) กลาวถงสาเหตของการเคลอนยายแรงงานอสานไปทานาทหวเมองชนในในสมยรชกาลท 5 แรงงานอสาน ซงเปนทรจกในนามของ “ลาว” เดนทางไปรบจางทานาตามฤดกาลโดยม “นายฮอย” หรอ “นายรอย” ทาหนาทเปนนายหนา สาเหตของการอพยพแรงงานดงกลาวเนองมาจากความแหงแลง ขาดแคลนนาสาหรบทานา รวมทงความตองการเงนบาท ซงทวความจาเปนมากขนในการตดตอคาขาย เสยภาษอากรใหกบสวนราชการ ผลการศกษาภาคสนามทหมบานชาวภไททบานหนองสอง จงหวดนครพนมของนกมานษยวทยาโธมส เครแช ท านพบวา การเดนทางเคลอนยายแรงงานของชาวบานเปนสวนหนงของแบบแผนการเดนทางเคลอนยายสถานภาพทางเศรษฐกจและสงคมโดยรวม ซงประกอบดวย การบวชพระ การเขารบการศกษาในระบบโรงเรยน การเขารบราชการ และการเดนทาง “ไปเทยว” หรอไปเสาะหางานทา หารายไดเงนสด และประสบการณแการใชชวตนอกหมบาน (Kirch 1966)

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 114

ในระยะแรก การยายถนแรงงานและการเดนทางรปแบบตาง ๆ เปนงานหลกของคนหนม ผหญงยงอยเหยาเฝาเรอนไมเขารวมขบวนแรงงานอสานพลดถน จนกระทงทศวรรษหลงสงครามเยน การศกษาปรากฎการณแการยายถนแรงงานผหญงจากภาคอสานเขาไปเปน “สาวโรงงาน” ของนกมานษยวทยาแมร เบธ มลสแ (Mary Beth Mills) ชใหเหนวา กองทพสาวโรงงานจากภาคอสานในเขตอตสาหกรรมสงออกในบรเวณพนทชานเมองเขตกรงเทพฯ และปรมณฑลสะทอนใหเหนถงความสมพนธแอยางใกลชดระหวางเศรษฐกจของประเทศไทยและเศรษฐกจโลก แรงงานผหญงราคาถกกวา ควบคมไดงายกวา และมทกษะฝมอละเอยดออน เหมาะสาหรบงานหลายประเภททแรงงานผชายไมสามารถทาได อยางไรกตาม การศกษาภาคสนามทางมานษยวทยาชใหเหนวา เงอนไขททาใหผหญงชนบทกลายไปเปนสาวโรงงานในเมองไมใชเปนเรองทางเศรษฐกจหรอรายไดทตองสงใหกบทางบานลวน ๆ หากแตเปนเรองของอดมการณแ ความทนสมยและสงเยายวนจากสงแวดลอมในเมอง และอสรเสรของชวตทอยหางไกลจากการควบคมของพอแมผปกครอง ซงคนในวยหนมสาวฝในหา สาวโรงงานจงมกจะมชวตอยกงกลางระหวาง ระบบคณคาของชวตแบบดงเดมทหลอหลอมพวกเธอ เชน ความกตญโรคณ คานยมรกนวลสงวนตว และความผกพนกบครอบครวและหมบานทองถน กบระบบคณคาแบบใหมทมาพรอมกบวถชวตคนในเมอง ความทนสมย และวฒนธรรมบรโภคนยม (Mills 1999)

ประการทแปด การแตงงานขามชาตขามวฒนธรรม แมการแตงงานระหวางผหญงอสานกบผชายชาวตะวนตกหรอฝรง และผชายจากประเทศอน ๆ ในเอเชย จะไมใชเรองแปลกใหมในบรบทของประเทศไทย แตในทศวรรษท 2000 และ 2010 การแตงงานขามชาตขามวฒนธรรมดงกลาวไดกลายมาเปนปรากฏการณแสาคญในบรบทของหมบานอสาน สานกงานพฒนาเศรษฐกจและสงคมภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (2545 : 1) ไดรายงานเมอป พ.ศ. 2545 วา ภาคตะวนออกเฉยงเหนอมหญงไทยทสมรสอยกนกบชาวตางชาตในลกษณะสามภรรยา ประมาณ 14,063 โดย 3 จงหวดแรกทมจานวนมากทสด ไดแก อดรธาน ขอนแกน และหนองคาย

การแตงงานขามชาตขามวฒนธรรม ระหวางผหญงอสานกบผชายตางชาตโดยเฉพาะฝรงชาตตะวนตกมนยสาคญหลายประการ ไดแก

ประการทหนง เปนการแตงงานทชวยยกระดบฐานะทางเศรษฐกจและสงคมของครอบครวฝายหญง เชน ฝายชายใหเงนมาสรางบานหลงใหญโต ซอทดนผนใหญ บรโภคสนคาฟมเฟอย หรอลงทนทากจการตาง ๆ ในหมบาน ชวยยกระดบฐานะทางเศรษฐกจและสงคมของครอบครวใหดขน

ประการทสอง เปนการแตงงานทสะทอนใหเหนระดบความเขมขนและใกลชดของการเดนทางเคลอนยายทงทางกายภาพและเศรษฐกจสงคมของผหญงอสาน ซงสวนใหญทางานและมโอกาสพบปะผชายตางชาตตามเมองศนยแกลางการทองเทยว เชน กรงเทพฯ พทยา สมย และภเกต รวมทงผหญงสวนใหญตองตดตามสามไปทางานหรออาศยอยในตางประเทศ

ประการทสาม เปนรปแบบการแตงงานทกาวขามหรอรอถอนพรมแดนหลากมต ดงหมบานเขาไปใกลชดผกพนกบโลก พรอมกบเชอมโยงเศรษฐกจ สงคมและวฒนธรรมของอสานเขากบเศรษฐกจ สงคมยคโลกาภวฒนแผานแรงงานและบทบาทของผหญงเปนสาคญ

ประการสดทาย เปนรปแบบการแตงงานทสนคลอนความคดและประเพณดงเดมในหมบานอสานเกยวกบบทบาทเพศสภาพ ทงฝายหญงและฝายชาย เชน ลกสาวทมสามฝรงหรอสามตางชาตไดรบการยกยองมากกวาลกชายหรอลกคนอนในครอบครว ลกทเกดจากการแตงงานดงกลาวเปนลกครง ซงหลายคนตองไดรบการเลยงดและใชชวตอยทามกลางสงคมหมบานอสาน รวมทงเกดคานยมใหมในหมบานทยกยองชนชมความสาเรจของการแตงงานดงกลาว และมองความสมพนธแชายหญงแบบดงเดมดวยสายตาและความรสกทเปลยนไป

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 115

ประการทเกา ผลกระทบจากการขยายตวของสอมวลชนทางเลอก กลาวไดวา สอสารมวลชนสมยใหม ไดพลกเปลยนวถชวตของชมชนหมบานอสานขนานใหญ สอมวลชนรกคบเขาไปในวถชวตประจาวนของผคน ประดจระลอกคลน ในยคสงครามเยน วทยกระจายเสยงเปนสอทรงพลงในการเขาถงประชาชนทมวทย ทรานซสเตอรแในครอบครอง วทยเปนอาวธทางการเมอง ซงฝายรฐบาลและฝายคอมมวนสตแแหงประเทศไทย ตางกใชประโยชนแอยางเตมประสทธภาพ นอกจากน วทยยงเปนสอบนเทงยอดนยม โดยมธรกจโฆษณาสนคา มลคามหาศาลสนบสนนอยเบองหลง (keys 1966) อยางไรกตาม เมอโครงการไฟฟาชนบทขยายตวครอบคลม พนทชนบทสวนมากในทศวรรษหลงสงครามเยน โทรทศนแไดเขามามบทบาทแทนทวทย ผชมรบชมทงภาพและเสยงจากสอโทรทศนแ ซงมเนอหาสาระครอบคลมทงขาวสารประจาวน ละคร สปอรแตโฆษณาสนคา รายการการแตน รายการกฬา ฯลฯ ในชวงหลงทศวรรษท 2543 เปนตนมา คลนสอมวลชนยคดจตลไดเดนทางเขาถง ชมชนหมบานในนามของการสอสารผานเครอขายโทรศพทแมอถอ เครอขายคอมพวเตอรแออนไลนแ และเครอขายโทรทศนแตามสายทแพรภาพผานดาวเทยม ซงชาวบานสามารถรบชมรายการไดผานจานรบสญญาณ พเศษ มรายงานทนาสนใจเกยวกบการเปลยนแปลงการรบสอของชาวบานในตางจงหวดอนเปนผลมาจาก ความขดแยงทางการเมองระดบชาต นนคอ บทบาททางการเมองของวทยชมชนและเคเบลทว สอทางเลอกเหลานเตบโตอยางรวดเรว

“บางจงหวะเวลา เคเบลทว…มคนดรายการมากกวาฟรทวหลายชอง และแฟนเคเบลทวจานวนไมนอยไมยอมดฟรทว เพราะรสกวาไมเสนอขาวสารอยางตรงไปตรงมา…อทธพลของเครอขายจานดาทยดทกหวระแหงของตางจงหวดแลว…เคเบลทวนเองทชวยปลดลอกขาวสารทเคยมการผกขาดใหสงคมไดรบรความจรงแงมมตาง ๆ ไดมากขน” (“ฟรทวขยบตวส…” 2555 :78 )

อาจกลาวไดวา ดวยพฒนาการของเทคโนโลยการสอสารและระบบสอสารมวลชนผานจานดาวเทยมและเครอขายคอมพวเตอรแออนไลนแ ชาวบานและชมชนหมบานอสานสวนใหญสามารถตดตอเชอมโยงกบโลกแทบจะไมแตกตางไปจากชมชนเมองหรอชมชนลกษณะอนในประเทศและประชาคมโลกอกตอไป

ภาพท 16 ตวอยางของสอทางเลอกประเภทเคเบลทว ทมา :http://twitter.com/skylinecabletv

ประการทสบ พลงของการประดษฐแสรางวฒนธรรมสมยนยม ดนแดนภาคอสานไดชอวารารวยดวยศลปวฒนธรรมและศลปะการแสดงรวมสมย ผคนและชมชนอสานใหความสาคญกบศลปะการแสดงของตนเองอยางจรงจง ขอเขยนของแวง พลงวรรณ (2545) ไพบลยแ แพงเงน (2534) พฒนา กตอาษา (2553 ข) และสรยา สมทคปตแและคณะ (2544) ไดยนยนวาคนอสานใหความสาคญกบศลปะการแสดง เชน หมอลา ลกทงอสาน และหมอลาซง ในระดบทสามารถผกตดอตลกษณแทางสงคมของตนเองไวกบศลปะการแสดงรวมสมย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 116

ประจาภมภาคอยางเตมภาคภม นอกจากนยงมศลปนจากดนแดนทราบสงจานวนมากสามารถสรางสรรคแผลงานการแสดงจากทองถนภาคอสานใหผงาดในเวทหรอตลาดบนเทงระดบชาต คนอสานมตวแทนของตวเองเสมอในแทบทกวงการบนเทงของประเทศไทย

การผลตซาวฒนธรรมสมยนยมของชาวอสานเปนพลงทางเศรษฐกจและสงคมวฒนธรรมทสาคญ ศลปะการแสดงแขนงตาง ๆ มรากฐานทมาจากหมบาน สถาบนการศกษาในทองถน และปฏสมพนธแกบหนวยงานของรฐและกระแสวฒนธรรมสมยนยมระดบโลก ในวงการโทรทศนแ วทย และดนตรแนวลกทงและหมอลาระดบชาตตางกรดวา ชาวอสานไมเคยขาดศลปนทเปนตวแทนของพวกเขานาเสนอรปแบบและฐานวฒนธรรมของภมภาคในแวดวงบนเทงระดบชาต เชน ดาราตลก ดาราละคร โทรทศนแ ดารานกรองลกทงหมอลาฯ

ประการทสบเอด อตลกษณแทางสงคมใหมของคนอสาน ตวตนและอตลกษณแใหมของคนอสานยคหลงสงครามเยนเปลยนแปลงจากการถกกลาวหาวา ลาหลง ดอยพฒนา หรอไดรบการดถกเหยยดหยาม เปนผคนหรอชมชนทเตมไปดวยความมนใจ ยนหยดเพอทจะยนยนความเปนตวของตวเองทงในทางเศรษฐกจ การเมอง และสงคมวฒนธรรม ปรชา พณทอง (2543) ผอาวโสในแวดวงอสานศกษาเคยกลาวถงอตลกษณแของคนอสานไววา “…คนอสาน… มลกษณะพเศษอยอยางหนงคอ รกพนอง รกเผาพนธแ รกบานเกดเมองนอนของตนเอง และไมแลงนาใจ” ผคนในดนแดนอสานใหมไมลงเลทจะแสดงออกซงความเหนทางการเมอง ความสามารถทางศลปวฒนธรรม และความสามารถอน ๆ ทบงบอกความเปนคนอสาน ทงในบรบททองถนอสานหรอบรบทอสานขามแดน คนอสานรนใหมมแบบแผนในการบรโภค รสนยม และสไตลแชวตทใกลเคยงกบเมองมากขนจนแทบจะไมแตกตางกน

อตลกษณแทางการเมองของชาวบานอสาน แททจรงกสะทอนปรากฏการณแเปลยนแปลงทเกดขนกบชนบทไทยทวไป หลงจากเหตการณแเดอนพฤษภาคม พ.ศ. 2553 ซงจบลงดวยรฐบาลภายใตการนาของนายอภสทธ เวชชาชวะ ใชกาลงเขาสลายการชมนมของเครอขายคนเสอแดง เปนเหตใหมผเสยชวตเปนจานวนมาก ผานไปไดไมนาน วลเลยม เคลาสแเนอรแ (โปรดด Pravit Rojanaphruk 2010) ผเชยวชาญดานการศกษาวฒนธรรมไทย ไดใหสมภาษณแวา ชาวบานไมไดโงเงาหรอลาหลงทางการเมองอกตอไป ความเหลอมลาระหวางเมองกบชนบท เปนเรองสาคญทจะตองไดรบการแกไขอยางเรงดวน ชนบทไทยโดยเฉพาะในภาคอสานและภาคเหนอไดเปลยนแปลงไปอยางมโหฬาร ในขณะทคนในเมองยงยดตดอยกบภาพลกษณแแบบเหมารวมทวา คนชนบทไมมการศกษาและบานนอก ชาวชนบทตนรกบความจรงทวา ตวเองถกคนเมองและชนชนนาดถกดแคลนมานาน พวกเขาตองการการยอมรบอยางมเกยรตและศกดศรไมใชถกมองวาโงเงาเปนควาย

ในความเปนจรง ชาวบานทกวนนมการศกษา ไมใชคนบานนอกอกตอไป พวกเขาเรยนรและใชชวตตดตอเชอมโยงกบโลกทงในประเทศและตางประเทศ แทบจะไมตางจากคนในเมอง เมอหาศตวรรษทแลว ชาวบานรบรโลกภายนอกจากหมอลา หรอไปเยยมเยยนพดคยกบเพอนบานทกลบมาจากกรงเทพฯ แตทกวนน พวกเขาใชโทรศพทแมอถอ ดทว ตดตงจานรบชมสญญาณดาวเทยม และสอสารออนไลนแผานเครอขายคอมพวเตอรแ ชาวบานจานวนมากมญาตพนองหรอคนในครอบครวทางานอยตางประเทศ เชน ญปน เกาหลใต ยโรป หรอประเทศเพอนบาน เชน มาเลเซย สงคโปรแ บรไน เปนตน (Pravit Rojanaphruk 2010)

อนจลกษณแทง 11 ประการของวถอสานใหมเปนเพยงรปธรรมสวนหนงของปรากฎการณแเปลยนแปลงทเกดขนในชมชนหมบานอสานยคหลงสงครามเยน ในความเปนจรงยงมตวอยางหรอรปธรรมอน ๆ อกมากทสามารถนามาใชในการอภปรายการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ การเมอง และสงคมของชมชนหมบานอสาน ความตงใจของผเขยนกคอ ลกษณะตาง ๆ เหลานเปนตวชวดทเตอนเราวา วถอสานใหมไดเกดขนเพราะ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 117

กระบวนการพฒนาและการเปลยนแปลงเชงกระบวนการตาง ๆ ทมความซบซอนและมความเคลอนไหวเปลยนแปลงในตวเอง (พฒนา กตอาษา 2555 : 147-152)

ความเปลยนแปลงจากการพฒนาทนาไปส “อสานใหม” ยงสามารถมองเหนไดในลกษณะความเปนรปธรรม คอ การเกดเมองทมความเปนสมยใหมขนหลายเมองในอสาน ทงนในสวนของเนอหาบทนจะขอยกตวอยางจงหวดของภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอภาคอสาน ทมลกษณะของความเปนเมองสมยใหม ทงสน 2 จงหวด คอ อดรธานและนครราชสมา โดยมประเดนสาคญทจะกลาวถง เชน พฒนาการทางการเมองการปกครองของ อดรธานและนครราชสมา ตงแต พ.ศ. 2435-2500 (เนองจากเปนชวงเวลาทมผศกษาทาวจยไวพอสมควรจงทาใหมขอมลเพยงพอในการเขยนเอกสารประกอบคาสอน)รวมไปถงตวอยางของสาเหตททาใหอดรธานและนครราชสมา พฒนาขนมาเปนเมองสมยใหม รวมไปถงผลกระทบจากความเปนเมองสมยใหมเปนตน 2. อสานกบความเปนเมองสมยใหม

1. อดรธาน ทตงและสภาพทางภมศาสตร

จงหวดอดรธานตงอยในจดยทธศาสตรแทสาคญของภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอนบน(อสานเหนอ)เนองจากจงหวดอดรธานเปนศนยแกลางการคมนาคมทสามารถตดตอกบจงหวดตาง ๆ ในภาคตะวนออก เฉยงเหนอ ทงอสานเหนอและอสานใตไดสะดวก และรวมไปถงการตดตอกบประเทศเพอนบานอยางลาวและเวยดนามดวย จงหวดอดรธานมเสนทางคมนาคมทงทางหลวงแผนดน ทางหลวงจงหวด ทางเรงรดพฒนาชนบท และทางรถไฟ ทเชอมโยงกบจงหวดตาง ๆ ในภมภาคจากชยภมทตงทาใหจงหวดอดรธานเปนศนยแควบคมหรอเปนประตเปดไปสอสานเหนอและอสานใต (สานกงานจงหวดอดรธาน 2528 : 23) ในสวนของทตงอดรธานตงอยบนทราบสงภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เสนรงท 17 องศาเหนอ เสนแวงท 103 องศาตะวนออก หางจากกรงเทพฯ ตามทางหลวงแผนดนหมายเลข 2 (ถนนมตรภาพ) 564 กโลเมตร มพนท 11,730.302 ตารางกโลเมตร หรอประมาณ 7,331,438.75 ไร คดเปนรอยละ 6.948 ของพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอ มพนทมากเปนอนดบ 4 ของภาครองจากจงหวดนครราชสมา อบลราชธาน และขอนแกน และเปนอนดบท 11 ของประเทศ อาณาเขตทศเหนอตดตอกบจงหวดหนองคาย ทศใตตดจอกบจงหวดขอนแกน ทศตะวนออกตดตอกบจงหวดสกลนครและกาฬสนธแ และทศตะวนตกตดตอก บจงหวดเลยและหนองบวลาภ ลกษณะภมประเทศทว ๆ ไปเปนทราบและคอนขางราบในตอนกลางของจงหวด บรเวณทตงจงหวดอดรธานเปนทราบกนกระทะเรยกวา แองสกลนคร สาหรบบรเวณอน ๆ จะเปนบรเวณเทอกเขาและบรเวณลกคลนลอนตนสลบลอนชน มพนทราบผนเลก ๆ แทรกอยกระจดกระจาย ประกอบดวยทงนา ปาไม และภเขา พนทสวนใหญเปนดนทรายปนดนลกรง ชนลางเปนดนดาน ไมอมนาในฤดแลง บางแหงเปนดนเคม ซงประกอบการกสกรรมไมไดผลมากนก มความสงจากระดบนาทะเลประมาณ 200-700 เมตร พนทลาดเอยงลงสแมนาโขงทางจงหวดหนองคาย ทางทศตะวนตกมภเขาและปาตดตอกนเปนแนวยาว มเทอกเขาสาคญคอ เทอกเขาภพานทอดเปนแนวยาว ตงแตเขตเหนอสดไปจนจรดทางใตสดเขตจงหวดอดรธาน มลกษณะแบงจงหวดอดรธานออกเปนสองสวน จงหวดอดรธานเปนอกจงหวดหนงทขาดแคลนแหลงนาธรรมชาตขนาดใหญ แหลงนาสวนใหญเปนแหลงนาขนาดเลก เปนลาหวยสายสน ๆ และหนองบงธรรมชาต ซงไมสามารถใชเปนเสนทางคมนาคมได แตเปนประโยชนแทางดานเกษตรกรรม ลาหวยทสาคญไดแก ลานาปาว ลาพะเนยง หวย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 118

หลวง หวยโมง ลานาพวย เปนตน แมนาทสาคญไดแก แมนาสงคราม พนทของจงหวดอยในเขตลมนาใหญของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ 2 ลมนาดวยกน คอ ลมนาช และลมนาโขง โดยลาหวยตาง ๆ จะไหลรวมลงสลมนาทงสองน (พงษแศกด ปใตถา 2550 : 13-14)

ภาพท 17 ตราประจาจงหวดอดรธาน ทมา :http://udonthani.mots.go.th

ภาพท 18 แผนทจงหวดอดรธาน ทมา :http://www.udonthani.go.th

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 119

ประวตความเปนมาของจงหวดอดรธาน จากหลกฐานทางประวตศาสตรแและโบราณคดพบวา บรเวณพนทจงหวดอดรธานในปใจจบน เคยเปนทอยอาศยของมนษยแมาตงแตกอนประวตศาสตรแ จากการคนพบโครงกระดกและโบราณวตถทบานเชยง อาเภอหนองหาน และรองรอยการขดเขยนภาพลายเสนบนผนงถาทบรเวณเทอกเขาภพาน วดพระพทธบาทบวบก อาเภอบานผอ สงตาง ๆ เหลานแสดงใหเหนวาบรเวณพนทในเขตจงหวดอดรธานเคยเปนชมชนของมนษยแทมอารยธรรม และความเจรญในระดบสงมาแลวราว 4000-7000 ป จากหลกฐานทางประวตศาสตรแ พงศาวดารไดบนทกเรองราวเกยวกบจงหวดอดรธานมาตงแตสมยกรงศรอยธยา กลาวคอ ในราว พ.ศ. 2117 สมเดจพระนเรศวรมหาราชไดเสดจมาตงทพทหนองบวลาภ (เดมเปนอาเภอหนงของจงหวดอดรธาน ในปใจจบนคอจงหวดหนองบวลาภ) เพอไปตกรงศรสตนาคนหต ในสมยกรงรตนโกสนทรแตอนตนแผนดนพระนงเกลาเจาอยหวไดเกดกบฏเจาอนวงศแแหงเวยงจนทนแเมองหนองบวลาภนบเปนสมรภมสดทายในฝใงขวาแมนาโขงทมการรบระหวางกองทพไทยกบกองทพเจาอนวงศแ จากหลกฐานดงกลาว เปนเครองชใหเหนวาบรเวณพนททเปนจงหวดอดรธานไดเปนแหลงชมชน และเปนเมองทมบทบาทมาตงแตอดตจนถงปใจจบน (ระว ประสงคแศลป 2536 : 16-17) นอกจากประวตความเปนมาขางตนแลว ยงมบคลตาง ๆ ทสนใจศกษาประวตความเปนมาของจงหวดอดรธานไดใหคาอธบายเกยวกบเรองดงกลาวไวอกหลายตอหลายคาอธบาย เชน พระโสภณอกษรกจ ไดกลาวถงจงหวดอดรธานวา เดมเปนบานรางเรยกวาบานหมากแขง โดยเหตทบานนนมตนหมากแขง (มะเขอพวง) ใหญตนหนงวดผาศนยแกลางไดประมาณ 40 ซม. เมอ พ.ศ. 2436 กรมหลวงประจกษแศลปาคม ขาหลวงตางพระองคแซงทรงบญชาการหวเมองลาวพวนไดยายทบญชาการมาตงทบานหมากแขง ซงเปนบานราง แตหาไดตงเปนเมองไม ถง พ .ศ. 2441 แตใหตงเปนกง ขนอาเภอหนองหาร เมอกรมหลวงพระองคแนนเสดจกลบแลว พระองคแเจาวฒนามาเปนขาหลวงเทศาภบาล กตงบญชาการทบานหมากแขงน แตกยงมไดตงเปนเมอง ตอมาถง พ.ศ. 2449 พระยาศรสรยราชวรานวต (โพ) ออกมาเปนขาหลวงเทศาภบาลไดตดถนนหนทางบานหมากแขงขนหลายสาย มผคนพลเมองอพยพไปตงบานเรอนมากขน พ .ศ. 2450 มทองตราใหยกบานหมากแขงเปนเมองอดรธาน หลวงววธสรการ ไดกลาวถงเรองราวของจงหวดอดรธานไววา ในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เมอ ร.ศ.112 หรอ พ.ศ. 2436 ไดเกดกรณพพาทระหวางไทยกบฝรงเศส โดยฝรงเศสลาเมองขนในทวปเอเชย ประเทศไทยไดรบการรกรานเชนเดยวกบประเทศอน ๆ หลายจงหวดถกยด กองทพไทยไดตอสดวยความองอาจ และดวยพระปรชาสามารถของในหลวง รชกาลท 5 จงไดจดการสงบศกลงไดภายในเรววน ภายหลงทไดทาสญญาตอกนแลว ในสญญาไดกาหนดเขตปลอดทหารจากฝใงแมนาโขงลกเขามา 25 กโลเมตร ขาหลวงตางพระองคแจงไดเคลอนยายกองทหารพรอมดวยคณะปกครองมณฑลมาทบานหมากแขง (คาวาหมากแขง หมายตความวาตนมะเขอพวง)ในสมยนนรวมจงหวดอดรธาน หนองคาย สกลนคร นครพนม เลย และขอนแกน เปนอาณาเขตปกครอง เรยกวา มณฑลลาวพวน ตอมา พ .ศ.2440 ไดแบงอาณาเขตทตงทวาการมณฑลลาวพวน เปนมณฑลอดร ครนเมอ พ.ศ.2475 ไดเปลยนแปลงการปกครองจากสมบรณาญาสทธราชยแมาสระบอบประชาธไตย จงไดยบสภาพมณฑลเปนจงหวด เตม วภาคยแพจนกจ ไดกลาวถงเมองอดรธาน วาเดมมไดเปนเมองในประวตศาสตรแมากอน แตเปนทบญชาการมณฑล เนองจากการทาสญญาสงบศกระหวางประเทศสยามกบฝรงเศส เมอวนท 3 ตลาคม ร.ศ.112 ฝรงเศสหามประเทศสยามตงกองทหารในฝใงขวาของไทยภายในรศม 25 กโลเมตร ไทยจงตองยายทบญชาการมณฑลจากหนองคาย มาตงทบานเดอหมากแขง ซงบรเวณนมตนมะเขอพวง (หมากแขง) ขนอยโดย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 120

มขนาดโตผดปกต เมอแรกมาตงจงเอานามตนหมากแขงมาเรยก ตอมาใหเปนชอเมองอดรธาน เพราะเหนวาเปนเมองทตงอยทางทศเหนอของประเทศไทย ปราโมทยแ ทศนาสวรรณ ไดกลาวถงอดรธานไววา ประวตศาสตรแของเมองน ไมมอะไรยดยาว เรมตนจากกรณพพาทระหวางไทยและฝรงเศสเมอ ร .ศ.112 ทไทยเราจาเปนตองยอมเพอเอกราชของชาต ฝรงเศสบงคบไทยใหลงนามในสญญาฉบบหนงซงมขอความขอหนงระบวา หามมใหไทยตงกองกาลงทหารภายในรศม 50 กโลเมตร รมฝใงขวาแมนาโขง ดงนน ขาหลวงตางพระองคแมณฑลลาวพวน กรมหลวงประจกษแศลปาคม จงทรงยายกองกาลงทหารจากเมองหนองคายมาตงทบานหมากแขง หลงจากนนอก 14 ป รชกาลท 5 จงโปรดใหยกบานหมากแขงขนเปนเมองอดรธาน เมอป พ.ศ. 2450 ฉะนน พ.ศ.2436 หรอ ร.ศ.112 จงเปนปแรกแหงประวตศาสตรแของเมองอดรธาน (เพญแข คชเดช ,2543 : 14-16 )

พฒนาการทางการเมองการปกครองของเมองอดรธาน พ.ศ. 2437-2475

กอนทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว จะทรงปฏรปการปกครองใน พ .ศ.2435 นน การปกครองของประเทศไทยในสวนภมภาคเปน “ระบบกนเมอง” การบรหารราชการสวนภมภาคเชนนเปนการบรหารงานทไมรดกม เสยงตอการทเจาเมองตาง ๆ อาจแขงขอคบคดทาการกบฏตอแผนดนได โดยเฉพาะอยางยงชวงเวลานนเปนชวงทประเทศสยามกาลงถกประเทศทมแนวคดลาอาณานคมอยางองกฤษและฝรงเศสคกคาม เพอเปนการรกษาพระราชอาณาเขตและรวมอานาจเขาสสวนกลาง พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา จงไดทรงปฏรปการปกครองหวเมองตาง ๆ เปนแบบ เทศาภบาล โดยมขาหลวงใหญเปนผรบผดชอบปกครองดแลมณฑลตามหวเมองตางพระเนตรพระกรรณ ตอมาไดทรงเลกตาแหนงขาหลวงใหญ และมตาแหนงสมหเทศาภบาลแทน ขนตรงตอพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ซงสามารถแบงเบาพระราชภาระในการปกครองบานเมองลงได ดงนนบานหมากแขงในฐานะเปนทตงกองบญชาการมณฑลลาวพวน จงมขาหลวงใหญมาปกครองดแลตามลาดบดงน กรมหมนประจกษแศลปาคม (ซงตอมาภายหลงทรงสถาปนาพระยศเลอนเปน กรมหลวงประจกษแศลปาคม) (ร.ศ.112-118) และ พระวรวงศแเธอ พระองคแเจาวฒนา (ร.ศ.118-125) ตอมาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดทรงเปลยนแปลงผปกครองมณฑลจากขาหลวงใหญ (หรอขาหลวงตางพระองคแ) เปนสมหเทศาภบาลขนกบกระทรวงมหาดไทย ใน พ.ศ.2442 (ร.ศ.118) เปลยนชอมณฑลลาวพวน เปนมณฑลฝายเหนอ โดยมเมองตาง ๆ รวม 12 เมอง คอ เมอง หนองคาย หนองหาน ขอนแกน ชนบท หลมศกด กมทาไสย สกลนคร ชยบร โพนพสย ทาอเทน นครพนม มกดาหาร ตอมา ใน พ.ศ.2443 เปลยนชอมณฑลฝายเหนอเปนมณฑลอดร และพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงมพระราชดารวาเมองทแบงไวในมณฑลอดรมมากเกนความจาเปนในการปกครอง จงทรงรวมหวเมองในมณฑลเปลยนเปน บรเวณ ซงมฐานะเทยบเทาจงหวด เพอใหเหมาะสมแกการปกครอง และโปรดใหยบเมองจตวาบางเมองลงเปนอาเภอ สวนอาเภอใดทเคยเปนเมองขนกบเมองทตงเปนบรเวณหรอสมควรจะใหขนกบบรเวณใด กใหรวมเขาไวในบรเวณนน โดยโปรดใหแบงออกเปน 5 บรเวณ คอ

(1) บรเวณหมากแขง ม 7 เมอง คอ บานหมากแขง เมองหนองคาย เมองหนองหาร เมองกมภวาป เมองกมทาไสย เมองโพนพไศรย เมองรตนวาป ตงทวาการบรเวณทบานหมากแขง

(2) บรเวณพาช ม 3 เมอง คอ เมองขอนแกน เมองชนบท เมองภเวยง ตงทวาการบรเวณทเมอง ขอนแกน

(3) บรเวณธาตพนม ม 4 เมอง คอ เมองนครพนม เมองไชยบร เมองทาอเทน เมองมกดาหาร ตง

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 121

ทวาการบรเวณทเมองนครพนม (4) บรเวณสกลนคร ม 1 เมอง คอ เมองสกลนคร ตงทวาการบรเวณทเมองสกลนคร (5) บรเวณนาเหอง ม 3 เมอง คอ เมองเลย เมองบอแตน เมองแกนทาว ตงทวาการทเมองเลย

(สานกงานจงหวดอดรธาน 2528 : 58) ลกษณะการปกครองทรวมเมองตาง ๆ เขาดวยกน และจดแบงการบรหารออกเปน 5 บรเวณ ซง

บรเวณเหลานมฐานะเทยบเทาจงหวด สวนเมองทอย ในสงกดบรเวณมฐานะเทยบเทากบอาเภอนน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงมพระราชประสงคแทจะจดการปกครองในมณฑลอดรใหมความรดกมยงขน โดยสงขาหลวงจากกรงเทพฯ ออกไปเปนขาหลวงบรเวณเพอควบคมเจาเมองตาง ๆ ซงมขาหลวงตรวจการประจาเมองควบคมอกชนหนง แสดงใหเหนวาอานาจจากสวนกลางไดขยายออกไปควบคมอานาจของเจาเมองทองถนอกชนหนง ซงจะทาใหการปกครองแบบรวมศนยแอานาจไวทสวนกลางไดผลดย งขน สามารถควบคมเจาเมองและตรวจตราทกขแสขของราษฎรไดอยางทวถง (สานกงานจงหวดอดรธาน 2528 : 58-59) ในป พ.ศ. 2464 รชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ไดมพระบรมราชโองการ โปรดเกลาฯ ใหรวมมณฑลอดร มณฑลอบลราชธาน และมณฑลรอยเอดเปนภาค เรยกวาภาคอสาน ตงทบญชาการมณฑลภาคทเมองอดรธาน โดยมเจาพระยามขมนตร (อวบ เปาวโรหต) ดารงตาแหนงอปราชภาคอสาน และเปนสมหเทศาภบาลมณฑลอดรอกตาแหนงหนงอกดวย (สานกงานจงหวดอดรธาน 2528 : 67) ตอมาในป พ.ศ. 2468 เกดภาวะเศรษฐกจตกตาทวโลกและมผลกระทบถงสภาพเศรษฐกจของสยามดวย พระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหวไดทรงประกาศยกเลกภาคอสาน เพอเปนการลดอตรากาลงเจาหนาททไมมความสาคญมากนก เพอรกษาเงนในคลงของชาตใหไดมากทสด และโปรดเกลาฯใหเจาพระยามขมนตร ยายไปดารงตาแหนงสมเทศาภบาลมณฑลพายพ (สานกงานจงหวดอดรธาน 2528 : 68)พ.ศ. 2470 โปรดเกลาฯใหพระยาอดลยเดชสมยามเมศวรภกด (อย นาครทรรพ) เปนสมหเทศาภบาลมณฑลอดร พ.ศ. 2473 โปรดเกลาฯใหพระยาตรงคภมาภบาล (เจม ปในยารชน) เปนสมหเทศาภบาลมณฑลอดรคนสดทาย

พฒนาการทางการเมองการปกครองของเมองอดรธาน พ.ศ. 2475-2505

ประเทศสยามเกดการเปลยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบรณาญาสทธราชมาเปนระบอบประชาธปไตย เมอวนท 24 มถนายน 2475 ทาใหการปรบปรงระเบยบการปกครองหวเมอง ตาม พระราชบญญตระเบยบราชการบรหารแหงราชอาณาจกรสยาม พ.ศ. 2476 ในสวนทเกยวกบราชการบรหารสวนภมภาค ไดยกเลกมณฑลใหมแตจงหวดและอาเภอ ดงนนมณฑลอดรจงถกยกเลก คงฐานะเปนเพยง จงหวดอดรธานเทานน ตอมาใน พ.ศ. 2484 มประกาศสานกนายกรฐมนตร ลงวนท 10 กนยายน 2484 จดการรวมจงหวด ตาง ๆ ยกขนเปนภาค จานวน 5 ภาค จงหวดอดรธานนนขนกบภาค 3 ซงมททาการอยทจงหวดนครราชสมา ในป พ.ศ. 2494 ไดมประกาศสานกนายกรฐมนตร ลงวนท 9 เมษายน 2494 ปรบปรงเปลยนแปลง เขตภาคขนใหมเปน 9 ภาค จงหวดอดรธานขนกบภาค 4 และเปนทตงของททาการภาคดวย ไดมสวนราชการตาง ๆ ตงททาการขนเปนจานวนมาก พระราชบญญตระเบยบบรหารราชการแผนดน 2495 ไดกาหนดใหม การบรหารราชการสวนภมภาคในจงหวดอยในความรบผดชอบของผวาราชการจงหวดแตเพยงผเดยว กระทงป พ.ศ. 2499 ไดมพระราชบญญตปรบปรงกระทรวง ทบวง กรม ในสวนกลางและในสวนภมภาค ไดยกเลกภาค คงเหลอจงหวดและอาเภอ ดงนนจงหวดอดรธานจงมฐานะเปนจงหวดเพยงอยางเดยว ตงแต พ .ศ. 2499 เปนตนมาจนถงปใจจบน (พงษแศกด ปใตถา 2550 : 30)

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 122

ภาพท 19 อนสาวรยแพระเจาบรมวงคแเธอกรมหลวง ประจกษแศลปาคม ทอาเภอเมอง จงหวดอดรธาน ทมา :http://www.udonthani.com

ความเปลยนแปลงของจงหวดอดรธาน ตงแต พ.ศ.2507-2530

ดวยชยภมทเหมาะสมซงตงอยศนยแกลางของภมภาคอสานตอนบน ทาใหเมองอดรธาน กลายเปนศนยแกลางการตดตอคาขายมาตงแตอดต จงหวดอดรธานตอนรบกองคาราวานสนคาจากเมองตาง ๆ โดยเฉพาะอยางยง จากโคราชและขอนแกน ทเขามาตดตอคาขาย และเปนทพกของคาราวานสนคาทจะมงหนาไปคาขายกบประเทศเพอนบานอยางประเทศลาว จนเกดมแหลงกองคาราวานสนคาในตวเมองอดรธาน จนเรยกตดปากมาจนกระทงปใจจบน เรยกวา สแยกคอกวว จงหวดอดรธานไดเตบโตทางดานเศรษฐกจเพมมากขนอก เมอทางรถไฟสายอสานตดมาถงจ งหวดขอนแกน เปดโอกาสใหชาวจนจากภาคกลาง เมองโคราช และขอนแกน อพยพเขามาทามาหากนในจงหวดอดรธาน ประกอบอาชพคาขายตามทตนถนดมาตงแตบรรพบรษ เชนรานคาเบดเตลด รบซอของปา รานขาวตม ฯลฯ คนจนอพยพเขามาจงหวดอดรธานครงแรกตงแตสมยการตงมณฑลลาวพวนใหม ๆ แตยงมจานวนไมมากนก ในขณะเดยวกนผคนในทองถนเองกไมถนดทางดานการคาขาย เพราะสวนใหญประกอบอาชพเกษตรกรรมและเกบของปาเทานน ระบบการคาในเมองอดรธานจงอยในควบคมของชาวจนตงแตนนมา สภาพเศรษฐกจและสงคมของจงหวดอดรธาน กอน พ.ศ. 2500 เปนแบบยงชพ ผคนในทองถนประกอบอาชพเกษตรกรรม คาขายเลก ๆ นอย ๆ เกบของปา และอตสาหกรรมในครวเรอน ชาวบานนอกเขตเทศบาลจะนาผลผลตการเกษตรหรอของปาทหาได นาเขามาขายยงตลาดในตวเมองกบพอคาในเมอง ซงสวนใหญเปนพอคาเชอสายจน แมวาสภาพเศรษฐกจในจงหวดอดรธานจะเปนแบบยงชพ แตเมองอดรธานนนเปนเมองศนยแกลางของภมภาค ไมเพยงการตดตอคาขายของคนในจงหวดอดรธานเทานน แตยงมผคนตางถนเดนทางเขามาตดตอคาขายอยางตอเนอง

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 123

สาเหตทท าใหเกดการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมของอดรธานและผลกระทบทเกดขน : กรณศกษาการตงฐานทพสหรฐฯในชวงสงครามเวยดนาม พ.ศ.2507 และการสงแรงงานไปประเทศตะวนออกกลาง ชวง พ.ศ. 2518

สภาพเศรษฐกจและสงคมของจงหวดอดรธานไดเกดการเปลยนแปลงอยางกะทนหน เมอภมภาคอนโดจนเกดสถานการณแแตกแยกทางลทธการปกครอง คอฝายคอมมวนสตแซงมประเทศเวยดนามเปนตวการขยายลทธ กบฝายสหรฐอเมรกาผนาฝายโลกเสรประชาธปไตย กอนหนาทจะเกดสงครามอนโดจนระหวางสองระบอบการปกครองน ประเทศไทยไดมความสมพนธแทางการทตกบสหรฐฯมาอยางยาวนานแลว ต งแตทศวรรษท 2490 ผนาประเทศนบตงแตจอมพล ป. พบลสงคราม เรอยมาจนถงรฐบาลจอมพลสฤษด ธนะรชตแ ไดเปดความสมพนธแกบสหรฐฯ เพอรวมกนตอตานการขยายตวของระบอบคอมมวนสตแในอนโดจนตามทฤษฎโดมโน รฐบาลสหรฐฯ ตอบแทนความรวมมอตอประเทศไทยดวยการเขามาใหความชวยเหลอ ในรปแบบของเงนทนและแนวนโยบายตาง ๆ มากมาย เงนทนใหเปลาทสหรฐฯ มอบใหประเทศไทยในแตละป มมลคานบพนลาน เพอสรางระบบสาธารณปโภคขนพนฐาน พฒนาระบบชลประทาน การศกษา การแพทยแ การคมนาคม โดยเฉพาะอยางยงการสรางถนนมตรภาพทเชอมโยงระหวางกรงเทพฯกบภาคตะวนออกเฉยงเหนอในป พ.ศ.2500 เพอชวงชงประชาชน สถานการณแในอนโดจนนบวนจะทวความตงเครยดมากขน พ .ศ. 2504 จากเหตผลความมนคง สหรฐฯไดรบอนญาตจากรฐบาลไทย สงทหารเขามาประจาการในประเทศไทยเปนครงแรก แตยงไมเปนทรจกของประชาชนโดยทวไป จนกระทงถง พ.ศ.2507 ไดเกดสงครามเวยดนามขน สหรฐฯไดจดสนใจทาสงครามอยางเปนทางการกบประเทศเวยดนามเหนอ รวมทงขออนญาตรฐบาลไทยสงกองกาลงทหารทงแบบภาคพนและอากาศเขามาประจาการในฐานทพตาง ๆ ในประเทศไทย ซงรฐบาลไทยสมยจอมพลถนอม กตตขจร กใหการตอบรบเชนเคย สหรฐอเมรกาขอใชพนททหารทวประเทศไทยทงหมด 7 แหง เพอเปนทตงของฐานทพสหรฐฯ ไดแก ตาคล (นครสวรรคแ) นครพนม อบลราชธาน นครราชสมา อตะเภา (ชลบร) นาพอง (ขอนแกน) และอดรธาน ฐานทพสหรฐฯ แตละแหงมภารกจทคลายคลงกน คอนาระเบดไปทงในอนโดจน และเปนทพกของกองกาลงทหาร จะแตกตางกนบางกเพยงชนดของเครองบนรบ ฐานทพสหรฐฯในจงหวดอดรธานมความพเศษกวาแหงอน เพราะนอกจากจะเปนทตงของฐานบนสหรฐฯแลว หางออกไปจากฐานบนประมาณ 16 กโลเมตรตามถนนมตรภาพ ยงเปนทตงของคายรามสร หรอคายเปปเปอรแไกรนแเดอรแ อกดวย ฐานบนอดรเปนศนยแกลางการรบทางอากาศของสหรฐฯ สวนคายรามสรเปนศนยแวจยระบบสอสารหรอทผคนนยมเรยกวาสถานเรดารแทมขนาดใหญเปนอนดบสองของโลก รองจากศนยแวจยการสอสารทประเทศเยอรมน ทหารอเมรกนหลายพนนายไดเดนทางเขามาประจาการในจงหวดอดรธานเมอ พ .ศ.2507 พรอมกบเครองบนรบ อาวธสงคราม ยานพาหนะ เครองสาธารณปโภคมลคาหลายลานดอลลารแสหรฐฯ เมอทหารอเมรกนหลายพนนายเขามาประจาการในจงหวดอดรธาน ไดกอใหเกดความเปลยนแปลงตอสภาพเศรษฐกจและสงคมจงหวดอดรธานอยางกะทนหนเพราะการใชชวตในแตละวนของทหารอเมรกนมความแตกตางอยางมากกบวถชวตของผคนในทองถน รวมทงความเชอของทหารอเมรกนแทบทกคนตางกคดวาเมอออกไปสนามรบแลว ไมรจะมชวตรอดกลบมาหรอเปลา เมอถงกาหนดไดพกผอนทหารอเมรกนจะเทยวหาความสาราญอยางเตมท ไมวาจะเทยวตามสถานบนเทง ซอบรการทางเพศกบโสเภณ ดมสราอยางหนกจนถงขนเสพกญชา จากความตองการความสะดวกสบายของทหารอเมรกาดงกลาว ทาใหผคนในทองถนและตางถนตางเรงตอบสนองความตองการแกทหารอเมรกนอยางรวดเรว การเขาตงฐานทพสหรฐฯในจงหวด

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 124

อดรธานและคานยมในการเทยวหาความสาราญของทหารอเมรกน ไดกอใหเกดความเปลยนแปลงตอสภาพเศรษฐกจและสงคมจงหวดอดรธานอยางมาก ซงไดสงผลกระทบทงผลดและผลเสย ผลดทางดานเศรษฐกจ คอ การใชจายเงนของทหารอเมรกนทาใหกจการตาง ๆ เจรญรงเรองขน เชน กจการโรงแรม กจการสถานบนเทง จาพวกบารแ ไนตแคลบ อาบอบนวด กจการบานเชา บงกะโล กจการรบเหมากอสราง กจการตาง ๆ เหลานสรางรายไดอยางงามแกเจาของกจการ กจการตาง ๆ เหลานเปดตอนรบทหารอเมรกนมากมายหนาคายทหารและในตวเมอง สงผลใหเกดชมชนบรเวณหนาคายทหารอยางรวดเรว นอกจากนการเขามาตงฐานทพของสหรฐฯในจงหวดอดรธานยงกอใหเกดอาชพใหม ๆ มากมาย เชน ถบสามลอ แมบาน เมยเชา ขบรถแทกซ ฯลฯ ทาใหประชากรในจงหวดมงานทา ทงการเขาไปทางานในคายทหารอเมรกน (การจางงานทางตรง) และทางานเปนลกจางบรเวณหนาคายทหาร (การจางงานทางออม) โดยเฉพาะอยางยงในคายทหารอเมรกนนน ไดเปดรบสมครแรงงานเขาไปทางานในหนวยงานตาง ๆ กวา 40 หนวยงาน เชน ชางไฟฟา ชางประปา ยามรกษาความปลอดภย แมบาน เสมยน ขนสงไปรษณยแ เปนตน บรรดาลกจางในคายทหารเหลานไดรบรายไดตอเดอนเฉลย 3000 บาทตอเดอน ซงนบวาสงมากเมอเทยบกบรายไดของขาราชการชนตร นอกจากนยงมคาลวงเวลาใหเพมอกดวย ทคายทหารจะมการรบสมครแรงงานเขาทางานอยเกอบทกวน จะมผคนมารอสมครเขาทางานในคายเปนจานวนมาก สวนมากจะมาจากชนบทในตางอาเภอ และจานวนไมนอยมาจากตางจงหวด เชน ขอนแกน มหาสารคาม หนองบวลาภ และหนองคาย หากแรงงานรายใดไมเปนทพอใจของนายจางอเมรกน กจะไปสมครเปนลกจางกบกจการหางรานหนาคายทหาร แมจะไมไดคาจางทมากและแนนอนเหมอนแรงงานในคาย แตดวยสภาพเศรษฐกจทเฟองฟอยางมาก แรงงานหนาคายกสามารถสรางรายไดทนาพอใจไดไมตางจากแรงงานในคายมากนก เชน ทางานในบารแ โรงแรม บงกะโล เปนกรรมกรกอสราง ไกดแ และถบสามลอ เปนตน อยางไรกตามแมวาเงนดอลลารแสหรฐฯ ทสะพดในเศรษฐกจจงหวดอดรธาน จะทาใหเศรษฐกจของจงหวดเจรญขน แตการเขามาของทหารอเมรกนไดท าลายชวตความเปนอยทเรยบงายของทองถน รวมทงวฒนธรรม ประเพณทดงามของทองถนไปดวย ตวอยางทเหนไดชดเจนทสด คอ การแสดงความรกตอหญงบรการของตนอยางเปดเผยในทสาธารณะ โดยไมสนใจผคนทสญจรไปมา ไมเพยงเทานนการใชจายเงนอยางไมรจกคณคาของทหารอเมรกนยงกอใหเกดภาวะบรโภคนยม ซงแสดงออกมาจากรสนยมการแตงกาย การดมสรา สบบหรตางประเทศ นงกางเกงยนสแ สวมรองเทาผาใบ และขบรถมอเตอรแไซคแคนใหญ ตางเปนคานยมทคนในทองถนตองการเลยนแบบ แตดวยสนคาเหลานนมราคาสง รายไดทหามาไดไมเพยงพอตอการจบจายสนคาเหลานน จงไดเกดคดอาชญากรรม โดยเฉพาะการฉกชงวงราว เพอนาเงนไปซอสนคาฟมเฟอยเหลานน การทองเทยวหาความสาราญของทหารอเมรกนยงสงผลใหเกดอาชพเมยเชา พารแตเนอรแ ผหญงนงชวโมง อาชพเหลานสรางรายไดอยางงามแกหญงสาวทองถน รายไดทไดมาโดยงายเยายวนใหหญงสาวทงทองไรทองนามาประกอบอาชพขายบรการทางเพศแกทหารอเมรกนบางกเขามาเพอมาเปนโสเภณหรอเมยเชาโดยตรง บางกสมครเขาไปทางานเปนแมบานกอน หรอประกอบอาชพคาขาย หรอเปนลกจางบรเวณหนาคายทหารอเมรกนกอน เพอสบโอกาสไดทาความรจกกบทหารอเมรกนและเสนอตวเปนเมยเชาหรอขายบรการทางเพศในทสด พฤตกรรมเชนนเปนการทาลายลกษณะทดงามของหญงไทยทสบทอดกนมายาวนาน บรรดาเมยเชาและพารแตเนอรแเหลานมความเปนอยทสขสบาย ไมตองทางานหนกอยางอาชพอน ๆ แตมรายไดคอนขางสง มกไมมการวางแผนลวงหนากบชวต แมกระทงการปองกนโรคภยไขเจบจากกามโรคและการตงครรภแ จงทาใหเกดลกครงทงผวขาวและผวดาในจงหวดอดรธานนบรอยคน เดกลกครงหรอขาวนอกนาทเกดมาเปนเดกทมปมดอย เพราะเดกเหลานมรปรางหนาตาทแตกตางจากเดกทวไป ในแตละวนจะถกเพอน ๆ ลอเลยนตาง ๆ นานา ทาใหเดกเกดมปมดอย จงกลายเปนเดกทคอนขางมปใญหาในสงคม นบวายงโชคดของเดกเหลานทมมลนธ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 125

เพรแล เอส บค ยนมอเขามาใหความชวยเหลอ จดหาผอปการะแกเดกเหลาน หากไมไดรบการเหลยวแลจากพอชาวอเมรกน การด าเนนชวตของทหารอเมรกนไดสงผลใหเกดปญหาทางสงคมมากมาย โดยเฉพาะอยางยงสงคมเมอง ในขณะเดยวกนสงคมชนบทเองกไดรบผลกระทบจากการเขามาตงฐานทพสหรฐฯ เชนกน เนองจากเครองบนทออกไปทงระเบดในอนโดจน หากไมสามารถทงระเบดไดกอนกลบฐานบนจะตองทาการปลดระเบดเสยกอน ทางการไทยอนญาตใหพนทบรเวณเทอกเขาภพานในเขตอาเภอหนองววซอ และอาเภอกมภวาป เปนพนทปลดระเบด ราษฎรในพนทใกลเคยงกวาสบหมบานตองไดรบความเดอดรอน การปลดระเบดบนเทอกเขาภพานสรางความเสยหายตอชวตและทรพยากรธรรมชาต ซงปรากฏวามราษฎรเสยชวตตอการปลดระเบดของเครองบนสหรฐฯ ขณะออกไปหากนดวย รายใดโชคดกไดรบการชดเชยคาเสยหาย แตบางรายกลบตองเสยชวตพรอมกบถกกลาวหาวาเปนพวกฝใกใฝคอมมวนสตแดวย สงครามระหวางสหรฐฯ กบเวยดนามเหนอดาเนนมาเปนเวลาหลายสบป สหรฐฯทไดชอวามกองกาลงทหารทมประสทธภาพมากทสดในโลก ไมสามารถทจะเอาชนะทหารเวยดมนหแและเวยดกงทจงรกภกดตอโฮจมนหแได ดวยนโยบายของผนาคนใหมของสหรฐฯ ประธานาธบดนกสนไดประกาศนโยบายไมเขาไปยงเกยวกบสถานการณแในอนโดจน ทาสงครามอนโดจนใหเปนของคนอนโดจนเอง นาไปสการทาสนธสญญาสนตภาพ ณ เมองปารส ประเทศฝรงเศส ในป 2516 พรอมกบเรมถอนกาลงออกจากอนโดจนรวมทงประเทศไทย วนท 31 มกราคม 2519 ฐานบนอดรไดถกปดลง และ 20 กรกฎาคม 2519 คายรามสรกปดตาม แมวาจะเกดความขดแยงในประเทศระหวางฝายทตองการใหคงฐานทพสหรฐฯไวตอไปกบฝายทไมตองการอยกตาม ทหารอเมรกนไดถอนออกจากจงหวดอดรธานหลงจากทหมนเวยนเขามาประจาการในจงหวดอดรธานนบสบป การถอนทหารอเมรกนออกจากจงหวดอดรธานในครงน ไดสงผลกระทบตอสภาพเศรษฐกจและสงคมของจงหวดอดรธานอยางกะทนหนอกครงหนง การถอนทหารอเมรกนออกจากจงหวดอดรธานไดสงผลกระทบตอสภาพเศรษฐกจอยางหนก กจการตาง ๆ ซบเซาลงอยางรวดเรวจนถงขนตองปดกจการลง กจการทางดานบรการ ไดแก บาร ไนตคลบ อาบอบนวด โรงแรม เปนกจการทไดรบผลกระทบมากทสด รองลงมาคอ กจการรบเหมากอสราง การธนาคาร และการขนสงตามลาดบ กจการทปดลงไมเพยงแตสงผลตอรายไดของเจาของกจการเทานน บรรดาลกจางกตองถกบอกเลกไปดวย เชนเดยวกบแรงงานหลายพนคนททางานอยในคายทหารอเมรกนกถกบอกเลกจางเชนเดยวกน แรงงานทงในคายและหนาคายทหารอเมรกนถกเลกจางจานวนกวาหมนคน สรางความเสยใจแกแรงงานเปนอยางมาก ตางกหาทางออกแตกตางกนไป กจการรานคาและบรการตองปดตวลงไปเหลอเพยงรองรอยของบารแผ ไนตแคลบ บานเชา บงกะโล ซงถกเปลยนสภาพใหเปนทอยอาศยธรรมดา (พงษแศกด ปใตถา 2550 : 142-146) ภายหลงจากการทสหรฐอเมรกาไดถอนฐานทพออกไปไดไมนาน จงหวดอดรธานกสามารถปรบตวและเปลยนแปลงไปอยางรวดเรวอกครงหนง การเปลยนแปลงในครงนเปนการเกยวของกบชาวบานในชนบทอยางกวางขวาง นนคอ การสงแรงงานไปประเทศแถบตะวนออกกลาง การสงแรงงานไปทางานในประเทศตาง ๆ แถบตะวนออกกลางนนเรมจากป พ.ศ. 2518 ภายหลงจากประเทศสหรฐอเมรกาไดถอนทพออกไปจากจงหวดอดรธาน ทาใหคนงานไทยททางานกบฐานทพอเมรกาวางงานเปนจานวนมาก ตอมามการตนตวในการไปทางานในประเทศแถบตะวนออกกลาง เนองจากประเทศตาง ๆ แถบนรารวยจากการขายนามน ตองการแรงงาน ชางฝมอ และกรรมกรจานวนมาก เพอโครงการพฒนาประเทศของตน ประกอบกบบรษททเคยรบเหมากอสรางในฐานทพอเมรกา ไดไปรบเหมากอสรางในประเทศแถบตะวนออกกลาง บรษทเหลานรจกฝมอคนไทยเปนอยางดในเรองความรทกษะในสาขาวชาการตาง ๆ ม

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 126

ความรทางดานชางและทางดานภาษาองกฤษ จงตดตอหาคนงานไทยทเคยทางานกบฐานทพอเมรกาไปรวมงานดวย ความตองการแรงงานนมเพมขนเรอย ๆ และขยายสประชาชนในหมบานตาง ๆ ของจงหวดอดรธาน แรงงานจากหมบานตาง ๆ ในจงหวดอดรธานไดเดนทางไปทางานทประเทศตะวนออกกลางมากทสด ระหวางป พ.ศ. 2525-2529 ซงถอเปนยคทองของชาวบาน โดยจากขอมลของธนาคารแหงประเทศไทยพบวา คนงานจากจงหวดอดรธานเดนทางไปทางานตางประเทศมากทสดในประเทศไทย ยกเวนกรงเทพมหานคร (สานกงานจงหวดอดรธาน 2528 : 25) การเดนทางไปทางานตางประเทศของชาวบานจากหมบานตาง ๆ ในจงหวดอดรธานตามทกลาวมาขางตน ไดนารายไดมาสประเทศเปนจานวนมาก ทาใหเงนตราเดนสะพดเปนอยางมาก การดาเนนธรกจในดานตาง ๆ ตนตวตามไปดวย ซงไดชวยพยงเศรษฐกจ การคา และการบรการตาง ๆ ไมใหซบเซาลง และเปนกระแสเกอหนนใหธรกจดาเนนตอไปไดในยคทภาวะเศรษฐกจของประเทศตกตา แตเดมนนเศรษฐกจหมบานของชาวจงหวดอดรธาน เปนเศรษฐกจแบบเลยงตวเองภายในครอบครว มความผกพนกนในวงศาคณาญาตสง มระบบการขอแรงงานทเรยกวา “ลงแขก” ตอมาเมอถงชวงระยะเวลาระยะป พ.ศ. 2522 ถง พ.ศ. 2531 พบวา ชาวบานบางสวนในหมบานตาง ๆ มฐานะรารวยขนอยางผดหผดตา พวกเขาไดหลดพนจากคาวา “ยากจน” ทฝใงตวอยกบพวกเขามานาน และกาวสวถชวตททนสมยตามแบบสงคมเมอง และสงผลเปนลกโซตอวฒนธรรมคานยมในวงกวาง ซงเราอาจจะเหนผลกระทบของการไปทางานทประเทศตะวนออกกลางวาทาใหสงคมโดยเฉพาะทหมบานตาง ๆ ในจงหวดอดรธานกาวเขาสความทนสมยดวยความเปลยนแปลงในหลายตอหลายอยาง เชน

1. จากเงนทสงกลบมาทาใหผไดรบทางบานมเงนจบจายใชสอยตาง ๆ เชน บานไดรบการซอมแซม หรอสรางขนใหมตามแบบสงคมในเมองเปนบานสมยใหมม 2 ชน ทาส หนาตางตดผามานและเหลกดด ประตเหลก มรวคอนกรตลอมรอบบาน

2. บางครอบครวลงทนเปดรานคาในหมบาน ซอรถบรรทกเลก รถจกรยานยนตแ โรงส ซอเครอง อานวยความสะดวกตาง ๆ ไดแก เครองใชไฟฟา เชน โทรทศนแส วทย สเตรโอ พดลม ตเยน เครองเฟอรแนเจอรแ เชน ตใสเสอผา ชดรบแขก สงเหลานมแทบทกครวเรอน และมการใชเทคโนโลยสมยใหมเขามาชวยในการเกษตร เชน จางรถแทรกเตอรแไถนา ใชปยเคม มระบบการจางงานดวยเงนเขามาแทนทการลงแขก

3. จานวนครวเรอนมเพมมากขนในลกษณะครอบครวเดยว ฐานะทางสงคมดขน นยมสงบตรหลาน เรยนหนงสอถงชนมธยมศกษา อดมศกษา คณภาพชวตดขน เชน มโองนาขนาดใหญ มสวมซม มบอนา

4. มการเปลยนอปนสยการบรโภคตามแบบสงคมเมอง เชน ไปซออาหารทตลาดในเมองแทนทการ หาปลาจากหนองนา นยมดมเหลาแมโขง เบยรแ แทนเหลาขาว 40 ดกร

5. ความแตกแยกในครอบครวมสงขนเรอย ๆ เนองจากแมบานทสามไปตางประเทศนยมเทยว กลางคน เปนการระบายความเครยด เชน ไปเขาบารแ ภตตาคาร ฟใงเพลง จบกลมกนเหลา เลนไพ มความสมพนธแทางเพศกบชายอนจนกระทงเกดคา “คณนายซาอ” ขนลอเลยนกนทวไป ทาใหสามททราบขาวกลบมามการทะเลาะเบาะแวงหยารางกน สงทงหลายทงปวงเหลานยงผลใหสภาพสงคมแบบพงพาอาศยกนเหมอนแตกอนนนแตกสลายลง ตอมาในระยะหลงนบตงแตป พ.ศ. 2530 เปนตนมา การเดนทางไปตางประเทศเรมมแนวโนมลดลง สาเหตเนองมาจากประการทหนง ราคานามนในตลาดโลกลดตาลง ทาใหประเทศตาง ๆ ในตะวนออกกลางลดการพฒนาประเทศลง ประการทสองคาแรงถกลงกวาเดม และคานายหนาสงขน ประการทสามแรงงานถกหลอกจากนายหนารบจดสงคนงานไปตางประเทศ และประการสดทายระยะเวลาทไปทางานมเพยง 1-2 ป แลวตองทาสญญาใหม ทาใหเกดความยงยากและเสยคาใชจายสง (ระว ประสงคแศลป 2536 :27-28)

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 127

จากทกลาวมาทงหมด เราจะเหนไดวามปใจจยสาคญหลายอยางในหลายชวงเวลาททาใหจงหวดอดรธานกาวเขาสความเปนเมองสมยใหม อาท การเขามาตงฐานทพของสหรฐอมรกาในชวงสงครามเวยดนามและการเดนทางไปทางานทประเทศตะวนออกกลางของประชาชนตามหมบานตาง ๆ ของจงหวดอดรธาน เปนตน แตทงนในระยะเวลาตอมาคอหลงพ.ศ. 2530 กยงมปใจจยอกมากมายทสงเสรมใหจงหวดอดรธานเปนเมองสมยใหมมากขนกวาเดม ซงถอวาเปนประเดนการศกษาทตองใหความสนใจศกษาเกยวกบความเปนเมองสมยใหมของภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอไป

2. นครราชสมา ประวตและความเปนมาของเมองนครราชสมา

ทตง เดมเมองนครราชสมาตงอยทางทศตะวนตกเฉยงใตของตวเมองปใจจบน ในทองทอาเภอสงเนน อยหางจากตวเมองปใจจบน 31 กโลเมตร มเมองเดมอย 2 เมอง ชอวาเมองโคราชหรอโคราฆะประกบเมองเสมา โดยเมองโคราชตงอยทางทศใตของลาตะคอง อยหางจากทวาการอาเภอสงเนนไปทางทศตะวนออกประมาณ 3 กโลเมตร สวนเมองเสมาตงอยทางทศเหนอของลาตะคอง อยหางจากทวาการอาเภอสงเนนไปทางทศเหนอประมาณ 5 กโลเมตร ปใจจบนเปนเมองราง เนองจากเมองเกาทงสองอยในทกนดารนาและมไขปาชกชม เพราะอยใกลเทอกเขาดงพญาเยน ทาใหยากตอการปกครองทานบารงใหเมองทงสองเจรญรงเรองได รปรางของเมอง ในรชสมยสมเดจพระนารายณแมหาราช (พ.ศ. 2199-2231) ไดทรงโปรดเกลาใหสรางเมองสาคญทอยชายแดนใหมปอมปราการ สาหรบปองกนราชอาณาจกรขน เชน นครศรธรรมราช พษณโลก เปนตน นครราชสมากเปนเมองหนงทโปรดใหสรางขนใหม ประกอบกบทตงเมองเดมอยในทกนดารนาและมไขปาชกชม จงไดทาการยายเมองนครราชสมาทตงอยทเมองโคราชและเมองเสมา ไปทางทศตะวนออกทเปนตวเมองปใจจบน โดยโปรดเกลาใหนายชางฝรงเศสออกแบบทาเปนปอมปราการ เพอเปนเมองหนาดานปองกนการรกรานจากทางตะวนออกเฉยงเหนอ และไดนาชอเมองเกาทง 2 เมอง มารวมกนเปนชอเมองใหมวา เมองนครราชสมา แตคนทงหลายกยงเรยกชอเดมตดปากอยวาเมองโคราช รปรางของเมองนครราชสมานนมลกษณะเปนรปกลองไชยเภร มพนท 1.7 ตารางกโลเมตร โดยดานกวางยาว 1 กโลเมตร ดานยาวยาว 1.7 กโลเมตร ตวกาแพงเมองสง 6 เมตร รอบ ๆ กาแพงเมองมคเมองซงขดขนในสมยสมเดจพระนารายณแมหาราชเชนกนลก 6 เมตร กวาง 20 เมตร มปอมตามกาแพงเมอง 15 ปอม ประตเมอง 4 ประต สรางดวยศลาแลงและหนทรอมาจากโบราณสถานของขอม บนประตเมองมหอรกษาการรบเปนรปเรอนหลงคามงดวยกระเบองดนเผา ประตเมองทง 4 ประต มชอเรยกดงตอไปน คอ ทศเหนอ ชอ ประตพลแสน เรยกอกชอหนงวา ประตนา ทศใต ชอ ประตไชยณรงคแ เรยกอกชอหนงวา ประตผ ทศตะวนออก ชอ ประตพลลาน เรยกอกชอหนงวา ประตตะวนออก ทศตะวนตก ชอ ประตชมพล การบรหารเมองนครราชสมาหรอเมองโคราช เปนเมองเกาแกเคยรงเรองมาแตในสมยขอมเรองอานาจ เปนเมองชนเจาพระยามหานครเชนเดยวกบเมองนครศรธรรมราชทางภาคใต มอานาจปกครองเมองใหญนอยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอหลายแหง เมองนครราชสมา มความสาคญมาตงแตสมยโบราณเมอครงขอมเปนใหญในดนแดนแถบน โดยมราชธานอยทเมองนครธม แลวขยายอาณาเขตขนไป 2 ทางคอ ขยายไปทางจงหวดปราจนบรในปใจจบนจนถงลมนาเจาพระยา อกทางหนงขยายขนมาทางทราบสง นครราชสมาการไดรบการแตงตงเปนมณฑลฝายใตตงเมองหลวงทพมายอยรมแมนามล หางจากเมองนครราชสมาไปทางทศตะวนออกประมาณ 44 กโลเมตร เมองพมาย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 128

นสรางขนในสมยพระเจาชยวรมนท 5 ประมาณป พ.ศ. 1511-1544 สนนษฐานวา จะเปนเมองสาคญของขอมยงกวาบรเวณอน ๆ ในทราบสง เพราะในบรเวณเมองและเทวสถานทสรางงดงามและใหญโตกวาบรเวณอน ๆ เชอวาขอมจะตงเมองพมายนเปนเมองหลวง ศนยแกลางการปกครองดนแดนในแถบทราบสง จงไดสรางปราสาทหนเชดชเกยรตและประกาศอานาจยงใหญของขอมไปดวย ในสมยสโขทย พอขนรามคาแหงมหาราช ไดแผอาณาเขตกวางขวางมาก คอ ทางทศตะวนออกไปถงเมองสระหลวง (ตดกบพษณโลก ) สองแคว (พษณโลก ) ตลอดจนถงฝใงแมนาโขง ถงเมองเวยงจนทนแ เวยงคา ในประเทศลาวปใจจบน ทางทศใตถงเมองพระบาง (นครสวรคแ) แพรก (ชยนาท) สพรรณภม (อทอง) ราชบร เพชรบร นครศรธรรมราช จนจรดฝใงทะเล ทางทศตะวนตกถงเมองฉอด (สอด) และหงสาวดในประเทศพมาและทางทศเหนอถงเมองแพร เมองชะวา (หลวงพระบาง) ในประเทศลาว จะเหนวาในสมยนยงไมปรากฏชอของเมองนครราชสมา แสดงใหเหนวาขอมยงคงมอานาจในเขตทราบสงตอนใตและทราบล มแมนาเจาพระยาจนถงลมแมนาปราจนบร เมองนครราชสมาเรมปรากฏชอขนในสมยกรงศรอยธยา โดยปรากฏชอในรชสมยของสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ มฐานะเปนเมองเจาพระยามหานครเมองหนงในจานวน 8 เมองทตองถอนาพพฒนแสตยาในกฎหมายศกดนาทหารหวเมอง มตาแหนงเปนเมองพระยามหานครชนโท ศกดนา 1000 ไร ตอมาในรชสมยสมเดจพระนารายณแมหาราช ไดโปรดเกลาใหสรางเมองสาคญทอยชายแดนใหมปอมปราการ สาหรบปองกนราชอาณาจกร นครราชสมาเปนอกเมองหนงทโปรดใหสรางขนใหม ดงรายละเอยดทกลาวแลวในประเดนรปรางของเมอง เมองนครราชสมาไดมการเจรญเตบโตขนตามลาดบ โดยมความสาคญในดานการเปนฐานกาลงในการปราบปรามขาศกศตรและไดเปนเมองการคาไปในตว เนองจากความไดเปรยบในดานทตง ในสมยรชกาลท 4 แหงกรงรตนโกสนทรแ เมองนครราชสมาเจรญมากขนเปนศนยแกลางการคาขายของหวเมองทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เพราะมสนคาทพวกพอคาตองการมาก เชน หนงสตวแ เขาสตวแ นอแรด งา และไหม พวกพอคาเดนทางมาซอสนคาเหลาน แลวสงไปจาหนายยงกรงเทพฯ และซอสนคาทกรงเทพฯ มาจาหนายทหวเมองตะวนออกเฉยงเหนอ โดยมตลาดกลางอยทเมองนครราชสมา ตอมาในสมยรชกาลท 5 ป พ.ศ. 2434 ไดทรงโปรดเกลาฯ ใหมการสรางทางรถไฟจากกรงเทพฯ ถงนครราชสมา ซงเปนทางรถไฟสายแรกของรฐบาลไทยและไดเปดทางรถไฟสายนเมอวนท 21 ธนวาคม พ.ศ. 2443 ทาใหมความสะดวกในการเดนทาง การตดตอคาขายมากยงขน ในดานการปกครองทองถนในสมยรชกาลท5 เชนกน ไดมพระบรมราชโองการโปรดเกลาฯ ใหจดตงเขตตาบลโพธกลาง ทองทอาเภอเมอง ขนเปนสขาภบาลตามพระราชบญญตการสขาภบาลหวเมอง รตนโกสนทรศก 127 (พ.ศ. 2451) ตอมาในป พ.ศ.2459 ไดมประกาศเสนาบดกระทรวงมหาดไทย ลงวนท 15 พฤศจกายน พ.ศ. 2459 รบพระบรมราชโองการประกาศรวมตาบลในเมอง อาเภอเมอง รวมเขาอยในเขตสขาภบาลเมองดวยอกตาบลหนง และทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานเงนภาษโรงราน ยานพาหนะและคาเชาทดน ทเกบไดจากตาบลดงกลาวนรวมเขาในผลประโยชนแสาหรบใชจายบารงการสขาภบาล หลงจากทมพระราชบญญตเทศบาลป พ.ศ. 2476 จงมพระราชกฤษฎกาจดตงเทศบาลเมองนครราชสมา พทธศกราช 2478 เมอวนท 10 ธนวาคม พ.ศ. 2478 โดยยกฐานะสขาภบาลเมองนครราชสมา เปนเทศบาลและใหโอนสทธและหนาทพรอมทงทรพยแสนมาใหเทศบาลดาเนนการ ในป พ.ศ. 2480 ไดมพระราชกฤษฎกา จดตงเทศบาลเมองนครราชสมา ฉบบท 2 โดยตราขนเมอวนท 1 มนาคม พ.ศ. 2480 และบงคบใชวนท 7 มนาคม 2480 ใหยกเลกเขตเทศบาลเมองนครราชสมาเดม และกาหนดเขตเทศบาลเมองนครราชสมาขนใหม มเนอท 4.397 ตารางกโลเมตร และไดมการเปลยนแปลงเขต

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 129

เทศบาลอกครงเมอเดอนธนวาคม พ .ศ. 2525 โดยมพระราชกฤษฎกาเปลยนแปลงเขตเทศบาลเมองนครราชสมา จงหวดนครราชสมา โดยพระบาทสมเดจพระเจาอยหวใหไว ณ วนท 22 ธนวาคม พ.ศ. 2525 และมผลบงคบใชตงแตวนท 1 มกราคม พ.ศ. 2526 ใหเปลยนแปลงเขตเทศบาลเมองนครราชสมาจากเดมซงประกาศใชเมอ ป พ.ศ. 2480 ใหม โดยมพนททงสน 37.5ตารางกโลเมตร การตงถนฐานและการใชทดน ในระยะแรกเชอวา พลเมองสวนใหญเปนทหาร และครอบครวของทหาร ซงจะตงถนฐานอยแตภายในกาแพงเมอง เมอบานเมองสงบกจะประกอบอาชพเกษตรกรรม ในบรเวณพนทลมใกลตวเมอง แตเนองจากความไดเปรยบในดานทตงซงเปนศนยแกลางของการคมนาคม และศนยแกลางของการปกครองหวเมองตะวนออก จงทาใหเมองมบทบาทในดานการคาเพมขน ในสมยรชกาลท 5 แหงกรงรตนโกสนทรแ หลงจากมการสรางโรงทหารขนนอกกาแพงเมองทหนองบวทางดานใต พลเรอนกไดสรางบานพกของขาราชการพลเรอนนอกกาแพงเมองทรมหนองบวฝใงเหนอ สาหรบยานการคานน หลงจากกอสรางทางรถไฟสายกรงเทพฯ – นครราชสมาแลวไดตงสถานรถไฟขนททางทศตะวนตกหางจากตวเมองไปประมาณ 1.5 กโลเมตร ทาใหเกดชมชนและบรเวณการคาขนระหวางประตเมองและสถานรถไฟ ซงเรยกวา ตลาดโพธกลาง พนทโดยทวไปรอบ ๆ เมองจะเปนปาเปลยว โดยเฉพาะทางประตพลแสนและพลลาน ลกษณะของพนทเปนทดอนสลบกบแอง ทดอนจะแหงแลงประชาชนทาการเพาะปลกไมไดกทงไวเปนปา บานเรอนของกสกรจะตงอยใกลแองทลมและตามขอบของทดอน ซงพนทเหมาะแกการเพาะปลก พนททมการเกษตรหนาแนนอกบรเวณหนง คอ สองฝใงของลาปร ซงเปนลาเหมองทขดขนโดยไดนาจากทานบกนนาลาตะคอง ทตาบลมะขามเฒา เพอทจะนานาไปใชทตลาดโพธกลาง เนองจากในเขตเมองมนาใชไมเพยงพอ (วโรจนแ อยวนชชานนทแ 2531 : 49-55)

ภาพท 20 ตราประจาจงหวดนครราชสมา ทมา :http://www.khaoyaizone.com

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 130

ภาพท 21 แผนทจงหวดนครราชสมา ทมา : www.watisan.com

สาเหตทท าใหเกดการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมของนครราชสมาและผลกระทบทเกดขน :การเปนเมองยทธศาสตรในยคสงครามอนโดจน นโยบายของรฐบาล และการเตบโตทางการคาระหวางประเทศ จงหวดนครราชสมามพนฐานทางเศรษฐกจขนอยกบการเกษตรแบบพงตนเองเปนหลก ประชากรสวนใหญประกอบอาชพเกษตรกรรม แตละครวเรอนจะทาการผลตหลายอยางเพอตอบสนองความตองการในชวตประจาวน เชน ปลกฝาย ปลกหมอน เลยงไหมเพอใชทอผา ปลกขาว และพชผกสวนครวเพอใชบรโภค เปนตน อนเปนวถชวตของคนไทยโดยทวไป ในสมยกอนวถชวตของคนนครราชสมาเรมเปลยนแปลงไปเมอการคมนาคมกบสวนกลางสะดวกขน ใน พ.ศ.2443 มทางรถไฟมาถงนครราชสมา สงผลใหพอคาจากกรงเทพฯโดยเฉพาะพอคาชาวจนเขามาคาขายมากขน นครราชสมาจงกลายเปนศนยกลางการคาขายและการขนสงสนคาระหวางกรงเทพฯ กบหวเมองทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอ สนคาทสงไปกบรถไฟสวนใหญเปนสนคาทางการเกษตรทผลตไดในแตละทองถน มพอคาคนกลางเปนคนรวบรวมสงขายยงตลาดในกรงเทพฯ สวนสนคาทนาเขามาขายเปนสนคาทไมสามารถผลตไดในทองถน ไดแก นามนก฿าด นาแขง หมาก พล ปนแดง ยาจด เสอผา ไมขดไฟ เกลอทะเล ผาลไถนา และของใชอน ๆ เปนตน ศนยแกลางการคาขายและการขนสงสนคาของเมองนครราชสมา จะอยใกลกบสถานรถไฟบรเวณถนนโพธกลาง (หนาอนสาวรยแทาวสรนารใน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 131

ปใจจบน) ถนนชมพล และถนนจอมพล ซงเปนยานทอยอาศยของคนจนทมาทาการคาขายในนครราชสมา สวนใหญทาการคาเกยวกบอาหาร เครองนงหม อปกรณแกอสราง และยารกษาโรค อยางไรกตามแมวาเสนทางรถไฟจะชวยอานวยความสะดวกในการคมนาคมและขนสงสนคา แตกไมไดสงผลใหเกดการเปลยนแปลงทางการผลตมากนก เกษตรยงคงทาการเพาะปลกและผลตสนคาแบบเดม เพยงแตเพมปรมาณเพอตอบสนองความตองการของพอคาคนกลางทมารบซอสนคาเทานน เศรษฐกจของนครราชสมา เรมเปลยนจากเกษตรกรรมแบบพงตนเองมาเปนการผลตสนคาหลกทางการเกษตรภายหลงการสรางถนนมตรภาพมาถงนครราชสมา การคมนาคมทางถนนนบวาสะดวกกวาทางรถไฟเปนอนมาก ทาใหเกดการกระจายผลผลตและขยายพนททางการเกษตร ประกอบกบไดรบการสนบสนนจากรฐบาลจอมพลสฤษด ธนะรชตแ โดยสงเสรมใหเกษตรกรเพาะปลกพชพนธแใหม ๆ ไมตองอาศยขาวแคเพยงอยางเดยว สงผลใหเกษตรกรหนมาปลกพชหลกเพอตอบสนองความตองการของตลาด พชผลทสาคญไดแก ขาว มนสาปะหลง ขาวโพด ปอ ถว และฝาย นอกจากเกษตรกรรมแลว พาณชยกรรมและอตสาหกรรมยงเปนกจการสาคญในทางเศรษฐกจของนครราชสมา เนองจากมศกยภาพในดานการตลาดสงกวาจงหวดอน ๆ ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ มทตงเปนประตสภมภาคและตงอยในแหลงทจะนาผลผลตไปขายยงชมชนทวประเทศไดโดยสะดวก ผลผลตทางการเกษตรทผลตไดเปนทงสนคาหลกของนครราชสมาทสงไปขายโดยตรง และเปนวตถดบสาหรบโรงงานอตสาหกรรมแปรรปผลผลตทางการเกษตร อตสาหกรรมทสาค ญของนครราชสมา ไดแก โรงงานทอกระสอบ โรงานสาวปอ โรงงานมนสาปะหลง โรงงานสงกอสราง โรงงานสรางและประกอบตวถงรถยนตแ เปนตน (ณฏฐรา กาญจนศลป 2546 : 31-32)

ภาพท 22 ถนนมตรภาพในอดตเมอครงยงเปนถนนแบบ 2 ชองทางจราจร ชวงอาเภอปากชองจงหวดนครราชสมา ทมา :http://www.bloggang.com

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 132

ความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจของนครราชสมาในชวงหลง พ .ศ. 2500 เกดจากปใจจยสาคญหลายประการ ไดแก การเปนเมองยทธศาสตรแในยคสงครามอนโดจน นโยบายของรฐบาล และการเตบโตทางการคาระหวางประเทศ การเปนเมองยทธศาสตรแในยคสงครามอนโดจน ถอไดวาเปนการวางรากฐานดานสาธารณปโภคใหกบนครราชสมา โครงการเหลาน เกดขนจากการกอสรางทางการทหาร ไดแก เสนทางคมนาคม ระบบโทรคมนาคม ไฟฟาและนาประปา เปนตน โดยเฉพาะเสนทางคมนาคมทสาคญไดแก การกอสรางถนนมตรภาพ ซงเรมกอสราง พ.ศ. 2497 เปดใชไดใน พ.ศ. 2501 และโครงการสรางถนนสายออมกรงเทพฯ เชอมฐานทพทนครราชสมากบฐานทพอากาศสตหบถงอตะเภา ไดแก ทางหลวงสาย 304 จากนครราชสมาถงฉะเชงเทรา และทางหลวงสาย 331 จากฉะเชงเทราถงสตหบ ในการอานวยความสะดวกดานการขนสงของกองทพสหรฐอเมรกา เมอสนสดสงครามอนโดจน เสนทางเหลานไดกลายเปนเสนทางสายเศรษฐกจทสาคญของจงหวดนครราชสมา สงผลใหในปใจจบนจงหวดนครราชสมา มศกยภาพในการเปนศนยแกลางการคมนาคมระหวางภมภาค และการกระจายพชผลทางการเกษตร และมสาธารณปโภคทพรอมรองรบการผลตในสาขาตาง ๆ ทงดานอตสาหกรรม พาณชยกรรมและบรการ อยางไรกตามแมวาการเปนเมองยทธศาสตรแของสหรฐอเมรกาในยคสงครามอนโดจนจะเออประโยชนแทางเศรษฐกจใหกบนครราชสมาภายหลงจากการถอนกาลงจากประเทศไทยไปแลวกตาม ผลกระทบอกดานหนงกคอ การเตบโตของธรกจบรการทเกดขนเพอรองรบความตองการของทหารอเมรกน ไดสรางปใญหาสงคมใหกบนครราชสมาอยางมากมาย ไดแก ปใญหาโสเภณ ปใญหาชมชนแออด และปใญหาเดกลกครงทเกดจากทหารอเมรกน ซงลวนแตกอใหเกดปใญหาสงคมตามมาจวบจนกระทงปใจจบน ปใจจยประการตอมาทสงผลใหเกดการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจของนครราชสมา ไดแก นโยบายของรฐบาล ผลกระทบจากการกาหนดใชแผนพฒนาเศรษฐกจแหงชาตฉบบแรกขนในสมยจอมพลสฤษด ธนะรชตแ ใน พ.ศ.2504 มการกาหนดนโยบายสงเสรมใหเกษตรกรเพมการผลตทสาคญเพอตอบสนองความตองการของตลาดทงภายในประเทศ และภายนอกประเทศ โดยเฉพาะสนคาขาว ขาวโพด และมนสาปะหลง และการกาหนดนโยบายพฒนานครราชสมาอยางเฉพาะเจาะจงตงแตแผนพฒนาการเศรษฐกจแหงชาตฉบบท 1 นโยบายเหลานไดทาใหนครราชสมาเกดการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจอยางเปนระบบ ในขนแรกเกษตรกรภายในจงหวดนครราชสมาหนมาปลกพชหลกเพอตอบสนองนโยบายของรฐบาล และความตองการของตลาด ทาใหการผลตสาขาเกษตรกรรม เปนสาขาการผลตหลกของจงหวดนครราชสมา นอกจากนโยบายทางดานเกษตรกรรมแลว นโยบายการพฒนาเมองหลกในภมภาคเพอลดความแออดในกรงเทพฯโดยกาหนดใหจงหวดนครราชสมาเปนเมองหลกในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ไดมการปร บปรงดานบรการขนพนฐานของนครราชสมา ไดแก การแกไขปใญหาการขาดแคลนนาประปา การวางผงเมอง กาหนดเขตและลกษณะการใชทดนแตละประเภท เชน ยานพกอาศย ยานพาณชยแ และยานอตสาหกรรม ตลอดทงวางระบบโครงขายถนนหลกใหสอดคลองกบนโยบายการพฒนานครราชสมาเปนเมองศนยแกลาง นบเปนการสงเสรมการผลตในสาขาตาง ๆ ของจงหวด สงผลใหจงหวดนครราชสมามผลตภณฑแมวลรวมของจงหวดสงทสดในภาคตะวนออกเฉยง เหนอ ปใจจยสาคญประการสดทาย คอ การคาระหวางประเทศ และพฒนาการของทศทางเศรษฐกจโลก ในกรณแรกเนองจากขาว และพชไร ซงเปนผลผลตดานการเกษตรกรรมของจงหวดนครราชสมา เปนสนคาออกทสาคญของประเทศ ดงนนสภาพการคาระหวางประเทศจงมสวนสาคญในการกาหนดทศทางการผลตของเกษตรกร อกทงยงมผลตอผลตภณฑแมวลรวมของจงหวด สวนในกรณหลง เหตการณแทสาคญทสงผลกระทบตอจงหวดนครราชสมาในเวทโลก คอ การยายฐานการผลตของประเทศอตสาหกรรมในเอเชยมาอยทประเทศไทย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 133

ซงมตนทนในการผลตตากวา ในชวงทศวรรษท 2530 อตสาหกรรมบางประเภทไดยายมาอยในจงหวดนครราชสมาทงในและนอกเขตอตสาหกรรมสรนาร และนาไปสการจางงาน ในขณะทการขยายตวของธรกจกอสราง สงผลใหสาขาการผลตดานอตสาหกรรมของจงหวดนครราชสมาในป 2537 กลายเปนสาขาการผลตทมมลคาสงทสดตอเนองมาจนถงปใจจบน ความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจทเกดขนดเหมอนจะเปนผลดตอเศรษฐกจโดยรวมของประเทศ แตความตองการใหประเทศไทยเปนศนยแกลางทางการเงนทาใหนกธรกจจานวนหนงกเงนจากตางประเทศเพอปในหน และออกเงนกใหกบโครงการกอสรางขนาดใหญ โดยเฉพาะโครงการกอสรางหมบานจดสรร อนนาไปสภาวะเศรษฐกจฟองสบในชวงทศวรรษถดมา จนในทสดประเทศไทยตองประกาศคาเงนบาทลอยตว ทาใหภาคธรกจการเงนเสยหาย และการลมละลายของเศรษฐกจของประเทศไทยในป 2540 (ณฏฐรา กาญจนศลป 2546 : 127-128)

เอกสารอางองประจ าบท ชารแลสแ เอฟ คายสแ.(2552). แนวคดทองถนภาคอสานนยม. แปลโดย รตนา โตสกล. อบลราชธาน : ศนยแวจย

สงคมอนภมภาคลมนาโขง คณะศลปศาสตรแ มหาวทยาลยอบลราชธาน. ทกษแ เฉลมเตยรณ. (2548). การเมองไทยในระบบพอขนอปถมภแบบเผดจการ. พมพแครงท 2. กรงเทพฯ :

มลนธโครงการตาราสงคมศาสตรแและมนษยแศาสตรแ. สวทยแ ธรศาศวต.(2545). รายงานการวจยเรอง เศรษฐกจชมชนหมบานอสาน : ประวตศาสตรเศรษฐกจ

อสานหลงสงครามโลกครงทสองถงปจจบน (2488-2544).กรงเทพฯ : สานกงานกองทน สนบสนนการวจย.

ประยงคแ เนตยารกษแและบณฑร ออนดา.(2535).“ววฒนาการบกเบกทดนในเขคปาภาคตะวนออกเฉยงเหนอ”, ใน ววฒนาการของการบกเบกทดนท ากนในเขตปา, เจมศกด ปนทอง, บรรณาธการ. กรงเทพฯ : สถาบนชมชนทองถนพฒนา.

Grandstaff, Terry B. Somluckrat Grandstaff, Viriya Limpinuntana, and Nongluck Suphanchimat.(2008)“Rainfed Revolution in Northeast Thailand”. Southeast Asian Studies. 46,3 (December). 289-376.

อมมาร สยามวาลา. (2539).“อนาคตเกษตรกรไทยในสองทศวรรษหนา”. ใน เมองไทยในป 2560: อนาคต เมองไทยในสองทศวรรษหนา, เกรยงศกด เจรญวงศแศกด, บรรณาธการ. กรงเทพฯ : ซคเซสมเดย. 160-167.

พฒนา กตอาษา. (2553). บรรณาธการ. คนไกลบาน : ค าใหการของคนไทยในสงคโปร. สงคโปร: สมาคม เพอนแรงงานไทย(สงคโปรแ) , สานกงานแรงงานไทย ณ สงคโปรแ.

Keyes, Charles F. (1966). “ Peasant and Nation : A Thai – Lao Village in a Thai State”. Unpublished Ph.D. dissertation, Cornell University,

Kirch, A Thomas. (1966). “Development and Mobility among the Phu Thai of Northeast Thailand”. Asian Survey. 6,7 (July) : 370-378.

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 134

Mills, Mary Beth. (1999). Thai women in Global Labor Force : Consuming Desires,

Contested Selves. New Brunswick, New Jersey : Rutgers University Press. Pravit Rojanaphruk. (2010). “Rural Thai Are No Longer Lgnorant : Klausner”. The nation on

Sunday. 22 August. พงษแศกด ปใตถา. (2550). ผลกระทบของฐานทพสหรฐอเมรกาตอสภาพเศรษฐกจและสงคมของเมองอดรธาน

พ.ศ. 2505-2520.วทยานพนธแอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรแศกษา บณฑต วทยาลยมหาวทยาลยศลปากร.

ระว ประสงคแศลป. (2536). พฒนาการของกระบวนการตอสทางการเมองในจงหวดอดรธาน : ศกษาการ เลอกตงทวไป สมาชกสภาผแทนราษฎรครงท 12-15 (พ.ศ.2522-2531). ปรญญานพนธแการศกษา มหาบณฑต มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม.

เพญแข คชเดช. (2543). บทบาททางเศรษฐกจและการเมองของคนไทยเชอสายจนในเขตเทศบาลนคร อดรธาน พ.ศ. 2480 ถง พ.ศ. 2540. วทยานพนธแศลปศาสตรมหาบณฑต ไทยคดศกษาบณฑต วทยาลยมหาวทยาลยมหาสารคาม.

ณฏฐรา กาญจนศลป.(2546). การเปลยนแปลงทางเศรษฐกจของจงหวดนครราชสมา พ.ศ.2500-2540. วทยานพนธแอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรแเอเชยตะวนออกเฉยงใต บณฑต วทยาลยมหาวทยาลยศลปากร.

วโรจนแ อยวนชชานนทแ. (2531). การวเคราะหรปแบบการขยายตวของเมอง : กรณศกษาเทศบาลเมอง

นครราชสมา.วทยานพนธแ วทยาศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาภมศาสตรแบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม.

เอกสารทแนะน าใหอานเพมเตม ยพาพน ภาระศร. (2533). “การเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมของอสาน พ.ศ.2505-2515”.

วทยานพนธแอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรแเอเชยตะวนออกเฉยงใต บณฑต วทยาลยมหาวทยาลยศลปากร.

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 135

แบบฝกหดกอนเรยน 1. ปใจจยทสาคญททาใหเกดการพฒนาภาคอสานในชวงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวคอขอใด 1. การเกดกบฏผบญ 2. การขยายอานาจของมหาอานาจฝรงเศส 3. การเสดจสวรรคตของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว 4. การเรยกรองของประชาชนใหพฒนาภาคอสาน 2. เครองมอสาคญในการพฒนาภาคอสานชวงสงครามเยน คออะไร 1. พระราชบญญตนรโทษกรรม 2. โครงการอสานเขยว 3. โครงการเงนผน 4. แผนพฒนาภมภาคอสาน 5 ป 3. ขอใดไมใชลกษณะ “อสานใหม”การเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมอยางมากโดยเฉพาะในชวง 3 ทศวรรษสดทายทผานมา 1. เปนดนแดนทสงบ ผคนตางพงพาอาศยกน ตดตอกบโลกภายนอกไมมากนก 2. เปนดนแดนทสามารถเขาถงไดงายดวยการคมนาคมและขนสงทสะดวกรวดเรว 3. การเกษตรเปนสวนหนงของการหารายไดของครวเรอน แตการเกษตรกไมใชอาชพหลกอกตอไป 4. มการการขยายตวของเมอง และเกดบทบาทใหมของเมองชายแดน 4. ขอใดไมใชผลกระทบของจงหวดอดรธานทกาวเขาสความทนสมยดวยสาเหตของการเดนทางไปทางานแถบประเทศตะวนออกกลาง

1. ทาใหผไดรบทางบานมเงนจบจายใชสอยตาง ๆ เชน บานไดรบการซอมแซมหรอสรางขนใหมตาม แบบสงคมในเมอง

2. มการเปลยนอปนสยการบรโภคตามแบบสงคมเมอง 3. เกดคานยมในการแตงงานกบชาวตางชาตมากขน 4. จานวนครวเรอนมเพมมากขนในลกษณะครอบครวเดยว

5. ขอใดคอสาเหตสาคญททาใหจงหวดนครราชสมาเปนเมองทมความสาคญและมความเปนสมยใหม 1. การทเปนจงหวดทมพนทมากทสดในภาคอสาน 2. การทเปนจงหวดทมทรพยากรอดมสมบรณแทสด 3. การเปนเมองยทธศาสตรแในยคสงครามอนโดจน 4. การมนายกรฐมนตรเปนคนอสาน เฉลย ขอ 1 ( 2 ) ขอ 2 ( 4 ) ขอ 3 ( 1 ) ขอ 4 ( 3 ) ขอ 5 ( 3 )

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 136

แบบฝกหดทายบท 1. ใหนสตกลาวถงลกษณะของ “อสานใหม” มา 5 ลกษณะ

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

2. ใหนสตเลอกอธบายถงพฒนาการของการพฒนาภาคอสานมา 1 ชวงเวลา ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

3. สาเหตททาใหนครราชสมาพฒนาขนมาเปนเมองสาคญของอสานและมความเปนเมองสมยใหม คอ ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

กจกรรมทายบท 1. ใหนสตเลอกจงหวดในภาคอสานตอไปนมา 1 จงหวด และใหศกษาเพมเตมเพออธบายวาสาเหตใดบางททาใหจงหวดทนสตเลอกพฒนาขนมาเปนเมองทมความเปนสมยใหม 1.1 ขอนแกน 1.2 อบลราชธาน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 137

6 อสานกบการสรางภาพลกษณจากงานประเพณ พธกรรม และการทองเทยว

………………………………………………………………………………………………………………………………. แผนการสอนประจาบท ความคดรวบยอดประจาบท บทท 6 อสานกบการสรางภาพลกษณแจากงานประเพณ พธกรรม และการทองเทยว หวเรองท 1 การสรางเอกลกษณแประจาจงหวด หวเรองท 2 การสรางประเพณเพอการทองเทยว หวเรองท 3 การสงเสรมเอกลกษณแและสญลกษณแทางประวตศาสตรแในภาคอสานในยคตางๆ เอกสารอางองประจาบท เอกสารทแนะนาใหอานเพมเตม แบบฝกหดกอนเรยน แบบฝกหดทายบท กจกรรมทายบท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 138

แผนการสอนประจ าบท บทท 6 อสานกบการสรางภาพลกษณจากงานประเพณ พธกรรม และการทองเทยว หวเรอง

1. การสรางเอกลกษณแประจาจงหวด 1.1 จงหวดรอยเอด 1.2 ประเพณบญผะเหวด

2. การสรางประเพณเพอการทองเทยว 2.1 การทองเทยวในภาคอสานในอดต 2.2 การทองเทยวแบบใหมหลงป พ.ศ. 2520 2.3 การเตรยมความพรอมใหกบทองถนสาหรบการทองเทยว

3. การสงเสรมเอกลกษณแและสญลกษณแทางประวตศาสตรแในภาคอสานในยคตางๆ 3.1 อสานกอนประวตศาสตรแ 3.2 วฒนธรรมประเพณการแสดงของภาคอสานสมยใหม วตถประสงคแ

เมอฟใงบรรยายและศกษาบทท 6 จบแลว ผเรยนสามารถ 1. เขาใจและอธบายเกยวกบการสรางอตลกษณแใหมของอสานได

กจกรรมการเรยนการสอน

1. ฟใงบรรยายจากผสอน 2. ศกษาจากเอกสารประกอบการสอน 3. อภปรายและแสดงความคดเหนในชนเรยน 4. ศกษาคนควาเพมเตมจากแหลงคนควาตาง ๆ 5. ทาแบบฝกหดกอนเรยนและแบบฝกหดทายบท

สอการสอน 6. เอกสารประกอบการสอน 7. หนงสออานประกอบ 8. บทความตางๆทเกยวของ

การประเมนผล 9. การมสวนรวมกจกรรมในหองเรยน 10. การทารายงานคนควาเพมเตม 11. การทาแบบฝกหดกอนเรยนและแบบฝกหดทายบท 12. กจกรรมทายบท

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 139

ความคดรวบยอดประจ าบท ในบทนจะเปนการกลาวถงการสรางภาพลกษณแของอสานผานผานกจกรรม ประเพณนยม และประเดนตางๆ ดงน

1. การสรางเอกลกษณประจ าจงหวด เมอมการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ สงคมและการเมองเกดขนทาใหการสรางเอกลกษณแประจาจงหวดแตละจงหวดในภาคอสานเปลยนไปตามบรบททเขามาเกยวของ ตวอยางเชน การประชาสมพนธแประวตศาสตรแและเอกลกษณแของจงหวดรอยเอด ทไดสรางขนมาพรอมกบนโยบายการสงเสรมการทองเทยวโดยเฉพาะในป 2545 ตวอยางเอกลกษณแของจงหวดรอยเอดทมความสาคญ เชน ประเพณบญผะเหวด ซงเปนบญประเพณทมการเทศนแมหาชาตเปนงานยงใหญของจงหวดรอยเอด โดยจงหวดไดกาหนดใหเปนงานประเพณประจาปของจงหวดและจดไดยงใหญมาก

2. การสรางประเพณเพอการทองเทยว

2.1 การทองเทยวในภาคอสานในอดต ในอดตประมาณรอยปทผานมา การทองเทยวในภาคอสานเปนเรองของกลมเจานายและขาราชการ

ชนสงจากสวนกลาง ซงเปนการปฏบตหนาทและทองเทยวพรอมกน สาหรบคนทองถนการทองเทยวเกดขนพรอม ๆ กบการเดนทางคาขาย “นายฮอย”หรอพอคาทนาสงของหรอสนคาไปคาขายจากสถานทหนงไปอกสถานทหนงอาจเปนเสนทางทางนาใชเรอลองตามลาแมนา หรออาจเปนเสนทางทางบกโดยใชเกวยนเปนพาหนะ มนายฮอยจากภาคอสานนาฝงโค กระบอและสนคาทองถนเดนทางไปขาย ณ บรเวณลมแมนาเจาพระยา คนกลมนไดเกบความทรงจาและไดรบการถายทอดเปนงานวรรณกรรม อาท นายฮอยทมฬ

2.2 การทองเทยวแบบใหมหลงป พ.ศ. 2520 นบตงแตชวงป พ.ศ. 2520 เปนตนมา กระแสการทองเทยวในโลกไดทวบทบาทมากขน ประเทศไทย

ไดรบอทธพลดงกลาวเชนกน รฐบาลไดสงเสรมอตสาหกรรมการทองเทยวโดยใหสานกงานการทองเทยวแหงประเทศไทย (ททท.) วางแผนการทองเทยวในภาคตาง ๆ สาหรบภาคอสานนอกจากสถานททองเทยวตามธรรมชาตและแหลงโบราณสถานทปรากฏ ไดมความพยายามสรางการทองเทยวขนโดยใชวฒนธรรมและประเพณทองถน จงหวดตาง ๆ ในภาคอสานไดแสดงความเปน “เจาของ” ในประเพณซงปรากฏอยโดยทวไป และบางกรณไดประดษฐแและสราง “เทศกาล”ขนเพอแสดงความเปนเจาของ เชน ทองเทยว จงหวดขอนแกน ไดมงานเทศกาลไหมและผกเสยว จงหวดกาฬสนธแไดจดงานผาแพรวา จงหวดเลย จดงานผตาโขน รวมทงเทศกาลดอกฝายบาน จงหวดอดรธานมงานทงศรเมอง จงหวดหนองคายจดงานอนสาวรยแปราบฮอ เปนตน

2.3 การเตรยมความพรอมใหกบทองถนส าหรบการทองเทยว การทาใหทองถนเขมแขงและอยรอดไดเปนแนวทางสการทองเทยวแนวใหม และในการทจะ

ดาเนนการดงกลาว มแนวทางหลายประการดงตอไปนทตองเตรยมความพรอมของทองถนในภาคอสาน 2.3.1 สรางสานกใหเหนคณคา และรกษามรดกทางวฒนธรรม 2.3.2 การสรางสานกใหเหนตวตน (อตลกษณแ) ของคนทองถน 2.3.3 การสรางความเขมแขงทางวชาการใหชมชนทองถน อาจทาไดดวยการสรางคนทองถนใหรจก

การทาวจยดวยตนเอง 2.3.4 เพอใหเรองของทองถนคงอย และคนรนหลงยงคงมโอกาสกบประสบการณแความเปนมา การจดทาพพธภณฑแทองถนจงเปนสงจาเปนในปใจจบน

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 140

2.3.5 การทองเทยวจะมบทบาทมากขน ไมเพยงแตเนนการโฆษณา ประชาสมพนธแเทานน แตผบรหารทองถนและคนทองถน ( คนใน ) ตองมความเขาใจทงกระแสการเปลยนแปลงตาง ๆ ทเกดขน และหนาทสาคญคอการเตรยมโครงสรางพนฐานดานตาง ๆ อาทความสะดวกสบาย ทเอออานวยตอการทองเทยว เสนทางคมนาคม สถานทพก ความปลอดภย และการใหบรการ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 141

อสานกบการสรางภาพลกษณจากงานประเพณ พธกรรม และการทองเทยว การสรางอตลกษณแ9ในภาคอสาน อาจจะกลาวไดวาเรมตนขนตงแตยคโลกาภวตนแ10 ซงกคอ ป พ.ศ.

2530 เปนตนมา โดยพลเอกชาตชาย ชณหะวณ นายกรฐมนตรในสมยนน ไดรเรม นโยบาย “เปลยนสนามรบ ใหเปนสนามการคา” ซงในภาคอสานรฐบาลไดกาหนดนโยบายทเกยวกบการเปดอนภาคลมนาโขง คอการสรางสะพานมตรภาพไทย-ลาวแหงแรกขนมา ป 2537 และหลงจากนนเกษตรพนธะสญญากเขามาในภาคอสานเรา มการเลยงสตวแครบวงจรสงไปขายตลาดโลก บรษทซพเขามาในอสาน เปดกจการอาหารสตวแ มทกอยาง อาหารปลา อาหารไก หม โค มการสงเสรมการเลยงไกแบบพนธะสงออกไปขายทวโลก เรยกวาซพเปนบรษทไทยบรษทแรกทมขดความสามารถเขาไปยงตลาดโลก และอาศยแรงงานจากอสาน พนดนอสาน ภมปใญญาอสาน หลงจากนนอสานไมไดเปลยนแคเพยงการผลต แตยงเรมเหนวาอตลกษณแทมอยทางวฒนธรรมมนนาสนใจ มหมอลา มแคน มวดวาอาราม รฐบาลจงโปรโมทAmazing Thailand (Amazing Thailand เปนแคมเปญสาคญของการทองเทยวแหงประเทศไทยในชวงป พ.ศ. 2541-2542 ทจดทาขนมาเพอชวยใหประเทศฟนตวจากเหตการณแวกฤตเศรษกจ ป 2540) เพอสงเสรมใหนกทองเทยวเขามาในอสานมากขน

หลงจากนนชมชนอสานกเขาไปสมผสกบกระแสโลกาภวตนแในดานตางๆ มากขน ไมวาจะเปนการ ทองเทยว ผานการบรโภคสนคาตางๆทมาจากความทนสมย มากบการพฒนา เครองจกรกลกเปลยนไปแทนทจะใชววควายไถ กกลายเปนเครองจกรกลเขามาในไรนา แมกระทงววทเคยเลยงเปนววพนเมองกผสมพนธแกลายเปนววพนธแ ววจากขางนอกเขามา เอานาเชอไปขาย หลายคนเปนเศรษฐขนมา เราเหนปรากฏการณแของแรงงานขามชาต คอทงแรงงานฝใงลาวเขา มาและมแรงงานไทยออกไปทางานขางนอก และกมเขยฝรงเขามา เราเรมเหนวาทงหมดเขาไปสมพนธแกบโลกาภวตนแมากขน เหนการขยายตวของหางสรรพสนคา เชน มเทสโก โลตสมากขน การบรโภคสนคาจากตางประเทศ เชน รถยนตแ รถจกรยานยนตแเสอผาและของอนๆ รวมทงโรงแรมขนาดใหญเพอการทองเทยว ทงหมดนคอการเ ขาไปสระบบทนนยมทเรยกวา โลกาภวตนแอยางเตมตว และเพอทจะทาใหการอธบายการสรางอตลกษณใหมในอารยธรรมอสานเขาใจไดงายขน เราสามารถมองผานกจกรรม ประเพณนยม และประเดนตางๆ ตอไปน

9ศ.นธ เอยวศรวงศแไดใหความหมายโดยสรปในเรองการสรางอตลกษณแไวอยางนาสนใจ กคออตลกษณแ

ไมใชสงทมมาตามธรรมชาต อตลกษณแเปนสงทมนษยแสรางขน ถาเรามอานาจมากพอ เราไมไดสรางอตลกษณแใหตวเองอยางเดยวเราไปสรางใหคนอนดวยเพราะอะไรเพราะวาอตลกษณแมนเปนสวนของทนหรออานาจทเราจะเขาไปตอรองในตลาดในการทเราจะเขาไปตอรองในเวทอานาจ

10โลกาภวตนแ (globalization) ตามพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2542 หมายถง "การแพรกระจายไปทวโลก; การทประชาคมโลกไมวาจะอย ณ จดใด สามารถรบร สมพนธแ หรอรบผลกระทบจากสงทเกดขนไดอยางรวดเรวกวางขวาง ซงเนองมาจากการพฒนาระบบสารสนเทศเปนตน" โลกาภวตนแ เปนคาศพทแเฉพาะทบญญตขนเพอตอบสนองปรากฏการณแของสงคมโลกทเหตการณแทางเศรษฐกจ การเมอง สงแวดลอม และวฒนธรรมทเกดขนในสวนหนงของโลก สงผลกระทบอนรวดเรวและสาคญตอสวนอนๆของโลก

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 142

1. การสรางเอกลกษณประจ าจงหวด

ประวตศาสตรแอสานยคใหม มการเปลยนแปลงโครงสรางทางสงคม เศรษฐกจ และการเมองมากมาย การสรางเอกลกษณแประจาจงหวดแตละจงหวดในภาคอสานกเปลยนไปตามบรบททเขามาเกยวของเพมขน ไมวาจะเปน เรอง การสงเสรมการทองเทยว การสรางพนททางสงคมและชมชน การตอรองอานาจทางการเมอง เปนตน ดงนน ขอมลทางประวตศาสตรแในดานตางๆ จงถกสรางหรอสงเสรมประชาสมพนธแขนเพอตอบสนองปใจจยใหมๆทเกดเชนกน ดงตวอยางของการประชาสมพนธแประวตศาสตรแและเอกลกษณแของจงหวดรอยเอด

จงหวดรอยเอด เปนจงหวดในบรเวณลมแมนาชในภาคอสานของไทย ทอดตเคยเปนเมองทมความเจรญรงเรองมากอนยคกอนประวตศาสตรแ โดยปรากฏชอในตานานอรงคธาตวา สาเกตนคร หรอ เมองรอยเอจประต อนเนองมาจากเปนเมองทมความเจรญรงเรองโดยทม เมองขนจานวนมากการตงชอเมองวา "รอยเอจประต" นน นาจะเปนการตงชอเชงอปมาอปไมยใหเปนศรมงคลและแสดงถงความยงใหญของเมองมากกวาการทเมองจะมประตเมองอยจรงถงรอยเอดประต ซงการตงชอเพอแสดงถงความเจรญรงเรองผานการมประตเมองจานวนมากนน นาจะไดรบอทธพลหรอแบบอยางมาจากเมองหรออาณาจกรทเคยรงเรองในสมยโบราณอยางทวารวดซงมความหมายวาเมองทมประตลอมรอบเปนกาแพง หรออยางเมองหงสาวดทมประตเมองรายลอมกาแพงเมองอยยสบประต ซงแตละประตนนจะตงชอตามเมองขนของตน เชน เชยงใหม อโยธยา จงหวดนครราชสมา เปนตน นอกจากนนการตงชอเมองใหดยงใหญเกนจรงเพอความเปนศรมงคลกถอเปนธรรมดาของการตงชอเมองหรออาณาจกรในสมยโบราณ

ในสวนของขอสนนษฐานทวาเมองรอยเอดนาจะมเพยงสบเอดหวเมอง อนเนองมาจากการเขยนจานวนตามแบบภาษาลาวโบราณ โดยเลขสบเอดจะประกอบไปดวยเลขสบกบเลขหนง (10+1 =101)ทาใหเกดการอานทผดเพยนเปนคาวารอยเอดนน นาจะเปนสมมตฐานทคลาดเคลอน เพราะจากการ ต ร ว จ ส อ บขอความตวอกษรธรรมในตนฉบบใบลานเรองอรงคธาตไมปรากฏวามจดไหนทเขยนชอเมองรอยเอดเปนตวเลข แตกลบมการเขยนถงเมองรอยเอดเปนตวอกษรทกจด (มทงหมด 59 จด) และไมมขอความตอนใดทบรรยายแจกแจงรายชอหวเมองทง11 แหง (อานเพมเตม ท รอยเอด คอ รอยเอด มใชสบเอด หรอ 10 + 1 โดย สวฒนแ ลขจร)

ประกอบกบตามธรรมดาของการตงชอตางๆไมวาจะคนหรอเมองนน จะตองมการออกเสยงกอนถงจะมการเขยนเปนตวอกษรหรอตวเลข ซงหากชอเมองแตเดมชอวาเมองสบเอดประตแลว จงมการจารกชอเปนตวเลขอยาง 101 นน คาวาสบเอดกไมนาจะออกเสยงเพยนจนมาเปนคาวารอยเอดอยางในปใจจบนได ดงนนชอเมองรอยเอดหรอเมองรอยเอดประตจงนาจะเปนชอเมองทมมาอยแตแรกเรมดงปรากฏในหลกฐานสาคญ คอ ตานานอรงคธาตฉบบกรมศลปฯ

สรปความหมาย กคอ มคา 2 คาทตองทาความเขาใจ คาแรก คอคาวา รอยเอด แปลวาจานวนทมากมายจนนบไมถวน และ อกคาหนง กคอ คาวา เมองรอยเอดประต ซงมนกวชาการ ไดตความวานาจะหมายถง ทวารวด เพราะ ทวาร แปลวา ชอง, ร, ประต วต หรอ วด แปลวา เขต หรอ รว ทวาร ด จงแปลวา เมองทมประตเปนรว ซงเปรยบเทยบแลวนาจะมความหมายทใกลเคยงกบคาวาเมองรอยเอดประตทสด

เอกลกษณแของจงหวดรอยเอดไดสรางขนพรอมกบนโยบายการสงเสรมการทองเทยวโดยเฉพาะในป 2545 ยกตวอยางเอกลกษณแของจงหวดรอยเอดทมความสาคญดงน

1. ตราประจ าจงหวด ประกอบดวยสญลกษณแทสาคญคอรปบงพลาญชย ศาลหลกเมอง พระ มหาเจดยแชยมงคล ตวเลข ๑๐๑ และรวงขาวหอมมะล ตราทใชในปใจจบนประกาศในราชกจจานเบกษาเมอ ป พ.ศ. 2545 ออกแบบโดย นายรงสรรคแ ตนทพไทย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 143

2. ดอกไมประจาจงหวด: อนทนลบก 3. เครองดนตรประจาจงหวด: โหวด 4. คาขวญประจาจงหวด: สบเอดประตเมองงาม เรองนามพระสงใหญ ผาไหมสาเกต บญผะ

เหวดประเพณ มหาเจดยแชยมงคล งามนายลบงพลาญชย เขตกวางไกลทงกลา โลกลอชาขาวหอมมะล

ภาพท 23 ตราประจาจงหวดรอยเอด ทมา :http://www.roiet.go.th

2. บงพลาญชย ตงอยบรเวณกลางเมองรอยเอด ถอเปนสญลกษณแของจงหวด มลกษณะเปนเกาะอย

กลางบงนาขนาดใหญ มเนอทประมาณ 2 แสนตารางเมตร เปนสถานทพกผอนหยอนใจ ตกแตงเปนสวนไมดอกขนาดใหญ มพรรณไมตาง ๆ รมรน และในบงนามปลาชนดตาง ๆ หลายพนธแ มเรอ จกรยานนาและเรอพายไวบรการประชาชนพายเลนในบง นอกจากนนยงใชเปนสถานทจดงานเทศกาลของจงหวด รวมทงจดมหรสพตาง ๆ ภายในบงพลาญชยยงมสงกอสรางทนาสนใจคอ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 144

ภาพท 24 บงพลาญชย จงหวดรอยเอด ทมา :http://jibfy.wordpress.com

2.1 ศาลเจาพอหลกเมอง เปนของคบานคเมองทชาวรอยเอดเคารพนบถอ และเชอวาเจาพอจะ

ชวยดลบนดาลใหชาวเมองมความสข คดสงใดสมปรารถนา จงเปนสถานทอกแหงหนงทชาวเมองรอยเอดจะพากนมากราบนมสการขอพรเปนประจา

2.2 พระพทธรปปางลลาขนาดใหญ กลางสวนดอกไม 2.3 พานรฐธรรมนญ และนาฬกาดอกไม 2.4 ภพลาญชย มลกษณะเปนนาตกจาลอง และรปปในสตวแตาง ๆ คลายสวนสตวแ 2.5 สนามเดกเลน และ สวนสขภาพ เปนสวนออกกาลงกาย เพอใหประชาชนไดออกกาลงกาย

อนเปนการเสรมสรางพลานามยแกชาวรอยเอด 3. พระมหาเจดยชยมงคล ตงอยบรเวณวดผานาทพยแเทพประสทธวราราม ตาบลโคกสวาง อาเภอ

หนองพอก จงหวดรอยเอด ระยะทางจากตวเมองรอยเอดประมาณ 80 กโลเมตร มลกษณะเปนมหาเจดยแขนาดใหญทวจตรพสดาร ใชศลปกรรมรวมสมยระหวางภาคกลางและภาคอสานเปนการผสมกนระหวางพระปฐมเจดยแและพระธาตพนม ใชงบประมาณกอสรางถงปใจจบนกวา 3,000 ลานบาท ดาเนนการสรางโดย “พระอาจารยแศร มหาวโร” ซงเปนศษยแพระอาจารยแมน ภรทตโต

พระมหาเจดยแนออกแบบโดยกรมศลปากรเปนสขาวตกแตงลวดลายตระการตาดวยสทองเหลองอราม รายลอมดวยเจดยแองคแเลกทง 8 ทศ สรางในเนอท 101 ไร กวาง 101 เมตร ยาว 101 เมตร ความสง 101 เมตร รวมยอดทองคาเปน 109 เมตร ใชทองคาหนก 4,750 บาท หรอประมาณ 60 กโลกรม ภายในองคแพระมหาเจดยแเหมอนอยบนวมานแดนสวรรคแ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 145

ภาพท 25 พระมหาเจดยแชยมงคล จงหวดรอยเอด ทมา :http://board.postjung.com

4. ประเพณบญผะเหวด

เปนบญประเพณทมการเทศนแมหาชาตเปนงานทยงใหญของจงหวดรอยเอด โดยเฉพาะจงหวดไดกาหนดใหเปนงานประเพณประจาปของจงหวดและจดไดยงใหญมากเปนไปตามฮต 12 คอหมายถงเดอนสมการทาบญผะเหวดดงคากลาวไวในฮตวา

มกลาวไวในหนงสอมาลยหมนมาลยแสนวา ครงหนงพระมาลยใหไปไหวพระธาตเกษแกวจฬามณบนสวรรคแชนดาวดงสแ ไดพบและสนทนากบพระศรอารยเมตไตรย พระโพธสตวแ ผซงจะไดจตกาลลงมาเปนพระพทธเจาในอนาคต ทราบความประสงคแของมนษยแจากพระมาลยแลวจงสงความกบพระมาลยวา "หากใครตองการจะพบและเกดในสมยพระศรอารยแ ใหทาแตความด อยาฆาพอตแม สมณช พราหมณแ ครอาจารยแ อยาทารายพระพทธเจา อยายยงสงฆแใหแตกกน และตองฟใงเทศนแมหาชาตใหจบทกกณฑแในวนเดยว ทานทงหลายจะไดเกดรวมและพบพระองคแ" ดวยเหตนเอง ชาวรอยเอดจงไดพากนทาบญผะเหวดและไปฟใงเทศนแมหาชาตทกป โดยกาหนดเอาวนศกรแ วนเสารแ และวนอาทตยแแรกของเดอนมนาคมเปนวนจดงาน

ขนตอนพธทา เมอกาหนดวนจดงาน ชาวบานจะชวยกนหาดอกไมมาตากแหงไว ชวยกนฝานดอกโน (ทาจากลาตน

หมอน) งานนเปนงานใหญทาตดตอกน 3 วน วนแรกของงาน ตอนเยน (บาย ๆ) จะมการแหพระอปคตรอบบานใหชาวบานไดสกการบชา แลว

นาไปประดษฐานไวหออปคต ภายในบรเวณงานเพราะเชอวาเปนพระเถระ ผมฤทธ นรมตกฏอยกลางแมนามหาสมทร สามารถขจดเภทภยทงมวลได

วนท 2 ของงานเปนการแหพระเวสสนดรเขาเมอง แตละคมวดจะจดขบวนแห แตละกณฑแทง 13 กณฑแแหรอบเมอง ตอนเยนมมหรสพสมโภช ในวนท 2 ท 3 ชาวรอยเอดจะม โรงทานเลยงขาวปนบญผะเหวด ผคนทมาในงานกนไดตลอดเวลา (ฟร) มชาวบาน รานคา และ หนวยงานราชการมาตงโรงทานมากมาย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 146

วนท 3 ของงานเรมตงแตเชามด ประมาณต 4 ชาวบานจะนาขาวเหนยวมาปในเสยบไมจานวน 1,000 กอน เพอเอาบชากณฑแเทศนแ คาถาพน เรยกวา"ขาวพนกอน" ชาวบาน จะพากนแหขาวพนกอนรอบศาลาวด มหวหนากลาวคาบชา ดงน "นะโม นะไม จอมไตรปฎก ยกออกมาเทศนาธรรม ขนหมากเบงงานสะพาส ขาวพนกอนอาดบชา ซาเฮาซา สามดวงยอดแกว ขาไหวแลวถวายอาดบชา สาธ" วาดงนไปเรอยๆ จนครบ 3 จบ แลวนาขนไปศาลาโรงธรรม แลวญาตโยมพากนทาวตรเชา อาราธนาศลอาราธนาเทศนแ โดยอาราธนาเทศนแพระเวสโดยเฉพาะ การอาราธนาเทศนแพระเวสนน ถาไมตองวายาวจะตดบทสนๆ กได ใหขนตรง "อาทกลยาณงฯ เปฯ อาราธนง กโรม" เทานกได

แลวพระสงฆแจะเรมเทศนแสงกาด เปนการพรรณนาอายกาลของพระพทธศาสนาเรมแตตนจนถงอนตรธาน เมอเทศนแสงกาดจบแลวจงเรมเทศนแกณฑแทศพรไปจนจบนครกณฑแ อนเปนกณฑแท 13 เทศนแแตเชามดไปจนคา จบแลวจดขนขอขมาโทษพระสงฆแใหพรเปนเสรจพธ ในวนท 3 นเอง ชาวบานชาวเมองจะแหกณฑแหลอนมารวมถวายกณฑแเทศนแตลอดทงวด กณฑแเทศนแจะม 2 ลกษณะ

กณฑหลอน เปนการแหกณฑแเทศนแมา ถงบรเวณทพระกาลงเทศนแกถวายกณฑแเทศนแโดยไมเจาะจงวาจะเปนพระสงฆแรปใด

กณฑจอบ เปนกณฑแเทศนแทกลมผถวายปรารถนาจะถวายเฉพาะภกษทตนชอบ เคารพศรทธา จงมการสงคนไปสอดแนมวาขนเทศนแหรอยง ภาษาอสานเรยกวา "จอบ" แอบด จงเรยกกณฑแเทศนแประเภทนวา "กณฑแจอบ"

ภาพท 26 ปายโฆษณาประชาสมพนธแงานประเพณบญผะเหวด จงหวดรอยเอด ทมา :http://www.rakbankerd.com

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 147

2. การสรางประเพณเพอการทองเทยว

ในปใจจบนประเทศไทยไดใหความสาคญกบธรกจการทองเทยว เนองจากกจการการทองเทยวทารายไดใหกบประเทศเปนจานวนมาก ดงนนรฐบาลไทยจงสงเสรมและพฒนาการทองเทยวในทกภาคของประเทศ รวมทงภาคอสาน ในภาคอสานการทองเทยวกบธรรมชาตมไมมากแหงและไม ไดทารายไดดงเชนสถานททางธรรมชาตในภาคอน ๆ โดยเฉพาะภาคใต และภาคเหนอ ดงนนการทองเทยวทไดรบการสงเสรมจงเปนการทองเทยวทเกดจากการฟนประเพณตาง ๆ ของคนลาวอสานในอดต

2.1 การทองเทยวในภาคอสานในอดต ในอดตประมาณรอยปทผานมา การทองเทยวในภาคอสานเปนเรองของกลมเจานายและขาราชการชนส งจากสวนกลาง สมเดจกรมพระยาดารงราชานภาพ เม อคร งทรงดารงต าแหน ง เสนาบดกระทรวงมหาดไทยไดเสดจตรวจราชการภาคอสานหลายครง ซงเปนการปฏบตหนาทและทองเทยวพรอมกน พระองคแไดทรงเลาถงผคน ลกษณะภมประเทศ บานเรอน ชวตความเปนอย ประเพณและวฒนธรรมของพนททเสดจไปถง อยางไรกตามสงททรงใหความสาคญคอโบราณสถานและโบราณวตถ ตลอดจนสงทแปลก ๆ แตกตางไปจากสงทเคยทรงพบเหนคนไทยในลมแมนาเจาพระยา พรอมทงทรงใหชางภาพบนทกภาพตาง ๆ ไวดวย ดงปรากฏในพระนพนธแ เรอง เทยวทตาง ๆ ภาค 4 มณฑลนครราชสมา มณฑลอดร และมณฑลรอยเอด ในกลมขาราชการไดปฏบตเชนเดยวกนกบกลมเจานาย คอปฏบตหนาทโดยตรวจราชการพรอมๆกบการทองเทยว บนทกความทรงจา เชน เมอเปนเลขานการมณฑลอสาณ ของพระยา สนทรพพธ (เชย สนทรพพธ ) ไดตรวจราชการและรายงานการเดนทางบรเวณลมแมนามลและลมแมนาช โดยมศนยแกลางทอบลราชธาน สาหรบคนทองถนการทองเทยวเกดขนพรอม ๆ กบการเดนทางคาขาย “นายฮอย”หรอพอคาทนาสงของหรอสนคาไปคาขายจากสถานทหนงไปอกสถานทหนงอาจเปนเสนทางทางนาใชเรอลองตามลาแมนา หรออาจเปนเสนทางทางบกโดยใชเกวยนเปนพาหนะ มนายฮอยจากภาคอสานนาฝงโค กระบอและสนคาทองถนเดนทางไปขาย ณ บรเวณลมแมนาเจาพระยา คนกลมนไดเกบความทรงจาและไดรบการถายทอดเปนงานวรรณกรรม อาท นายฮอยทมฬ

2.2 การทองเทยวแบบใหมหลงป พ.ศ. 2520 นบตงแตชวงป พ.ศ. 2520 เปนตนมา กระแสการทองเทยวในโลกไดทวบทบาทมากขน ประเทศไทย

ไดรบอทธพลดงกลาวเชนกน และโดยเฉพาะอยางยงในป พ.ศ. 2525 กรงรตนโกสนทรแมอายครบ 200 ป รฐบาลไทยไดจดงานเฉลมฉลองครงมโหฬาร และไดสงเสรมแหลงและการทองเทยวรปแบบตาง ๆ จงมชาวตางชาตเรมเดนทางเขามาทองเทยวในประเทศไทยเปนจานวนมากพรอมกบทารายไดมหาศาลใหกบประเทศ รฐบาลไดสงเสรมอตสาหกรรมการทองเทยวโดยใหสานกงานการทองเทยวแหงประเทศไทย (ททท.) วางแผนการทองเทยวในภาคตาง ๆ สาหรบภาคอสานนอกจากสถานททองเทยวตามธรรมชาตและแหลงโบราณสถานทปรากฏ ไดมความพยายามสรางการทองเทยวขนโดยใชวฒนธรรมและประเพณทองถน จงหวดตาง ๆ ในภาคอสานไดแสดงความเปน “เจาของ” ในประเพณซงปรากฏอยโดยทวไป และบางกรณไดประดษฐแและสราง “เทศกาล”ขนเพอแสดงความเปนเจาของ

นอกจากหลกฐานทางโบราณคดแลว ประเพณทองถนชาวอสานยงมผลตอการทองเทยวอกดวย ประเพณทชาวอสานปฏบตสบทอดมาตงแตอดตคอ ประเพณฮต 12 ฮตสบสองหมายถงประเพณประจาสบสองเดอนซงในแตละเดอนชาวอสานทวไปมการปฏบตเกยวกบเรองตาง ๆ เฉพาะในแตละเดอน จดประสงคแ

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 148

สาคญคงเพอใหสมาชกในสงคมไดพบและรวมปฏบตกจกรรมตาง ๆ รวมกนเปนประจา ในปใจจบนประเพณตาง ๆ ทง 12 เดอนไดพฒนาเปนกจกรรมการปฏบตเฉพาะของจงหวดตาง ๆ ในภาคอสาน และหลายประเพณเปนงานสาหรบนกทองเทยวอกดวย ประเพณ 12 เดอนประกอบดวย “ เดอนทหนง นมนตแสงฆแเขาบรวาสกรรม หรอเขากรรม ชาวบานเลยงผแถนและผตาง ๆ เดอนทสอง ทาบญ “คณขาว” และเตรยมทาบญ “ขาวจ” เดอนทสาม ทาบญขาวจและบญมาฆะบชา เดอนทส ทาบญพระเวส ฟใงเทศมหาชาต เดอนทหา ทาบญตรษสงกรานตแ สรงนาพระพทธรป เดอนทหก ทาบญวนวสาขบชา บญบงไฟ เดอนทเจด ทาบญบชาเทวดาอารกษแ หลกเมอง เดอนทแปด ทาบญเขาปรมพรรษา เทศกาลแห เทยนพรรษา เดอนเกา ทาบญขาวประดบดน เดอนสบ ทาบญขาวสาก เดอนสบเอดทาบญออกพรรษา เทศกาลแหปราสาทผงและจดประทปไหลเรอไฟ เดอนสบสอง ทาบญทอดกฐน เทศกาลแขงเรอ” (จารบตร เรองสวรรณ 2521 : 6-12) จากการปฏบตตามประเพณฮตสบสอง ชาวอสานแตละจงหวดไดนาประเพณบางประเพณมามงเนนเฉพาะและไดพฒนาจดใหเปนงานทยงใหญระดบจงหวด จงหวดยโสธรไดนาประเพณบญบงไฟ มาเปนประเพณทสาคญของจงหวด จงหวดอบลราชธานใหความสาคญกบประเพณการแหเทยนเขาพรรษา จงหวดรอยเอดจดงานยงใหญในประเพณบญพระเวส หรอประเพณเทศนแมหาชาต จงหวดสกลนครใหความสาคญกบประเพณแหปราสาทผง จงหวดนครพนมจดประเพณไหลเรอไฟ จงหวดมกดาหาร จดงานแขงเรอ ออกพรรษา และนบตงแตป พ.ศ. 2520 เปนตนมา การทองเทยวแหงประเทศไทย (ททท.) ไดชวยสนบสนนและประชาสมพนธแงานประเพณตาง ๆ ดงกลาว ยงสงผลใหงานปะเพณเหลานมงเนนเพอการทองเทยวมากขน และดประหนงวาประเพณตางๆ ในฮตสบสองซงเปนการปฏบตของคนอสานโดยรวมกลายเปน “สมบต”เฉพาะของจงหวดใดจงหวดหนง

ภาพท 27 ปายโฆษณาประชาสมพนธแงานประเพณแหเทยนเขาพรรษาจงหวดอบลราชธาน ทมา :http://ubontaxi.com

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 149

ภาพท 28 งานประเพณบญบงไฟ จงหวดยโสธร ทมา :http://www.siamfishing.com

ในปใจจบนจงหวดตาง ๆ ในภาคอสานซงไมอาจเปน “เจาของ” ประเพณตาง ๆ ได ไดคดและสราง

ความเปน “เจาของ” งานเทศกาลอน ๆ เพอผลตอการทองเทยว จงหวดขอนแกน ไดมงานเทศกาลไหมและผกเสยว จงหวดกาฬสนธแไดจดงานผาแพรวา จงหวดเลย จดงานผตาโขน รวมทงเทศกาลดอกฝายบาน จงหวดอดรธานมงานทงศรเมอง จงหวดหนองคายจดงานอนสาวรยแปราบฮอ จงหวดบรรมยแ จดงานขนเขาพนมรง จงหวดสรนทรแจดงาน ชาง จงหวดศรสะเกษ จดงานดอกลาดวนบาน จงหวดนครราชสมา จดงานทาวสรนาร จงหวดชยภมจดงานเจาพอพญาแล สวนจงหวดมหาสารคามในระยะแรกไดจดงานพรก แตไมประสบผลสาเรจจงเปลยนมาเปน งานบญเบกฟา การเกดงานประเพณและงานเทศกาลทคดประดษฐแขนมาอาจเปนการ อนรกษแประเพณหรอ “ยดอาย” แตทหลกเลยงไมไดคอ พฒนาการของประเพณทองถนทเกดขนดวย ดงกรณของประเพณบญบงไฟ จงหวดยโสธร (โปรดดรายละเอยดใน นธ เอยวศรวงศแ ทองเทยวบญบงไฟในอสาน กรงเทพฯ: พฆเณศพรนตงเซนเตอรแ จากด 2536.)

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 150

ภาพท 29 ปายโฆษณาประชาสมพนธแงานประเพณขนเขาพนมรง อาเภอเฉลมพระเกยรตจงหวดบรรมยแ ทมา :http://www.buriramtime.com

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 151

ภาพท 30 ปายโฆษณาประชาสมพนธแงานเทศกาลดอกลาดวนบาน อาเภอเมอง จงหวดศรสะเกษ ทมา :http://www.manitwittayakom.com

การทองเทยวดจะเปนรายไดทสาคญของประเทศโดยเฉพาะตางมงหวงรายไดจากชาวตางชาต สถานทตาง ๆ ทวทกภาคไดรบการจดเตรยมไวสาหรบการทองเทยว อาท พทยา ภเกต ชะอา หาดใหญ สงขลา เชยงใหม เชยงราย ระยอง จนทบร ตราด กาญจนบร สโขทย อยธยา ภาคอสานเปนดนแดนทมความพรอมเรองสถานททองเทยวของแตละยคสมยมากมาย ซงบางแหงกใชความพรอมในเรองของสถานททองเทยวมาใชเปนทรพยากรเพอการทองเทยวในหลายลกษณะ เชน การจดแสดงแสงเสยงในบรเวณแหลงโบราณสถาน หรอสถปเจดยแ หรอ สถานทสาคญทางประวตศาสตรแ ในลกษณะของการใหความร ประวตความเปนมาของสถานทสาคญ ทผสมผสานกบความบนเทง รวมทงงานประเพณและในเทศกาลตาง ๆ ดงไดกลาวมา แตไมปรากฏวาสถานททองเทยวใด สามารถพฒนาตนเองใหเปนเมองใหญดงเชนสถานททองเทยวในภาคอน ๆ นอกจากนยงปรากฏวานกทองเทยวชาวตางชาตใหความสนใจตอภาคอสานนอยมาก ประมาณนอยกวารอยละ 1 เทานนทเดนทางมาทองเทยวในภาคอสาน ( Joshua Eliot, Jane Bickerstetle, Jonathan Miller and Georgia Matthews (eds.) 1993 : 243) สวนใหญคนททองเทยวในภาคอสานมกเปนคนทองถนมากกวาคนตางชาต

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 152

ภาพท 43 การแสดงแสง-เสยง ทปราสาทหนพมาย ในเทศกาลทองเทยวพมาย อาเภอพมาย จงหวดนครราชสมาย ทมา : ถายโดย ผศ.สมชาต มณโชต

อาจกลาวไดวามสาเหตหลายประการทมผลใหภาคอสานไมเปนทสนใจตอนกทองเทยว ซงอาจสรป

ณ ทนไดสามประการ คอ ประการแรก ความรสกนกคดของคนไทยภาคอน ๆ โดยเฉพาะจากสวนกลางยงคงปรากฏในเชงลบ

กบภมภาคอสาน นบตงแตสมยตนกรงรตนโกสนทรแเปนตนมา โดยเฉพาะรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 และรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 เปนตนมา ความรสกชงชง และการมฐานะตาตอยกวาทางสงคมของคนอสานยงปรากฏใหเหนเรอยมา (ทวศลป สบวฒนะ 2533 : 104-121) สมญานามแหงความแหงแลง ความยากลาบาก ความยากจน ความไมอดมสมบรณแ ยงคงอยในความคดของคนอกจานวนมาก ดงนนเมอถงคราวจะตองทองเทยว ความนกคดดงกลาวจงมสวนชวยในการตดสนใจของนกทองเทยว

ประการทสอง ภาคอสานเปนภาคทมเนอทกวางใหญและปรากฏแหลงทองเทยวกระจดกระจายอยทวไป ระยะการเดนทางจากแหลงทองเทยวหนงไปยงแหงอน ๆ จงมใชสงทกระทาไดงายนก

ประการทสาม นกทองเทยวมกเปนชนชนกลาง หรอชนชนมฐานะทางเศรษฐกจ กลมนกทองเทยวมกสนใจการบรโภคความสขจากการทองเทยวมากกวาแสวงหาความรทางวชาการ ดงนน ทะเล ภเขา สถานเรงรมยแแบบตาง ๆ รวมทงสถานทแปลก ๆ จงเปนแหลงดงดดนกทองเทยวมากกวาแหลงทองเทยวทใหความรเกยวกบอดต และประเพณ ทไกลจากชวตและความเปนอยของผมาทองเทยว ซงภาคอสานอดมดวยสงดงกลาวนอยมาก

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 153

อยางไรกตามการทองเทยวไดทวความสาคญและคงมบทบาทมากขนในอนาคต ภาคอสานคงตองเตรยมความพรอมของตนเองเพอรองรบการทองเทยว รวมทงความเปลยนแปลงทจะตามมาอนมาจากภายนอก อาจสรปไดวา การทองเทยวทผานมาไดมงเนนการไปด สมผส ศกษา และบชา ศาสนสถาน วด เกจอาจารยแ ธรรมชาต ปา เขา งานประเพณและงานเทศกาลตาง ๆ ซงประกอบดวยสวนทเปนเมอง และสวนทเปนทองถน ในสวนทเกยวของกบเมอง จงหวดแตละจงหวดไดดาเนนการจดกจกรรมตาง ๆ เพอเปนรายไดเขาจงหวดพรอม ๆ กบ “พฒนาการ” ทางดานวฒนธรรม ประเพณ แตสวนทเปนทองถน ยงมผใหความสนใจไมมากนก การทองเทยวระดบทองถนจงยงไมเขมแขง และการทองเทยวมกเปนเรองการจดการโดยคนนอกทองถน อาทสวนของจงหวด หรอ การทองเทยวแหงประเทศไทย ดงนนการทองเทยวระดบทองถนในภาคอสานจงควรเปนการรวมมอกนระหวางทองถนและคนนอกทองถน มใชทงใหเปนภาระหนาทของคนเขตเมองหรอหนวยงานของเมองมาดาเนนการเพยงกลมเดยว

2.3 การเตรยมความพรอมใหกบทองถนส าหรบการทองเทยว ดงไดกลาวมาแลววาการทองเทยวแบบเดมคอการใชธรรมชาต โบรณสถาน โบราณวตถ พระภกษและ

บคคลสาคญ และถาพนทใดไมปรากฏลกษณะดงกลาว พนทนนไมอาจจดไดวาเปนแหลงทองเทยวและไมมผคนไปทองเทยว ตอมาเพอขยายพนทการทองเทยวออกไป ไดมการสรางประเพณ เทศกาล ของทองถนใหเปนแรงจงใจสาหรบการทองเทยวในแตละทองถน จงอาจสรปไดวา การทองเทยวไดขยายตวออกจากเมองไปสทองถนมากขน

ทองถน ( local ) กาลงมบทบาทอยางมากในหลายเรอง รฐไดใหความสาคญกบทองถน โดยใหเรมรจกการปกครองตนเอง สรางศกยภาพและพยายามสรางสานกทองถน รวมทงใหทองถนมบทบาทในการตดสนใจและดแลตนเองในดานอน ๆ ถาพจารณาถงขอบเขตของทองถน อาจพจารณาถงความหมายของทองถนซงมความหมายกวางและมกเขาใจไมตรงกน แตโดยสรปมกเขาใจวาเปน พนทบรเวณทมผคน อาจเปนคนกลมเดยวกนหรอหลายกลม หรอหลายกลมชาตพนธแ มาตงหลกแหลงอาศยอยรวมกนโดยใชพนทในการทามาหากนรวมกน เชนททเปนไร นา สวนททเปนทสาธารณะ เชน ปา เขา หนองนา ทองทง ชมชนในทองถนนนตางไดใชและเกดสานกความเปนเจาของรวมกน (ศรศกร วลลโภดม 2543 : 37-39)

นบตงแตทศวรรษ 2500 รฐบาลภายใตการนาของ จอมพลสฤษด ธนะรชตแ นายกรฐมนตร ไดเสนอแผนพฒนาเศรษฐกจ และหลงจากรฐไดมบทบาทในการ “ พฒนา” ภาคอสาน ความเปนเมองเรมมบทบาทมากขน คนอสานไดปรบตวกบความคดใหม ๆ ดงคาขวญ “งานคอเงน เงนคองาน บนดาลสข” หรอ แมแตโครงการเงนผนของ หมอมราชวงศแ คกฤทธ ปราโมชฯ นายกรฐมนตรในชวงป พ .ศ. 2518 การเขามาของ ถนน ไฟฟา นาประปา รวมทงธรกจจานวนมาก ไดสงผลกระทบตอสภาพและความรสกนกคดตอทองถนอสาน ชวตทองถนแบบเดมไดเปลยนแปลงไปตามกระแสของระบบทนนยม ทอยอาศยแบบคม กลายเปนเรอนทนสมยแบบคนในเมอง การชวยเหลอกน กลายเปนสงตองวาจาง และการเคยดารงชวตทสอดคลองหรอพงพงธรรมชาตไดลดลง โดยหนมาพงเงนตราแทน

เมอเงนตรามบทบาทมากขน คนทองถนจานวนมากได ลดความสาคญของทองถน คนอสานจานวนมากเดนทางไปยงเมองหลวง เมองใหญ ๆ ตลอดจนทวทกภาคของประเทศ เพอแสวงหาเงนตรา คนทยงคงอยในทองถนยงคงทาอาชพทางการเกษตร โดยเฉพาะการปลกขาวหรอพชเศรษฐกจอน ๆ ซงมราคาไมแนนอน ทดนสาธารณะซงครงหนงไดใชประโยชนแรวมกน มกเปนปา หนองนา หรอทลกษณะอน ๆ ชมชนในทองถนสามารถเกบเกยวผลประโยชนแจากทสาธารณะนนได จนกลาวกนวาถาไมมเงนอาจมชวตอยไดดวยการพงอาหารจากปานนได แตเมอมการพฒนามากขน โรงเรยน สถานอนามย หรอสถานทราชการอน ๆ ตองการพนทสรางอาคาร รวมทงอทธพลของนายทนมมากขน พนทสาธารณะตางๆ ไดเปลยนสภาพเปนพนททมผดแล

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 154

และชมชนไมอาจใชพนทดงกลาวดงทเคยเปนมา อนเนองมาจากผดแลไมอนญาต หรอ สภาพทสาธารณะเปลยนแลง ปาถกทาลาย หนองนาถกถม และถกบกรกในหลายกรณ เมอเปนเชนน สถานททมประวต และมความหมายของชมชนมาเปนเวลานานไดเปลยนสภาพไป การเปลยนสภาพไปมไดกระทบตอชวตของผคนเทานนแตยงกระทบตอภมปใญญาของคนในทองถนนนๆ ดวย

ในสภาพการณแดงไดกลาว ทองถนกาลงประสบปใญหาเสอมโทรมลงอนเนองมาจากความเปลยนแปลงจากสถานการณแทางเศรษฐกจโลก และจากสถานการณแเศรษฐกจของประเทศ ดงนนจงมกมการกลาวถงเสมอวาทองถนหลายแหงไมเหมาะและไมนาสนใจทจะเปนแหลงทองเทยว เนองจากทองถนนนไมมความนาสนใจในดานตาง ๆ เชน ไมมพระธาต ไมมวดทสาคญ ไมมเกจอาจารยแทโดงดง ไมมบคคลสาคญระดบภาคหรอระดบประเทศ ไมมเจาเมอง หรอไมมทรพยากรทสาคญ แตคาถามทนาสนใจคอ สถานทดงไดกลาวมาจะสามารถพฒนาใหเปนแหลงทองเทยวไดอยางไร และวชาการสาขาการทองเทยวควรมบทบาทอยางไรในเรองดงกลาว

ในปใจจบนการทาใหทองถนมความเขมแขงเปนเรองสาคญ เชอกนวา ทองถน เปนสงทชะลอกระแส โลกาภวฒนแ ( globalization ) และการทาใหทองถนเขมแขงและอยรอดไดจะเปนแนวทางสการทองเทยวแนวใหม และในการทจะดาเนนการดงกลาว มแนวทางหลายประการทตองเตรยมความพรอมของทองถนในภาคอสาน

ประการแรก สรางสานกใหเหนคณคา และรกษามรดกทางวฒนธรรม โดยทวไปคนทองถนยงไมเหนคณคามรดกทางวฒนธรรมจากบรรพบรษ มกเหนวาเปนสงลาสมย เชน อาคารเกา ดงกรณ ตกดนในจงหวดมหาสารคามซงมอาย นบรอยป กาลงไมเปนทตองการ อาคารพาณชยแแบบสมยใหมเปนทนยมมากกวา ดงนนจงมการรออาคารเกาแก และ ตกดนจานวนมากแลวเปลยนเปนอาคารพาณชยแแทน โบสถแ (สม )แบบอสานจานวนมากไดถกเปลยนรปและใหหนมาใชรปแบบเดยวกนของกรมศาสนา การซอมแซมอาคารเกาแกเปนไปตามอาเภอนาใจ ขาดการแนะนาและควบคม เหตการณแดงกลาวไดเกดขนทวทกจงหวดในภาคอสาน ดงนนทงสถาบนการศกษา หนวยงานทางราชการ เทศบาล รวมทง ผมหนาทเกยวของในทองถน เชนองคแการบรหารสวนตาบล คงตองหาแนวทางสรางสานกดงกลาวใหทองถนมากขน

ประการทสอง การสรางสานกใหเหนตวตน (อตลกษณแ) ของคนทองถน โดยปกตคนทองถนรเรองราวของทองถนตนเองบางแตมกไมใหความสนใจเทาทควร การสรางสานกใหเหนตวตนของคนทองถนเปน “พลง”ทสาคญ ดงกรณบานววลาย อาเภอเมอง จงหวดเชยงใหม เปนตนทชมชนแหงนในอดตเคยมชอเสยงในการทาเครองเงน ตอมาไดมผสานกในเรองดงกลาวและไดจดฝกอบรมการทาเครองเงนใหกบสมาชกในชมชน จนทาใหบานววลายฟนอดตกลบมาดาเนนการเครองเงนอกครงหลงจากทผคนไดกระจดกระจายไปแสวงหางานทายงทตาง ๆ อยางไรกตามการสรางสานกใหเหนตวตนของคนทองถนนน ทางสานกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว) เชอวา ประวตศาสตรแทองถนเปนเครองมอทดทสดชนหนงในการสรางสานกทองถน ดงกรณ ของ กจกรรมทมชอวา “สบสานตานานเมอง จงหวดมหาสารคาม” โครงการดงกลาวไดรบทนสนบสนนจาก กองทนสนบสนนการวจย (สกว) โดยมกลมขาราชการอาวโส ทงทเปนคนทองถนและคนภายนอก เชน อาจารยแยวด ตปนยากร รศ. สถาพร พนธแมณ ผศ.ธระชย บญมาธรรม และอาจารยแทองเลยม เวยงแกว เปนกลมผดาเนนการ โดยผดาเนนการไดใหชาวเมองมหาสารคามในแตละทเลาเรองประวตของสถานทตาง ๆ ทมความเปนมาทางประวตศาสตรแ นบตงแตตงเมองเมอ พ.ศ. 2408 ตอมาไดจดใหมการประชมผร และตางไดชวยกนแกไขขอมลจนเปนทยอมรบ ฝายดาเนนการไดทาการรวบรวมและประกาศใหชาวเมองทสนใจรวมเดนสบสานตานานเมอง ไปยงสถานททมความเปนมาทางประวตศาสตรแ ปรากฏวาการเดนสบสานตานานเมองไดรบการตอนรบอยางด และกจกรรมดงกลาวยงดาเนนมาจนถงปใจจบน ทาง

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 155

เทศบาลไดสนบสนนดวยการทาปายบอกสถานท และทาถนนไปยงสถานทเหลานน การทราบประวตของสถานทแตละสถานทสามารถรวบรวมเปนประวตศาสตรแของเมองมหาสารคามซงตางไปจากทเคยทราบกนมา และชมชนในแตละสถานทตางไดทราบความเปนไปของตนเองดวย เชนกรณของคมวดโพธศร ซงเคยมชอเสยงเรองการทา ขาวเมา บดนชมชนไดรอฟนการทา ขาวเมาเพอจาหนายแกชาวเมองมหาสารคามอกวาระหนง

ประการทสาม การสรางความเขมแขงทางวชาการใหชมชนทองถน อาจทาไดดวยการสรางคนทองถนใหรจกการทาวจยดวยตนเอง ในการทาวจยเรองเกยวกบทองถนนน ควรเปนการศกษาหรอทาวจยรวมกน ระหวางผศกษาและชมชน ดวยวธดงกลาวจะเปนสงททาใหชมชนในทองถนสามารถศกษาและทาวจยเบองตนดวยตนเองได

ประการทส เพอใหเรองของทองถนคงอย และคนรนหลงยงคงมโอกาสกบประสบการณแความเปนมา การจดทาพพธภณฑแทองถนจงเปนสงจาเปนในปใจจบน สถาบนการศกษา ชมชนหลายแหง ในภาคอสานไดดาเนนการเกยวกบการจดพพธภณฑแ หรอศนยแวฒนธรรมขน มาเปนเวลานาน แตหนวยงานเหลานนมกดาเนนการในรปการรวบรวมวตถสงของมากกวา อยางไรกตามถงแมกรมศลปากรจะไดมความเคลอนไหวในการจดพพธภณฑแเมองขน เชนทจงหวดรอยเอด สรนทรแ แตการดาเนนการยงไมอาจกลาวไดวาไดรบความรเกยวกบเมองนน ๆ ไดอยางชดเจน การดาเนนการจดแสดงมกเปนเรองทวๆ ไปของคนอสานมากกวาทจะเปนเรองเฉพาะของเมอง

ประการสดทาย การทองเทยวจะมบทบาทมากขน ไมเพยงแตเนนการโฆษณา ประชาสมพนธแเทานน แตผบรหารทองถนและคนทองถน ( คนใน ) ตองมความเขาใจทงกระแสการเปลยนแปลงตาง ๆ ทเกดขน และหนาทสาคญคอการเตรยมโครงสรางพนฐานดานตาง ๆ อาทความสะดวกสบาย ทเ อออานวยตอการทองเทยว เสนทางคมนาคม สถานทพก ความปลอดภย และการใหบรการ ในการดาเนนการจงตองดาเนนการดวยความเขาใจในสงนน ๆ มากกวาทจะทาไปโดยไรจดหมาย และควรใหคนทองถนเขาใจถงหนาท บทบาทแนวทางทถกตองในการดแลทองถนของตนเอง

สาหรบผเรยนและมอาชพเกยวกบการทองเทยว วชาหรอเรองราวเกยวกบ ทองถน จงเปนสงทไมควรหลกเลยงและเปนเรองทจาเปนตองเขาใจดวย ไมเพยงแตทจะรจกทองถน แตยงควรรถงวธการอนรกษแทถกทางและชวยเสรมสรางแหลงทองเทยวใหกบทองถนนนอกดวย

อาจสรปไดวาขอสงเกตตางๆ จะเปนแนวทางใหชมชนทองถนมความเขมแขงในการทจะรกษามรดกทางวฒนธรรม รวมทงสามารถปรบตวใหเขากบความเปลยนแปลงทบงเกดขนอนเนองจากการทองเทยวทขยายตวมากขน สวนผทเกยวของกบการทองเทยว คงมใชเนนเรองการเดนทาง การทองเทยวเพยงอยางเดยวแตยงตองหาวธการรกษา อนรกษแ สงตาง ๆ ในทองถนรวมทงเสนอรปแบบใหม ๆ และวธการของการทองเทยวอกดวย

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 156

เอกสารอางองประจ าบท จารบตร เรองสวรรณ. (2521). “ขนบธรรมเนยมประเพณระบอบการปกครองของชาวอสานสมยเกา”

เอกสารหมายเลข 20 การสมมนาประวตศาสตรอสาน ณ มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม.

Joshua Eliot, Jane Bickerstetle, Jonathan Miller and Georgia Matthews (eds.) (1993). Thailand Indochina & Burma Handbook. Bristol: Trade & Travel Publications Limited.

ทวศลป สบวฒนะ. (2533).“ลาว” ใน ทศนะของผปกครองไทยสมยรตนโกสนทรแ.” จดหมายขาว สงคมศาสตรปท 11 ฉบบท 1 (สงหาคม-ตลาคม) : 104-121.

ศรศกร วลลโภดม. (2543). ทศนะนอกรต: สงคม-วฒนธรรม ในวถการอนรกษ. กรงเทพฯ : ดานสทธา การพมพแ.

เอกสารทแนะน าใหอานเพมเตม สวฒนแ ลขจร. (2551). รอยเอด คอ รอยเอด มใชสบเอด หรอ 10 + 1. รอยเอด : ม.ป.พ. นธ เอยวศรวงศแ. (2536). ทองเทยวบญบงไฟในอสาน กรงเทพฯ: พฆเณศพรนตงเซนเตอรแ จากด.

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 157

แบบฝกหดกอนเรยน 1. ขอใดคอสถานททองเทยวของอสานยคกอนประวตศาสตรแ 1. ปราสาทหนพนมวน 2. พพธภณฑแสรนธร ภกมขาว 3. พระธาตเชงชม 4. โฮมมนมง 2. ขอใดคอเครองดนตรประกอบจงหวะของชาวอสาน 1. ตะโพน 2. ไห 3. หมากกบแกบ 4. โหวด 3. ขอใดไมใชการแสดงของภาคอสาน 1. ฟอนภไท 2. หมอลาเพลน 3. เซงสวง 4. ฟอนเทยน 4. เพลงรองเพอความสนกสนานของกลมอสานเหนอ คอขอใด 1. หมอลาผฟา 2. กนตรม 3. เจรยง 4. เพลงโคราช 5. ขอใดไมใชคองานประเพณทสาคญของจงหวดในภาคอสาน

1. ประเพณแหปราสาทผง 2. ประเพณตกบาตรดอกไม 3. ประเพณไหลเรอไฟ 4. ประเพณบญผะเหวด

เฉลย ขอ 1 ( 2 ) ขอ 2 ( 3 ) ขอ 3 ( 4 ) ขอ 4 ( 1 ) ขอ 5 ( 2 )

เอกสารประกอบการสอนวชาอารยธรรมอสาน (Isan Civilization) 158

แบบฝกหดทายบท 1.ใหนสตยกตวอยางการแสดงพนเมองของภาคอสานมา 1 อยาง

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

2. สาเหตทมผลใหภาคอสานไมเปนทสนใจตอนกทองเทยว คอ ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

3. ใหนสตยกตวอยางงานประเพณทจดขนเพอสงเสรมการทองเทยวของจงหวดในภาคอสานมา 5 งานประเพณโดยระบชองานและชอจงหวด

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

กจกรรมทายบท

1. ใหนสตเขยนรายงานเกยวกบวฒนธรรม การแสดง หรองานเทศกาลทสาคญ ๆ ของจงหวดตนเองมา 1 อยาง

152

บรรณานกรม กฎหมายตราสามดวงเลม 1.(2515). พมพแครงท 2. กรงเทพฯ : ครสภา. กรมการศาสนา กองพทธศาสนาสถาน. (2526) วดพฒนา 26. กรงเทพฯ : โรงพมพแการศาสนา. กรมศลปากร . อรงคธาต ต านานพระธาตพนม. กรงเทพฯ : เรอนแกวการพมพแ. 2521. “การคาขายชายแดนไทยกบประเทศเพอนบาน…”.มตชนสดสปดาห. 32,1662 (22-28 มถนายน 2555),101. คณะกรรมฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหต. (2543). วฒนธรรมพฒนาการทางประวตศาสตร

เอกลกษณและภมปญญาจงหวดเลย. กรงเทพฯ : โรงพมพแครสภาลาดพราว. (จดพมพแเนองใน โอกาสพระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา 6 รอบ)

จารบตร เรองสวรรณ. (2521). “ขนบธรรมเนยมประเพณระบอบการปกครองของชาวอสานสมยเกา” เอกสารหมายเลข 20 การสมมนาประวตศาสตรอสาน ณ มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม.

จารวรรณ ธรรมวตร, บรรณาธการ. (2541). วถทรรศนลาวในชมชนสองฝงโขง. มหาสารคาม : โรงพมพแศร ธรรมออฟเซท.

______________________ . (มปป). พงศาวดารแหงประเทศลาว คอ หลวงพระบาง, เวยงจนทน, เมองพวน และ จ าปาสก. มหาสารคาม : สถาบนวจยศลปะและวฒนธรรมอสาน มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม.

ชาญวทยแ เกษตรศรและกณฐกา ศรอดม, บรรณาธการ. (2547). ราชอาณาจกรและราษฎรสยาม 2. กรงเทพฯ : มลนธโครงการตาราสงคมศาสตรแและมนษยศาสตรแ.

ชารแลสแ เอฟ คายสแ.(2552). แนวคดทองถนภาคอสานนยม. แปลโดย รตนา โตสกล. อบลราชธาน : ศนยแวจย สงคมอนภมภาคลมนาโขง คณะศลปศาสตรแ มหาวทยาลยอบลราชธาน.

ณฏฐรา กาญจนศลป.(2546). การเปลยนแปลงทางเศรษฐกจของจงหวดนครราชสมา พ.ศ.2500-2540. วทยานพนธแอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรแเอเชยตะวนออกเฉยงใต บณฑต วทยาลยมหาวทยาลยศลปากร.

ดารารตนแ เมตตารกานนทแ. (2546). การเมองสองฝงโขง กรงเทพฯ: สานกพมพแมตชน. ดารารตนแ เมตตารกานนทแ. (2548). ประวตศาสตรทองถน. ขอนแกน : คณะมนษยศาสตรแและสงคมศาสตรแ

มหาวทยาลยขอนแกน. ดารง ทองสม. (2532). “ศนยแวฒนธรรม.” ใน สโฉมหนาใหมของวฒนธรรมกบการพฒนา. กรงเทพฯ :

สานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต กระทรวงศกษาธการ. ดารงราชานภาพ, สมเดจพระเจาบรมวงศแเธอ กรมพระยา.(2545). เทศาภบาล. กรงเทพฯ : มตชน. ________________________________________________________________.(2543). นทานโบราณคด. กรงเทพฯ : ดอกหญา. ________________________________________________________________.(2514) ประชมพระนพนธเกยวกบต านานทาง

พทธศาสนา . พระนคร : โรงพมพแรงเรองธรรม. ดารงราชานภาพ, สมเดจฯกรมพระยาและ นรศรานวตตวงศแ, สมเดจฯเจาฟากรมพระยา.(2504). สาสน

สมเดจ, เลม 6. กรงเทพฯ : ครสภา. เตช บนนาค. ( 2532). การปกครองระบบเทศาภบาลของประเทศสยาม พ.ศ.2435 – 2458. แปลโดย

ภรณ กาญจนษฐต. กรงเทพฯ : สานกพมพแมหาวทยาลยธรรมศาสตรแรวมกบมลนธโครงการตารา สงคมศาสตรแและมนษยศาสตรแ.

153

เตม วภาคยแพจนกจ. (2542). ประวตศาสตรอสาน. พมพแครงท 3. กรงเทพฯ : มลนธโครงการตารา สงคมศาสตรแและมนษยศาสตรแ.

ถวล ทองสวางรตนแ. (2523). ประวตผไทยและชาวผไทยเมองเรณ. พมพแครงท 3.กรงเทพฯ : พมพแเนองใน งานทาบญรวมญาตของชาวเรณ.

ทวศลป สบวฒนะ. (2533).“ลาว” ใน ทศนะของผปกครองไทยสมยรตนโกสนทรแ.” จดหมายขาว สงคมศาสตรปท 11 ฉบบท 1 (สงหาคม-ตลาคม) : 104-121.

ทพากรวงษแ (ขา บนนาค) เจาพระยา. พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร ฉบบหอสมดแหงชาตรชกาลท 3 และรชกาลท 4 (2506). ธนบร: ป.พศนาคะ.

______________________________________ .พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 1. (2531). พมพแครงท 6. กรงเทพฯ : กองวรรณคดและประวตศาสตรแ กรมศลปากร.

______________________________________. พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 4. (2547). กรงเทพฯ : สานกพมพแตนฉบบ.

ทกษแ เฉลมเตยรณ. (2548). การเมองไทยในระบบพอขนอปถมภแบบเผดจการ. พมพแครงท 2. กรงเทพฯ : มลนธโครงการตาราสงคมศาสตรแและมนษยแศาสตรแ.

ธรชย บญมาธรรม. (2536). ประวตศาสตรสงคมอสานตอนบน พ.ศ. 2318 - 2450. มหาสารคาม : คณะวชา มนษยศาสตรแและสงคมศาสตรแวทยาลยครมหาสารคาม.

ธวช ปณโณทก. (2525). “ประวตศาสตรแสงคมอสาน สมยรตนโกสนทรแตอนตน.” ศลปวฒนธรรม. ปท 3 ฉบบท 7 (มถนายน) : 32 – 58.

_________________. (2542). “ศรโคตรบอง, ตานาน.” ใน สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคอสานเลมท 12. กรงเทพฯ : มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชยแ.

ธวชชย สาครนทรแ, ประสานงาน. (2540). หนองคาย. กรงเทพฯ : มงกรการพมพแ. ธดา สาระยา. (2538). อาณาจกรเจนละประวตศาสตรอสานโบราณ. กรงเทพฯ : มตชน. _____________. (2531). ยอนหลงดอสานโบราณ. กรงเทพฯ : สานกพมพแมตชน. _____________. (2525). ต านานและต านานประวตศาสตรกบการศกษาประวตศาสตรทองถน. กรงเทพฯ : พทกษากรการพมพแ. บงอร ปยะพนธแ. (2529). ประวตศาสตรของชมชนลาวในหวเมองชนในสมยรตนโกสนทรตอนตน.

วทยานพนธแอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรแเอเชยตะวนออกเฉยงใต บณฑต วทยาลยมหาวทยาลยศลปากร.

บงอร ปยะพนธแ. (2541). ลาวในกรงรตนโกสนทร.กรงเทพฯ : มลนธโครงการตาราสงคมศาสตรแและ มนษยศาสตรแ.

บาเพญ ณ อบล. (2545). เลาเรองเมองอบลราชธาน. อบลราชธาน : สานกวทยบรการมหาวทยาลย อบลราชธาน.

ประเทอง จนตสกล. (2528). ภมศาสตรกายภาพภาคตะวนออกเฉยงเหนอ. กรงเทพฯ : ศลปาบรรณคาร. ประยงคแ เนตยารกษแและบณฑร ออนดา.(2535).“ววฒนาการบกเบกทดนในเขคปาภาคตะวนออกเฉยงเหนอ”,

ใน ววฒนาการของการบกเบกทดนท ากนในเขตปา, เจมศกด ปนทอง, บรรณาธการ. กรงเทพฯ : สถาบนชมชนทองถนพฒนา.

ประสทธ คณรตนแ.(2530). ภมศาสตรกายภาพภาคอสาน. ขอนแกน : คณะมนษยศาสตรแและสงคมศาสตรแ มหาวทยาลยขอนแกน.

154

ปยฉตร สนธสอาด.(2544). “กลมชนในสงคมลานชาง.” วารสารสโขทยธรรมาธราชปท 14 ฉบบท 3

(กนยายน -ธนวาคม) : 105-109. ผดงแควนประจนตแ, หลวง. (2506) “ลทธธรรมเนยมราษฎรภาคอสาน” ใน ลทธธรรมเนยมตางๆ ฉบบ

หอสมดแหงชาต. กรงเทพฯ : คลงวทยา. พงษแศกด ปใตถา. (2550). ผลกระทบของฐานทพสหรฐอเมรกาตอสภาพเศรษฐกจและสงคมของเมองอดรธาน

พ.ศ. 2505-2520.วทยานพนธแอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรแศกษา บณฑต วทยาลยมหาวทยาลยศลปากร.

พรเพญ ฮนตระกล และ อจฉราพร กมทพสมย, บรรณาธการ. (2527). “ความเชอพระศรอารย”และ “กบฏผมบญ”. กรงเทพฯ : สรางสรรคแ.

พระธรรมราชานวตร (แกว อทมมาลา). (2537). อรงคนทาน ต านานพระธาตพนม(พสดาร) พมพแครงท 10. กรงเทพฯ : นลนาราการพมพแ. พยงศกด จนทรสรนทรแ. (2539). วสยทศนการด าเนนงานวฒนธรรม. กรงเทพฯ : โรงพมพแครสภา. พเศษ เจยจนทรแพงษแ. (2521). “บทน าเสนอ,” อรงคนทาน ต านานพระธาตพนม. กรงเทพฯ : เรอนแกว การพมพแ. พสฐ เจรญวงศแ.บรรณาธการ. (2531). โบราณคดสภาค. กรงเทพ ฯ : กองโบราณคด กรมศลปากร. เพญแข คชเดช. (2543). บทบาททางเศรษฐกจและการเมองของคนไทยเชอสายจนในเขตเทศบาลนคร

อดรธาน พ.ศ. 2480 ถง พ.ศ. 2540. วทยานพนธแศลปศาสตรมหาบณฑต ไทยคดศกษาบณฑต วทยาลยมหาวทยาลยมหาสารคาม.

พฒนา กตอาษา. (2553). บรรณาธการ. คนไกลบาน : ค าใหการของคนไทยในสงคโปร. สงคโปร: สมาคม เพอนแรงงานไทย(สงคโปรแ) , สานกงานแรงงานไทย ณ สงคโปรแ.

ไพฑรยแ มกศล.(2542). “อาฑมาต, เมอง,” สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคอสานเลม 15 กรงเทพฯ : มลนธ สารานกรมวฒนธรรมไทยธนาคารไทยพาณชยแ.

ไพบลยแ แพงเงน. (2534). กลอนล า : ภมปญญาของอสาน. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตรแ. “ฟรทวขยบตวส…” (2555). มตชนสดสปดาหแ. 32, 1662 (22-28 มถนายน), หนา 78. ภรภม ชมพนช.(2549). พฒนาการของเมองในแองสกลนคร ระหวาง พ.ศ. 2371-2436. วทยานพนธแปรญญา

อกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรแเอเชยตะวนออกเฉยงใต บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร.

มาซฮารา, โยชยก. (2546). ประวตศาสตรเศรษฐกจของราชอาณาจกรลาวลานชางสมยครสตศตวรรษท 14-17. กรงเทพฯ : สานกพมพแมตชน.

มหาวทยาลยศลปากร. (2535). พพธภณฑพนบานวดมวงเฉลมพระเกยรตสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถเจรญพระชนมพรรษา 5 รอบ. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยศลปากร.

มหาสลา วระวงสแ.(2535). ประวตศาสตรลาว แปลโดย สมหมาย เปรมจตตแ. เชยงใหม:สถาบนวจย สงคม มหาวทยาลยเชยงใหม. มลนธชมชนไทย. (2547). โครงการปฏบตการชมชนและเมองนาอย http://www.chumchonthai.or.th.

[10, มนาคม 2547].

155

ระว ประสงคแศลป. (2536). พฒนาการของกระบวนการตอสทางการเมองในจงหวดอดรธาน : ศกษาการ เลอกตงทวไป สมาชกสภาผแทนราษฎรครงท 12-15 (พ.ศ.2522-2531). ปรญญานพนธแการศกษา มหาบณฑต มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม.

ว.สวรรณ(นามแฝง) (2543). ไขปญหาอบต. กรงเทพฯ : สานกพมพแวญโชน. วลยลกษณแ ทรงศร.(2539). “กลมเตาเครองปในดนเผาลมนาสงคราม.” เมองโบราณ ปท 22ฉบบท 2

(ตลาคม-ธนวาคม) : 53-62. วโรจนแ อยวนชชานนทแ. (2531). การวเคราะหรปแบบการขยายตวของเมอง : กรณศกษาเทศบาลเมอง

นครราชสมา.วทยานพนธแ วทยาศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาภมศาสตรแบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม.

แวง พลงวรรณ.(2545). ลกทงอสาน : ประวตศาสตรอสาน ต านานลกทง.กรงเทพฯ : สานกพมพแเรอน ปใญญา.

ศรศกร วลลโภดม.(2533).“อสานในตานานอรงคธาต,”ใน แองอารยธรรมอสาน . กรงเทพฯ : มตชน. __________________.(2539). เอกสารรายงานการสมมนาเชงปฏบตการพพธภณฑทองถน. วนท 7-9 กนยายน

2539 จดโดยมลนธประไพ วรยะพนธแ, __________________, บรรณาธการ.(2541). วฒนธรรมปลาแดก. เอกสารการประชมทางวชาการสานกงาน

กองทนสนบสนนการวจยโครงการเมธวจยอาวโสและสานกงานสามญศกษาจงหวดสกลนคร, สกลนคร : อรามการพมพแ.

__________________.(2543). ทศนะนอกรต: สงคม-วฒนธรรม ในวถการอนรกษ. กรงเทพฯ : ดานสทธา การพมพแ.

__________________.(2543).ทศนะนอกรต: ภมศาสตร-ภมลกษณ ตงบานแปงเมอง. กรงเทพฯ : ดานสทธา การพมพแ.

__________________. (2544). “พพธภณฑแทองถน : กระบวนการเรยนรรวมกน. ใน เอกสารประกอบการสมมนา พพธภณฑไทยในศตวรรษใหม. กรงเทพฯ : ศนยแมานษยวทยาสรนธร. __________________.(2546).ความหมายพระบรมธาตในอารยธรรมสยามประเทศ.กรงเทพฯ : เมองโบราณ, 2546. ศนยแมานษยวทยาสรนธร (องคแการมหาชน). (2545) . สงคมและวฒนธรรม ชมชนคนยสาร. กรงเทพฯ : ศนยแมานษยวทยาสรนธร. สมชาต มณโชต. (2554).“พระธาตพนม : ศาสนสถานศกดสทธในมตดานสญญลกษณทางสงคมวฒนธรรม”. วทยานพนธแปรชญาดษฎบณฑต สาขาวชาไทศกษา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาสารคาม. สมชาย นลอาธ. (2541).“จากปตาถงปาสงวนและวด” วถความคด-วถชวตชาวนาอสาน. มหาสารคาม:

อาศรมวจย คณะมนษยศาสตรแและสงคมศาสตรแ มหาวทยาลยมหาสารคาม. สลา วระวงสแ, มะหา.(2001). พงสาวะดานลาว แตบรานเถง 1946. เวยงจน : หอสะหมดแหงชาด. สจตตแ วงษแเทศ.(2549). พลงลาวชาวอสานมาจากไหน. กรงเทพฯ : มตชน. สภาพ บญไชย.(2544). “ภมประเทศภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทย.” วารสารมหาวทยาลยมหาสารคาม

ปท20 ฉบบท 1 (พฤษภาคม-ตลาคม) . สรจตตแ จนทรสาขา. (2498). พงศาวดารเมองมกดาหาร. พมพแเนองในงานอปสมบทของนายสรจตตแ

จนทรสาขา. พระนคร : ธนะการพมพแ.

156

สรยา สมทคปต และ คนอนๆ. (2544). คนซงอสาน : รางกาย กามารมณ อตลกษณและเสยงสะทอนของ คนทกขในหมอล าซงอสาน. นครราชสมา : มหาวทยาลยเทคโนโลยสรนาร.

สวทยแ ธรศาศวต. (2543). ประวตศาสตรลาว ค.ศ.1779-1975. กรงเทพฯ : สานกงานกองทนสนบสนนการ วจย.

__________________.(2549).ประวตศาสตรอสานพ.ศ.2322-2488.ขอนแกน : ศนยแวจยพหลกษณแสงคมลมนา โขงมหาวทยาลยขอนแกน.

__________________.(2545).รายงานการวจยเรอง เศรษฐกจชมชนหมบานอสาน : ประวตศาสตรเศรษฐกจ อสานหลงสงครามโลกครงทสองถงปจจบน (2488-2544).กรงเทพฯ : สานกงานกองทน สนบสนนการวจย.

สานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต. (2544). คมอแนวทางการจดตงและด าเนนงานหอวฒนธรรม นทศน. กรงเทพฯ : หอวฒนธรรมนทศนแ สวนไทยนทศนแ สานกงานคณะกรรมการวฒนธรรม แหงชาต.

สานกงานพฒนาเศรษฐกจและสงคมภาคตะวนออกเฉยงเหนอ. (2545). รายงานภาวะสงคมในภาค ตะวนออกเฉยงเหนอ, 7 (ตลาคม- พฤศจกายน) : 1-5.

สถาบนพฒนาองคแกรชมชน. (2547). กจกรรมชมชน.: http://www.codi.or.th. [10, มนาคม 2547]. หนวยศกษานเทศกแ กรมการฝกหดคร. (2536) รายงานผลการสมมนาเรองศนยศลปวฒนธรรมในฐานะ

พพธภณฑเมอง. หอประชมศนยแศลปวฒนธรรมอสานใต สถาบนราชภฏบรรมยแ วนท 18-20 สงหาคม.

อคน รพพฒนแ, ม.ร.ว. สงคมไทยในสมยตนรตนโกสนทร พ.ศ. 2325-2416.(2527). แปลโดย ม.ร.ว. ประกายทอง สรสข, และพรรณ ฉตรพลรกษแ. พมพแครงท 2. กรงเทพฯ : มลนธโครงการตารา สงคมศาสตรแและมนษยศาสตรแ.

อภศกด โสมอนทรแ.(2525). ภมศาสตรอสาน. กรงเทพฯ : พรศกดแอนดแแอสโซซเอท. อมรวงศแวจตร, หมอม.(2506). “พงศาวดารหวเมองมณฑลอสาน” ประชมพงศาวดารเลม 3. กรงเทพ :

ครสภา. อรวรรณ นพดารา.(2519). การปรบปรงการปกครองและความขดแยงกบฝรงเศสในมณฑลอดรพ.ศ. 2437–

2449.วทยานพนธแปรญญาการศกษามหาบณฑต สาขาประวตศาสตรแ มหาวทยาลยศรนครนทร วโรฒประสานมตร.

เอกวทยแ ณ ถลาง. (2544). ภมปญญาอสาน. พมพแครงท 2. กรงเทพฯ : สานกพมพแอมรนทรแ. แอมอนเย, เอเจยน. (2541) . บนทกการเดนทางในลาว ภาคหนง พ.ศ. 2438. แปลโดย ทองสมทร

โดเรและสมหมาย เปรมจตตแ. เชยงใหม : สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม. _____________________. (2541) . บนทกการเดนทางในลาว ภาคสอง พ.ศ. 2440. แปลโดยทองสมทร โดเร

และ สมหมาย เปรมจตตแ. เชยงใหม : สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม. อศนา นาศรเคน. (2548). อสานในการรบรและทศนะของผปกครองกรงเทพฯ ตงแตกบฏเจาอนวงศ พ.ศ.

2398 ถงการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475. วทยานพนธแศลปศาสตรมหาบณฑต สาขา ประวตศาสตรแ มหาวทยาลยเชยงใหม.

อมมาร สยามวาลา. (2539).“อนาคตเกษตรกรไทยในสองทศวรรษหนา”. ใน เมองไทยในป 2560: อนาคต เมองไทยในสองทศวรรษหนา, เกรยงศกด เจรญวงศแศกด, บรรณาธการ. กรงเทพฯ : ซคเซสมเดย. 160-167.

157

Delaporte, Louis and Francis Garnier. A Pictorial Journey on the Old Mekong. Bangkok : white Lotus, 1998.

Joshua Eliot, Jane Bickerstetle, Jonathan Miller and Georgia Matthews (eds.) (1993). Thailand Indochina & Burma Handbook. Bristol: Trade & Travel Publications Limited.

Le May, Reginald. A Concise History of Buddhist Art in Siam. Tokyo: Charles E. Tuttle Co. 1962.

Grandstaff, Terry B. Somluckrat Grandstaff, Viriya Limpinuntana, and Nongluck Suphanchimat.(2008)“Rainfed Revolution in Northeast Thailand”. Southeast Asian Studies. 46,3 (December). 289-376.

Keyes, Charles F. (1966). “ Peasant and Nation : A Thai – Lao Village in a Thai State”. Unpublished Ph.D. dissertation, Cornell University,

Kirch, A Thomas. (1966). “Development and Mobility among the Phu Thai of Northeast Thailand”. Asian Survey. 6,7 (July) : 370-378.

Mills, Mary Beth. (1999). Thai women in Global Labor Force : Consuming Desires, Contested Selves. New Brunswick, New Jersey : Rutgers University Press.

Pravit Rojanaphruk. (2010). “Rural Thai Are No Longer Lgnorant : Klausner”. The nation on Sunday. 22 August.

เวบไซต http://www.biogang.net http://www.oknation.net http://thaigeo.blogspot.com http://kanchanapisek.or.th http://www.gun.in.th http://www.thaibiography.com http://www.udclick.com http://th.wikipedia.org http://www.khaoyaizone.com http://darkage-marcus.blogspot.com http://twitter.com/skylinecabletv http://udonthani.mots.go.th http://www.udonthani.go.th http://www.udonthani.com http://www.watisan.com http://www.bloggang.com http://www.roiet.go.th http://jibfy.wordpress.com http://board.postjung.com

158

http://www.rakbankerd.com http://ubontaxi.com http://www.siamfishing.com http://www.buriramtime.com http://www.manitwittayakom.com http://wikimapia.org http://www.nma6.go.th http://www.thaitravels.net http://www.profusac.com http://kingdoom002.wordpress.com http://www.bloggang.com http://www.thetrippacker.com

159

ภาคผนวก

160

รายละเอยดของรายวชา

ชอสถาบนอดมศกษา มหาวทยาลยมหาสารคาม

วทยาเขต/คณะ/ภาควชา สานกศกษาทวไป

หมวดท 1 ขอมลโดยทวไป

1.รหสและชอรายวชา 0023 003 อารยธรรมอสาน Isan Civilization

2. จานวนหนวยกต 2 หนวยกต (2-0-4)

3. หลกสตรและประเภทของรายวชา ศกษาทวไป และเปนวชาศกษาทวไปเลอก กลมมนษยศาสตรแและสงคมศาสตรแ

4. อาจารยแผรบผดชอบรายวชาและอาจารยแผสอน อาจารยแผรบผดชอบ อาจารยแพรรณกา ฉายากล ภาควชาประวตศาสตรแ คณะมนษยศาสตรแ และสงคมศาสตรแ อาจารยแผสอน อาจารยแพรรณกา ฉายากล

5. ภาคการศกษา / ชนปทเรยน ภาคการศกษาท 1-2 /ชนปท 1-2

6. รายวชาทตองเรยนมากอน (Pre-requisite) (ถาม) ไมม

7. รายวชาทตองเรยนพรอมกน (Co-requisites) (ถาม) ไมม

8. สถานทเรยน อาคารราชนครนทรแ มหาวทยาลยมหาสารคาม

9. วนทจดทาหรอปรบปรงรายละเอยดของรายวชาครงลาสด มนาคม 2556

161

หมวดท 2 จดมงหมายและวตถประสงค 1.จดมงหมายของรายวชา 1. เพอใหนสตเขาใจและตระหนกในคณคาและความสาคญของวถชวตของชาวอสานทมความสมพนธแกบสภาพแวดลอมในทองถนอสาน

2. วตถประสงคในการพฒนา/ปรบปรงรายวชา 1. นสตสามารถประยกตแใชองคแความรเพอใหดารงชวตอยในทองถนอสานไดอยางมความสข 2. นสตสามารถใชองคแความรเปนแนวทางในการพฒนาทองถนอสานไดอยางเหมาะสม

หมวดท 3 ลกษณะและการด าเนนการ

1. ค าอธบายรายวชา หลกฐานรองรอยอนแสดงถงความเจรญของสงคมอสานในอดต วถชวตของผคนในยคปใจจบนตงแตการตงถนฐาน การเรยนรในการปรบตวตามความเปลยนแปลง การสรางตวตนและสานกในคณคาของผคนในทองถนอสาน Evidences and traces revealing Isan Civilization in the past, ways of life of the people in the past until present, community settlement, adaptation to changes, self establishment and awareness of the local Isan values 2. จ านวนชวโมงทใชตอภาคการศกษา บรรยาย สอนเสรม การฝกปฏบต/งาน

ภาคสนาม/การฝกงาน การศกษาดวยตนเอง

บรรยาย 30 ชวโมง ตอ ภาคการศกษา

สอนเสรมตามความตองการของอาจารยแและนสต

มการฝกปฏบตโดยการศกษาจากกรณศกษาในทองถนอสาน

การศกษาดวยตนเอง 4 ชวโมงตอสปดาหแ

3. จ านวนชวโมงตอสปดาหทอาจารยใหค าปรกษาและแนะน าทางวชาการแกนกศกษาเปนรายบคคล อาจารยแประจาวชาจดเวลาใหคาปรกษาเปนรายบคคล หรอ รายกลมตามความตองการ 1 ชวโมง ตอสปดาหแ (เฉพาะรายทตองการ)

162

หมวดท 4 การพฒนาการเรยนรของนสต

1. คณธรรมจรยธรรม 1.1คณธรรมจรยธรรมทตองพฒนา พฒนาใหผเรยนมความรบผดชอบ มวนย เคารพกฎระเบยบ เคารพในสทธสวนบคคลและไมละเมดสทธของผอน รบฟใงความคดเหนของผอน มความซอสตยแในการทารายงาน การเขาชนเรยน 1.2 วธการสอน (1) มการสอดแทรกความรเรองคณธรรมและจรยธรรมในหลายๆ รายวชา ทงเรองความซอสตยแ ความเสยสละ และการมความรบผดชอบตอตนเองและสงคม โดยมการยกยองนสตททาความดและใหกาลงใจนสตอนๆ เพอใหนสตมมมมองวาการทาความดเปนเรองงายทสามารถปฏบตไดอยางสมาเสมอ (2) มการสรางกตกาทจะสรางวนยใหกบนสต เชน การเขาเรยน/การสงงานใหตรงเวลา (3) มการสอดแทรกเรองการแตงกาย การวางตวและการเขาสงคม เทคนคการเจรจาสอสาร การมมนษยแสมพนธแทด และการมความคดเชงบวกในการทางาน 1.3วธการประเมนผล (1) การสงเกตและพดคยกบนสต เพอศกษาพฤตกรรมในชนเรยนและการเขารวมกจกรรมตางๆ และพฒนาการของการปรบตว โลกทศนแและบคลกภาพทเปลยนไป (2) การประเมนเรองความรบผดชอบและระเบยบวนย จากการตรงตอเวลาของนสตในการเขาหองเรยนและการสงงานตามระยะเวลาทมอบหมาย รวมทงการเขารวมกจกรรมตางๆ 2. ความร 2.1ความรทตองไดรบ ผเรยนเขาใจหลกฐานรองรอยอนแสดงถงความเจรญของสงคมอสานในอดต วถชวตของผคนในยคปใจจบนตงแตการตงถนฐาน การเรยนรในการปรบตวตามความเปลยนแปลง การสรางตวตนและสานกในคณคาของผคนในทองถนอสาน 2.2วธการสอน บรรยาย อภปราย และมอบหมายงานใหไปคนควาหาขอมลโดยนาเสนอในแบบรายงานกจกรรมแตละบท โดยเนนผเรยนเปนศนยแกลาง 2.3 วธการประเมนผล (1) การทดสอบ ทงการสอบกลางภาคและปลายภาค (2) การประเมนจากผลงานจากรายงานและการนาเสนอผลงาน (3) การประเมนจากการสงเกตในการเขารวมกจกรรมและการแสดงความคดเหน 3. ทกษะทางปญญา 3.1 ทกษะทางปญญาทตองพฒนา การคดวเคราะหแเชอมโยงความสมพนธแของวถชวตกบสภาพแวดลอมทเกดความเปลยนแปลงทเกดขนในทองถนอสาน 3.2วธการสอน (1) การสอนใหนสตรจกการคดอยางเปนระบบ และวเคราะหแเหตการณแหรอสถานการณแตางๆ ทเกดขนทงในกรณศกษาจากอดตและเหตการณแปใจจบน

163

(2) การมอบหมายใหทางาน โดยการคนควา หาหลกฐานและการวเคราะหแขอมลจากการประยกตแใชความรทเรยนมา 3.3 วธการประเมนผล (1) สอบกลางภาคและปลายภาค โดยขอสอบมการวเคราะหแแนวคด (2) ประเมนผลจากรายงานกจกรรมรายบคคล 4. ทกษะความสมพนธระหวางบคคลและความรบผดชอบ 4.1 ทกษะความสมพนธระหวางบคคลและความรบผดชอบทตองพฒนา (1) พฒนาทกษะการสรางความสมพนธแระหวางผเรยน (2) พฒนาทกษะความรบผดชอบตอสวนรวม (3) พฒนาทกษะความรบผดชอบในงานทไดรบมอบหมาย สงงานครบและตรงเวลา (4) พฒนาทกษะการมมนษยแสมพนธแทดและมความเขาใจตนเองและผอน 4.2 วธการสอน (1) ใหมการแลกเปลยนความคดเหนและขอซกถามระหวางผเรยนและผสอน (2) มอบหมายการวเคราะหแกรณศกษา (3) กาหนดเวลาในการสงงานทมอบหมายใหชดเจน 4.3 วธการประเมนผล (1) ประเมนจากรายงานทไดรบมอบหมาย (2) ประเมนจากการสงเกตพฤตกรรมในการอภปรายแสดงความคดเหน 5. ทกษะการวเคราะหเชงตวเลขการสอสารและการใชเทคโนโลยสารสนเทศ 5.1 ทกษะการวเคราะหเชงตวเลขการสอสารและการใชเทคโนโลยสารสนเทศทตองพฒนา (1) ทกษะการใชเทคโนโลยสารสนเทศมาชวยในการทางานสงอาจารยแ (2) ทกษะการสบคนขอมลทางอนเทอรแเนต เชน การคนงานทางอนเทอรแเนต 5.2 วธการสอน (1) มอบหมายงานใหศกษาคนควาดวยตนเอง จากภาคสนาม เวบไซตแ และการจดทารายงานโดยมการอางองขอมลทถกตอง (2) นาเสนอโดยใชรปแบบและเทคโนโลยทเหมาะสม 5.3 วธการประเมนผล ประเมนจากรายงานกรณศกษา

164

หมวดท 5 แผนการสอนและการประเมนผล

สปดาหท

หวขอ/รายละเอยด

จ านวนชวโมง กจกรรมการเรยนการสอน/สอทใช

ผสอน

1 แนะนารายวชา 2 บรรยาย/แสดงความคดเหน อ.พรรณกา ฉายากล 2 ภมนเวศวฒนธรรม

และการตงถนฐานในอสาน (กลมชาตพนธแ)

2 บรรยาย/ยกตวอยางกรณศกษา อ.พรรณกา ฉายากล

3 หลกฐานรองรอยอารยธรรมอสาน (เอกสาร หลกฐานโบราณคด)

2 บรรยาย/ยกตวอยางกรณศกษา อ.พรรณกา ฉายากล

4 หลกฐานรองรอยอารยธรรมอสาน (ตานาน นยาย นทาน เรองเลา)

2 บรรยาย/ยกตวอยางกรณศกษา อ.พรรณกา ฉายากล

5 ภมนเวศวฒนธรรมและการตงถนฐานในอสาน (ลมแมนาโขง มล ช และสงคราม)

2 บรรยาย/ยกตวอยางกรณศกษา /กจกรรมกลมวเคราะหแกรณศกษา

อ.พรรณกา ฉายากล

6 พฒนาการของเมองในอสาน : กรณศกษาเมองในแองสกลนคร พ.ศ. 2371-2436

2 บรรยาย/ยกตวอยางกรณศกษา อ.พรรณกา ฉายากล

7 อสาน : ความสมพนธแกบรฐสวนกลางทกรงเทพฯ

2 บรรยาย/ยกตวอยางกรณศกษา อ.พรรณกา ฉายากล

8 สอบกลางภาค 9 วถชวตและการ 2 บรรยาย/ยกตวอยางกรณศกษา อ.พรรณกา ฉายากล

165

สปดาหท

หวขอ/รายละเอยด

จ านวนชวโมง กจกรรมการเรยนการสอน/สอทใช

ผสอน

ปรบตวตอการเปลยนแปลงของคนอสานตงแตยคสรางบานสรางเมองถงกอนพ.ศ. 2500

/กจกรรมกลมวเคราะหแกรณศกษา

10 อสานใหม : ผลกระทบจากการพฒนาตงแต พ.ศ. 2500 - 2550

2 บรรยาย/ยกตวอยางกรณศกษา อ.พรรณกา ฉายากล

11 อสานใหม : ผลกระทบจากการพฒนาตงแต พ.ศ. 2500 - 2550

2 บรรยาย/ยกตวอยางกรณศกษา อ.พรรณกา ฉายากล

12 อสานกบการสรางอตลกษณแใหม

2 บรรยาย ยกตวอยางกรณศกษา อ.พรรณกา ฉายากล

13 มอบหมายงานกรณศกษา

2 บรรยาย/แสดงความคดเหน อ.พรรณกา ฉายากล

14 ศกษาดวยตนเอง 2 บรรยาย/กจกรรมกลม อ.พรรณกา ฉายากล 15 นาเสนอผลงาน

กรณศกษา 2 /กจกรรมกลม อ.พรรณกา ฉายากล

16 สอบปลายภาค

2. แผนการประเมนผลการเรยนร กจกรรม ผลการเรยนร วธการประเมน สปดาหท

ประเมน สดสวนของ

การประเมนผล 1 การเขาชนเรยน 1-15 10% 2 รายงานกรณศกษา 15 20% 3 สอบกลางภาค 8 40 % 4 สอบปลายภาค 16 30 %

166

หมวดท 6 ทรพยากรประกอบการเรยนการสอน

1. ต าราและเอกสารหลกทใชในการเรยนการสอน 1. ชารแลสแ เอฟ คายสแ. 2552.แนวคดทองถนภาคอสานนยม. แปลโดย รตนา โตสกล. อบลราชธาน : ศนยแวจยสงคมอนภมภาคลมนาโขง คณะศลปศาสตรแ มหาวทยาลยอบลราชธาน. 2. เตม วภาคยแพจนกจ. 2542.ประวตศาสตรอสาน. พมพแครงท 3. กรงเทพฯ : มลนธโครงการตาราสงคมศาสตรแและมนษยศาสตรแ. 3. ธดา สาระยา.2538.อาณาจกรเจนละประวตศาสตรอสานโบราณ. กรงเทพฯ : มตชน. 4. นธ เอยวศวงศแ.2536.ทองเทยวบญบงไฟในอสาน กรงเทพฯ: พฆเณศพรนทงเซนเตอรแ จากด. 5. ศรศกร วลลโภดม.2534. “ อสานในตานานอรงคธาต”, ใน แองอารยธรรมอสาน. กรงเทพฯ : มตชน. 6. ศรศกร วลลโภดม. 2535. สยามประเทศ: ภมหลงของประเทศไทยตงแตยคดกด าบรรพจนถงสมยกรงศรอยธยาราชอาณาจกรสยาม. กรงเทพฯ: บรษทพฆเณศ พรนทแตง เซนเตอรแจากด. 7. สมชาย นลอาธ.วถความคด-วถชวตชาวนาอสาน.จารวรรณ ธรรมวตร (บรรณาธการ). 2541. มหาสารคาม : อาศรมวจย คณะมนษยศาสตรแและสงคมศาสตรแ มหาวทยาลยมหาสารคาม. 8. สจตตแ วงษแเทศ. 2549.พลงลาวชาวอสานมาจากไหน. กรงเทพฯ : มตชน. 9. สจตตแ วงษแเทศ. 2543. เบงสงคมและวฒนธรรมอสาน กรงเทพฯ: สานกพมพแมตชน. 10. อาพน กจงาม และสรพล นาถะพนธ (บรรณาธการ). 2531.อดตอสาน. กรงเทพฯ :โรงพมพแการศาสนา. 2. เวบไซตแแนะนา http://www.dpt.go.th/nrp/about1/new/report6regional/Northeast_report/Northeast02.pdf http://www.isan.clubs.chula.ac.th/folkdance/index.php?transaction=kalsin01.php http://www.isan.clubs.chula.ac.th/folkdance/index.php?transaction=roied14.php http://www.learners.in.th/file/gingzz/Untitled-6.jpg http://www.nesdb.go.th/Default.aspx?tabid=96 http://www.oae.go.th/download/socio/lesson3.pdf http://www.oae.go.th/download/socio/supplement.pdf http://www.service.nso.go.th/nso/nsopublish/service/serv_syb50.html http://www.siamintelligence.com/nidhi-eoseewong-interview http:// www.social.nesdb.go.th/SocialStat/StatSubDefault_Final.aspx?catid=2 http://www.statics.atcloud.com/files/comments/85/852969/images/1_display.jpg http://www.thaigoodview.com/node/48388

167

http://www.thaidances.com/webboard/question.asp?QID=2120 http://www.travel.kapook.com/view2525.html http:// www.th.wikipedia.org/wiki

หมวดท 7 การประเมนและปรบปรงการด าเนนการของรายวชา

1. กลยทธการประเมนประสทธผลของรายวชาโดยนสต (1) ใชการสนทนากลมระหวางผสอนกบผเรยน (2) ใชการสงเกตพฤตกรรมของผเรยน (3) ใชขอมลจากการประเมนผลอาจารยแผสอนโดยนสตผานระบบการประเมนผลออนไลนแ และนาขอเสนอแนะมาปรบปรงแผนการสอนในปการศกษาตอไป 2. กลยทธการประเมนการสอน (1) สงเกตพฤตกรรมของผเรยนในระหวางทาการสอน (2) ผลการสอบ การรายงาน และการนาเสนอ (3) ผลการประเมนผลอาจารยแผสอนโดยนสตผานระบบการประเมนผลออนไลนแ 3. การปรบปรงการสอน (1) นาผลการประเมนในขอ 2 มาปรบปรงการสอน โดยการสมมนาการจดการเรยนการสอนประจาปของภาควชา (2) การพฒนาเนอหาในการสอนใหเปนตารา 4. การทวนสอบมาตรฐานผลสมฤทธของนกศกษาในรายวชา (1) การทวนสอบการใหคะแนนจากการสมตรวจผลงานของนกศกษาโดยอาจารยแอน หรอผทรงคณวฒ ทไมใชอาจารยแประจาหลกสตร (2) มการตงคณะกรรมการในสาขาวชา ตรวจสอบผลการประเมนการเรยนรของนสต 5. การด าเนนการทบทวนและการวางแผนปรบปรงประสทธผลของรายวชา (1) ดาเนนการวเคราะหแศกยภาพของผเรยนและเขาใจผเรยนเปนรายบคคล (2) มการปรบปรงประมวลผลรายวชาทกปตามขอเสนอแนะทไดจากผลการประเมนอาจารยแผสอนโดยนสตผานระบบออนไลนแ ผนวกกบผลจากการสมมนาการจดการเรยนการสอนประจาป

168