155

Mirjana M. Ma[ni]

Tri primeroci na carski dveri

od kraTovsko - kumanovskioT kraj

(umetni~ka vrednost, konzervatorska prezentacija,

postkonzervatorski status)

UDK. 7.025.3:75.046(497.72)7.025.3:745.511(497.72)

Carskite dveri od Kratovo, [opsko Rudare i Orah bea predmet na istra`uva~ko-konzerva-torskite raboti na nacionalniot konzerva-torski centar - Skopje vo tekot na 2007/2008 godina. izborot na ovie rezbareni i slikani primeroci e napraven spored nivnata va`nost i spored stepenot na nivnata zagrozenost. So isklu~ok na carskite dveri od Orah, car-skite dveri od crkvata Sv. nikola vo Krato-vo i od crkvata Sv. nikola vo s. [opsko Ruda-re ve}e bile poznati vo naukata, a najnovite soznanija za niv se publikuvani vedna{ po izvr{enite konzervatorski istra`uvawa.1

Po zavr{enite konzervatorski raboti, a za-radi integralnoto sogleduvawe na nivnite vrednosti, na~inot na nivnata konzervator-ska prezentacija i problemot na nivniot sta-tus, site tri primeroci se objavuvaat zaedno.iako pripa|aat na relativno bliska hronolo{ka grupa (poslednata ~etvrtina na XVI vek do prvata decenija na XVII vek), tie proizleguvaat od razli~ni kopani~arsko-slikarski rabotilnici i se prepoznavaat spored na~inot na umetni~ko-tehni~kata koncepcija na izrabotkata: perforira-na rezba so mali povr{ini za slikanoto Blagove{tenie (carskite dveri od Kratovo), celosno slikana predna strana na talpata so temata Blagove{tenie, bez rezbareni ele-menti, ako se izzemat tokarenite dekorativ-

ni stolp~iwa od gornata strana (carskite dveri od [opsko Rudare) i ramnomerno zasta-pena plitkorezbarena i slikana povr{ina so Blagove{tenie (carskite dveri od s. Orah).

1. Carskite dveri od crkvata Sv. Nikola ^udotvorec vo Kratovo Vo severoisto~niot del na Makedonija e identifikuvana edna grupa carski dveri {to se izdvojuva spored karakteristi~niot na~in na obrabotka na rezbata. Stanuva zbor za car-skite dveri {to poteknuvaat od crkvite Sv. \or|i (Sv. Bogorodica) vo Petralica2 i Sve-ta Bogorodica vo Rankovce, Krivopalane~ko,3 od manastirskata crkva Vovedenie na Bogo-rodica − Karpino, Kumanovsko,4 od crkva-ta Sv. nikola vo Kratovo5 i od paraklisot Sveti nikola na crkvata Sveta Bogorodica vo ]ustendil (Bugarija)6. Re~isi site navede-

1 M. M. Ma{ni}, Carskite dveri od crkvata Sve-ti Nikola vo Kratovo, Muzejski glasnik 2, Mu-zej na grad Kratovo, Kratovo, 2005, 87-94; eadem, Carskite dveri (1580/81) od yidaniot ikonostas na crkvata Sv. Nikola, [opsko Rudare (osvrt na umetni~kite vrednosti na deloto i na negova-ta za{tita), Muzejski glasnik 4, Muzej na grad Kratovo, Kratovo, 2008, 131-144.

2 D. ]ornakov, Tvore{tvoto na mija~kite rezba-ri na Balkanot od krajot na XVIII i XIX vek, Pri-lep 1986, M. M. Ma{ni}, Carski dveri za novoto vreme, za{tita na spomeni~koto nasledstvo, LiK nova Makedonija, sreda 17. 06. 1992 godina.3 M. ´oroviÊ-QubinkoviÊ, Sredwevekovni dubo-rez u isto~nim oblastima Jugoslavije, Beograd 1965, 71.4 Z. Rasolkoska-nikolovska, Ikonostas Karpin-skog manastira, Zbornik za likovne umetnosti MS 16, novi Sad 1980, 284; M. M. Ma{ni}, Tri prilozi za prou~uvawe na ikonopisni dela od postvizanti-skiot period, Zbornik za srednovekovna umetnost na Muzejot na Makedonija 5, Skopje 2006, 121-126.5 M. ´oroviÊ-QubinkoviÊ, Sredwevekovni dubo-rez, 70-71, tab. XVI a.6 S. Bosilkov, D†rvorezbeni ikonostasni dveri s `ivopisvani izobra`eni®. K†snosrednovekovni

156

Sl. 1. Carski dveri od crkvata Sv. Nikola vo Kratovo, po konzervacijataFig. 1. Royal Doors, church St. Nicholas, Kratovo, after conservation

157

ni primeroci se pove}e ili pomalku elabo-rirani vo naukata. Site tie se izvedeni vo a`urna tehnika, so perforirawe na talpata koja nalikuva na ~ipka vo drvo. Pokraj geome-triskite, floralnite i figuralnite motivi, na niv obilno se koristeni bogati varijan-ti na prepleti vo kombinacija so floralni ornamenti i pretstavi na `ivotni.Carskite dveri od crkvata Sv. nikola ^udo-tvorec vo Kratovo kako docnosrednovekovna ostavnina mnogu odamna gi voo~i, najprvin, S. Simi},7 a M. ]orovi}-Qubinkovi} to~no gi vbroi vo grupata retki za~uvani rezba-reni dveri raboteni vo a`urna tehnika od vremeto na osmanliskata vlast na Balka-not, i pokraj toa {to nivnata originalnost bila naru{ena od podocne`nite ,,popravki”. Me|utoa, slu`bata za za{tita na spomeni-cite na kulturata re~isi ne gi prepozna na terenot kako rezbarski raritet od po~etokot na XVII vek,8 nitu napravi ne{to za nivnata za{tita, osobeno vo spre~uvaweto na eventu-alnite nestru~ni intervencii, koi podocna se pravele vrz niv.9 Dvokrilnite carski dveri od Kratovo ima-at standardna golemina10 i se vo funkcija na ikonostasot, koj e od vremeto na obnovata na crkva vo 1848 godina.11 Povr{inite na dvete krila na dverite ja-sno se izdiferencirani. Gornata polovina pretstavuva oddelna celina ~ij centralen

del e ispolnet so dve pravoagolni ramni povr{ini vrameni so tordirana reljefna lenta, kako oddelni ikoni na koi e pret-staveno Blagove{tenieto (BL<A>GOVH\EN`E PRES<VE>TYFã B<OGORO>DIQYF) so figurite na arhangel Gavril na severnoto i Bogorodi-ca na ju`noto krilo.12 La~niot prostor nad ikonite e ispolnet so a`uren preplet, koj strani~no se spu{ta vo vid na sinusoiden lastar so lisja. Vo dolniot del toj go dopira re{etkastiot motiv koj vo {irok friz te~e pod ikonite. Dolnata polovina zapo~nuva so zona na medaljoni, povrzani me|u sebe so la-star vo vid na osumka, vo koi, vo par vo ogle-dalna dispozicija se postaveni dvoglav orel i orel {to kolva zajak (ili jagne) na ednoto i drugoto krilo, vkomponirani vo dekora-tivniot, komplikuvan preplet pod niv {to ja zafa}a ostanatata povr{ina na dverite. Prepletot e sozdaden od lastar od koj name-sta izleguvaat nerazvieni izrastoci i koj pove}epati se isprepletuva vo vid na rom-boidna mre`a, vo ~ij centralen del se nao|a razvle~en ~etvorolist, oformen so ne{to po{iroka lenta od onaa na op{tiot preplet, vo koj e vpi{an romb prese~en so simetrali i faten vo op{tata mre`a so alki na ~eti-rite strani. Dolnata bordura, koja e vo vid na re{etka, i rabnata bordura na dverite na koja e zastapen motivot na dvojna pletenka se

Sl. 2. Rezbaren medaqon so Gospod Savaot, po konzervacijata

Fig. 2. Wood carved medallion with the Lord of Hosts (Sabaoth), after conservation

pametnici. − Promi{lena estetika/Dekorativ-no izkustvo, kn. 5, Sofi® 1985, sl. 6; i Gergova, Rani®t b†lgarski ikonostas, 16-18 vek, Sofi® 1993, 20, sl. 58. 7 S. SimiÊ, Kratovske bogomoqe, Spomenik Srp-ske akademije nauka i umetnosti, CIX, Odeqewe dru{tvenih nauka 11, Beograd 1960, 101, so foto-grafija na nepaginirana stranica na krajot od tekstot. Soop{tenite podatocite za carskite dveri se krajno lapidarni.Poradi preslikata na Blagove{tenieto, carski-te dveri se evidentirani kako delo od XIX vek (pod br. 310) koga, po s# izgleda, bila bojadisana i rezbata. 9 Vo 2004 g. na dverite se prezemeni ,,popravki“ so postavuvawe {perplo~a od zadnata strana, osve`uvawe na bojadisanata rezba i nanesuvawe debel sloj lak vrz nea. 10 Visoki se 120 sm so rezbarena zavr{nica od 15 sm; {iro~inata na severnoto krilo iznesuva 31,5 sm, a na ju`noto krilo 32,5 sm.11 S. SimiÊ, Kratovske bogomoqe, 101; i. Mitev-ski, Kratovo od najstarite vremiwa do denes, Kratovo 1997, 108-110. 12 Blagove{tenieto e preslikano vo XIX vek.

158

raboteni vo povr{inska plitka rezba ~ija kompaktnost im dava izvesna cvrstina na dverite. na najvisokiot polukru`en del od krilata na dverite se izdiga slobodno re`an medaljon vo vid na stiliziran cvet so kus dr`a~, ~ija{to slikana povr{ina e pokriena so `olta boja.13

Kako {to ve}e napomenavme, dverite od Kratovo, zaedno so prethodno spomenati-te primeroci, imaat ne samo stilska tuku i hronolo{ka, a i teritorijalna bliskost, {to upatuva na pretpostavkata deka proi-zlegle od ista rabotilnica. nivnata pojava se vrzuva za slikarsko-rezbarskiot krug na t.n. prilepsko-slep~enska {kola, kako nejzin najseveren probiv.14 na navedenite primero-ci, pokraj bogatstvoto na motivi, o~igledna e dobra osmislenost na kompozicijata i a`urna obrabotka na rezbata. Vo gornata polovina site imaat pravoagolni poliwa so ikoni na Blagove{tenie, a zabele`itelno e prisustvo-to na star motiv na stiliziran dvoglav orel,

eden od najeksploatiranite srednovekovni simboli, koj prodol`uva da `ivee i vo perio-dot na osmanliskoto vladeewe, a koj se pojavu-va na carskite dveri od Petralica, Rankovce, Karpino i Kratovo. Me|utoa, kombinacijata na motivite na dvoglav orel i orel {to kol-va zajak (ili jagne) dobro e poznata na u{te dva, malku postari primeroka, edniot {to poteknuva od crkvata Sv. nikola vo Prilep, kade {to se rezbareni vo plitok reljef, i drugiot od manastirot Treskavec, izvedeni vo a`urna tehnika.15 Prepletot {to se javuva vo la~noto pole e vo vid na arabeska i nali-kuva na onoj od Rankovce, dodeka koncepcija-ta na prepletot na dolniot parapet kako da e prezemen od zastavkite na rakopisite, iako inspiracijata mo`ela da bide ispolzuvana i od moravskata kamena plastika.16 Sinuso-idniot lastar so lisja, koj se protega dol` nadvore{nata strana na ikonite, e zastapen i na primerocite od Karpino i ]ustendil.

13 Ovoj del od carskite dveri glavno strada i ~esto nedostiga na mnogu primeroci. na nego obi~no se slika dopojasje na Hristos Velik arhierej, Hri-stos Emanuil, Gospod Savaot, no i lik na heruvim.14 M. ́ oroviÊ-QubinkoviÊ, Sredwevekovni duborez, 70; i. Gergova, Rani®t b†lgarski ikonostas, 20.

Sl. 3 Blagove{tenieFig.3. Annunciation

15 M. ´oroviÊ-QubinkoviÊ, Sredwevekovni dubo-rez, 66-70, Tab. XIV, Tab. XV, kade {to se navedeni i drugi primeroci na koi se pojavuva ovoj motiv. 16 Ibidem, 69; S. Radoj~iÊ, Srpske minijature XIII veka, Odabrani ~lanci i studije 1933-1978, Beo-grad 1982, 154-166.

159

Re~isi site istra`uva~i na ovaa grupa car-ski dveri se soglasuvaat so primarnata pret-postavka na M. ]orovi} Qubinkovi} deka nastanale kon krajot na XVI ili po~etokot na XVII vek. Kratovskite dveri gi za~uvale prvobitnite oblici, iako so podocne`nite intervencii dobile nov slikarski sloj. Toa se odnesuva na slikarstvoto od ikonite, kako i na boite vrz rezbata.na preslikanoto Blagove{tenie dominira naglasena koloritnost. arhangel Gavril e naslikan frontalno kako stoi na centralni-ot od mnogute sivi kru`ni oblaci nani`ani vo la~en svod, so dignat prst od desnata raka kon neboto i so dve steblenca beli krinovi vo levata raka, so pogled diskretno upaten kon Bogorodica. na nego dominira razviore-na crvena nametka prefrlena vrz kusa siva tunika prepa{ana so zlaten pojas, pod koja se gleda dolga temnosina tunika. Bogorodi-ca sedi na stol so naslon pred nejziniot dom, so stapala polo`eni na nizok podno`nik. Oble~ena e vo tradicionalen fustan vo sina boja i zlatnocrven maforion prefrlen pre-ku glavata, koj $ gi pokriva ple}ite i skutot. Desnata raka $ e polo`ena na gradite, a le-vata $ e zaprena vo vozduh vo momentot koga ja prima vesta i koga Svetiot Duh sleguva vrz nea. Draperiite se tretirani meko i `ivo-pisno, a figurite imaat karakteristi~ni do-lgnavesti lica i izdol`eni tela. Plo{nite povr{ini na arhitekturata vo zadninata, postaveniot mebel − stol vo vid na sanda~e na koj e polo`eno val~esto crveno perni~e i naslon so profiliran rab vo vid na lebedo-va {ija i glava i niska masi~ka na edna noga so otvorena kniga na nea, ili naivisti~ko pretstavenite oblaci pod nozete na arhangel Gavril, karakteristi~ni za docnoprerodben-skite razbirawa vo koi, namesta, se raspozna-vaat zadocneti barokni elementi. Preslika-ta i mo`ebi prvata ,,popravka“ na dverite ja napravil nekoj samokovec, mnogu verojatno Zaharij Zograf (1810-1852), pomaliot sin na osnovopolo`nikot na Samokovskata {kola zografot Hristo Dimitrov. na heterogeni-ot ikonostas vo kratovskata crkva Sv. ni-kola se nao|aat u{te nekolku ikoni, navi-stina nepotpi{ani, koi bi mo`ele da mu se pripi{at na ovoj zograf. Stilski se mo{ne bliski na delata na Hristo Dimitrov, {to govori za ve{to koristeni maniri.17 Vre-

meto na obnovata na crkvata Sv. nikola vo Kratovo se sovpa|a so vremeto na najgolemata tvore~ka aktivnost na slikarot Zaharij Zo-graf.

Konzervatorska prezentacijaBlagodarenie na konzervatorskite interven-cii izvr{eni vo tekot na 2008 godina celosno e sogledan originalot i negovite likovni i umetni~ki vrednosti. Stanuva zbor za pri-merok ~ija{to rezba ne e pozlatena tuku boja-disana. So otstranuvaweto na podocne`nite „osve`itelni“ boi (zelena na bordurata/ramkata, kafena na najgolemiot del od pre-pletot i `oltenikava na centralniot motiv od dolnite panoa), se otkrieni originalni-te boi: parisko-sina vrz bordurata/ramkata, okerno-`olta i bordo-crvena na lastarite {to go pravat trijagolniot preplet, temno-zelena na strani~nata lisna vre`a, `olta, parisko-sina i portokalovo-crvena na lenti-te od re{etkastiot preplet pod ikonite, te-mnozelena na lastarot od frizot so orlite, `oltenikava so crveni akcenti vrz orlite, `olta, temnozelena i bordo-crvena na lasta-rite od prepletot na dolnite panoa na kri-lata.Pokraj originalnata bojadisana rezba celo-sno e prezentiran i pomladiot slikan sloj na ikonite so Blagove{tenie, kako i na slobod-no re`aniot medaljon so Gospod Savaot, kako intervencija od XIX vek.18 Iden status na dverite Vo odnos na natamo{noto ~uvawe i prezen-tiraweto na carskite dveri od crkvata Sv. nikola vo Kratovo, ostanuva preporakata od konzervatorskiot proekt, konzerviranite carski dveri da dobijat status na muzejski ek-sponat i da bidat izlo`eni vo Muzejot na grad Kratovo. Za liturgiskata funkcija na aktu-elniot ikonostas na crkvata vo me|uvreme se izraboteni novi carski dveri so fotokopija od liceto na originalot, na platno, koja{to e aplicirana na drveniot nosa~.

17 Celosno e prenesena ikonografijata na Blago-vestieto od carskite dveri na Rilskiot manastir

(1786) ili od carskite dveri na ikonostasot od grobi{nata crkva Vovedenie na Bogorodica, isto taka, vo Rilskiot manastir (1795), cf. opse`na stu-dija na E. Popova, Zograf†t Hristo Dimitrov ot Samokov, Sofi® 2001, sl. 3, sl 21.18 So sonda`nite istra`uvawa na ovie povr{ini ne e konstatiran star `ivopis.

160

2. Carskite dveri od yidaniot ikonostas na crkvata Sv. Nikola vo [opsko Rudare, Kratovsko na yidaniot ikonostas19 vo starata crkva Sv. nikola vo [opsko Rudare se nao|aa mo{ne o{teteni i na prv pogled neugledni carski

dveri. Poradi dolgovremenata prepu{tenost na zabot na vremeto i na negri`ata, niv-niot opstanok be{e doveden do rabot na is~eznuvawe. Sepak, i pokraj vakvata sostoj-ba, tie mnogu odamna bile zabele`ani od istra`uva~ite na na{ite drevnini,20 a duri vo 2008 godina se vklu~eni vo programata za rabota na nacionalniot konzervatorski cen-tar - Skopje. Carskite dveri od [opsko Rudare se sostojat od dve ednostavni, izdol`eni i plitko izdla-beni talpi/krila,21 so zaoblena/polukru`na zavr{nica od gornata strana na koja se nao|aat ramnomerno rasporedeni vdlabnati-ni za tokareni dekorativni stolp~iwa, koi se uni{teni. Od prednata strana dverite

Sl. 4 Izgled na yidaniot ikonostas vo [opsko RudareFig.4. View of the built iconostasis, Shopsko Rudare

19 Prvi informacii za izgledot na ikonostasot dal S. Radoj~i} (S. Radoj~i˚, Starine Crkvenog muze-ja u Skopqu, Skopqe 1941, 46, 47). Potoa, ovoj iko-nostas vleguva vo korpusot yidani ikonostasi, za ~ij razvoj i nivnata fresko-dekoracija pi{uvala G. Babi} (G. Babi˚, O `ivopisanom ukrasu oltar-skih pregrada, Zbornik za likovne umetnosti 11, novi Sad 1975, 3-49, za [opsko Rudare, 40, crt.18.). Za konzervatorskite istra`uvawa na yidaniot ikonostas vo [. Rudare cf. M. M. Ma{ni}, Crkva-ta Sveti Nikola vo [opsko Rudare (identifi-kacija na slikanata programa i novi soznanija), Kulturno nasledstvo 30-31/2004-2005, 58-60, crt. 2. inaku, yidan ikonostas ima i crkvata Sv. Di-mitrij vo Grade{nica, koja poteknuva od postvi-zantiskiot period (cf. J. nikoli}-novakovi}, Yidaniot ikonostas vo crkvata Sv. Dimitrie vo Grade{nica, Zbornik za srednovekovna umet-

nost na Muzejot na Makedonija, n.s. br. 1, Skopje 1993,105-116).20 S. Radoj~i˚, Starine, 47, zab. 79; idem, Crkva u Kowuhu, Zbornik radova Vizantolo{kog insti-tuta, I, Beograd 1952, 150; vo ponovo vreme, M. M. Ma{ni}, Crkvata Sveti Nikola, 58-60.21 Dim.: 121,5h42h2,5 sm, severno krilo, 122h38h2,5sm, ju`no krilo.

161

Sl. 5 Carski dveri so slikano Blagove{tenieFig.5. Royal Doors with the painted Annunciation

162

bile celosno islikani so Blagove{tenie od koe e za~uvan samo gorniot del od kompozi-cijata: glavite na arhangel Gavril na ednoto krilo i na Bogorodica na drugoto, i nad niv dopojasjata na starozavetnite proroci David i Solomon kako sostaven del na ikonografi-jata. Ona {to go dopolnuva ostanatoto od nekoga{nata tematska celina i go ~ini po-vreden e s# u{te ~itliviot ktitorski zapis, ispi{an so crni bukvi na oker zadnina na severnoto krilo, pred likot na arhangel Ga-vril.22 Crkovno-slovenskiot tekst zapo~nuva so voobi~aena molitvena formula za obra- }awe kon Gospod „Spomeni go Gospodi sluga-ta Tvoj...“), koja naj~esto, vo svoite potpisi, ja koristele zografite / avtorite. Me|utoa, ve}e e zabele`ano deka istoto obra}awe go koristele i prilo`nicite;23 potoa sleduva,

najverojatno, imeto na prilo`nikot, Sto(jan) ili Sto(jko), i imiwata na negovite rodite-li, na tatkoto (o{teteno) i na majkata Vlada; zapisot zavr{uva so godinata ZÑ.PÑ.ÏÑ. (1580/81) i so denot na prilo`ni{tvoto. Zapisot vo celina glasi: †Pom[eni] g(ospod)i.ra[ba] [tvo]ego. Sto[fka] i w(t)qa ego [...] i mati ego vladou. va l(h)ty ZÑ.PÑ.ÏÑ. m[seqa]. ma[fa] vy d[ny]24 (crt. 2).Sosema e opravdano godinata {to se spome-nuva vo zapisot da se doveduva vo vrska so vremeto na nastanuvaweto na carskite dve-ri, odnosno so vremeto na nivnoto slikawe, {to e kako praktika potvrdeno na pove}e ikonopisni dela so prilo`ni~ki/ktitorski zapisi. Vo vrska so toa, ponatamu, vo svoite prou~uvawa, S. Radoj~i} ja povrzuva spomena-tata godina so vremeto na nastanuvaweto na ikonostasot.25

Vo kontekst na ovie pretpostavki intere-sni se sogleduvawata dobieni od poslednite konzervatorski istra`uvawa na slikanata dekoracija na crkvata, pa i na samiot yidan ikonostas. na bordurata od prvobitniot sloj `ivopis, nad vlezot vo proskomidijata, se ot-krieni zagrebani bukvite Z+O++E+ ili Z+O+å+, {to nesomneno uka`uva deka stariot `ivopis od ikonostasot nastanal malku pred 1567 ili 1568 godina, koga i crkvata verojatno bila izgradena.26 Re~isi po celata dol`ina na dverite bila naslikana temata Blagove{tenie so figuri-te na arhangel Gavril na severnoto krilo i Bogorodica na ju`noto krilo. Od kompozici-jata se za~uvani samo glavite na arhangelot i

Crt. 1. Ktitorski zapis (Kalk V. Mukovski)Drawing. 1. Donor's inscription (copied by V. Mukovski)

22 Zapisot e korektno pro~itan i prvpat publiku-van od S. Radoj~i} (S. Radoj~iÊ, Crkva u Kowuhu, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, I, Beo-grad 1952, 150; idem, Starine, 47, zab.79).23 Za ovoj odamna elaboriran problem, koj go ak-tuelizirame u{te edna{ cf. S. MandiÊ, Mole-nie rabe bo`ije monahiwe Anastasije, Drevnik, Beograd 1975, 51-62; Z. Rasolkoska-nikolovska, Topli~kiot manastir vo svetlinata na novi-te istra`uvawa, Kliment Ohridski i ulogata na Ohridskata kni`evna {kola vo razvitokot na slovenskata prosveta, Skopje 1989, 323-328.24 Poslednite bukvi od zapisot se ispi{ani dosta rusti~no i davat mo`nost da se protolkuvat na dva na~ini; prviot e vy d[..] („vo d(enot ..)“, a vtoriot e K}? d („20 i ? d(en)“ poradi titlata vrz dvete bukvi.25 S. Radoj~i˚, Starine, 47.26 Preliminarno soop{tenie od tie istra`uvawa e objaveno od M. M. Ma{ni}, Crkvata Sveti Ni-kola vo [opsko Rudare, 65-66.

163

na Bogorodica, vo ~ija zadnina se gledaat ar-hitektonski zdanija i nad niv polufigurite na prorocite David i Solomon, kako sostaven del na temata. arhangelot ima izrazito trkalezno lice na koe se istaknuvaat {iroko otvorenite o~i. Temnokadravata kosa mu e sobrana odzadi i se spu{ta niz vratot. negovite krilja imaat svetlocvena boja. Toj dr`i rascvetano `ezlo vo levata raka. Zad nego se gleda razgraneto palmovo drvo.27 i Bogorodica ima izrazito trkalezno lice na koe se istaknuvaat {iroko otvorenite o~i. nejziniot pogled e upaten kon Blagove-snikot. Bogorodica e oble~ena vo crveno-vi-oletov maforion. Od segmentot na neboto vrz nea se spu{taat tri svetlosni zraci. Vo gorniot zaoblen del na severnoto kri-lo e naslikano dopojasje na stariot prorok, car i prvosve{tenik David (Dav), koj vo le-vata raka, od dolnata strana, dr`i otvoren i ispraven svitok so ispi{an tekst od nego-

voto proro{tvo.28 Desnata raka so otvorena dlanka mu e podignata do visina na glavata, vrz koja ima otvorena biserna kruna. Sina-ta nametka mu e bordirana so biseri i ska-poceni kamewa, fatena na gradite so crvena agrafa. Belata, blago branovidna kosa mu e za~e{lana zad u{ite, a vrz ~eloto oblikuva-na vo vid na kadrici. Trkaleznata brada i mu-sta}ite go zaokru`uvaat dolniot del od uba-vo formiranoto lice na koe se istaknuvaat {iroko otvoreni o~i, odlu~no stegnati usni i pravilen nos.na ju`noto krilo vo gorniot zaoblen del e naslikano dopojasje na mladiot prorok, car i prvosve{tenik Solomon (Sol), koj vo desna-ta raka, od dolnata strana, dr`i otvoren i ispraven svitok so ispi{an tekst od negovoto proro{tvo.29 Levata raka so otvorena dlanka mu e podignata do visina na glavata vrz koja ima otvorena kruna dekorirana so biseri. Sinata nametka mu e bordirana so biseri i skapoceni kamewa, i kako kaj prorok David, e fatena so crvena agrafa. Trkaleznoto lice mu e opkru`eno so blago branovidna kafena kosa, i na nego se istaknuvaat {iroko otvo-reni o~i, ubavo oblikuvan nos i polni usni. Bukvite od identifikacionite natpisi se

27 Pred ~isteweto na ikonopisot palmovoto drvo e protolkuvano kako predimenzioniran krin i se pretpostavuva{e deka arhangelot go dr`i vo svoite race.28 Tekstot e ne~itliv, no voobi~aeno toj glasi: sliùyf dyçi i vijdy i prikloni ouxo tvoö (Prikazni 31, 29), cf. B. Todiћ, Gra~anica, slikarstvo, Beo-grad, 1993, 99.

29 Tekstot e ne~itliv, no voobi~aeno toj glasi: mnogou dyçery stvorixy ou silou tyf je prhvzy+sde vsakoü (Ps. 44 (45), 10), cf. ibidem, 100.

Sl. 9. Prorok Solomon, detaqFig. 9. Prophet Solomon, detail

Sl. 8. Prorok David, pred konzervacijata, detaq Fig. 8. Prophet David, before conservation, detail

164

ispi{ani so crvena boja, tekstot od svitokot na David so bela boja, a tekstot od svitokot na Solomon so crna.Blagove{tenieto na carskite dveri od [op-sko Rudare na prv pogled ima standardno iko-nografsko re{enie, ako se izzeme otstapu-vaweto vo odnos na mestata {to gi zazemaat prorocite. na na{iot primerok nad Bogo-rodica e naslikan Davidoviot potomok So-lomon, a nad Blagovesnikot prorok David. Taka se koncipirani sega opo`arenite carski dveri od manastirot Sv. Jovan Prete~a/Pro-drom, Slep~e, Demirhisarsko,30 kako i slika-noto Blagove{tenie od liceto na eden Pome-nik {to se ~uva vo Mitropolijata vo Bito-la.31 Sporedbenite primeroci se hronolo{ki bliski na carskite dveri od [opsko Rudare.na mnogubrojnite primeri na ovaa tema, me|utoa, e zabele`ano deka Solomon se sli-ka naj~esto vo blizina na arhangel Gavril, a David vo blizina na Bogorodica. Toa se obja-snuva so tekstot od Evangelieto na Matej, vo koe Hristos se spomenuva kako „sin Davi-dov“ (1.1), a Bogorodica se narekuva „}erka Davidova“. So izdvojuvaweto na carevite od

domot Davidov se istorizira Hristovoto genealo{ko stablo i se podvlekuva ulogata na Bogorodica i na nejzinite predci.32 Mo`e da se ka`e deka op{tiot likoven pri-stap na anonimniot slikar na carskite dveri od [opsko Rudare e dosta blizok na postarite obrasci od sredinata i od tretata ~etvrtina na XVI vek. Prethodno izgraviraniot crte` e izvle~en so temnokafena do crna boja. De-lovite od liceto vrz maslinestiot inkarnat se oblikuvani so tenki i precizni, re~isi paralelno postaveni crni i crveni linii. istaknatite mesta, osobeno nosot, jagotkite i vratot se o`iveani so beli linii, a obrazi-te, vrvot na nosot i usnite so rumenilo. nema upotreba na zlatniot pigment duri ni za oreolite, koi imaat `olta boja. Zadninata pred koja se postaveni figurite e oker.

Zna~ewe Spored izgledot {to go imaat, carskite dve-ri od [opsko Rudare ne $ pripa|aat na pozna-tata grupa dveri {to poteknuvaat od sredi-nata na XVI vek i ja prepoznavame po repre-

30 Od li~nite terenski istra`uvawa.31 Od li~ni terenski istra`uvawa. Pomenikot ne e publikuvan.

32 B. Todiћ, Staro Nagori~ino, 96-97.33 na ovie dveri re~isi celata predna povr{ina im e ukrasena so plitko-rezbareni ornamenti vo pozlata, a malite poliwa vo gorniot del so slika-

Sl. 6. Arhangel Gavril, detaqFig.6. Archangel Gabriel, detail

165

zentativniot primerok od nerezi.33 Dverite od [opsko Rudare $ pripa|aat na edna druga grupa, so celosno islikana predna strana, {to e pove}e karakteristi~no za vtorata po-lovina na XVI vek.34 Edinstveniot ukrasen element izraboten vo drvo bile tokarenite stolp~iwa rasporedeni po rabot na zaoble-nata gorna povr{ina. Vo ovoj moment, otsustvoto na istra`uva~kite analogii, voobi~aenoto atribuirawe na nei-dentifikuvaniot zograf i vo golem del izgu-benata ikonografija, ne ja namaluvaat vred-nosta na dverite, tuku, naprotiv, ja zbogatu-vaat ikonopisnata ostavnina so u{te edno originalno delo.

Za{titni merkiOsnovnata cel na konzervacijata e da go prodol`i `ivotot na kulturnoto nasledstvo, i ako e mo`no da gi napravi jasni negovite

umetni~ki i istoriski poraki, bez gubewe na avtenti~nosta i zna~eweto. Konzervacijata e kulturna, umetni~ka, tehni~ka i zanaet~iska aktivnost {to se temeli vrz humanitarni i nau~ni studii i sistematski istra`uvawa, i taa mora da go po~ituva kulturniot kon-tekst.35

Konzervatorskite istra`uvawa na carski-te dveri od [opsko Rudare bea rakovodeni od posebna programa, vo koja{to se proble-matizirani brojni pra{awa vo odnos na tehni~ko-tehnolo{kata strana na drveniot nosa~, na podlogite i na boeniot sloj, kako i pra{awata za stepenot na za~uvanosta na originalot, za pri~inite na lo{ata sostojba, za tematsko-ikonografskite i za stilsko-li-kovnite osobenosti na ikonopisot, itn.36

Vo odnos na istra`uvaweto na ostatocite od slikanata povr{ina e konstatiran visok pro-cent na strapirawe na site sloevi, trgnuvaj-ki od konopenoto platno, preku grundot ~ija

Sl. 7 Bogorodica, detaqFig.7. The Holy Virgin, detail

ni figuri na arhangel Gavril i Bogorodica (cf. V. Popovska-Korobar, Ikoni od Muzejot na Ma-kedonija, Skopje 2004, 233-234, so starata citirana literatura; S. Cvetkovski, Carski dveri od XVI vek vo crkvite od Struga i Stru{ko, Jubileen zbornik 25 godini mitropolit Timotej, Ohrid 2006, 351-368).34 Ibidem, 356-362.

35 ICOMOS-ovi nasoki za obrazovanie i obu~uvawe od 1993 godina, pog. 3. 36 Rakovoditel na konzervatorskite istra`uvawa be{e M. M. Ma{ni}, istori~r na umetnost, kon-zervator sovetnik, a rakovoditel na neposrednata za{tita m-r a. Popovska, slikar vi{ konzerva-tor.

166

vrzivna mo} degradirala, do isposteniot i ispukan boen sloj, ~ija{to tehnika e temper-na. Koristeni se kafenata, belata, masline-sto-zelenata, crnata, crvenata i sinata boja, okerot za zadninata, a `oltata za oreolite. Crte`ot e graviran na grundirana podloga. Zabele`ani se isto taka, grubi „za{titni“ intervencii vr{eni vo nepoznato vreme.Vo odnos na sostojbata na drvenite nosa~i e konstatirana golema prezasu{enost, gnilost i mekost na drvnata masa, so izraziti verti-kalni puknatini, a bea zabele`itelni inter-venciite/prepravkite od podocne`no vreme preku dodavawe drveni delovi na o{tetenite mesta.37

Fizi~ko-hemiskite ispituvawa se zadr`aa na identifikacijata na sostavot na podlo-gata (ednakvi koli~ini gips i kalcium kar-bonat so tutkalno vrzivo) i na sostavot na pigmentite, dodeka za primerokot od lak e konstatirano deka te{ko reagira na organ-ski rastvoruva~i.38 Vo odnos na konzervatorskata prezentaci-ja e odlu~eno taa da se naso~i kon celosno za~uvuvawe/konsolidacija na drveniot nosa~ i na ikonopisot, so minimalen retu{ inter-vencii. Edinstvenata dodavka na carskite dveri bea rekonstruiranite 13 par~iwa od izgubenite tokareni stolp~iwa izraboteni spored analogii (nerezi, Polo{ko) i posta-veni na nekoi od le`i{tata od la~nata rabna strana na krilata.Celiot proces na istra`uva~ko-ispituva~ki-te raboti, kako i procesot na neposredna-ta za{tita, e prosleden so obemna foto i grafi~ka dokumentacija.

Iden status na carskite dveriPra{aweto za idniot status na ovie dve-ri se nametnuva{e kako edna od primarnite zada~i. Vo duhot na prethodnite preporaki, a so ogled na niskiot stepen na za~uvanosta i celosno izgubenata mo} da ja vr{at funkci-jata vo mati~nata crkva, od Skopskata mitro-polija e pobarana i e dobiena soglasnost car-skite dveri od [opsko Rudare po izvr{enite konzervatorsko-restavratorski raboti da dobijat status na muzejski eksponat. Taka, dverite se predadeni na Muzejot na grad Kra-

37 istra`uvawata od aspekt na tehnikata i sostoj-bata na ikonopisot i drveniot nosa~ se vr{eni od a. Popovska i a. anastasov.38 ispituvawata od fizi~ko-biohemiski aspekt se vr{eni od S. Mamu~evska-Miqkovi}

tovo, kade {to se izlo`i vo postojanata po-stavka i se ~uvaat vo uslovi propi{ani so za{titen re`im.

3. Carskite dveri od ikonostasot na ju`niot korab na dvojnata crkva Sv. Ni-kola/Sv. \or|i vo s. Orah, Kumanovsko

Carskite dveri od ikonostasot na ju`niot korab od dvojnata crkva Sv. nikola/Sv.\or|i vo s. Orah se edinstven za~uvan originalen del od nekoga{niot ikonostas.izraboteni se vo oreovo drvo39 i pretstavu-vaat harmoni~no i po izbor na rezbarenite motivi ednostavno rezbarsko delo, na koe e re~isi ramnomerno zastapena slikanata povr{ina. Spored plitkorezbarenata ornamentika bi mo`ele da se datiraat {iroko, vo vtorata po-lovina na XVI v.Rezbarenite motivi se koncipirani taka {to vo najdolnata prizemna zona e zastapen kru`en preplet, dodeka oblikuvanata ~etvr-testa povr{ina e ispolneta so motiv na kom-plikuvan preplet prese~en so dijagonali, koi vo centarot sozdavaat ~etvorolisten cvet vpleten vo krug.40 Od nadvore{nata strana, sledejki go oblikot na talpata, te~e orna-ment, koj pretstavuva skromen preplet so naizmeni~no povrzani rombovi i blago povi-eni lenti/elipsi. na rabnata nadol`na stra-na e zastapen motivot na elipsovidna lenta vo sprega so {estlisten floralen motiv. Od gornata strana po {iro~inata na rabni-ot lak se nao|aat ramnomerno rasporedeni le`i{ta za tokareni stolp~iwa, koi denes se izgubeni. Povr{inskiot del na plitkorezbareni-ot preplet e pozlaten, a dnoto e ispolneto so crvena boja, osven dnoto na prepletot od ~etvrtestata povr{ina, koe e ispolneto so temnosina boja. Osnovnata slikana sodr`ina na dverite e kom-pozicijata Blagove{tenie, koja{to e smeste-na vo posebna, ednostavna ramka, identi~na na ikona. ikonografski e re{ena soglasno vospostavenite obrasci. arhangel Gavril e pretstaven vo od na severnoto krilo, svrten

39 Dim.: 120h32 sm severno krilo, 120h31,5 sm ju`no krilo40 Dvata motivi se koristeni kako dekoracija na dverite od manastirite Slep~e i Pre~ista Ki~evska.

167

Sl. 10. Carski dveri od Orah, po konzervacijataFig.10. Royal Doors, Orah, after conservation

168

kon Bogorodica, so izdignat krin vo desna-ta raka i svitok so ispi{an tekst vo levata raka. Bogorodica na desnoto krilo stoi so prekrsteni race na gradite. i dvete figuri se slikani na zlatna zadnina i pretstavuvaat preslika od ponovo vreme. Od ponovo vreme e i re`aniot krst na gorniot zavr{ok. Spored stilskite karakteristiki, car-skite dveri od Orah pripa|aat na grupa-ta kopani~arski dela, koja vo naukata se narekuva skopsko - prizrenska,41 spored mestopolo`bata na nejzinata pojava i ra-sprostranetosta (Prizren, Skopje, Kratovo). Ovaa stilska grupa se povrzuva delumno so prilepsko - slep~enskata rezbarska {kola, no so posilni vlijanija od moravskata kame-na plastika.Po razbiraweto na dekoracijata, zastapenata ornamentika, stilot i tehni~kata obrabotka carskite dveri od Orah se bliski na carskite dveri od Prizren i na onie od Velika Ho~a. na istata rabotilnica pripa|aat i carskite dveri od crkvata Sv. Spas vo Skopje, carski-te dveri od crkvata na Vodno (sega vo Muze-jot na Makedonija) i od manastirot Prohor P~inski (sega vo Muzejot na Makedonija).42 Konzervatorskite istra`uvawa na ikonopi-sot poka`aa deka zlatnata zadnina na koja se slikani figurite od Blagove{tenieto e re~isi celosno za~uvana, a se vidlivi osta-toci od identifikacionite signaturi. Pre-

slikani se samo figurite i del od zadninata. So ogled na toa {to od rendgenskite snimki ne se dobieni sigurni podatoci za stepenot na za~uvanosta na originalnoto slikarstvo pod preslikata, napraveni se sonda`ni is-pituvawa od koi e konstatirano deka origi-nalnoto slikarstvo e za~uvano vo minimalni fragmenti. So konzervatorskite raboti na carskite dveri od Orah celono e is~istena pozlata-ta od natalo`enata ne~istotija vrz plit-korezbarenite povr{ini so temnocrveno i temnosino dno, a od pri~ini {to original-niot ikonopis e re~isi celosno o{teten, prezentirana e preslikata/noviot ikonopis so Blagove{tenieto so celosen respekt na slikarskiot naivizam. Deka ikonografija delumno se sovpa|a so originalot uka`uvaat vre`anata/graviranata dvojna kru`nica od oreolite i proporciite na figurite. So konzervatorskata prezentacija se prika`ani i nekolku pozitivni sondi, koi uspe{no se vklopeni vo op{tiot izgled na carskite dve-ri.

Iden status na carskite dveriCarskite dveri od Orah, ~ij drven nosa~ e kompakten i mo`e da izdr`i manipulacija pri nivnata upotreba, }e bidat vrateni vo mati~nata crkva za da ja prodol`at funkci-jata {to ja imale dosega.

41 M. ›oroviÊ-QubinkoviÊ, Sredwevekovni dubo-rez u isto~nim oblastima Jugoslavije, Beograd 1965, 87-89.42 analogiite se napraveni vrz osnova na publi-kuvanite primeroci od carski dveri (ibidem, tab. XXXIII, tab. XXXIV, tab. XXXVII, tab. XXXVIII). Za ovie poslednite postoi mislewe deka poteknuva-at od crkvata Sv. Spas vo Ku~evi{te (cf. V. Popov-ska-Korobar, Ikoni od Muzejot na Makedonija, Skopje 2004, 250, sl. 57).

* Foto: V. Kiprijanovski 1, 3, 5, 10; D. Nikolovski 2; M. M. Ma{ni} 4, 6, 7, 8, 9.

169

Mirjana M. Ma[ni]

THREE EXAMPLES OF ROYAL DOORS FROM THE KRATOVO-KUMANOVO REGION

(artistic value, conservation presentation, conservation status)

Summary

The Royal Doors from Kratovo, Shopsko Rudare, and Orah during 2007/2008 were subjects of research and conservation at the National Conservation Center- Skopje. The selection of these wood carved and painted objects was carried out according to their importance, and level of risk. Although they belong to a relatively chronologically close group (the last quarter of the 16th century to the first decade of the 17th century) all three samples are products of different wood carving and painting work- shops.

1. The Royal Doors from the iconostasis of the church of St.Nicholas the Miracle Worker in Kratovo (1848) belong to a specific group of wood carved works, which beside the stylistic and chronologic bond (late 16th and early 17th century) are also linked by the closeness of the territory (Petralica, Rankovce, monastery of Karpino, Kratovo, Kjustendil), and this is why it is believed they were produced in a same work shop. Their look is connected to the painting-woodcarving circle better known as the Prilep- Slepche School, as its most north penetrated example. The doors are distinguished by the particular treatment of the wooden board, the lace like / perforated carving with framed spaces in the upper register for the painting of the Annunciation. The woodcarving motifs range from a rhombus net, a grail, double braid, braids interlaced with floral ornaments, and animal depictions (double headed eagle, an eagle pecking a rabbit or lamb). The carving usually was not embossed with gold, but colored in several tones: Parisian-blue, ocher-yellow, burgundy-red, orange-red, dark green. The Royal Doors from Kratovo are preserved in their original form, although the later date intervention is the new layer of painting (on the wood carving as well as the

icon composition).With the conservation treatment all the unprofessional interventions were removed, and the original colored wood carving and the early layer of the painted Annunciation, attributed to the painter from Samokov, the well known Zaharij Zograph (1810-1852) came to light. With the conducted protective regime these Royal Doors will receive a status of museum objects.

2. The Royal Doors from the built iconostasis in the church of St.Nicholas at Shopsko Rudare,near Kratovo,belong to the second group of Royal Doors which are completely painted with the Annunciation scene , with omitted wood carved elements, accept for the small lathe made columns in the top register (now destroyed).The extremely bad condition of the wooden board has effected the painted section, of which only the upper register of the Annunciation scene is preserved : the head of Archangel Gabriel and the Holy Virgin, and the busts of the prophets David and Solomon. Gold pigments were not applied in the painting, not even on the halos, they are yellow, and the backdrop against which the figures are set is ocher. Of great importance is the donor’s inscription with the preserved year of 1580/81.The absence of analogies for research, the customary attribution of unknown zographs, and the large portion of the lost iconography, do not diminish the value of these doors, on the contrary they enhance the treasury of original icon painted works. The 13 lathe made columns inserted in some of the cavities are the only reconstructed elements on the doors. According to the propose protection regime the Royal Doors from Shopsko Rudare will receive a status of museum objects.

170

3. The Royal Doors from the iconostasis of the south aisle in the double church of St.Nicholas/St.George in the v.Orah, near Kumanovo, represents a balanced work in painting and carving. According to the stylistic features these doors belong to the so called Skopje - Prizren wood carving group. The dating span is broad, namely the second half of the 16th century. The wood carving is ornamented with interlaced circles, elaborate braids on a square ground with diagonal lines, a strip of rhombs and

curved bands/ellipses, and a band of six petal floral ornaments. The low cut interlaced ornament was embossed with gold, while the bottom was colored red and blue. The original Annunciation scene was repainted in recent times. With the conservation treatment the original gold embossed carving, and the newly painted Annunciation, substitute for the heavily damaged original work became observable. The original function of the Royal Doors from Orah will be restored after the protection regime.