1

OKTOBER 2015- nR. 4

oktober 2015 - Nr. 4

Rikkert Zuiderveld over christendom en socialisme

Manuela Kalsky over Srebrenica: maak schoon schip

Paus Franciscus zoekt verbindingen

2 3

OKTOBER 2015- nR. 4 OKTOBER 2015- nR. 4

CoLoFoN

Magazine De Linker

Wang is een uitgave

van stichting De Linker

Wang. ‘Politiek met

compassie’ is het

motto van De Linker

Wang, de religiewerk-

groep van GroenLinks

redactie: Theo Brand (hoofdredactie), Bas Joosse (eindredactie), Anita Broek-huizen, Carin Hereijgers, Maxine Herinx, nadine Huiskes, Matthias Kaljouw, Albert Koot, Yfke nawijn, Wilhelm Lagrouw, Cor Ofman,Bas Roufs, Iris Savelkouls en Ina Scholma-Huisman.

Aan dit nummer werkten mee:Hans Feddema, Ruard Ganzevoort, Manuela Kalsky, Paul Klein, Enis Odaci, Margrietha Reinders en Jan SpijkCommentaartekening: Maarten Wolterink.omslagfoto: Rikkert Zuiderveld. foto: Paul Klein Fotografie

opmaak/vormgeving: Max Prins.Drukwerk: Twigt GrafiMedia, Waddinxveen. Gedrukt op geheel gerecycled FSC-papier.redactiesecretariaat: Theo Brand, Wagenschuurstraat 14, 8043 XW Zwolle.E: redactie@linkerwang.nlAbonnee-administratie: De Linker Wang, Prins Hendrikstraat 143, 2405 AJ Alphen aan den Rijn. E: administratie@linkerwang.nlJaarabonnement: € 16 (5 nummers).betalingen en donaties: nL60TRIO0390264393 t.n.v. De Linker Wang o.v.v. ‘Abonnement De Linker Wang’ of ‘Donatie De Linker Wang’.

Stichting De Linker Wang: Politiek met compassie. Religiewerkgroep van GroenLinks. Uitgever van het gelijknamige tijdschrift.bestuur: Ruard Ganzevoort (voorzitter), Sijtse van Veen (secretaris)en Pieter van Abshoven (penningmeester). Tjeerd de Jong, Manuela Kalsky, Bas Roufs en Petra Ybeles Smit.e: bestuur@linkerwang.nlWebsite: www.linkerwang.nl. twitter: @DeLinkerWang.

{VAN De reDACtIe {eN VerDer

Bas Joosse,eindredacteur

onderwijs: bezield boven zuilen

ecokathedraal: bouw zonder plan

Column Margrietha reinders

Moderne Devotie in Zwolle

Fotoverhaal Voedselbank

Steungezin bestrijdt armoede

Column enis odaci

In Memoriam Jan bulens

Andere Wang - ruard Ganzevoort

Commentaar Hans Feddema/ recensie acht mei beweging

onder ogen/Agenda

Uitsmijter Jan Spijk

Rikkert Zuiderveld

Manuela Kalsky wil schoon schipFranciscus zoekt verbindingen

6

8

9

10

12

16

19

20

21

22

23

24

4

14

18

OKTOBER 2015- nR. 4

3

Durf schoon schip te maken. Die oproep doet Manuela Kalsky in dit blad. Het onderwerp: Srebrenica. Dat ene woord zegt genoeg, vrijwel iedereen weet wat daar ge-beurd is. Kalsky is kritisch op het, zoals zij het omschrijft, onvermogen om de morele schuld te erkennen.

Ook kritisch is Rikkert Zuiderveld. De hippie van weleer stelt in een openhartig interview dat socialisme en chris-tendom meer met elkaar gemeen hebben dan sommige mensen willen toegeven. Tegenwoordig kraakt hij kritische noten over de maatschappij. Bijvoorbeeld over de vluch-telingenproblematiek die nu speelt. Als eenling kun je niet zo veel, het maakt machteloos. Maar Rikkert put hoop uit wat er in de Bijbel staat. “De hoop vanuit het evangelie helpt mij om naar de toekomst te kijken en te doen wat je kunt doen.”

We zijn die hoop nog niet voorbij. Overal in het land wor-den nu vluchtelingen opgevangen in sporthallen en andere tijdelijke locaties. Er wordt massaal gehoor gegeven aan de oproep van het kabinet om vluchtelingen op te vangen, kijk naar bijvoorbeeld nijmegen waar ‘even’ drieduizend bedden geregeld worden en dan nog de talloze inzamel-acties die overal in het land gehouden worden. Dat biedt hoop, het kan nog wel; de medemenselijkheid is er nog.

Dichterbij huis is er ook hoop voor mensen die in armoede leven. Sommigen van hen maken gebruik van de voedselbank. In Breda kunnen ze een beroep doen op Steungezin, het initiatief dat dit jaar de Ab Harrewijn Prijs won. Anita Broekhuizen betaalde via Steungezin de pedicure voor iemand die het nodig heeft en interviewde oprichtster Helma du Pont.

In de Ecokathedraal in het Friese Mirdum wordt zonder plan gebouwd, stenen worden gestapeld zonder cement. Voor dat cement moet de natuur zorgen. Die kan daar haar eigen gang gaan, haar eigen plan trekken. Paus Fran-ciscus doet een oproep met natuur als onderwerp: zorg

dat de natuur haar gang kan blijven gaan. Om te zorgen dat dat kan, moeten we er als mensen van afblijven, juist dat wat in de Ecokathedraal gewaardeerd zou worden. Redacteur Bas Roufs laat een gedegen analyse los op de Paus’ milieu-encycliek ‘Laudato Si’, een oproep aan veel partijen. De vraag is of Franciscus’ woorden weerklank zullen vinden tijdens een milieuconferentie in Parijs. Die hoop is er.

Mink de Vries zet zich in voor Moderne Devotie, een term die volgens hem gaat over de eigen verantwoordelijkheid van mensen en het zorgdragen op basis van wederke-righeid. Compassie noemt hij een sleutelbegrip van de beweging. Compassie: omzien naar elkaar, de ander hoop bieden. Hoop doet leven en drijft veel mensen, naar een betere toekomst, en misschien naar vrede? De tijd zal het leren.

4 5

OKTOBER 2015- nR. 4 OKTOBER 2015- nR. 4

5{INterVIeW

Als enigen in het dorp waar zij woon-den, hadden ze die PSP-poster met koe en blote vrouw voor het raam hangen. Het was 1971. Elly nieman en Rikkert Zuiderveld hadden een baby - later volgden nog twee kinderen en een pleegkind. Ze woonden in een klein boerderijtje in de Betuwe. Ze waren veelbelovende artiesten en omhelsden het antiburgerlijke hippiebestaan. In Amsterdam hadden ze elkaar ontmoet en daar maakten ze eind jaren zestig deel uit van een nieuwe generatie artiesten en kunstenaars onder wie Boudewijn de Groot, Armand, Jop Pannekoek, Lennaert nijgh en Ramses Shaffy. In de hoofdstad waren Rikkert en Elly - elk op hun eigen manier - be-kend geworden; in de Betuwe zochten ze samen rust en ruimte. Vegetarisch eten, macrobiotiek, yin en yang: ze leefden principieel en bewust. Ook blowen hoorde erbij. niet stiekem maar altijd samen in een kring. Vanuit Amsterdam kwam weinig bezoek. Wel was er opvang voor tijdelijk ontheem-den, mensen die er geestelijk of fysiek doorheen zaten. ‘Ik vind nog steeds dat veel elementen van dat zogenaamde hippiebestaan niet slecht zijn. Zeker in de ratrace van nu denk ik dat mensen er een stuk rustiger van zouden wor-den,’ blikt Rikkert terug.

CommuneDe elpees die ze uitbrachten zoals Parsifal en Adem waren spiritueel en mythisch van karakter. En ook toen al maakten ze muziek voor kinderen, zoals onder meer de elpee Het Oink-beest (1972). Van de Betuwe verhuisden ze naar Uffelte in Drenthe, uiteraard weer in een vrijstaand boerderijtje. Het idealisme groeide, maar ook de

teleurstellingen. Hun gastvrije huis veranderde in een soort commune van achttien mensen: allemaal stellen met kinderen die deels in een woonwagen of een tipi in de tuin woonden. Rikkert: ‘Veel ging goed. Maar er was ook pro-fiteergedrag en er kwamen randfiguren bij, ook verslaafden en psychiatrisch patiënten. Toen werd het moeilijker. Bij thuiskomst lagen er soms wildvreem-den in ons bed die vroegen: ‘Woon jij ook hier?’.’Blowen werd een vlucht. Ze waren elkaar kwijt en ook de weg in hun zoek-tocht naar de zin van het leven. ‘We waren werkelijk op,’ zegt Rikkert. De commune werd opgeheven en in een autobusje begon de reis naar India. In Zuid-Frankrijk werd de tocht afgebla-zen, ook omdat zoon Robin (toen 5 jaar) protesteerde. Hij verlangde naar school en een gewoon leven. De jonge ouders zaten geestelijk aan de grond. Rikkert zocht en las in de Bijbel. ‘Ik wist dat er iets moest zijn dat waar was. Maar het beeld dat ik van het geloof had, was niet florissant. De levensstijl van christenen die ik kende, sprak me totaal niet aan. Je kreeg me voor geen goud de kerk binnen. Rob en Willie, oude communevrienden die een bekering hadden meegemaakt, kwamen op ons pad. Ze leefden in zelfgemaakte huifkar en trokken ermee rond. Zij overbrugden voor ons de af-stand tussen het geloof dat we wilden en de conventies die we niet wilden. Een paar dagen later brandde hun huifkar totaal af. Het stel trok bij ons in, tot ze een huis vonden waar ze ook mensen opvingen. nog steeds zijn we met hen bevriend.’

Menswording van God1975 Werd het jaar van overgave en de bekering. Voor familie, vrienden en veel fans was het moeilijk te bevatten. Som-migen zagen het als verraad. Hoe dan ook: het geloof in Jezus bracht Elly en Rikkert hoop, stabiliteit en vertrouwen. Later formuleerde Rikkert het zo in een aforisme: ‘Bijna iedereen is het erover eens dat Jezus zo ongeveer de meest hoogstaande figuur uit de geschiedenis is. Wie zegt een volgeling van Hem te zijn, wordt als achterlijk beschouwd.’Ze kwamen in een nieuwe, evangeli-

sche, omgeving terecht. Christelijke conventies en beperkingen speelden bewust of onbewust een rol. Het geloof is anno 2015 minder vastomlijnd dan in die begintijd. Rikkert is bijvoorbeeld geen principieel voor- of tegenstan-der van abortus-in-alle-gevallen: ‘Elke vrouw, elke situatie is uniek.’ Optreden doen hij en Elly even makkelijk voor kinderen in een protestants-christelijk bolwerk, op een Vlaamse toogdag voor humanisten als in een roze viering. Centrale boodschap: je mag er zijn.Rikkert zit voor het gesprek met De Lin-ker Wang aan de eettafel in zijn woon-boerderij in de buurt van Vledderveen, op de grens van Drenthe en Friesland. Elly is alternatief gekleed in het paars en schenkt een glas rode wijn in voor de interviewer, voor Rikkert en haarzelf. De sfeer is hartelijk en gastvrij. ‘Op de liefde’, zegt Elly. Er wordt geproost.Op de vraag wie Jezus voor hem is, antwoordt Rikkert: ‘De afdruk van Gods wezen, een Grote Broer. Zo komt wat ver weg is, dichtbij. Door de mens-wording van God, kunnen mensen Zijn kwetsbaarheid ervaren.’Dat brengt hem ook bij de actualiteit: ‘De grote stromen mensen die uit het Midden-Oosten naar Europa vluchten. Ze kunnen het niet meer aan. Paniek,

Geloof in Jezus behoedt rikkert Zuiderveld voor cynisme

‘Socialisme en christendom hebben veel gemeen’

Muzikant, maatschappijcriticus en woordkunstenaar. Rikkert Zuiderveld (1947) is meer dan schrijver en zanger van de christelijke kinderliedjes die hij samen met zijn vrouw Elly ten gehore brengt. Op NPO Radio 1 draagt hij wekelijks een sonnet voor als commentaar op het nieuws. Hij schrijft liedjes voor volwassenen. Zijn scherpe oneliners, spreuken en aforismen zetten aan tot denken of lachen. ‘Sommige mensen prijzen God zo luidruchtig, dat ze Hem niet meer aan de deur horen kloppen.’

tlheo brand

politie. De schrik slaat je om het hart. De grenzen sluiten, dat kan natuurlijk niet. Maar persoonlijk kun je zo weinig. Als je ziet hoeveel er mis gaat… dat geeft gevoelens van machteloosheid. De hoop vanuit het evangelie helpt mij om naar de toekomst te kijken en te doen wat je kunt doen.’Verschillende keren gingen Elly en Rikkert naar Kenia en Ghana. Vrien-den doen daar ontwikkelingswerk en bieden samen met de oorspronkelijke bewoners hulp aan straatkinderen. ‘We mochten zingen en muziek maken met de kinderen. Zo lever je een kleine bijdrage. Die projecten gaan met vallen en opstaan natuurlijk. Het blijft Afrika. Maar mensen hebben hoop en doen wat ze kunnen.’

PacifismeBij een geloofsgemeenschap is Rik-kert niet aangesloten. Voor kerkelijke instituten is hij altijd huiverig gebleven. ‘Veel gemeenschappen zijn kerkje aan het spelen. De geschiedenis laat zien hoe grote instituten vergroeien met de macht. Daar gaat heel veel fout. Mensen beginnen met goede bedoe-lingen, maar dat slaat al gauw om in machtswellust.’Als jongeman wist hij de militaire

dienstplicht te ontlopen en werd afge-keurd om ‘psychologische redenen’. ‘Ga jij maar met je meisje in een hutje op de hei wonen’ kreeg hij te horen. Het pacifisme bleef hij zijn hele leven trouw. Het volgen van Jezus speelt daarin een rol, maar zijn humanistisch-socialistische opvoeding niet minder, stelt Rikkert.Zijn vader was onderwijzer en een tra-ditioneel sociaaldemocraat. Zijn broer werd PvdA-wethouder. ‘Ik ben groot-gebracht met waarden als barmhartig-heid en vrede: dezelfde waarden als die uit het evangelie. Ook respect voor andersdenkenden speelde een rol bij ons thuis. We waren beslist niet antireligieus. Ik moet lachen hoe het Humanis-tisch Verbond zich nu profileert met de slogan ‘Zonder uw steun is het humanisme aan de goden overgele-verd’. Overgeleverd dus aan goden die niet bestaan. Wat een grap!’‘Socialisme en christendom hebben in beginsel meer met elkaar gemeen dan mensen vaak beseffen. Kijk naar de christenge-meenten in de eerste eeuw. Alle bezittingen werden onderling verdeeld, dat lijkt toch veel op het socialistische ideaal.’

De omgekeerde wereld

Het levensverhaal van Elly en Rikkert is in 2006 te boek gesteld door jour-nalist Herman Veenhof onder de titel ‘Vrije Vogels. De omgekeerde wereld van Elly en Rikkert Zuiderveld’. Hierin komen naast het duo zelf, ook ande-ren aan het woord zoals socioloog en publicist Herman Vuijsje met wie Rikkert op de middelbare school bevriend was, Freek de Jonge die ook zijn levenspad kruiste, en artiesten als Boudewijn de Groot en Lenny Kuhr die samenwerkten met Elly en Rikkert. Het boek is gebruikt als belangrijke bron voor een aflevering van het tv-programma Andere Tijden in 2006 over het artistieke duo als icoon van het hippiedom, en de cul-turele broedplaatsen in Amsterdam en Haarlem waar Elly en Rikkert in de jaren zestig doorbraken.

Aforismen

Wie denkt dat de scheidslijn tussen goed en kwaad parallel loopt aan die tussen christenen en niet-christenen, is naïef of christen, en waarschijnlijk allebei

Een mens is nooit te fout om te leren

Kunt u ook de ontwikkelingen in de wetenschap niet meer volgen? Troost u, het is wederzijds.

Het ergste van dakloos zijn is, dat je niet kunt meedoen aan de postcodeloterij

Godsvertrouwen: de zeespiegel stijgt en Nederland zingt.

Bron:

De slimme Rikkert. Oneliners, spreuken, aforismen.

Rikkert Zuiderveld. Uitgeverij Brandaan, 2015.

Foto: Paul Klein

6 7

OKTOBER 2015- nR. 4 OKTOBER 2015- nR. 4

Matthias kaljouw

Staatssecretaris Sander Dekker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap wil af van de verschillende onderwijsrich-tingen, die vooral bestaan uit traditio-nele religieuze en levensbeschouwelij-ke stromingen (protestants, katholiek, maar ook bijvoorbeeld humanistisch). Deze richtingen bemoeilijken de stich-tingsprocedure van nieuwe scholen. De noodzaak voor wijziging is een direct gevolg van de transformatie die religie in nederland ondergaat. Tegelijkertijd is de rol van religie daarmee alles behalve uitgespeeld.

StichtingsproblemenWat is het probleem? Door artikel 23 van de Grondwet kent het nederlandse onderwijsstelsel openbaar onder-wijs, gesticht vanuit de overheid, en bijzonder onderwijs, gesticht vanuit

de samenleving (kerken, verenigingen, buurten). Op dit moment kan er alleen een bijzondere school gesticht wor-den, als deze behoort tot een van de erkende onderwijsrichtingen. Daardoor is het voor relatief nieuwe schoolcon-cepten, zoals persoonlijk onderwijs of montessori, lastig om een school te beginnen. Zij moeten zich onder een van de bestaande richtingen scharen, terwijl ze zich niet als levensbeschou-welijk of religieus beschouwen. Lange tijd was de oplossing om hen te scharen onder min of meer neutrale richtingen als ‘algemeen bijzonder’ of ‘vrije school’. Het volgende probleem is echter de stichtingsnorm. De school moet met een prognose aantonen dat er behoefte is aan een nieuwe school van die specifieke richting. Als metafoor: iedere richting heeft per regio zijn eigen visvijver, met een maximaal aantal vissers (scholen). Op een gegeven moment is er geen ruimte meer voor bijvoorbeeld een nieuwe algemeen bijzondere of protestantse school, omdat alle leerlingen van die achterban volgens statische prognoses bediend worden. Dit terwijl de nieuwe school wat betreft onderwijsconcept vernieuwend kan zijn en eigenlijk dus

een eigen achterban zou bedienen. Een achterban die zich zelfs over de gren-zen van richtingen kan uitstrekken.

Verzuild onderwijsHet onderwijsstelsel gaat op deze manier dus nog uit van een verzuilde samenleving: per overtuiging een ei-gen, omgrensde gemeenschap. Protes-tantse kinderen gaan naar protestantse scholen, humanistische kinderen gaan naar humanistische scholen, et cetera. Dit zien we ook aan de kenmerken waaraan een religieuze of levensbe-schouwelijke stroming moet voldoen, om erkend te worden als onderwijs-richting. Door de jurisprudentie op dit gebied mag alleen een geestelijke stro-ming als richting erkend worden die zich georganiseerd manifesteert in de samenleving, dit ook doet op andere terreinen dan onderwijs (zoals media en politiek) en tenslotte een meetbare (omvangrijke) achterban heeft. Hiermee vraagt de overheid dat iedere geestelijke beweging zich organiseert zoals de verzuilde bewegingen dat in de twintigste eeuw voor elkaar kregen en nog volhouden. Het is maar de vraag of we dat van iedere nieuwe religieuze stroming kunnen eisen. Het

Vrijheid van onderwijs voorbij de oude richtingen

Onderwijs: bezield boven de zuilen

Terecht stuurt staatssecretaris Dekker aan op aanpassing van het onderwijsstelsel. Het onderwijs is een van de laatste verzuilde sectoren. Deze wijziging kan echter niet zonder herbezinning op de rol van religie en levensbeschouwing in het onderwijs. Deze is verre van voorbij.

vreemde gevolg is namelijk dat kop-tisch-orthodox, orthodox-islamitisch en boeddhistisch onderwijs niet door de staat worden gefinancierd, maar bijvoorbeeld evangelisch en algemeen islamitisch onderwijs wel. De niet-erkende richtingen zijn of te klein, of te weinig onderscheidend, of manifeste-ren zich onvoldoende georganiseerd in de samenleving. Oftewel, ze zijn niet voldoende verzuild.

religie voorbij de zuilenMaar de nederlandse samenleving onttrekt zich steeds meer aan verzuilde structuren. Hoewel deze ontwikke-ling evenzeer geldt voor de politieke en levensbeschouwelijke structuren, zien we dit het meest radicaal bij de gedaanteverandering van religie. nieuwe religieuze bewegingen doen intrede, onder andere door immigratie. Daarnaast zien we steeds meer geloof buiten de institutionele religies, in vormen van individuele spiritualiteit of zingeving (hier bestaan nog geen omvattende termen voor). Bovendien blijkt uit recent onderzoek door de VU en het Dominicaans Studiecentrum voor Theologie en Samenleving dat veel mensen affiniteit hebben met meerdere religies (multiple religious belonging in vaktermen). Zij halen hun zingeving uit twee of meer religieuze tradities, die ze op persoonlijke wijze verbinden. Het is zeer waarschijnlijk dat deze ontwikkeling de toekomst van religie in nederland en West-Europa zal bepalen, stellen diverse godsdienst-sociologen en theologen.Vooral deze laatste ontwikkeling is een definitief afscheid van de verzuiling. Immers, hier staat geloof of overtui-ging los van de exclusieve keuze voor één gemeenschap en één leer, hetzij religieus, hetzij levensbeschouwelijk. Atheïsten laten zich inspireren door christelijke spiritualiteit, christenen noemen zich ook boeddhist, et cetera. Geloof en levensbeschouwing is zin-geving, een zoektocht naar persoon-lijke inspiratie, niet meer een zuil: het overnemen en doorgeven van een compleet set aan waarheden over alle aspecten van het dagelijks leven. Deze verschuivingen maken duidelijk dat onderwijsrichtingen een obstakel

uit het verleden zijn: ze houden het onderwijsstelsel vast in een verouderd systeem dat niet langer recht doet aan de veranderde maatschappij. Dit blijkt wel uit het feit dat het grootste gedeelte van het onderwijs officieel nog steeds een religieuze of levensbeschouwelijke grondslag kent, ondanks de ingrij-pende verandering van het religieuze landschap. ‘Officieel’, want veel confes-sionele scholen weten niet langer hoe zij deze identiteit nog gestalte kunnen geven in hun onderwijs. Door de voorwaarde dat bijzonder onderwijs vanuit een richting wordt ge-geven, blijft het onderwijs een verzuilde sector. Betekent dit ook dat we het dua-le stelsel moeten opgeven? Hoewel het een artefact is uit de verzuiling, wijst de Onderwijsraad er terecht op dat het duale stelsel ook een maatschappelijke

waarde in zich draagt. Juist door de vrijheid om scholen onafhankelijk van de staat te stichten en in te richten kan het onderwijs een afspiegeling zijn van de samenleving. Door bijzonder onder-wijs geeft het onderwijsstelsel ruimte aan pluriformiteit en vernieuwing. Dit laatste wordt overtuigend aangetoond door het Amsterdamse project ‘Onze nieuwe School’. Door de richtingseis te laten vallen, komt deze waarde van onderwijsvrijheid meer tot uitdrukking, en kan het onderwijs daadwerkelijk recht doen aan de diversiteit van de maatschappij. Maar ik wil hier wel een kanttekening bij plaatsen.

Verlegenheid om religieGoed onderwijs vraagt om een reflectie op samenleven en identiteit. Onderwijs bereidt leerlingen immers voor op hun leven in de maatschappij, maar, belangrijker nog, vormt leerlingen ook als persoon. De twee doelen die ik hier grofweg formuleer, zijn volledig met el-kaar verweven. Samenleven in verschil gaat niet slechts om de vaststelling van gemeenschappelijke waarden, zoals respect voor elkaar, maar gaat mijn hele persoon aan: wie ben ik zelf en hoe ben ik in verbinding met anderen?

Religie en levensbeschouwing zijn hierin onmisbaar. In een ontzuilde samenleving kunnen we beide termen misschien wel samen nemen en ‘zingeving’ of ‘levenskunst’ noemen. Enerzijds zijn ze een niet te negeren bestanddeel van de nationale en glo-bale maatschappij: wie ons land en de wereld wil begrijpen heeft begrip van religie en levensbeschouwing nodig. Anderzijds, en belangrijker, stellen diverse pedagogen dat persoonsvor-ming enkel tot stand komt in dialoog met jezelf, anderen (medeleerlingen, docenten) en tradities als bronnen van levenskunst. Religieuze en levensbe-schouwelijke tradities dragen waarden over die betrekking hebben op mens, wereld, geschiedenis en maatschappij.nu de identiteit van scholen niet langer per se tot stand komt door een verhou-

ding tot religie en levensbeschouwing, vormt het ongemak van bestuurders en leerkrachten met religie, spirituali-teit, zingeving en levensbeschouwing een grote handicap. Te vaak is religieus onderwijs nog enkel kennisoverdracht. Ofwel omdat het onderwijs vanuit één richting wordt gegeven, ofwel om-dat het vak enkel gaat óver religie en levensbeschouwing. Er zijn methodes die wel een brede vorming in dialoog voorstaan, maar zij worden nog niet veel gebruikt.

Het openstellen van bijzonder onder-wijs is een belangrijke stap, maar er is meer nodig om leerlingen voor te be-reiden op het leven in een maatschap-pij van verschillen. Het onderwijs van de toekomst (want dat is waar we het uiteindelijk over hebben) zal hier een brede vorming in moeten aanbieden, waarin de vaardigheden die nodig zijn voor identiteitsvorming, burgerschap en betekenisgeving samenkomen. Dit betekent dat we niet alleen voorbij de zuilen moeten gaan, maar ook voorbij ons ongemak met religie en spiritualiteit; pas dan wordt er werke-lijk recht gedaan aan een pluriforme maatschappij.

Matthias Kaljouw

doet bij het Domini-

caans Studiecentrum

voor Theologie en Sa-

menleving onderzoek

naar onderwijs en de

transformatie van

religie in Nederland.

Wie ons land en de wereld wil begrijpen heeft begrip van religie en levensbeschouwing nodig

Leerlingen van de Lorentz School in

Leiden. Foto: Jannes Lin-

ders, Atelier PRO.

8 9

OKTOBER 2015- nR. 4 OKTOBER 2015- nR. 4

99

Zondagmorgen, elf uur. Aan de rand van het Vondelpark verzamelt zich een klein groepje mensen dat langzaam aangroeit en plaatsneemt op klapstoeltjes en houten banken. Iemand speelt gitaar en sommige mensen zet-ten een lied in.

Het is een bont gezelschap . Mensen uit alle hoeken en gaten van de stadssamenleving zitten bij elkaar onder de lage herfstlucht, ongeveer tachtig in getal. De stemming stijgt ten top als een paar mensen in witte kleren naar voren lopen en te water gaan, het met algen bezwangerde koude water van het Vondelpark in. Het is er ondiep, maar de bodem is glibberig dus het kost even tijd om vaste grond onder de voeten te vinden.

Het is nu zondagavond. Ik was een van de mensen in de vijver en kijk terug op een bijzondere doopviering in een vredige hoek van het drukste park van Amsterdam. Voor het eerst in mijn bestaan nam ik deel aan een volwas-sendoop met volledige onderdompeling. Samen met een andere predikant duwde ik met een zachte druk van mijn arm de dopeling onder water en trok haar snel weer overeind. Ze ging helemaal kopje onder maar herrees onder groot applaus van alle om-standers met een stralende lach op haar gezicht. na de overhandiging van doopkaars en bijbel waren er broodjes en wijn en felicitaties.

De christelijke doop lijkt weinig relevantie te hebben en zeker geen politieke. Maar niets is minder waar! De oerdoop die bekend is uit de vroege kerk maakte mensen participant van een gemeenschap waarbinnen het be-staan geheel vernieuwd en veranderd werd. De basiswaarden van het koninkrijk van God werden, in al hun vreugde en radicaliteit, de fundamenten van het leven. De doopvraag: ‘Wil je God dienen en Jezus Christus volgen?’ kon niet zonder consequenties blijven. Gedoopt worden was niet vrijblijvend en luidde een le-vensstijl in die zich niet conformeerde aan het gangbare.

Het lijkt erop dat die oude doop-beginselen ingekapseld zijn door een veilig soort christendom dat aangepast en ongevaarlijk is geworden. De revolutionaire en explosieve kracht die het nieuwtestamentische geloof had lijkt te zijn ingedamd. Het heeft weinig politieke en sociale zeg-gingskracht meer.

Maar voor mijn dopeling in het Vondelpark speelde dat bij de keuze voor de doop gelukkig geen rol. Voor haar was het erop of eronder, alles of niets en nu of nooit. Zo zou het moeten zijn! Christen worden met huid en haar. Kopje onder gaan voor het visioen van een nieuwe wereld.

Margrietha Reinders, predikant te Amsterdam

koPJe oNDer

Margrietha reinders

{CoLUMN

OKTOBER 2015- nR.4

Maxine Herinx

Louis le Roy (1924-2012) was tekenle-raar aan de Rijksscholengemeenschap in Heerenveen, beeldend kunstenaar en ‘ecotect’. Toen in 1964 een com-missie, waar Le Roy vice-voorzitter van was, moest adviseren over een strook openbare ruimte aan de Europalaan (later ook de Kennedylaan) in Heeren-veen, bedacht Le Roy om de invulling van de strook groen op een natuurlijke manier te ontwikkelen. Er werden

muren gestapeld zonder cement, waar de natuur in en om mocht groeien. Het bleek de opmars naar een groter plan: in de jaren zeventig kocht Le Roy drie hectare grond aan en startte met zijn plannen voor de bouw van een ecokathedraal. Een plek waar de mens niet de natuur beheerst, maar met haar samenwerkt en waar de kracht van planten, dieren en mensen elkaar versterkt.

Stenen en puttenna het planten van een aantal bomen startte de daadwerkelijke bouw. De ge-meente Heerenveen leverde – en levert – vrachtwagens vol stenen, stoepran-den en putten. Samen met ander puin werden ze gestapeld tot er muren, torens en platforms ontstonden. Als cement klommen planten tussen de stenen omhoog, dieren nestelden zich in de schaduw van het bouwwerk. Hoewel de natuur zich dus lijkt te

voegen naar de bouw van de kathe-draal, rijst de vraag of het storten van al dat puin geen belasting vormt voor de natuur. Volgens Siebe Homminga van Stichting Tijd, de stichting die het gedachtegoed van Le Roy voortzet en de ecokathedraal beheert, moet men dat niet zo zien. Hij benadrukt dat het geleverde materiaal geen rotzooi mag zijn. ‘Alles wat aangeleverd wordt, moet geschikt zijn als bouwmateriaal. Inderdaad, waar mensen bouwen, kun-nen tijdelijk geen planten groeien. net zoals alle levende wezens samenwer-ken, concurreren ze ook met elkaar.’

eeuwigOp dit moment bouwen naast Hom-minga nog twee bouwers iedere dins-dagmiddag aan de kathedraal: Jaap Bos en Bauke Visser. Peter Wouda is verantwoordelijk voor de Le Roy-tuin aan de Europalaan en de Kenne-dylaan, waar nu aan een theater wordt

De natuur gaat haar gang in de ecokathedraal

Oneindig bouwen zonder plan

In het Friese Mildam, op een kleine tien kilometer afstand van Heerenveen, ligt het levenswerk van Louis le Roy. Hoe het er precies uit moet komen te zien, heeft hij niet bedacht. En als er al een plan zou zijn, zou het nooit af zijn geko-men. In Le Roys ecokathedraal werken plant, dier en mens namelijk oneindig samen aan een bouwwerk. Zonder plan en zonder einddoel.

gebouwd. Af en toe schuiven studen-ten en andere vrijwilligers aan om een dag mee te bouwen. Homminga: ‘Het is plezierig om lichamelijk zwaar

werk te doen. Maar het leukste is het creatieve proces: je moet voortdurend bedenken hoe je verder zal gaan.’ Le Roy had namelijk geen bouwtekening of eindproces voor ogen. net zoals de mensen die bouwden aan grote kathedralen in de Middeleeuwen, zullen Le Roy en andere bouwers van de ecokathedraal het gebouw nooit af zien komen. ‘Le Roy vond het proces belangrijker dan het resultaat. Hij wilde het proces waarnemen waarin planten en dieren samenwerken. Daarbij past geen tekening, geen eind-doel, maar ook geen beperking van tijd. Voordat de mens en natuur echt met elkaar verwikkeld zijn, moet er heel wat tijd verstrijken. Er is wel eens gesproken dat het project in het jaar 3000 afgerond wordt, maar hopelijk zal de bouw nooit eindigen,’ aldus Homminga. De ambitie van Stichting Tijd reikt bovendien verder: ze zien

graag dat in iedere plaats één procent van het grondgebied als ecokathedraal wordt ontwikkeld.

Wie Le Roys levenswerk moet voort-zetten in de toekomst? Misschien is het Friese nuchterheid, maar daarover maakt Homminga zich geen zorgen. ‘Er is genoeg belangstelling voor de kathedraal.

blijven bouwen Onder die geïnteresseerden zitten genoeg mensen die het leuk lijkt om in de toekomst mee te komen bouwen, bijvoorbeeld na hun pensioen. En ik ben voorlopig ook nog niet weg hoor, ik ga nog een aantal jaar door!’ Mochten zich echt geen vrijwilligers melden die het werk van Le Roy willen voortzetten, dan is dat volgens Hom-minga ook geen ramp. ‘De mens heeft de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in de kathedraal. Het zou ook wel mooi zijn als dat een tijd stil zou liggen. Dan zou het even aan de planten en dieren zijn, tot er weer mensen komen om verder te bouwen.’ Het past geheel in de filosofie van Le Roy: een eeuwig-durend, organisch proces waarin de mens en natuur samenwerken aan een bouwwerk. Wat dat moet worden of hoe het eruit moet komen te zien, is ondergeschikt. Het proces is wat telt.

Hopelijk zal de bouw nooit eindigen

Een keertje meebouwen,

of de ecokathedraal bezoeken?

Kijk voor meer informatie op

www.ecokathedraal.nl of de website

van Stichting Tijd, www.stichtingtijd.nl. Siebe Homminga aan het werk in de Ecokathedraal

Foto’s: Peter Wouda

10 11

OKTOBER 2015- nR. 4 OKTOBER 2015- nR. 4

Yfke Nawijn

De Moderne Devotie is deze zomer formeel erkend als deel van de identi-teit van de stad Zwolle. De beweging uit de vijftiende eeuw wordt gezien als fundament voor het sociale hart van de stad. Deze erkenning kwam na jaren voorbereiding en bewustwor-

ding. Mink de Vries, initiatiefnemer van de Actuele Moderne Devotie, hoopt dat meer steden volgen. Hij is bezig met een rondreis langs 133 steden in nederland waar de Moderne Devotie in de Middeleeuwen actief was. ‘Doel van mijn rondgang is bewust-wording van een stuk identiteit van nederland en van een groot deel van noordwest Europa waar wij te weinig van weten’, vertelt Mink. Deze bewust-wording moet in alle steden leiden tot

maatschappelijke betrokkenheid door burgers, gemeenten, verenigingen en bedrijven, zoals dat gebeurde in de be-weging van Thomas à Kempis, Geert Groote en Joan Cele.

Innerlijke vernieuwingDe Moderne Devotie is een hervor-mingsbeweging die aan het eind van de veertiende eeuw ontstond uit ontevredenheid over misstanden in de katholieke kerk. Ze richtte zich op innerlijke vernieuwing en verandering van de samenleving. De beweging heeft drie stromingen. Er was de bezinnende en onderwijzende richting van Thomas à Kempis, in kloosters. Thomas schreef ‘De navolging van Christus’, na de Bijbel het meest verspreide christelijke boek ter wereld. Daarnaast was er de maatschappelijke

beweging van Geert Groote. Hij sticht-te woongemeenschappen, de ‘Zusters en Broeders (Fraters) des Gemeenen Levens’. Dit waren leken die zich inzet-ten voor hun stad. De derde groep zat daar tussenin, de kloosters van de derde regel. Die hoorden niet bij een orde en bestonden deels uit leken. Ze hadden een regel nodig om een kapel of klooster te mogen bouwen, ze kozen de derde regel van Franciscus. In de Moderne Devotie ging het om gelijkwaardigheid, gelijke toeganke-lijkheid en zorg voor elkaar. Met die motivatie ontstond onder leiding van Joan Cele in Zwolle voor het eerst in de geschiedenis gratis onderwijs voor arm en rijk. Arme leerlingen kregen onderdak in het Fraterhuis. Cele zorgde voor onderwijsvernieuwing door onderwijs in leeftijdsgroepen. Tijdens de Reformatie aan het einde van de zestiende eeuw verdween de Moderne Devotie grotendeels uit nederland. Mink de Vries brengt sinds een aantal jaar het gedachtengoed onder de aandacht omdat de waarden van de Moderne Devotie passen in de huidige tijd. Hij verbaast zich over de onbekendheid in eigen land, terwijl

de Moderne Devotie wereldleiders inspireert: ‘Mandela is erdoor beïn-vloed, de regels van de broederschap stonden op zijn huis. Clinton heeft het boek van Thomas à Kempis twee keer gelezen, Gandhi heeft het nadrukkelijk vaak genoemd, en wij kennen het zelf niet! Paus Johannes Paulus II heeft in 1993 alle nederlandse bisschoppen opgeroepen om meer te gaan doen met de Moderne Devotie, maar het is niet gelukt, waarschijnlijk omdat het hiërarchisch werd ingesteld. De Moderne Devotie is juist omgekeerd, Geert Groote had niks met hiërarchie. Geert Groote spreekt zelfs D66 aan vanwege de ruimte voor persoonlijke verantwoordelijkheid, voor eigen keuzes en ontwikkeling. Vrijheid is een van de kernbegrippen van de Moderne Devotie.’Dat het gedachtegoed van de Moderne Devotie nu wel aanslaat heeft volgens De Vries te maken met de huidige tijd: ‘Men is op zoek is naar identiteit en verankering, er is een sterke crisis, ook in de kerken. Je ziet een omslag, mensen zijn na een periode van individualisering weer op zoek naar ge-meenschappelijkheid. En de overheid gaat minder doen. Moderne Devotie gaat over de eigen verantwoordelijk-heid van mensen en het zorgdragen op basis van wederkerigheid.’

Waarden in praktijkDe waarden van de Moderne Devotie richten zich op de hele mens, het gaat om activiteit, stilte, bezinning en de maatschappij. Een mens heeft al deze aspecten nodig. De Actuele Moderne Devotie wil waarden als gelijkwaardig-heid, niet oordelen, verbinding en wederkerigheid in de praktijk brengen, vanuit het motto ‘doen wat nodig is, goed en recht’. In Zwolle gebeurt dat in gemeenschapskringen. Die kunnen uitgaan van een kerkelijke gemeente, maar ontstaan ook daarbuiten. De Vries: ‘Activiteiten waarmee je als kerkelijke gemeenschap iets kunt betekenen voor een wijk zijn bijvoor-beeld een kerkdienst op het plaatse-lijke voetbalveld, of een middag in een speeltuin kinderen vermaken. Ik vind dat een kerk duidelijk zichtbaar in de gemeenschap moet zijn. Dan zie je

eeuwenoude waarden als bron om nieuwe wegen in te slaan

Moderne Devotie inspireert tot zinvol samenleven

De Moderne Devotie – een Middeleeuwse vernieuwingsbewe-ging in Noordwest Europa met het epicentrum langs de IJssel bij Deventer en Zwolle – inspireert ook vandaag tot nieuwe gemeenschappelijkheid. Een gesprek met Mink de Vries over de vlammende actualiteit van een eeuwenoude maatschap-pelijke beweging.

dat de totale gemeenschap positief reageert. Het gaat gewoon om het ‘er zijn’.’ Momenteel zijn er vijftien krin-gen, elke kring geeft zelf aan wat ze in de buurt kan doen. Zeven kringen doen een pilot gekoppeld aan het sociale wijkteam in Zwolle-zuid.De waarden zijn niet exclusief chris-telijk, ze zijn universeel en sluiten daarom in de huidige tijd goed aan, aldus De Vries. ‘De vrijheid en persoonlijke verantwoordelijkheid spreken liberalen aan, de gelijk-waardigheid en alles delen is écht communistisch. En als ik groepen uit andere religieuze of culturele ach-tergronden spreek, maak ik in mijn verhaal vergelijkingen met barmhar-tigheid in de moslimcultuur en de familiegemeenschap in de Afrikaanse cultuur.’niet oordelen is ook een waarde in de Moderne Devotie. Veel mensen denken juist zwart-wit, of in vooroor-delen. Toch is dat voor De Vries geen belemmering. Hij illustreert dit met een voorbeeld: in december werd in Zwolle een groep Syrische vluchtelin-gen gehuisvest in de IJsselhallen. Bij de wijkbewoners riep dit weerstand op naar de vluchtelingen en naar de gemeente. Er vonden bijeenkomsten over de problematiek in het Midden Oosten plaats waar alle levensbe-schouwingen deelnamen, om te zoeken naar verbindingen. De Vries nam deel vanuit de Actuele Moderne Devotie. naarmate de wijkbewoners zicht kregen op wat er gebeurt, wordt de weerstand minder en is er een relatie ontstaan. Een volgende groep is nu welkom. ‘Het heeft wel tijd nodig maar het kenmerk van Moderne Devotie is het naast elkaar staan en niet tegenover elkaar. Je kunt je profileren tegen-over de ander, maar uiteindelijk zul je toch moeten samenwerken met de ander. Dan is het de kunst naast elkaar te blijven staan maar wel met je verschillen, met je eigenheid.’

rechts of linksWat de politieke kleur van mensen ook is, velen herkennen zich in het gedachtegoed van de Moderne De-votie. Mink wordt door verschillende

politieke partijen gevraagd te spreken of een training te verzorgen. ‘Het kan dat mensen heel rechts denken of heel links. Dat zit er allemaal in, mensen van allerlei achtergronden vinden iets van hun gading. We gaan wel in gesprek. Maar het blijft altijd met de ruimte voor de mening van de ander. Het blijft het delen van meningen en niet het overtuigen van meningen, dat is een cruciaal verschil.’

CompassieVoor De Vries is compassie een cen-traal begrip: ‘Als je met één woord aangeeft wat deze beweging ken-merkt, dan is het compassie. Vroeger noemden ze dat de Geest. Binnen-kort spreek ik voor CDA Overijssel, daar verheug ik me op maar dat gaat soms ook wel op scherp, ik vind bijvoorbeeld dat bij hen compassie wat verdwenen is: aandacht voor het middenveld van de samenleving. Dus dat mag ook wel terug.’In Zwolle verenigt het gedachten-goed van de Moderne Devotie inmiddels op grote schaal: van de wethouders tot de directeur van PEC Zwolle, maar ook banken, bedrijven en grote onderwijsinstellingen. Zij ontmoeten, bevragen en inspireren elkaar. De wens van De Vries is dat steeds meer steden hun identiteit in de Moderne Devotie erkennen. ‘Het geeft zoveel ruimte en vrijheid voor mensen, wat hun achtergrond ook is.’

Mink de Vries bij het Fraterhuis in

Zwolle. In de vijf-tiende eeuw boden

de ‘Broeders des Gemeenen Levens’ hier onderdak aan

arme studenten voor hun opleiding aan het gymnasi-

um van Joan Cele. Foto: Paul Klein.

‘Het boek van Thomas à Kempis… Gandhi haalde het aan, Mandela is erdoor beïnvloed en Clinton las het twee keer’

Mink de Vries (1962) is leraar godsdienst en maatschappijleer op een middelbare school. Daarnaast is hij initiatiefnemer van de Actuele Moderne Devotie. Hij geeft lezingen, leiderschapstrainingen en rondleidin-gen over de geschiedenis, de waar-den en de praktische toepassing van de Moderne Devotie. Hij ontdekte de Moderne Devotie toen hij in 2007 als jongerenwerker gevraagd werd een activiteit te organiseren in een project van de gemeenten Zwolle en Kampen rond zingeving. Sindsdien laat het hem niet meer los: ‘Ik ben het zelf. Ik kan niet anders dan vanuit mijn hart spreken.’

12 13

OKTOBER 2015- nR. 4 OKTOBER 2015- nR. 4

De voedselbank deelt voedsel uit aan mensen die het niet zelf kunnen kopen. Het komt uit winkels die het voedsel niet meer mogen verkopen. In de Verenigde Staten bestaan voedselbanken sinds de jaren zeventig. Eén van de eerste voedselbanken in nederland werd opgericht door Sjaak en Clara Sies in Rotterdam, in 2002. niet alleen mensen worden geholpen met de voedselbank: doordat het overtollige voedsel niet meer wordt vernietigd, worden miljoenen tonnen aan CO2-uitstoot voorko-men. Een klant, die liever anoniem blijft, vertelde onlangs aan De Linker Wang: ‘De ouders van Sjakie uit het boek Sjakie en de Chocoladefabriek van Roald Dahl, waren arm. Zó arm dat er geen geld was voor chocola. Sjakie moest het doen met één klein reepje per jaar, die hij voor zijn verjaardag kreeg. Als Sjakie in deze tijd had geleefd, waren zijn ouders in aanmer-king gekomen voor de voedselbank en had Sjakie zijn hart kunnen opha-len aan bergen chocola... met name ná de feestdagen. Zo’n twee weken na Pasen bijvoorbeeld. Dan kunnen winkels hun zakken paaseieren en -haasjes niet meer verkopen, terwijl de chocola nog prima is.Bij de voedselbank is het telkens een verrassing wat je meekrijgt. En vervolgens moet je creatief zijn met de gekregen spullen. Hoe vind je een passend gerecht? En dan zijn er de producten die je eigenlijk niet lust... Maar ook dan kun je creatief zijn. Zo kregen we een keer een pak kant-en-klare hutspot mee. Hutspot krijgen we allebei maar moeilijk weg. Maar ik had een recept gevonden voor hutspotkoekjes, die je bakt in de koeken-pan. Het was een succes. Is naar de voedselbank gaan dus leuk? Tja, soms wel. Maar het is niet de bedoeling en dat voelen wij allebei ook wel. We hopen dat het zo snel mogelijk niet meer nodig is. Wat mij verbaast, is dat we soms zoveel meekrijgen: een keer wel vier bakken met tomaten. Een deel moesten we alsnog weggooien. Onlangs was ik op de open dag van het asielzoekers-centrum in mijn stad. De gezinnen in zo’n centrum krijgen maar zo’n vijftig euro boodschappengeld per week. Ik vroeg of ze naar de voedsel-bank mochten, maar nee. Als ik naar de hoeveelheden voedsel kijk, vraag ik me of er niet toch wat naar het asielzoekerscentrum zou kunnen.’

1) Een tas vol etenswaren, zojuist opgehaald bij

de voedselbank (Foto: Iris Savelkouls, 2015).

2) Een vrijwilliger van de voedselbank staat bij

de tafels met voedselpakketten (Foto: Iris

Savelkouls, 2015).

3) Tafels met voedselpakketten: voor iedere klant

van de voedselbank is de inhoud van één pak-

ket bestemd (Foto: Iris Savelkouls, 2015).

4) Soms worden er in de voedselbank ook nog

wat gratis spullen verstrekt, in dit geval kinder-

kleren en koffiekannen (Foto: Iris Savelkouls,

2015).

5) Deze medewerker zit bij de ingang en regis-

treert de klanten die binnenkomen. Alleen

degenen die op de lijst voorkomen, krijgen een

voedselpakket (Foto: Iris Savelkouls, 2015).

6) Gebouw van de Triumfatorkerk in Utrecht

waar iedere woensdag een voedselbank wordt

georganiseerd (Foto: Iris Savelkouls, 2015).

7 t/m 10)

Impressie van een voedselbank in Californië,

Verenigde Staten (Foto’s: Alameda County

Community Food Bank, Flickr Creative Com-

mons).

Iris Savelkouls

1

2

3 4

5

6 7

8

9

10

Altijd een verrassing wat je krijgt bij de voedselbank

14 15

OKTOBER 2015- nR. 4 OKTOBER 2015- nR. 4

Onlosmakelijk is de naam van de Bosnische stad Srebrenica verbonden met de moord op zo’n achtduizend moslimmannen en -jongens door het Bosnisch-Servische leger. Een misdaad tegen de menselijkheid. niemand had gedacht dat zo kort na de verschrikkin-gen van de Tweede Wereldoorlog weer op Europese bodem genocide zou plaatsvinden. Het gebeurde onder de ogen van Dutchbat, het nederlandse bataljon dat onder commando van de Verenigde naties deel uitmaakte van de UnPROFOR-vredesmacht. Zij faalden in hun opdracht de moslimbe-volking te beschermen in deze door de Vn tot safe area uitgeroepen enclave.

Parlementaire enquêteOver de oorzaken en de vraag in hoe-verre de nederlandse militairen en de nederlandse regering verantwoordelijk zijn voor dit drama, is in de afgelopen twintig jaar veel geschreven, gespecu-leerd en gedebatteerd. Onderzoeks-rapporten bleven vaag, verklaringen tegenstrijdig, fotorolletjes met bewij-zen verdwenen. Op het nIOD-rapport over de val van Srebrenica volgt een kabinetscrisis. In april 2002 trekt het tweede kabinet Kok de politieke conse-quentie en treedt terug. Maar met het nemen van de politieke verantwoordelijkheid is het hoofdstuk Srebrenica nog niet gesloten. Er is geen schuld bekend en dus gaat het verhaal door. Er volgt een parlemen-taire enquête en in 2007 spannen de nabestaanden van de slachtoffers een kort geding aan tegen de neder-landse staat en de Vn. In drie gevallen geeft het Gerechtshof in Den Haag

de nabestaanden gelijk en acht het de nederlandse regering schuldig. En al die anderen dan? Wie vraagt de echtgenotes en moeders, dochters en zusters om vergiffenis voor de begane misdaad? Wie geeft hun de mogelijk-heid om te kunnen vergeven? En, niet te vergeten, wie wordt de mogelijkheid ontzegd te worden vergeven? Met deze geschiedenis en vragen in mijn achterhoofd vertrek ik op 3 mei 2015 naar Sarajevo. Op uitnodiging van het Joan B. Kroc Institute for Peace and Justice van de University of San Diego, het Network of Religious and Traditional Peacemakers en Medica Zenica neem ik deel aan een confe-rentie met ‘peacemakers’ uit zestien landen. Onder hen zijn beleidsmakers, academici, leden van veiligheidstroe-pen, vredesactivisten, jeugdleiders, en trainers die in crisisgebieden bemid-delen. Een zeer diverse groep mensen, van wie sommigen ervaringsdeskun-dige op het gebied van extremisme waren, zoals een jonge moslima uit

Groot-Brittannië, die lid was van een extremistische moslimorganisatie en nu trainingen verzorgt ter preven-tie van radicalisering. Of een jonge man uit noorwegen die in de zomer van 2011 aan het zomerkamp op het eiland Utøya deelnam toen de rechts-extremist Anders Behring Breivik het vuur opende en 69 van de deelnemers vermoorde. Ook zijn islamitische en christelijke vrouwen uit Bosnië op de conferentie aanwezig, die direct na de oorlog initiatieven hebben opgericht, zoals het eerder genoemde Medica Zenica, om psychosociale en medi-sche zorg aan verkrachte vrouwen en getraumatiseerde kinderen te bieden.

Gevonden bottenTijdens de eerste dag staat de hui-dige situatie in Bosnië-Herzegovina centraal. Wat is er bereikt sinds het vredesverdrag van Dayton in 1995? Hoe kan oplaaiend politiek extre-misme en religieuze radicalisering een halt worden toegeroepen? Hoe

‘Durf schoon schip te maken,’ zegt Manuela kalsky

Twintig jaar later – Srebrenica

Sommige beelden verdwijnen niet uit je geheugen. Het vliegtuig dat zich op 9/11 als eerste in de New Yorkse Twin Towers boorde, bijvoorbeeld. Of recent nog de foto van het verdronken Syrische jongetje Aylan dat de boottocht naar Griekenland niet overleefde en aanspoelde op het strand in Turkije. Iconische beelden, verstilde menselijke drama’s met hartverscheurende persoonlijke verhalen op de achtergrond. Hetzelfde effect als het zien van deze foto’s heeft het woord Srebrenica.

Manuela kalsky

islamofoob is Europa en welke rol kan de interreligieuze dialoog spelen in conflictgebieden? Vragen en mogelijke antwoorden, discussies en het zoeken naar mogelijke oplossingen volgen. na een korte nacht staat vroeg in de och-tend de bus klaar om ons naar Tuzla en Srebrenica te brengen. We bezoeken het Podrinje Identifi-cation Project (PIP), waar wij naar een magazijn worden gebracht waar grote stellages vol met plastic zakken te zien zijn. Ze blijken menselijke resten te bevatten. Botten worden hier verzameld, afkomstig uit de tot nu ontdekte massagraven. Hier worden ze in kaart gebracht en indien mogelijk tot een geheel lichaam samengevoegd. Dankzij nieuw DnA onderzoek gaat de identificatie van de slachtoffers in de laatste jaren met sprongen vooruit. De meeste vermisten zijn inmiddels geïdentificeerd dankzij een database met ruim honderdduizend DnA-pro-fielen die de Internationale Commissie voor Vermiste Personen (ICMP) in Bosnië heeft aangelegd. Monsters uit de gevonden botten worden gekop-peld aan het profiel van nabestaanden die een vermiste hebben opgegeven. Als er een match is, worden de familie-leden ingelicht dat hun geliefde is ge-vonden. ‘Soms zijn het maar een paar botten die kunnen worden begraven’, vertelt een medewerker van dit forensi-sche instituut ons. ‘De rest is nog niet gevonden. ‘Hoezo nog niet gevon-den?’ vraag ik met oprechte verbazing. ‘Sommige lichamen werden uiteenge-reten omdat ze met bulldozers over de verschillende massagraven werden verdeeld’, luidt het zakelijke antwoord. Alleen al van die gedachte word ik misselijk. Hoe hard moet dit aanko-men bij de nabestaanden? Sommige van hen wachten twintig jaar na dato nog steeds op dat ene telefoontje: de DnA-match is er, het is uw zoon, uw man, uw broer, uw vader, uw oom, uw neef … Eindelijk zekerheid. Opluch-ting dat er een einde komt aan het wachten. Maar de nieuwe techniek is behalve een zegen ook een vloek. Wanneer zal het verlossende telefoon-tje komen? Morgen, of over een jaar, of over vijf of tien jaar? nog steeds zijn zo’n honderd personen zoek en

worden regelmatig nieuwe massagra-ven ontdekt. Wanneer komt een einde aan het rouwproces? niemand kan het voorspellen.

VerdovingWe gaan weer de bus in en rijden naar het Srebrenica-Potočari Memorial Centre. Een groot terrein bezaaid met witte mezars, islamitische grafstenen, ligt voor ons. De witte ‘palen’ zijn me al eerder in Sarajevo opgevallen. Ze staan in parken en tuinen, overal lig-gen moslims begraven. Op de begraaf-plaats in Potočari wordt een interreli-gieuze ceremonie ter nagedachtenis van de overledenen gehouden, samen met de ‘moeders van Srebrenica’, die ons later hun verhalen vertellen en hun angsten met ons delen, dat de wereld hen na twintig jaar vergeet. We

verlaten de gedenkplaats en steken de straat over naar het toenmalige Dutchbat-kampement. Ik herinner mij de op televisie uitgezonden beelden van de massa wanhopige moslims die hier naartoe waren gevlucht in de hoop op bescherming door de nederlandse militairen. Een fototentoonstelling aan de muur van deze lege gigantische hal is de stille getuige van wat er twintig jaar ge-leden was gebeurd – vergeelde foto’s, aangetast door het vocht. De film die in het documentatiecentrum naast het toenmalige hoofdkwartier van Dutch-bat wordt vertoond, laat geen ruimte voor verbeelding. Alles werd op film gedocumenteerd: de aanrollende tanks die de enclave binnendringen; het dramatische scheiden van de moslim-mannen en -vrouwen; de bergen met koffers en bezittingen die de gevan-genen achter moesten laten; de angst van de mensen; de machteloosheid van de Dutchbatters en hun assisten-tie om het transport van de mensen in bussen zo vlekkeloos mogelijk te laten verlopen. En tot slot de standrechte-lijke executies van zeven moslimman-nen, waarbij twee van hen eerst nog in

leven worden gelaten om de lijken het bos in te slepen, vervolgens worden ook zij vermoord. Alles was als een soort zegetocht gefilmd. Elk spoor van medemenselijkheid was uitgewist. De overeenkomsten met de deportatie van de joden door de nazi’s, ook wat de werkwijze betrof, zijn schrijnend. Iedereen van de aanwezigen verlaat in een soort verdoving en diep geraakt het museum, velen in tranen. De tas met mijn nederlands paspoort erin, hangt loodzwaar aan mijn rechter schouder. In de Zembla-uitzending Andere Tijden van 6 september 2015 hoor ik onze toenmalige minister-president Kok over Srebrenica zeggen: “nederland heeft als deel van de internationale gemeenschap, maar ook als neder-land, gefaald om die bescherming te

bieden die op het moment suprême nodig was.” De persoonlijke pijn die dit “inktzwarte hoofdstuk” in de nederlandse geschiedenis voor hem betekent is niet te overzien. Een vraag, die zich in de afgelopen jaren regel-matig aan me opdrong, steekt bij het zien van deze beelden ook nu weer de kop op: waarom hebben nederlanders zo’n ongelofelijke moeite met het bekennen van morele (mede)schuld? Waarom is de angst voor de schonungs-lose zelfkritiek bij gemaakte fouten zo groot, niet alleen wat de gebeurtenis-sen in Screbrenica aangaat, maar ook ten aanzien van het koloniale verleden van nederland?

Schoon schipAls Duitse-nederlandse ben ik opge-groeid met de pijn maar ook met het louterende van het naoorlogse Duitse schuldbewustzijn en het daarmee verbonden verwerkingsproces. Vanuit die ervaring kan ik alleen maar aanbe-velen: durf schoon schip te maken met de schuld die je op je hebt geladen en open de deur naar echte vergeving - voorbij het ‘wir haben’s nicht gewusst’.

Prof. Dr. Manuela

Kalsky is bestuurslid

van De Linker Wang.

‘De tas met mijn Nederlands paspoort erin, hangt loodzwaar aan mijn rechter schouder’

Op bezoek bij het Podrinje Identification Project.

16 17

OKTOBER 2015- nR. 4 OKTOBER 2015- nR. 4

{INterVIeW

Mensen met een minimuminkomen krijgen gratis een online profiel, waarop ze een oproepje kunnen doen voor iets wat ze niet kunnen betalen, zoals de schoolreis van de kinderen, steunzolen, een rekening van de zorg-verzekering of dierenarts. Iedereen kan deze profielen, die anoniem worden weergegeven, inzien. Je kunt dus zelf kiezen wie je helpt en waarvoor je zou willen betalen. Steungezin.nl bemid-delt in het (anonieme)contact en de financiering.

Hoe ben je op het idee gekomen van Steungezin.nl? Du Pont: ‘Ik weet zelf hoe het is om te moeten leven van een uitkering en hoe het is als iets niet kunt betalen. Ik heb ook zelf ervaren wat het dan bete-kent als iemand dan toch iets voor je betaald. Ik gun iedereen die ervaring. niet iedereen heeft in zijn omgeving mensen die hulp willen bieden. Mijn idee was dat er eigenlijk een plek op internet zou moeten zijn, waar men-sen elkaar kunnen vinden. Er zijn best wel mensen die een schoolreisje van een ander willen betalen, maar het niet weten en niet vragen. Er is een taboe op het hebben van financiële proble-men. Je gaat niet op het schoolplein vragen: kun jij het schoolreisje van je kinderen betalen? Via de website van Steungezin kunnen mensen anoniem hulpvragen en hulp bieden.’

keerpuntOp de website vraagt Steungezin van de mensen die steun vragen om een keerpunt in hun leven te beschrijven. Voor Du Pont was het oprichten van Steungezin.nl zo’n keerpunt, hoewel de geboorte van haar dochter ook bij-

Je kunt een hoop willen, maar het leven gaat vaak anders

Geld is belangrijk maar het doel is hoger

Dit jaar ging de Ab Harrewijn Prijs naar het online platform ‘Steungezin.nl’ Dit platform biedt een persoonlijke match tussen mensen met een minimuminkomen en particulieren die hen financieel willen steunen. Helma du Pont oprichtster van Steungezin, vertelt meer over haar initiatief.

zonder was. ‘Wat wij nu doen met ons team, betekent veel voor de mensen die geholpen worden. Dat is fantas-tisch om mee te maken. We hebben als team veel overleg met maatschap-pelijke organisaties, stichtingen, bedrijven en gemeente. We worden breed gesteund.’

In Breda wordt er veel hulp geboden aan mensen door hen één op één te bena-deren. Er is nog weinig online hulp. Wat merken jullie daarvan?‘Je merkt wel dat de organisaties bezig zijn met een vertaalslag. Dat duurt bij sommige organisaties vaak wat langer. Als je goed ben in het helpen van mensen betekent niet meteen dat je goed ben met internet en sociale media. En andersom ook. Je merkt wel dat het steeds dichter bij elkaar komt. Wij zijn ook niet alleen online actief, we hebben ook vier dagen in de week bezoekuren. Daar komen vooral veel ouderen die geen computer hebben, of het invullen te moeilijk vinden. Om je bij ons aan te melden moet je in het bezit zijn van een Breda(minima)Pas, zo weten wij zeker dat wij de doelgroep bereiken. Via lokale media en internet zorgen wij voor naams-bekendheid. Verder zijn we actief op sociale media. We zijn goed zichtbaar bij maatschappelijke organisaties in Breda. Overal liggen folders van ons. We richten ons nu alleen nog op Breda, maar we hopen dat andere gemeenten ook geïnteresseerd zullen zijn in ons platform.’Steungezin probeert als kennisor-ganisatie bij te dragen bij de armoe-debestrijding. ‘We weten veel over het armoedevraagstuk in Breda. We kunnen advies geven, maar kunnen het nog niet concreet maken. Je moet echter niet onderschatten wat voor een kracht het geeft als er een match plaats vindt. Door de gift kunnen mensen weer hoop krijgen. Dat is ook structureel. Het doet best wel wat met je als een vreemde iets voor je betaalt. Je denkt ineens: ik ben het wél waard om geholpen te worden. Steungezin.nl gaat niet alleen om het geld. Het geld

is het middel, maar het draait om de liefde. De liefde om elkaar, de aan-dacht voor de ander die in de ellende zit. Geld is in die zin belangrijk maar het doel is hoger.

Zuiver houdenDe financiële hulp gaat rechtstreeks naar de persoon die het nodig heeft. Een bijdrage aan de organisatie van steungezin is vrijwillig. ‘We willen het zuiver houden. We bieden persoonlijke oplossing zonder dat we het geld voor iets anders gebruiken’, legt Du Pont uit. ‘Je hoort wel dat er organisaties zijn die financiering voor de doelgroep breed inzetten. We vragen bewust of mensen naast de match ook een vrij-willige bijdrage willen geven voor de organisatie van Steungezin.nl.’ Het platform kreeg een opstartsub-sidie van de gemeente en vraagt nu meer subsidies aan. De boel moet im-mers wel draaiende worden gehouden. ‘Zeker nu we gemerkt hebben dat we een proof-of-concept hebben. Het werkt echt. We werken met tien vrijwil-ligers van ambassadeurs tot juristen. Verder krijgen we veel advies van het bedrijfsleven.’

Is er één gezin dat een speciale indruk op je maakte?‘Er zijn zoveel gezinnen die indruk maakten. Iedereen heeft zo zijn eigen verhaal. Je leert veel van dit werk. Je merkt dat het leven niet altijd loopt zoals je had gehoopt. ‘Life hap-

pens when your busy making plans’. Je leert ook vooral te relativeren. Je kunt wel een hoop willen, maar het leven gaat vaak anders, dat je zie je terug bij de gezinnen van Steungezin.nl.’

Vorige week heb ik een online donatie gedaan voor een pedicurebehandeling van 19 euro, hoe gaat dat nu verder?‘Wat ontzettend leuk! Fijn dat je met iemand een stukje gelukt deelt. Deze mevrouw heeft bij ons tijdens de inloop haar profiel ingevuld, dat heb je online kunnen lezen. (zie hiernaast haar profiel). Er gebeurt veel achter de schermen. Wij controleren nu de match en via ons kunnen jullie met ons communiceren. Zij gaat naar de pedicure en wij betalen rechtstreeks het geld aan de pedicure. Zo houden we het zo veilig mogelijk.’

na een week krijg ik het volgende berichtje via mijn email:

Anita broekhuizen

Dank u wel, donateur!!!Ik ben er reuze blij mee, met uw steun!Ook al is het een klein beetje....voor mij is het een heleboel.....écht waar!!!Ik kan weer even adem halen. HEERLIJK!!!nogmaals dank u wel!Met vriendelijke groet van een door u blijgemaakt persoon.

Helma du Pont, oprichtster van Steungezin

Websiteschermafbeelding: www.steungezin.nl

18 19

OKTOBER 2015- nR. 4 OKTOBER 2015- nR. 4

Wat mij opviel tijdens mijn dienstverband bij een gemeente en provincie was de nervositeit bij het naderen van de jaarwis-seling. Bestuurders en hun ambtenaren werken namelijk met jaarrekeningen. Als de budgetten aan het einde van het jaar niet helemaal ‘uitgeput’ zijn, dan is er een probleem. Wat is dan het probleem? Om te beginnen heeft de wethouder of gedeputeerde niet voldoende geïnvesteerd. Ze hebben niet al het geld dat hen toebedeeld is besteed aan hun projecten. Stel dat ze 2 miljoen euro krijgen om te investeren in het openbaar vervoer, en aan het einde van het jaar is er nog vijf ton over, dan is er politiek wat uit te leggen.

Andere bestuurders gaan daarom vaak óver hun budget heen. Als nu het ene budget niet is uitgeput, en het andere budget is niet toereikend, dan zal er een zogenaamde ‘overheveling’ van budgetten plaats vinden. Zo ontstaat in overheidsland na de zomer een race om zoveel mogelijk geld uit te geven. De angst om volgend jaar minder budget te krijgen wint het van de erkenning dat niet al het geld nodig is. Probleem met dit systeem is dat efficiënte en effectieve bestuurders indirect worden gestraft. Ze krijgen volgend jaar minder budget en het uitgespaarde geld wordt gebruikt om elders in de organisatie financiële gaten te dichten.

Deze vervlechting van budgetten is in de basis problematisch omdat er nooit consistent meerjarenbeleid opgesteld en uitge-voerd kan worden. Het zou niet zo moeten zijn dat wij meer belasting voor de auto moeten betalen om het zorg- of de-fensiebudget rond te krijgen. Of dat er op het ene beleidspro-gramma bezuinigd wordt om zo een ander beleidsprogram-ma in de lucht te houden. Dat is oneerlijk. Een euro investering of bezuiniging op zorg is niet gelijk aan een euro investering of bezuiniging op infrastructuur. Maar in overheidsland zijn ze wel degelijk met elkaar vervlochten.

Hoe zouden we dan de overheidsfinanciën moeten organise-ren? We moeten weer werken met het geld-in-een-potje mo-del. Belasting op auto’s alleen investeren in wegen. Punt. In-komsten uit de woningsector alleen investeren in onderhoud en toegankelijkheid van woningen voor alle mensen. Punt. Brandstofaccijnzen alleen investeren in duurzame energie. Punt. Zorgpremies alleen investeren in de kwaliteit en inno-vatie van de zorg. Punt. Omzetbelasting alleen investeren in de economie. Punt. Kortom, als we gesloten circuits maken van sector gerelateerde inkomsten en uitgaven, zou er binnen die sector een zelfvoorzienend systeem kunnen ontstaan. De overheid kan daarin faciliterend zijn met specifieke wet- en re-gelgeving, en kan vervolgens toezien op de werking van dat systeem. Zo zwart-wit als ik het wil voorstellen is het natuurlijk niet, maar het gaat mij om het principe. Zou dat niet pas echt een hervorming van de overheid betekenen? Hervormen is dan geen sjiek woord voor kille bezuinigingen, maar staat dan weer voor innovatief denken. Het vraagt wat lef en een toefje durf. Het is hoe dan ook een beetje sociaal, groen, dwars en links, nietwaar?

Enis Odaci, @Humanislam

GeLD IN eeN Pot

enis odaci

{CoLUMN 19

OKTOBER 2015- nR.4

bas roufs

Onder meer de milieubeweging, de wetenschap, de politiek, orthodoxe en protestantse kerken, de Raad van Kerken, net als niet-christelijke religies en groeperingen werden door de paus aangesproken.

Eén van de bronnen waarnaar hij uitdrukkelijk verwijst, is patriarch Bartholomeus I van Constantinopel: de ‘groene patriarch’ die in mei 2014 een lezing hield in de Utrechtse Gertru-diskerk. Sterker nog, inhoudelijk leunt Laudato Si sterk op de inbreng van deze orthodoxe geestelijke. Laatstge-noemde wijst erop dat iedere mens zich bewust moet zijn van diens impact op de schepping: positief én negatief. Hij vindt acties zoals ontbos-sing, water- en luchtvervuiling zonden die bovendien de biodiversiteit in gevaar brengen.Hoe dan ook, bij mijn weten is dit de eerste keer dat een orthodoxe patri-arch zo’n prominente rol speelt bij de totstandkoming van een pauselijke encycliek.

ongebruikelijke allianties De zware inhoudelijke inbreng vanuit de orthodoxie is ook tot uiting geko-men tijdens de presentatie van de encycliek in Vaticaanstad op 18 juni 2015. Eén van de drie prelaten die aan

de presentatie mee hebben gedaan is de metropoliet John Zizioulas van Pergamon (Bergama, Izmir, West-Turkije). Ook andere ongebruikelijke katholieke én niet-katholieke bronnen zijn essen-tieel voor Laudato Si. naast de reeds genoemde wetenschap en milieube-weging gaat het onder meer om de documenten uit het Conciliaire Proces voor Gerechtigheid, Vrede en Heelheid van de Schepping: van de Raad van Kerken. Bisschoppenconferenties uit vooral zuidelijke landen worden aangehaald – zelfs dat is bepaald niet gebruikelijk in een encycliek. Zelfs de negende eeuwse Sufi-mysticus Ali al-Khawas wordt aangehaald. In het algemeen wordt de encycliek door experts beschouwd als een poging van de paus om ‘ongebruikelijke allianties’

te smeden rondom het milieu, een ‘controversieel thema’.

Goede timingDe timing van de uitgifte lijkt heel bewust te zijn gekozen: Pinksterzon-dag, 24 mei 2015 – een half jaar voor de grote milieuconferentie in Parijs. Zo kan de encycliek wellicht bijdragen aan een zinnig resultaat van deze conferentie. Eén van de aanwijzingen dat deze aanpak lijkt te gaan werken is het gedrag van president Obama. Laatstgenoemde grijpt het einde van zijn presidentschap aan voor een intensieve aanpak van het milieu-, energie- en klimaatprobleem in de VS. Ook ten aanzien van ‘Parijs’ lijken de VS een stuk coöperatiever te worden.

Gebedsdag voor het klimaatDe paus heeft 1 september uitgeroe-pen tot ‘gebedsdag voor het klimaat’, in navolging van de orthoxe kerken. Ook onder andere de PKn en de Raad van Kerken haken op dit initiatief aan. Inmiddels heeft het nederlandse

een verkenning van de dynamiek rondom de ‘milieu-encycliek’.

Paus Franciscus slaat bruggen

Wereldwijd vindt Paus Franciscus weerklank na zijn ‘milieu-encycliek’ Laudato Si. Vanuit zijn zorg voor de aarde slaat hij uitdrukkelijk bruggen naar diverse kanten tot ver buiten het katholieke erf. Dit artikel verkent de dynamiek die rondom de encycliek op gang kwam, op weg naar een grote milieu-conferentie in Parijs eind dit jaar.

smaldeel van de Raad van Kerken een verklaring uitgegeven onder het motto ‘Maak haast met de aanpak van klimaatsverandering’. Deze verklaring is bedoeld voor de deelnemers aan de conferentie in Parijs.

Ook bij religieuze groeperingen buiten het christendom vindt Paus Franciscus steeds meer resonans. De progressief-vrijzinnige Amerikaans-joodse Rabbi Michael Lerner heeft zich in de Huffington Post van 17 juni 2015 enthousiast uitgelaten over Lau-dato Si. Hij heeft het gevoel de paus

de wereld zou kunnen ‘redden’: mits de koers van laatstgenoemde door in-terreligieuze initiatieven ondersteund wordt.

Vanuit hindoeïstisch perspectief laat Amma van zich spreken met haar Green Friends en haar sociale initi-atieven. Ook bij moslims zie ik zo hier en daar vergelijkbare initiatieven opkomen.

Zorg voor ons Gemeenschappelijke Huis is de ondertitel van milieu-encycliek Laudato Si. Hier een korte schets van de bruggen die paus Franciscus slaat naar diverse groeperingen binnen en (ver) buiten de rooms-katholieke kerk.

Laudato Si, geprezen zijt Gij, zijn de eerste woorden van het Zonnelied van Franciscus van Assisi: een mid-deleeuwse katholieke heilige met een sterk gevoel voor schepping en na-tuur die contact zocht met een sultan in een tijd van kruistochten. Met zijn keuze voor de eerste woorden van dat Zonnelied als titel van diens milieu-encycliek lijkt Paus Franciscus diens principieel-open houding te willen onderstrepen.

Enerzijds bevat deze encycliek puur praktisch - inhoudelijk weinig nieuws. Paus Franciscus drukt er zijn zorgen uit ten aanzien van overmatig consumeren, niet-duurzame verspil-ling en winstmaximalisatie. Pregnant roept hij op tot aanzienlijke matiging. Tevens vat hij recente wetenschap-pelijke inzichten samen ten aanzien van milieu- en klimaatproblematiek. Kort samengevat deelt hij visies die inmiddels gemeengoed zijn bij onder meer de milieubeweging en diverse onderzoeksinstituten. Het document is geschreven vanuit Franciscus’ visie op integrale ecologie – ook een denk-

richting die de afgelopen dertig jaar wortel heeft geschoten in en rond de milieubeweging. Vanuit zo’n bena-dering heeft de mens weliswaar een unieke positie in de natuur, maar is hij en zij daar tegelijk onafscheidelijk mee verbonden.

Inhoudelijk steunt Laudato Si op diverse soorten bronnen die onge-bruikelijk zijn bij eerdere pauselijke encyclieken. Met name de inbreng van de ‘Groene Patriarch’ Bartho-lomeus I van Constantinopel is wezenlijk. Laatstgenoemde wijst op ethische en spirituele wortels van de milieucrisis. Technische remedies alleen zijn onvoldoende; de mens zelf moet veranderen. Ook allerlei andere ongebruikelijke bronnen spelen sterk mee in de totstandkoming van deze encycliek: bijvoorbeeld spiritualiteit van een Soefi-mysticus en die van natuurvol-keren, zoals Indianen en Aboriginals.

Zo brengt Franciscus een dynamiek op gang van verbinding, dialoog en ongebruikelijke allianties voor behoud van de aarde. Wellicht is dat gegeven nog belangrijker dan exacte inhou-delijke finesses van deze encycliek. De encycliek is immers bepaald niet alleen op katholieken gericht, maar op alle mensen van goede wil.

Impressie van Franciscus’ Zorg voor ons Gemeenschappelijke Huis

De encycliek kan wellicht bijdragen aan een zinnig resultaat van de conferentie

Korean Culture and Information Service, via Flickr creative commons

20 21

OKTOBER 2015- nR. 4 OKTOBER 2015- nR. 4MAART 2015- nR. 1OKTOBER 2015- nR. 4

{eeN ANDere WANG 21

ruard Ganzevoort

Ik weet het niet zo zeker.

Prof. Dr. Ruard Gan-

zevoort is voorzitter

van De Linker Wang.

Sommige mensen weten precies hoe de wereld in elkaar zit. Ze weten met zekerheid te vertellen dat windmolens op subsidie draaien. Dat het nooit rendabel zal kunnen wor-den. Dat we nu eenmaal overgeleverd zijn aan olie en gas en dat het naïeve luchtfietserij is om te denken dat we daar los van kunnen komen. Of dat we beter kunnen wachten tot de techniek zo ver is dat het ooit wel zal kunnen, maar dat we nu vooral pragmatisch moeten zijn en voor de korte termijn moeten kiezen voor bijvoorbeeld betaalbaar scha-liegas. En elke keer dat het met die techniek even tegen zit, meten ze het breed voor je uit, ook al is het betekenisloos in verhouding tot de miljarden waarmee fossiele brandstof-fen worden gesteund.

Sommige mensen weten precies wat anderen drijft. Ze kun-nen voor je uittekenen dat mensen met een uitkering luie wezens zijn die liever op de bank gaan zitten zappen als je ze niet zou dwingen om een tegenprestatie te leveren voor de samenleving. Dat mensen uiteindelijk niet te vertrouwen zijn en dat je daarom veel scherper moet controleren op fraude, want gratis geld is immers veel te verleidelijk. Dat het beter voor mensen met een uitkering is als ze geest-dodend werk doen in een zogenaamd werkervaringstraject van wasknijpers maken. En elke keer dat er iemand voor 15.000 euro heeft gefraudeerd, halen ze hun gelijk, ook al valt het in het niet bij de miljoenen die door topverdieners worden onttrokken aan de belastingen.

Sommige mensen weten precies hoe je de vluchtelingen-stroom doet opdrogen. Ze hebben een helder verhaal van muren om Europa, alle bootvluchtelingen afzetten op het strand van Libië, en opvang in de regio. Ze vertellen dat al die vluchtelingen of getraumatiseerd - en dus gevaarlijk ontplofbaar zijn - of ordinaire gelukszoekers die beter in hun eigen land kunnen helpen aan de wederopbouw. Dat ons land bovendien vol is en dat we het geld hard nodig hebben voor onze ouderen en gehandicapten. En elke keer dat er op het strand in Griekenland een Syrische jongeman een smartphone – god betere het – blijkt te hebben of dat er in een overvol asielzoekerscentrum een gevecht uit-breekt, bewijzen ze voor wie het horen wil dat zij het al die tijd al bij het rechte eind hadden.

Sommige mensen weten precies waarom in onze tijd geweld zo vaak een Islamitisch jasje draagt. Ze kennen de Koran nog beter dan Mohamed zelf en kunnen je precies de Soera’s reciteren die geweld legitimeren. Ze kunnen uitleggen waarom dat echt anders is dan Bijbelteksten met een vergelijkbare inhoud en ze weten dat alleen moslims die dat helemaal letterlijk nemen echte moslims zijn. En elke keer dat een gewelddadige fanatiekeling met de eeuwigheid voor ogen het leven van anderen opoffert aan zijn misplaatste idealen, zijn ze er als de wiedeweerga bij om – het schuim op de mond – te zeggen dat alle anderen wegkijken en bijna medeplichtig zijn.

Ik weet dat allemaal niet zo zeker. Ik weet dat er ook een ander verhaal is en dat vind ik vaak overtuigender. Met zon, wind en water komen we een heel eind, maar ik weet niet zeker hoe snel we van onze fossiele verslaving af kunnen ko-men en of we bereid zijn daar de prijs voor te betalen. Ik ben ervan overtuigd dat de meeste mensen zich heel graag willen inzetten voor de mensen om hen heen als je ze motiveert en ruimte geeft, maar ik weet niet zo goed wat je moet met de profiteurs, die er immers altijd ook zijn. Ik denk dat ieder wel-denkend mens zou proberen oorlog en armoede te ontvluch-ten en op zoek zou gaan naar een beter leven, maar ik weet niet zo goed hoe we de drama’s op de Middellandse Zee moeten voorkomen. En ik denk dat elke religie – van de Is-lam in het Midden-Oosten tot het Boeddhisme in Myanmar of Sri Lanka kan aanzetten tot vrede en tot geweld en dat het altijd aan mensen zelf is om te kiezen hoe ze hun religieuze inspiratie gestalte geven. Maar ik heb niet altijd een goed antwoord op de one-liners en zwart-wit-redeneringen die bij elk Allahu Akbar het einde van de beschaving zien.

Ik vind die positieve verhalen overtuigender, maar ik lees ook de negatieve berichten. Die wil ik serieus nemen omdat je alleen dan aan echte oplossingen kunt werken. Maar eerlijk gezegd heb ik geen zin me voortdurend te moeten verzetten tegen het cynisme van die sommige mensen. Ik kan niet zo goed tegen de verlekkerde manier waarop die sommige mensen reageren op het afschuwelijke en inge-wikkelde nieuws dat we bijna dagelijks langs zien komen. Want wat ik wel weet, is dit: dat woede en bitterheid opwek-kende cynisme is in elk geval geen oplossing. Daarvoor hebben we uiteindelijk toch dat positieve verhaal nodig.

Carin Hereijgers

Ik weet dat er ook een ander verhaal isen dat vind ik vaak overtuigender.

Met Jesse Klaver heeft GroenLinks een nieuwe fractievoorzitter. En daarmee klinkt een nieuw geluid dat ook buiten GroenLinks weerklank vindt. Bijvoor-beeld bij het Christelijk Sociaal Con-gres waar hij afgelopen zomer sprak. Zijn boodschap is er een van gedeeld zoeken naar waarden die bepalend zijn voor economie, maatschappij en poli-tiek. Een verlangen ook naar zingeving en hoop.

In zijn boek De mythe van het eco-nomisme legt Klaver de vinger op de zere plek. Waarom krijgt de zo voor de hand liggende duurzaamheidsagenda geen voet aan de grond? Waarom is de politiek afgedreven van de mensen? Waarom is solidariteit niet leidend in veel besluitvormingsprocessen? De oorzaak is dat politici boekhouders zijn geworden, die menen dat ze objectief handelen. Klaver: ‘Demo-cratie lijkt steeds meer een systeem waarin kiezers bepalen welke politicus gaat uitvoeren wat de financiële sector dicteert’, zo citeert Klaver antropoloog en journalist Joris Luyendijk. Klavers persoonlijke ontwikkeling is lei-dend in zijn boek en daarbij benoemt hij nadrukkelijk ook spiritualiteit. Zijn verhaal nodigt mensen uit om de le-vensbeschouwelijke dimensie van hun identiteit, hoe anders of veelvormig ook, te onderkennen en te waarderen bij de afwegingen die ze maken. Klaver vertelt hoe zijn oma – die een belangrijke rol speelde in zijn opvoe-ding – hem de rijkdom heeft laten ervaren van compassie. Zij gebruikt vanuit haar Indische achtergrond hiervoor de term kassian. Zij zorgde voor een warm nest voor hem en zijn familie met oog voor de hele wereld. ‘De maatschappij kan meer kassian gebruiken. Het is een waarde waar ik me als politicus met hart en ziel voor inzet’. Ook zijn opa – een heel betrok-ken en maatschappijkritische man – oefende grote invloed op hem uit. Klaver schrijft waarom hij juist bij het CnV solliciteerde. Daar werd hij

voorzitter van de CnV-jongeren. De signatuur van zijn nieuwe werkgever vond hij wel een pre: ‘Hoewel ik mij nooit gelieerd heb aan één bepaald kerkgenootschap, ben ik wel gelovig opgevoed en heb ik me altijd met het geloof verbonden gevoeld; verbonden met de rituelen van de katholieke kerk, maar ook met het idee dat er meer is dan het waarneembare. Geloof kan echter nooit voorschrijven hoe precies te leven, is mijn overtuiging. Het kan inspireren, richting geven, maar geen absolute waarheid verkondigen. Anders slaat geloof om in intolerantie, fanatisme en het buitensluiten van andersdenkenden. Wat mij aanspreekt in het christelijk-sociaal denken is dat het er niet van uitgaat dat mensen alleen maar uit eigen belang handelen, en veel waarde hecht aan normen en waarden.’In de politiek zegt hij te balanceren tussen ‘verheven idealen en de inhoud’ en ‘het stevige spel waar de winst voor de één ook vaak het verlies van de ander is.’ Het is een dunne draad om op te dansen. Maar hij is er de afge-lopen vijf jaar als Tweede Kamerlid in geoefend. Hij hoopt die balans vast te houden nu hij op het hoogste niveau in de nederlandse politiek meedraait.

JeSSe kLAVer: ZINGeVING boVeN rekeNMoDeL

IN MeMorIAM

Ir. Jan bulens (1923-2015)

Een man met een missie. Dat was Jan Bulens die op 22 juli overleed, vijf dagen voordat hij 92 zou worden. Op-gegroeid in een gereformeerd gezin in Rijswijk, ging hij als tiener naar de christelijke HBS in Den Haag. Hij zat in het verzet, samen met onder andere Chiel von Meijen-feldt die later generaal-majoor werd en bekendheid ver-wierf als ‘generaal voor de vrede’: boegbeeld in de strijd tegen plaatsing van kruisraketten in nederland. Bulens was opgeleid als ingenieur in Delft en begon als docent in het voortgezet onderwijs in Den Haag. Daar wist hij scholieren te boeien met zijn bevlogen verhalen. Hij was geïnteresseerd in geschiedenis, filosofie en theologie. In de jaren zestig stond hij met andere gangmakers van de gereformeerde emancipatie aan de wieg van de christe-lijke kunstacademie (tegenwoordig ArtEZ Hogeschool). Ook was hij directeur van vormingscentrum De Witte Hei. Later zouden de oude verzetsvrienden Jan en Chiel elkaar treffen binnen de progressieve Evangelische Volks-partij (EVP). Voor deze partij stond Von Meijenfeldt twee keer nummer twee op de kandidatenlijst voor de Tweede Kamerverkiezingen; Bulens zat in het landelijk partijbe-stuur. De overstap naar GroenLinks – waar de EVP in 1990 samen met PPR, PSP en CPn in opging – was voor Bulens een brug te ver. Hij bleef partijloos. In het CDA herkende Bulens onvoldoende het kritische en sociale geluid dat de ARP in de jaren zeventig kenmerkte. Hij sympathiseerde weliswaar met GroenLinks maar miste hier de beginselpolitiek. Christelijk geloof is bij uitstek de bron van radicale maatschappijkritiek, zeker vanwege de joodse wortels van de Bijbel, zo geloofde Bulens. Hij begon in 1988 met Schering & Inslag, kaderblad van de EVP. Terwijl deze partij in 1990 ophield te bestaan, ging hij door met het blad. Voormalige antirevolutionaire politici als Willem Aantjes en Bob Goudzwaard schreven artikelen. En ook politici als Jan Pronk, Sicco Mansholt, Ruud Lubbers, Gert Schutte en Ina Brouwer, alsmede theologen als Hans Bouma en Ab Harrewijn en oud-am-bassadeur Edy Korthals Altes. In 1996 stopte Bulens met het blad; politiek commentator Willem Breedveld wijdde er een column aan in dagblad Trouw. Bulens was tot zijn dood abonnee van De Linker Wang. Hij bracht de redac-tie in contact met onder andere Cathy Ubels-Veen en de voormalige Russische vredesgeneraal nozhin wat leidde tot enkele artikelen. Deze zomer overleed Jan Bulens, liefdevol omringd door zijn vrouw en kinderen.

Theo Brand

22 23

OKTOBER 2015- nR. 4 OKTOBER 2015- nR. 4OKTOBER 2013 - nR. 5

VerZoeNINGINSrI LANkA

OKTOBER 2015- nR. 4

22 {CoMMeNtAAr

In een vorige column schetste ik dat we volgens Harvard-onderzoeker Steven Pinker leven in ‘de meest vreedzame tijd ooit’. Sinds de Middeleeuwen neemt oorlogsgeweld en het aantal moorden bijna elke vijftig jaar af, terwijl em-pathie volgens Pinker juist groeit. Dit laat zich moeilijk rijmen met het nieuws over brandhaarden in Afrika en het Midden-Oosten. Oorlogen zijn er de laatste decennia overigens veel minder tussen landen terwijl het aantal burgeroorlogen groeit.

Wat meespeelt is de vraag hoe om te gaan met de rechten van minderheden. Zeker als een minderheid gesteund wordt door een verwante buur zoals nu bijvoor-beeld in Oekraïne, Irak, Syrië en Jemen het geval is, door respectievelijk Rusland, Iran, Turkije en Saoedi-Arabië.

In Sri Lanka – dat ook door een burgeroorlog verscheurd werd – verricht ik als religieus-antropoloog een onder-zoeksproject. Deze zomer was ik er een maand. In Sri Lanka lag de fout niet bij ‘grote buur’ India. Voorheen hadden de Britten aan de Tamils – en ook aan christenen en moslims – juist minderheidsrechten gegeven wat betreft taal en godsdienst. De latere afschaffing van taal-rechten was juist oorzaak van de bloedige burgeroorlog.

Zoals meestal bij geweld domineerden aan beide zijden de haviken. Toch kon en wilde ik hulp bieden aan het in 2004 door de tsunami zwaar getroffen boeddhisti-sche kustdorp Dodanduwa. In dit dorp heb ik jarenlang telkens een periode van zes tot zeven weken gewoond en gewerkt als onderzoeker. Hulp kon ik bieden dankzij geld van een vriendenclub, de fooienpot van Sociëteit De Burcht in Leiden en van de gemeente Leiden.

Vorig jaar brachten verkiezingen de sterk op verzoening gerichte president Sirisena aan de macht. Hij heeft met zijn uitstraling iets van Gorbatsjov of Desmond Tutu. Het land lijkt z’n aloude vriendelijkheid terug te krijgen. Dat maakt me blij. Het was een feest om er weer te zijn. Mogelijk hielp bij dit alles de geest van Boeddha. En ook die van de goden? Goden die wij vaak zien als polytheïs-me en als bijgeloof, maar die de bewoners van Sri Lanka ervaren als dimensies van de Oerbron (Brahman) die mensen kracht geeft.

Een hoge geestelijke vertrouwde mij toe: ‘Het gaat mij als boeddhist om de innerlijke transformatie of wederge-boorte, zoals ook Jezus dat noemde. Dat is iets waartoe wij de mensen oproepen in onze tempels. Maar als mensen in hun dagelijkse overlevingsstrijd hulp krijgen van de goden als dimensies van het goddelijke, dan is daar toch niets mis mee?’.

Dr. Hans Feddema is antropoloog, polemoloog en publicist.

Hans Feddema

{AGeNDA

OKTOBER 2015- nR. 4

{oNDer oGeN{reCeNSIe

9 oktober Presentatie ‘Geloven onder bezetting’ Symposium ter gelegenheid van het verschijnen van de neder-

landse vertaling van het boek ‘Faith in the Face of the Empire’

van Mitri Raheb. De Palestijnse auteur is zelf aanwezig. Verder

spreekt o.a. Erik Borgman.

Organisatie: Vrienden van Sabeel Nederland en Kairos Palestina

Nederland. Tijdstip: 14.00 – 17.00 uur. Locatie: De Nieuwe Liefde,

De Costakade 102, Amsterdam. Entree: 10 euro.

10 oktober bio1000De biologische sector gaat in dialoog met duizend mensen over

de toekomst van biologisch: de Bio1000. Duizend betrokken

mensen gaan met elkaar nadenken over de verdere ontwikkeling

van ons gezamenlijke landbouw- en voedingssysteem.

Van 9.00 tot 17.30 uur in het Plantion in Ede, Wellensiekstraat.

Zie: www.bio1000.nl.

21 oktober bisschop De korte over Laudato SiBisschop mgr. Gerard de Korte spreekt woensdag 21 oktober om

10.00 uur ‘s morgens in de Oosterkerk, Koewegje 2 te Zwolle

over de pauselijke encycliek Laudato Si over schepping en

duurzaamheid. Organisatie: 50-plus Gespreksgroep Oosterkerk; ook

mensen van onder de 50 zijn welkom. Kosten 5 euro inclusief koffie

en thee. Informatie: fam.venis@home.nl.

24 oktober Landelijke manifestatie klimaatloopEind dit jaar wordt in Parijs een nieuw klimaatverdrag opgesteld.

Een cruciaal moment in de strijd tegen de klimaatverandering.

Om dat te onderstrepen organiseert een groot aantal kerkelijke

en christelijke organisaties een klimaatloop van september tot

begin december door heel nederland. Als onderdeel hiervan is

op 24 oktober in Utrecht een landelijke manifestatie.

Kijk op www.klimaatloop.nl.

31 oktober Mariënburg Congres 2015 ‘Werk in Uitvoering. Diaconie in de knel?’ is het thema van het

jaarcongres in Utrecht van de Mariënburgvereniging van kritisch

rooms-katholieken. Inleidingen door Jetta Klijnsma, staatsse-

cretaris Sociale Zaken en Werkgelegenheid en Jozef Wissink,

priester en emeritus hoogleraar praktische theologie.

Informatie en opgave: www.marienburgvereniging.nl.

6 november the Death of God and the War on terror Edward Schillebeeckx Lezing door literatuurwetenschapper Terry

Eagleton (onder meer hoogleraar aan de Lancaster University en

columnist voor The Guardian). Gaan secularisme en consumen-

tisme religie vervangen? Is een volledig atheïstische samenleving

realistisch? En wat is de connectie tussen deze verschuivingen

en religieus fundamentalisme?

Locatie en tijd: Aula Radboud Universiteit Nijmegen om 19.30 uur.

Voertaal is Engels. Deelname €5. Zie: www.ru.nl/radboudreflects.

11 november Israël-Palestina: één staat of twee staten?Mouin Rabbani (Institute of Palestine Studies) gaat in debat

met Diana Buttu, voormalig PLO-onderhandelaar. Rabbani ziet

de twee-statenoplossing als richtlijn maar Buttu ziet een andere

weg. na afloop ruimte voor discussie. Voertaal is Engels.

Organisatie: Leonhard-Woltjerstichting en Een Ander Joods Geluid.

Locatie en tijd: De Nieuwe Liefde in Amsterdam om 20.00 uur.

Voorverkoop: €10, deurprijs: €11. Zie: www.denieuweliefde.com.

Uw bijeenkomsten in de agenda?

Mail naar; redactie@linkerwang.nl

23

Carin Hereijgers

GroeNLINkS eN ProGreSSIeVe kAtHoLIekeN

Onlangs verscheen de geschiedschrij-ving van de progressief-katholieke Acht Mei Beweging. Deze ontstond rond het bezoek van paus Johannes Paulus II aan nederland in 1985. Het bezoek was bedoeld om de geloofsge-meenschap bijeen te brengen en als glorierijk te presenteren, maar legde een grote verdeeldheid bloot. Zoals vaker leverde deze confrontatie ook veel energie op: progressieve energie binnen de kerk. Want de Acht Mei Beweging wilde de kerk van binnenuit veranderen en verbeteren. In het begin was dat de kracht van de beweging. Van den Beld beschrijft dat dit later juist de achil-leshiel werd. Mensen die geen vrede meer hadden met de kerk, hadden weinig moeite om de hele kerk gedag te zeggen. Geëmancipeerde gelovigen zochten hun eigen weg. Opvallend is dat op vrijwel alle jaar-lijkse bijeenkomsten GroenLinksers als kopstukken aanwezig waren. Ria Bec-kers, Ina Brouwer, Bas de Gaay Fort-man, Leonie Sipkes, Paul Rosenmöller en Ab Harrewijn werden gevraagd om deel te nemen aan debatten. Helaas zijn er weinig verslagen van behouden gebleven, maar het wederzijdse gevoel was eigenlijk altijd positief, zegt Van den Beld. Ook van andere partijen wa-ren soms politici aanwezig. Zo was er in 1993 een debat ‘of links nog nodig was’ met Pim Fortuijn. Opvallend is dat vrijwel altijd een GroenLinkser op de poster stond. Wat is de verbinding tussen Groen-Links en deze progressieve religieuze internationalen - de rooms-katholieke kerk is immers een internationale be-weging? Op dit moment zie ik iets van deze verbinding omdat fractievoorzit-ter Jesse Klaver zich katholiek noemt en religie niet schuwt. De periode Femke Halsema was in de beeldvor-ming waarschijnlijk een wat eenzijdig intermezzo. Want binnen de partij zijn nog altijd veel mensen actief die hun progressieve standpunten herleiden op religieuze inspiratie.

Uit de geschiedschrijving van de Acht Mei Beweging wordt duidelijk dat idea-listische bewegingen kunnen ontstaan bij een dringende urgentie en daarna kunnen bloeien, maar dat ze ook goed onderhoud en tijdsbesef vereisen. Als de tijden veranderen, moet een bewe-ging nieuwe urgentie vinden. Anders dooft zij uit.Opvallend is dat de ‘tegenpartij’, de nederlandse bisschoppen, moeizaam reageerden. Op alle slakken werd zout gelegd, bijvoorbeeld als het ging om een tafelgebed of om een keuze voor sprekers tijdens een bijeenkomst van de beweging. De bisschoppen leken in een keurslijf te zitten en hielden zich strikt aan de regels. De richting die paus Franciscus nu is ingeslagen, kan hoop bieden aan nieuwe mensen met nieuwe idealen. Op 31 oktober 2015 organiseert de Ma-riënburgvereniging, waar mensen uit de Acht Mei Beweging bij betrokken zijn, een congres over de nieuwe pau-selijke agenda rondom vluchtelingen en armoede. Hier blijft iets zichtbaar van de idealen van de beweging die twaalf jaar geleden ten grave werd gedragen.

Het andere gezicht van de kerk, de Acht Mei Beweging 1985-2003, Tom van den Beld, Uitgeverij Valkhof Pers, 207 pagina’s, ISBn 978 90 56254438.

Model met hoofddoek bij H&MHet gebeurt niet vaak dat een wereld-bekend kledingmerk moslima’s met hoofddoek inzet als model. Voor de nieuwe collectie doet H&M dit. Dat is massaal onthaald in de sociale media. De foto van de moslima ging meteen viraal. Binnen twee dagen werd de foto 1400 keer geretweet. Het model, Mariah Idrissi, verschijnt ook in de promo-video. naast moslims krijgen ook sikhs een rol zoals Pardeep Singh Bahra. Hij is grondlegger van Singh Street Style en een stijlicoon. Bron: www.kifkif.be.

belgische kerken samen voor duurzaamheidEnkele honderden mensen waren op 7 september in de Brusselse Sint Michiels- en Sint Goedelekathedraal voor een oecumenische viering op Scheppingszondag. De viering werd geleid door RK-aartsbisschop Léonard, orthodox aartspriester Psallas, domi-nee Steven Fuite (Protestantse Kerk in België) de Anglicaanse kerkleider Jack McDonald en priester Zadik Avedikian van de Armeens-Apostolische kerk in België. ‘Het klimaat verandert ook mij’ was het thema. De viering stond nadrukkelijk in het teken van de Vn-klimaatconferentie eind 2015 in Parijs. Voorganger Fuite vroeg de aanwezigen een petitie te tekenen die politici in België oproept om dringend werk te maken van de klimaatinspanningen. na de viering tekenden de kerkleiders de petitie, gevolgd door vertegenwoor-digers van deelnemende organisaties en bijna alle aanwezigen.

Grote groep kan zichzelf niet reddenHet aantal mensen dat zichzelf niet kan redden groeit. De directies van de regionale GGD’s en GHOR’s kwamen op 17 september bijeen in Veenendaal. Ze hadden een klantenpanel uitgeno-digd van diverse organisaties die met het thema ‘zelfredzaamheid’ te maken hebben; dat varieerde van het Rode Kruis tot de Raad van Kerken, van het Leger des Heils tot een stichting die zich bezighoudt met zwerfjonge-ren. De rode draad in de gesprekken vormde de constatering dat de groep die zich niet staande weet te houden groeit, terwijl de overheid wel aan-dringt op een samenleving waarin mensen zelf hun broek op moeten houden. De verschuiving in de zorg gaat gepaard met bezuinigingen. Dat stelt mensen voor keuzeproblemen. Het Leger des Heils becijferde dat zestig procent van de mensen aan de onderkant niet bij de huisarts komt, maar wel van alles onder de leden heeft. Bron: Raad van Kerken.

Pelgrimage van recht en vrede‘Wij, mensen, zijn onderweg. Som-migen bewust, anderen zonder besef. Vanuit de kerken lopen we graag een stukje mee. We noemen het een pel-grimage.’ Deze woorden staan te lezen op de website van de Raad van Kerken in nederland.

Op de homepage www.raadvankerken.nl staat het logo van de wereldwijde ‘Pelgrimage of justice and peace’ vanuit de Wereldraad van Kerken. Wie dit logo aanklikt komt op een speciale webpagina over de pelgrimage in ne-derland. Er zijn vijf rubrieken: levens-stijl, engagement, actueel, materialen en achtergronden. Mensen kunnen ervaringen en kennis uitwisselen. Con-tact: rvk@raadvankerken.nl.

24

OKTOBER 2015- nR. 4OKTOBER 2015- nR. 4

24

Jan Spijk

Toneelgroep De Appel uit Den Haag/Scheveningen doet de laatste jaren wel een beroep op het uithoudingsvermo-gen van bezoekers. Klassieke stukken als Tantalus en Herakles duurden in totaal elf uur, inclusief enkele pauzes. Wat dat betreft was ‘Zie de mens’ over de volgelingen van Jezus dit jaar een makkie. De matineevoorstelling op zondagmiddag begon om 14.30 uur en om 20.00 uur stond je buiten (inclu-sief een soep- en dinerpauze). Regis-seur Arie de Mol – geboren en getogen in een christelijk gezin in Katwijk – zei in Kerk in Den Haag over Jezus: ‘Ik wilde hem gewoon een mens laten zijn, die bovenmenselijke dingen heeft bedacht om de wereld beter te maken. Ik denk dat hij fel was, menselijk, hij maakte ook fouten.’ Dat zagen we in de toneelvoorstelling: geen heiligen, maar mensen van vlees en bloed. Vooral Judas (Bob Schwarze) vond ik fenomenaal. Hij voelt als het ware aan zijn theewater dat er maar één vonk naar het volk hoeft over te slaan en het is over met de Romeinen. Hij ziet Je-zus als de ideale, charismatische leider om dit te bewerkstelligen. Een beetje zoals de Oostduitsers dat voelden in het najaar van 1989. ‘Wir sind das Volk.’ En de Muur viel. We weten dat het verhaal van Jezus anders afliep.

In de gereformeerde kerk in mijn geboorteplaats Roodeschool werd er in mijn herinnering maar weinig gepreekt over de Bergrede van Jezus. In die gereformeerde kerk werd toen (jaren zestig en zeventig) nog de Heidelbergse Catechismus letterlijk nagevolgd. Er zou geen mus van een tak vallen als God dat niet zou willen. Toen er in mijn dorp een jongetje verongelukte, kon ik niet begrijpen waarom dat God’s wil was zoals in de overlijdensadvertentie stond: ‘Op Zijn tijd is thuisgehaald’…. na een lange geloofsstrijd besloot ik de kerkdeu-ren achter mij dicht te gooien. Dat was echter niet het einde van mijn religieus gevoel. De bijbelse verhalen en gelijkenissen van die nazarener bleven mij fascineren. De Bergrede

in het Mattheusevangelie en de bijna identieke rede in het Lukasevangelie, geven mij ook nu nog energie en als het ware geestkracht. Alsof je wordt opgetild. Enige tijd geleden werd ik gegrepen door een preek van ds. Margreet Klokke in de Kloosterkerk in Den Haag waarvan ik enkele jaren geleden lid werd. Het gaat over dat ogenschijnlijk onbegrijpelijke verhaal over de arbeiders in de wijngaard (Mattheus 20). De arbeider die negen uur heeft gewerkt, krijgt net zo veel loon als de arbeider die slechts één uur heeft gewerkt. Dat zou in onze tijd meteen leiden tot een spontane werkonderbreking. Termen als ‘aso-ciaal’ en ‘onrechtvaardig’ zouden uit de monden van vakbondsbestuurders klinken. Volgens Margreet Klokke kun je dit verhaal ook anders lezen. De dagloners staan op de markt klaar om aan het werk te gaan. Misschien staan ze wel vooraan omdat ze de grootste mond hebben en net iets handiger zijn dan de rest. Zij worden dan als eerste uitgekozen. Maar de eigenaar van de wijngaard laat het daarbij niet. Hij gaat zelfs vier keer terug naar de markt, zodat ook de dagloners die achteraan staan, toch een paar uurtjes kunnen werken. Margreet Klokke in haar preek: ‘Ze zijn misschien ziek of ze hebben een handicap. Ze zijn misschien te oud of hebben moeilijkheden thuis. Het zijn misschien mensen als onze vluchtelingen of onze Grieken.’ Ik vond dit een geweldige eye opener. En dat vind ik het mooie aan de persoon van Jezus. Hij zet je vaak op het verkeerde been en gaat om met mensen die niet geliefd zijn bij wat we dan het gewone volk noemen. Als iemand jou slaat, dan keer je hem de linker wang toe. Verrassend en revolutionair. In onze tijd zou Jezus naar het Wereldhuis gaan om de verhalen aan te horen van ongedocumenteerden of zou voorgaan in gebed bij de daklozen voorafgaand aan de vrijdagse maaltijd in het Haagse Stadsklooster. Daarom voelde ik mij de afgelopen jaren bij De Linker Wang als een vis in het water. Eerst als bestuurslid, later als eindredacteur (tot deze zomer). In ons blad komen onderwerpen aan bod die mij enorm aanspreken: het lot van daklozen,

vluchtelingen, het milieu, vrede en veiligheid, het Palestijnse vraagstuk en het lot van zo vele ontheemden in deze wereld. Allemaal mensen die net als die arbeiders in de gelijkenis niet vooraan staan. Ik heb bij De Linker Wang mensen leren kennen die zich niet willen neerleggen bij de ‘ploert en schenders’ van deze tijd (Huub Oosterhuis), maar ‘hongeren en dor-sten naar gerechtigheid’. Want zoals Henriëtte Roland Holst al dichtte: ‘de zachte krachten zullen zeker winnen – in ’t eind’.

Jan Spijk (1960) is journalist & tekst-schrijver en in die hoedanigheid werk-zaam bij de vakbond CNV Connectief. Hij was eindredacteur van De Linker Wang van 2013 tot 2015. Hij heeft een eigen tekstbureau: www.spijkschrift.nl

De geestkracht van die Nazarener