GIMNAZIJA U NOVOM PAZARU

RAD I PODELA RADA

- diplomski rad -

Profesor: Učenik:

Novi Pazar. 2011.

Diplomski rad

2

SADRŢAJ:

UVOD........................................................................................................................3

I POJAM I SUŠTINA RADA

1. Pojmovno odreĎenje rada................................................................................5

2. Društvene potrebe i rad...................................................................................7

II PODELA RADA

1. Rad i društveno delovanje...............................................................................9

2. Istorijska podela rada....................................................................................11

3. Društvena podela rada danas.........................................................................13

III OBLICI I TENDENCIJE SAVREMENOG PROCESA RADA

1. Svojina...........................................................................................................15

2. OtuĎenje........................................................................................................18

3. Savremeno obrazovanje i podela rada...........................................................21

ZAKLJUČAK..........................................................................................................24

LITERATURA........................................................................................................26

Diplomski rad

3

UVOD

Čovek je oduvek teţio da stvori sebi i zajednici što bolje uslove ţivota i

obezbedi opstanak, a to je bilo moguće samo menjanjem i prilagoĎavanjem prirode

gde rad ima vodeću ulogu. Proučavanje rada započeto je još u antičko doba u

okviru filozofije. Mislioci toga doba su u svojim spisima izvodili različite

zakljuČke o njegovoj svrsishodnosti. MeĎu prvima je bio stoik Panaitije u II

v.p.n.e. koji je govorio da su stvari koje donose korist čoveku proizvod njegovog

rada, kao i Ciceron koji je u svom spisu “De officiis” (O duţnostima) govorio da

čovek radom treba da preoblikuje prirodu da bi ona sluţila ljudskoj reprodukciji.

Kasnije u prosvetiteljskoj filozofiji XVII veka naučnici poput Dţona Loka i

Adama Smita ukazuju na druge značajne karakteristike rada. U XX veku počinju

da se zasnivaju mnoge posebne nauke o radu kao što su sociologija rada,

psihologija rada itd.

Rad je suštinska karakteristika čoveka jer se kroz svesnu, organizovanu

delatnost prirodna materija preobraća u čovekovo delo, u opredmećenje njegovog

ţivota. Rad ima fundamentalno društveno značenje za celokupnu egzistenciju

svakog pojedinca i društva u celini - uslov bez koga se ne moţe. Ljudski rad

predstavlja, dakle, bazičnu sferu egzistencije čovečanstva koja u krajnjoj instanci

odreĎuje sve ostale sfere društvenog delovanja. Intelektualni progres najjasnije

pokazuje u kojoj meri raste čovekova moć prema ostaloj prirodi. Ako se vidi samo

ova strana čovekovog stvaranja, onda vidimo samo afirmaciju, potvrĎivanje

njegovih stvaralačkih moći. Rad je proces kroz koji on razrešava ţivota. Ljudski

rad pojedinca (u kome se usredsreĎuje celokupni društveni rad) modifikuje

prirodni svet prema svojim potrebama, menja i samog sebe pre svega u tom smislu

što neprekidno povećava sopstvenu stvaralačku moć. Čovek je danas rukom

dosegao svemir, a njegove ambicije idu još dalje: i ako svaki treći čovek još

gladuje on se sprema da i svemir osvoji. Ali čovek je nemoćan pred svetom i

organizacijom koju je sam stvorio.

Rad i stvaranje, pa, i samo socijalno i psihičko biće čoveka, su društveni

proizvod. Zadovoljavajući svoju potrebu za stvaranjem, za radom čovek proizvodi

dobra potrebna za egzistenciju društva. U društvenim odnosima tokom cele

Diplomski rad

4

civilizacije rad kao područje ljudske satisfakcije pretvarao se u sferu prinude i

nasilja. Čovekove potrebe za asocijacijom, za indentifikovanjem, za korenima u

sredini kojoj pripada, dobijaju sasvim nove karakteristike.

U sociološkoj literaturi prisutna su shvatanja po kojima je ljudski rad ključni

činilac načina ţivota neposredovan zavisnošću načina ţivota od razvoja

proizvodnih snaga i karaktera društvenih odnosa u okviru kojih se vrši proizvodnja

vrednosti. Način ţivota je kvalitativna kategorija »koja nastaje i razvija se pre

svega u procesu rada i društvenog ţivota, on proţima proces potrošnje i utiče na

stav ljudi prema posedovanju materijalnih potrošnih dobara, korišćenju usluga i na

njihovo ponašanje u slobodnom vremenu.

Diplomski rad

5

I POJAM I SUŠTINA RADA

1. Pojmovno odreĎenje rada

Rad je odnos u kom se čovek svesno spaja sa prirodom u nastojanju da i sam

deluje ako ne kao prirodna sila a ono bar kao produţena ruka prirode ili kao sila

nasuprot prirodi. Rad je osnovno obeleţje društva i suštinsko svojstvo ličnosti.

Svoju ljudsku vrstu čovek stvara kroz rad, kao stvaranje materijalnih dobara za

čovekovu egzistenciju. Čovekov rad postaje radom samo kroz zajedništvo sa

drugim pojedincima pa je rad po svojoj suštini društvena kategorija. Samo kroz rad

čovek prisvaja prirodu i menja svoju poziciju prema njoj. Rad je i kriterijum

društvenog vrednovanja pojedinca. Čovek se potvrĎuje i dokazuje u društvu svojim

radom. Socijalne i individualne patologije povezane su sa radom jer je rad

materijalni i duhovni milje ljudskog otuĎenja i razotuĎenja.

Istorija društva za većinu sociologa je istorija razvojnih oblika rada.

DRuštvo se legitimiše vrstom i karakterom rada sadrţanim u njemu. Primitivniji

oblici i načini rada podrazumevaju savremenije društvo. Rad je univerzalna mera

vrednosti društva i čoveka.1

Rad je svrsishodna čovekova delatnost razmene materije sa prirodom.

Svrsishodnost čovekove delatnosti je suštinsko razlikovanje čoveka od drugih

prirodnih pojava. Svesnost, ciljnost i svrhovitost čovekovog rada je „ono što

razlikuje najgoreg graditelja od najbolje pčele“ jer je on svoju grdnju izgradio u

glavi pre nego što će je izgraditi u vosku. Na završetku procesa rada pojavljuje se

rezultat kakav je na početku procesa već postojao u radnikovoj zamisli, dakle,

idealno.

Kao osnovna društvena pojava, rad je suštinsko odreĎenje čoveka i njegova

večita preokupacija. U sociološkom smislu rad je društvena pojava koja se

manifestuje:

1. kao meĎuljudski odnos prema radu i drugim pojedincima u procesu rada;

2. kao tip radne organizacije koja je institucionalni okvir obavljanja rada

kao delatnosti;

1 Radenović, P. (2004): Opšta sociologija, Teorijske kontroverze, Beograd, str. 89.

Diplomski rad

6

3. kao brojne društvene profesije proizašle iz podele rada;

4. kao odnos izmeĎu rada kao osnovne društvene delatnosti i svih ostalih

društvenih delatnosti.2

Sveobuhvatno sociološko odreĎenje rada predmet je sociologije rada.

Definicije rada i rezultati sociologa rada, ukazivali su da je rad kompleksna

društvena kategorija, što oteţava formulisanje celovite defincije. MeĎutim,

detaljno su analizirani neki delovi i momenti rada:

1. savlaĎivanje teškoća ili napora da bi se zadovoljile nečije potrebe;

2. trud ličnosti za čije izvršenje dela je ta ličnost zaduţena;

3. kvalifikacija ili realnost rada;

4. proizvodnja dobara i

5. preobraţaj prirode i čoveka u radnom procesu.3

Kao društvena pojava, rad je determinanta drugih društvenih pojava.

Dominantan uticaj rada na druge društvene pojave ogleda se u tome što:

1. sve druge ljudske delatnosti su omogućene radom;

2. sve druge ljudske osobine proizilaze iz rada;

3. razvijanjem ljudskih osobina u drugim pojavama razvija se sposobnost za

rad i

4. tako razvijene osobine deluju kao faktor rada.4

Rad se moţe odrediti i kao upotreba radne snage. Proces rada, kroz koji

čovek razvija i usavršava svoje potencijale, je celina koju sačinjavaju sam rad kao

svrsishodna delatnost, sredstva kojima se deluje i predmeti na koje rad deluje.

Finalni izraz zajedničkog delovanja sva tri elementa procesa rada je proizvod.

Kako se nad svakim od tri elementa procesa rada formiraju odreĎeni društveni

odnosi, sam proizvod je koncentracija društvenih odnosa u vezi sa radom. A kako

je rad osnovna i determinišuća društvena pojava, to se i društveni odnosi koji se

formiraju radom, dominantni odnosi i dele se na:

2 Marks, K. (1965): Kapital, Prosveta, Beograd, str. 321.

3 Ibidim, str. 325.

4 Radenović, str. 241.

Diplomski rad

7

- tehnološko – tehničke: spoj radne snage sa sredstvima za rad;

- društveno – tehničke: izraz svojinskih odnosa i

- ideološko – političke: izraz subjektivnih snaga jednog društva.5

2. Društvene potrebe i rad

Čovekova egzistencija zasnovana je na zadovoljavanju potreba. Udruţivanje

pojedinaca motivisano je njihovim potrebama za samoudruţivanjem, ali i kao

sredstvo za zadovoljavanje ličnih potreba. Svaka potreba realizuje se neposredno

ili posredno. Posredno zadovoljavanje je samo drugačija forma pojavljivanja rada,

kao udruţenog delovanja pojedinaca. Rad se moţe shvatiti i kao koncentrisana

društvena energija u procesu zadovoljavanja individualnih i društvenih potreba.6

Potrebe su psihološka kategorija i manifestuju se kroz raznovrsne osećaje

ugodnosti, neugodnosti, bola, zadovoljstva, sigurnosti, nesigurnosti i slično.

Svaki pojedinac teţi da sa što manje napora tj. trošenja energije, u što većem

obimu zadovolji svoje potrebe. Ovaj princip najmanjeg otpora karakterističan je i

za društvo, što se najbolje moţe shvatiti kroz ddruštvenu proizvodnju, koja je

efikasnija ukoliko se sa manje troškova proizvede više. Na društvenom planu, taj

princip najmanjeg otpora formulisan je u principu ekonomičnosti.

Ljudske tj. društvene potrebe istorijska su kategorija, pa se potrebe čoveka

prvobitne zajednice ne mogu u kvantitativnom i kvalitativnom smislu meriti sa

potrebama savremenog čoveka. Što je društvo razvijenije – potrebe su brojnije, a

na individualnom planu ogledaju se u srazmeri izmeĎu materijalnog statusa

pojedinca i broja njegovih potreba. Viši materijalni socijalni nivo pojedinca

podrazumeva brojnije i raznovrsnije potrebe i obrnuto. Pojedinci koji se nalaze na

dnu društvene lestvice u principu imaju najmanju broj potreba tzv. egzistencijalne

potrebe. Potrebe jednog nekvalifikovanog radnika drugačije su po broju i vrsti od

jednog akademika, potrebe stanovnika manjeg naselja razlikuju se od potreba

stanovnika megalopolisa itd.

5 ĐorĎević,M., (1992): Sociologija, Naučna knjiga, Beograd, str. 167.

6 Ibid. str. 182.

Diplomski rad

8

Istorijsko ispoljavanje ljudskih potreba determinisano je radom kao

osnovnom društvenom pojavom. Determinisanost potreba radom ispoljava se kroz

podelu rada.

Viša podela rada i specijalizacija raĎaju brojnije i raznovrsnije potrebe.

Razvojem društva i rada, nekad luksuzne potrebe, postaju egzistencijalne, ali je i

veća mogućnost da se zadovoljavanje jasne potrebe zameni drugom potrebom.

Sveukupni društveni i ljudski ţivot proţet je potrebama koje se svode na rad.

Potrebe mogu biti različite, pa su prisutne brojne podele na:

- prirodne i društvene;

- uroĎene i stečene;

- biološke i duhovne;

- redovne i vanredne;

- egzistencijane i luksuzne;

- sadašnje i buduće itd.7

Društvene potrebe povezane su sa sredstvima rada – dobrima kojima se

zadovoljavaju. Kao i potrebe, dobra se mogu razlikovati na:

- materijalna (stvarna);

- usluge (lična dobra);

- slobodna (prirodna);

- ekonomska (društveno – oblikovana);

- upotrebna i proizvodna;

- potrošna i trajna;

- itd.8

Potrebe i sredstva kojima se one zadovoljavaju sadrţane su kao obeleţje i

kavlitativna odrednica ljudskog rada. Za razliku od drugig ţivih bića koja svoje

potrebe zadovoljavaju instinktivno, čovek to radi svesno i svrsisihodno.

7 Fridman, N. (1974): Sociologija rada, , Veselin Masleša, Sarajevo, str. 174.

8 Ibid. str. 175.

Diplomski rad

9

II PODELA RADA

1. Rad i društveno delovanje

Kako nam sociologija objašnjava i pokazuje razliku izmeĎu rada i

društvenog delovanja, čime se ona najvećim delom i bavi, da je rad samo jedna

vrsta društvenog delovanja kao podgrupa dok se teško moţe svrstati u društveno

delovanje šireg pojma kao što je dato u primerima: prelaţenje ulice, navijanjena

utakmicama, šetanje, ometanje školskih časova i slično. Društveno delovanje je

širok pojam koji u sebe takoĎe svrstava i rad ali u odreĎenu grupu.

Sociologija rad deli na dve vrste:

1. Antropološko shvatanje rada (šire) - označava radno stanje čoveka gde se

on ustvari kroz praksu i rad obrazuje i proširuje svoje znanje

2. Ekonomsko shvatanje rada (uţe) - označava radni takt proizvodnje

potrošnih materijala i robe radi doprinosa usluga njihovih korisnika.9

Ovaj vid rada je obuvaćen profesijom. Profesija označava radno stanje

čoveka koje je sposobno da svoj rad odrţava značajno vaţnim i delotvornim na

društvo i društveno delovanje. Profesija je zanimanje koja čoveka izdvaja od grupe

ili zajednice koja podrazumeva društveno delovanje. Profesija je najvaţnija i deli

se na:

- profesionalni rad koji ima veliki značaj u primarnom ekonomskom pogledu

gde čovek koji profesionalno radi ima mogućnost obezbeĎivanja samog

sebe, porodice, celokupnog društva kao i opstanka.

- postojanje adekvatnog lica koje će pre delovanja profesionalnog rada

izvršiti strukturu, analizu i projektovanje radi omogućavanja realizacije

predstojećeg rada.

9 Pantelić,V. S., (2004): Savremena sociologija, SF, Beograd, str. 45.

Diplomski rad

10

Proizvodnja je osnovni proces u društvu radi lakšeg i ugodnijeg

prilagoĎavanja sredini u kojoj ţivimo u zavisnosti od potreba društva i društvenog

delovanja. Proizvodnja čini tok nastanka materijalnih i nematerijalnih dobara koje

je nekom društvu vrlo neophodno radi opstanka. Činioci proizvodnje se dele na tri

osnove grupe:

1. čovek sa svojim prethodnim znanjem i sposobnostima;

2. sredstva kojima čovek rukuje tokom proizvodnje;

3. materijali kojima se čovek sluţi radi izrade robe10

;

Kao svoj zadatak društvena proizvodnja ima zadatak da doprinese svojoj

zajednici robom. Tok proizvodnje podrazumeva takoĎe i raspodelu, razmenu kao i

potrošnju proizvedenih materijalnih dobara. U zavisnosti od količine i vrednosti

robe zavisi i doprinos društva.

Novac je osnovni deo robe koja je na trţištu, kao i u svetu, zadobila veliki

značaj jer se pomoću nje odreĎuje vrednost neke druge robe i pomoću koje društvo

obezbeĎuje svoje ţivotne potrebe radi prilagoĎavanja kao i sredstvo kojima se

plaća društveni rad. Sa višeg staništa gledišta novac je sredstvo bez koje nijedno

društvo neće opstati, jer je novac postala od davnih vremena globalna materijalna

roba.

10

Ibid. str. 90.

Diplomski rad

11

2. Istorijska podela rada

Istorijska ljudskog društva sadrţi tri velike društvene podele rada.

Prva društvena podela rada nastala je pod uticajem prirodnih uslova

proizvodnje u periodu varvarstva prvobitne zajednice. Iz prvog oblika tadašnje

ljudske delatnosti – skupljačke delatnosti, proizašla je podela na stočarstvo i

zemljoradnju. Jedna plemena su se orijentisala na pripitomljavanje ţivotinja i

njihovo razmoţavanje, zbog hrane, odeće i rada. Druga plemena su se orijentisala

na obraĎivanje zemljišta, gajeći odreĎene vrste useva kao osnovno sredstvo za

ţivot. Povećana produktivnost rada uslovila je pojavu viškova u zemljoradnji i

stočarstvu a oni nastanak privatne svojine, drţave i klasnog društva.11

Druga velika podela rada vezana je za pojavu viška stočarskih

poljoprivrednih proizvoda i pronalazak i obradu metala. Iz zemljoradnje se

izdvojilo zanatstvo, kao proizvodnja za razmenu. Formira se trţište i robna

proizvodnja kao poseban oblik organizacije i funkcionisanja društvene

proizvodnje.

Treća podela rada proizašla je iz meĎuzavisnosti proizvoĎača i

neophodnosti razmene viškova ostvarenih u zemljoradnji, stočarstvu i pre svega u

zanatstvu. Trgovina je posledica povećanog obima zanatske proizvodnje koja nije

mogla više da se realizuje na lokalnom trţištu. Pojavom trgovine formira se

posebna društvena struktura trgovaca. Uočavaju se prvi oblici zaoštravanja

suprotnosti izmeĎu grada i sela i učvršuje se do tada izvršena podela rada. Za taj

period vezuje se nastanak civilizacije. Društvena specifičnost ovog perioda

naročito se ogleda u formiranju odnosno izdvajanju posebnog društvenog sloja

trgovaca koji se ne bave proizvodnjom nego samo razmenom. Izdvajanje posebnog

društvenog sloja bio je istorijska prekretnica za nastanak prvih klasnih odnosa.

Kasniji oblici razvoja podele rada bili su direktno povezani sa razvojem

industrijskih snaga i to na prvom mestu sa promenama u sredstvima rada. Pojava

mašina u kapitalističkom sistemu dovela je do značajnijih promena u zanatskom

11

Fridman, N. (1974): Sociologija rada, , Veselin Masleša, Sarajevo, str. 192.

Diplomski rad

12

načinu proizvodnje. Do tada nuţno poznavanje celokupnog toka proizvodnje

zamenila je specijalizacija rada, kroz uskostručna, specijalizovana znanja za samo

jedan deo ili momenat proizvodnje. Usko specijalizovan proizvoĎač postaje

dodatak mašini a njegov rad zamrtvljen ili monoton.

Radnik se postepeno otuĎuje od svog rada i gubi interes za proizvodnju.

Savreemeni procesi automatizacije uvode nove svosjtva. Za razliku od perioda

mašinizacije, kada su radnici saraĎivali kroz meĎusobno povezane usko stručne

poslove, automatizacija uvodi raspodelu radnika prema specijalizovanim

mašinama pa je umesto njihove saradnje za proizvodnju bitna saradnja mašina.

Automatizovana proizvodnja dovodi do promena u profesionalnoj strukturi,

nestajanjem tanijih i do pojave novih profesija.

Diplomski rad

13

3. Društvena podela rada danas

Društvena podela je raspodela ukupnog fonda društvenog rada na pojedine

oblasti, grane, vrste i podvrste ljudske delatnosti. Moţe se definisati i kao

razlikovanje različitih delatnosti u društvu.12

Osnovna podela rada se najčešće

ispoljava kroz tri, meĎusobno proţete podele:

1. prirodnu i najstariju podelu rada, koja označava podelu prema polu,

uzrastu i fizičkoj snazi;

2. društvenu podelu rada, koja se ostvaruje kroz različite grane društvene

proizvodnje (zemljoradnja, industrija, saobraćaj i drugo);

3. tehničku podelu rada, kao podelu radnih operacija izmeĎu radnika unutar

jednog preduzeća.13

Podela rada predstavlja raspodelu ukupnog društvenog radnog vremena na

različite radove da bi se zadovoljile ljudske potrebe. Društvena podela rada moţe

biti: opšta, posebna, pojedinača, klasna i besklasna, planska i stihijska, vertikalna i

horizontalna, unutrašnja i meĎunarodna itd.

Opšta podela je podela na velike društvene proizvodnje. Posebna podela

rada je raspodela unutar jedne grane društvene proizvodnje na vrste i podvrste

(podela industrije na metalnu, hemijsku, drvnu, tekstilnu, elektro itd.). Opšta i

posebna podela obavljaju se na nivou društva, a vezujemo ih još i za period

prvobitne zajednice.

Pojedinačna podela rada je raspodela rada unutar jednog privrednog

subjekta, preduzeća, pogona, radionice i slično, prema zadacima. U istorijskom

smislu ova podela je najmlaĎa jer nastaje u periodu manufakturnog kapitalizma.

Pojeidnačna podela rada uslovljava pojavu specijalizacija i profesija.

Treba spomenuti još i teritorijalnu podelu rada, koja moţe biti nacionalna,

regionalna i meĎunarodna. Podela sadrţi geografsku podelu rada prema različitim

kriterijumima: klimatskim, demografskim, strateškim i drugim.

12

Sociološki leksikon (1982), Savremena аdministracija, Beograd, str. 245. 13

Marks, K. (1965): Kapital, Prosveta, Beograd, str. 378.

Diplomski rad

14

Jedna od manifestacija podela rada je podela rada na vrste tj. oblike rada.

Posebno su značajne podele na: fizički i intelektualni rad, proizvodni i

neproizvodni, upravljački i izvršilački, materijalno produktivan, duhovno

produktivan rad i društvene usluge.

Savremenu podelu rada karakteriše i pojava kolektivnog – timskog rada,

primene kontrole i odlučivanja. Umesto jedne radne funkcije uvodi se rotacija, kao

naizmenično vršenje radnih funkcija od strane članova radne grupe.ova pojava je

pre svega posledica dinamičnog razvoja tehničkih dostignuća ali i izraz traţenja

rešenja za zainteresovanost proizvoĎača za rad i stvaralaštvo.

Diplomski rad

15

III OBLICI I TENDENCIJE SAVREMENOG PROCESA

RADA

1. Svojina

Svojina se u svakodnevnom govoru poistovećuje sa ’vlasništvom’. U pitanju

je društveni izraz prisvajanja prirode i vlasti nad predmetima. Svojina izraţava

vlast pojedinca ili društvenih zajednica nad stvarima koje mogu biti proizvodna ili

potrošna dobra.

Dva su osnovna shvatanja svojine. Prvo formalističko shvatanje svatanje

definiše „kao odnos čoveka i stvari“. Po ovom shvatanju svojina je individualnog

odnosa čoveka i stvari tj. u pitanju je fizičko posedovanje ko, koja i kakva prava

ima nad stvarima. Drugo naučno shvatanje, odnos čoveka i stvari posmatra samo

kao pojavni oblik svojine. Svojina je po ovom shvatanju bitan društveni odnos.

Ljudi koriste, poseduju i raspolaţu stvarima po različitim osnovama. Svojina je

osnov koji sadrţi najpotpunija ovlašćenja ljudi u raspolaganju stvarima. Taj osnov

su društveni odnosi izmeĎu ljudi povodom stvari.14

Ljudi imaju onoliko prava i

ovlašćenja na stvarima koliko im dozvoljava društveni odnos.

Svojina je dakle, proces prisvajanja predmeta iz prirode od strane ljudi u

društvenoj proizvodnji odnosno radu. Ovaj proces prisvajanja, koji obuhvata

preradu i doradu predmeta iz prirode, za cilj ima njihovu kasniju raspodelu i

potrošnju. Društveno prisvajanje sadrţi dva elementa:

- prirodni, kao svesni uticaj čoveka na prirodu primenom rada i

sredstava rada; izraţava se stepenom razvoja proizvodnih snaga;

- tehnički, koji prikazuje društveni aspekt prisvajanja; u procesu

svesnog uticaja na prirodu čovek ne nastupa sam već u zajedništvu sa drugim

pojedincima, preko vlastitih društvenih odnosa.15

14

Kešetović, Ţ (1999): Sociologija,VŠUP, Beograd, str. 89. 15

Mandra, A. (2001): Osnovi sociologije, CID, Podgorica, str. 134.

Diplomski rad

16

Prisvajanje je društveni proces koji obuhvata odnose ljudi prema spoljnoj

prirodi i meĎusobne odnose izmeĎu ljudi prema prirodi. Prisvajanje je ukupnost

svih društvenih odnosa u procesu društvene proizvodnje i raspodele proizvoda. Iz

navedenog proizilazi i definisanje svojine kao prirodno i društveno uslovljenog

procesa i odnosa koji u sebi sadrţi celokupnost odnosa ljudi prema prirodi i izmenu

njih samih, kojima se proizvode i za ljudsku potrošnju raspodeljuju materijalna

dobra, prelazeći put od proizvodnje do potrošnje kroz raspodelu.

Svojina se ispoljava kroz dva aspekta: ekonomski i pravni.16

Ekonomski aspekt svojine, pojam je ekonomskog korišćenja prisvojenih

stvari, kao sredstava za proizvodnju predmeta za potrošnju. Ekonomsko korišćenje

je korišćenje stvari kao upotrebnih dobara za ljudske potrebe i izjednačava se sa

pojmom prisvajanja. Prisvajanje i jeste ekonomski proces, tj. društveno –

ekonomski odnos koji u sebi sadrţi ekonomsku svrhu procesa društvenog rada, kao

i trošenje i korišćenje predmeta iz prirode za razne ljudske potrebe.

Pravni aspekt svojine sadrţi pravno oblikovanje ekonomskog prisvajanja.

Pravne norme društva odreĎuju ekonosmko prisvajanje i društveno – ekonomske

odnose koj proizilaze iz prisvajanja. S jedne strane, pravo fiksira oblik prisvajanja,

a s druge, štiti taj oblik. U osnovi pravnog aspekta svojine je obezbeĎivanje

onakvog stanja i pravca razvoja ekonomskog prisvajanja, kakav odgovara

interesima društvenih krugova koji su na vlasti i u čijem interesu se i vrši

prisvajanje. Pravni aspekt svojine obuhvata celokupnost pravnih instituta i normi

kojima se regulišu razna prava raspolaganja sredstvima za proizvodnju i proizvoda.

Za razliku od ekonomskog aspekta koji je opšta i stalna kategorija, pravni aspekt je

promenljiva i istorijska kategorija.

Razlikuju se oblici svojine i istorijske manifestacije svojine. Prema prvom

kriterijumu, svojina moţe:

1. privatna;

2. lična i

3. društvena.17

16

Ibid. str. 142. 17

Kešetović, Ţ (1999): Sociologija,VŠUP, Beograd, str. 120.

Diplomski rad

17

Privatna svojina je takav oblik ekonomskog prisvajanja u društvu koje se

zasniva na nečijem individualnom (najčešće monopolskom) raspolaganju i

korišćenju sredstava za proizvodnju i samim tim individualnom raspolaganju

predmeta potrošnje.

Lična svojina se odnosi na prisvajanje predmeta potrošnje, za razliku od

privane svojine koja se odnosi na sredstva za proizvodnju.

Društvena svojina je oblik prisvajanja koji ne sadrţi posebno pravo nekog

pojedinca ili grupe, već se ona kolektivno tj. društveno prisvajaju (kolektivna

svojina je jedan od istorijskih oblika društvene svojine).

Diplomski rad

18

2. OtuĎenje

Po otuĎenjem se podrazumeva odreĎeni poloţaj ili stanje čoveka u kome se

proizvodi njegovog rada ili njegove ideje, moralna ili religiozna načela, postal

njemu nešto strano, tuĎe, samostalno, nezavisno od njegove delatnosti i

egzistencije.18

OtuĎenje (alijenacija) nastaje kada se čovekovo vlastito delo ili drugi čovek

javljaju kao nešto njemu tuĎe i čak mu se suprotstavljaju kao sila nad njim.19

Po

Hegelu, u osnovi otuĎenja je da čovek ne ovladava svetom, nego svet sve više

ovladava njime, posredstvom tehnike. Čovek postaje suvišan a slepa zavisnost

tehnike determiniše njegov ţivot. OtuĎenje je kategorija marksističke sociologije.

GraĎanska sociološka misao retko pominje pojam otuĎenja, ali se zato pominju

neki pojmovi kojima je obuhvaćen pojam otuĎenja.

Marksov koncept otuĎenja odnosi se na otuĎenje čovekove društvene suštine

u političkoj drţavi i na otuĎenje individue u sistemu kapitalističkih prozvodnih

odnosa. Čovekova generička suština svedena je na redukovane proizvodne naravi

ljudskog bića u kome potreba za radom postaje sredstvo pukog odrţavanja

sopstvene egzistencije kao biološkog bića. Rad se otuĎuje kroz nehumane,

eksploatatorske društvene odnose. Ukidanjem eksploatatorskih odnosa čovek se

konomski razotuĎuje, što je prethodni uslov njegovog svestranog oslobaĎanja kroz

slobodno razvijanje stvaralačkih i praktičnih mogućnosti.

OtuĎenje istorijski nastaje odvajanjem društvenih pojava od čovekove vlasti

i kontrole. Društvene pojave postale su sila za sebe koja se razvija po sopstvenim

zakonitostima, nezavisno od volje čoveka i kao slepa nuţnost vladaju čovekom i

društvom. U procesu otuĎenja čovek gubi svoje ljudske dimenzije koje su osnova

njegovog razlikovanja od drugih prirodnih pojava. OtuĎenje se tako pojavljuje kao

drugo ime za odsustvo ljudske generičnosti. Kako je jedno od generičkih svojstava

čoveka društvenost, ona se ispoljava kroz formiranje takvih društvenih odnosa

kojima je svrha da čovek čoveku postane cilj. U uslovima društvenog otuĎenja,

čovek čoveku postaje sredstvo za ostvarenje njegovih ličnih ciljeva. Što društvene

18

Pečujlić, M. (1991): Savremena sociologija, Sluţbeni list SFRJ, Beograd, str. 177. 19

Ibid. str. 180.

Diplomski rad

19

odnose čini neljudskim, a to je u suprotnosto sa čovekovom generičnošću.

OtuĎenje se moţe pojaviti u dva oblika:

1. kao uskraćivanje mogućnosti da se nešto objektivno moguće ostvari i

2. kao oduzimanje i otuĎivanje od čoveka ono što je stvorio.

Ne otuĎuje se samo proizvod u materijalnoj proizvodnji niti se otuĎuje samo

vlast nad proizvodom, procesom rada. OtuĎuje se celokupna nadgradnja i

celokupna oblast društvenih odnosa i pojava. Izvitoperenost svesti nastaje usled

nemogućnosti sagledavanja celine stvari. A otuĎenje je, pre svega, gubitak

ljudskosti. Čovek koji je otuĎen gubi svaku autonomiju, a njegova delatnost, gubi

svaki trag samodelatnosti.20

RazotuĎenje ne moţe biti delimično, ono se moţe ostvariti jedino celovito a

to znači da se tek ukidanjem eksploatacije i klasnih odnosa moţe stvoriti društveni

okvir za puno čovekovo otuĎenje. Osnovni oblici otuĎenja su:

1. Ekonomsko otuđenje, kao prisvajanje tuĎeg rada, tj. njegovo ostvarenje;

2. Socijalno otuđenje, kao odnosi meĎu ljudima posredstvom stvari umesto

direktnog, neposrednog odnosa izmeĎu ljudi. Najviši izraz socijalnog

otuĎenja je vladavina novca i kapitala, u kojima čovek zavisi od stvari i

onih koji tim stvaima raspolaţu. Ekonomsko otuĎenje uvek prerasta u

socijalno, u osnovi koga je pretvaranje čoveka u robu.

3. Političko otuđenje, kao osamostaljivanje drţave i politike u sile koje

vladaju čovekom i društvom.

4. Religijsko otuđenje, kao negovanje iluzija o vladavini natprirodnih sila

prema kojima je čovek ponizan i nemoćan, zbog čega traţi milost kako bi

dobio njihovu naklonost.21

Za Marksa, osnovni oblik otuĎenja je konomsko otuĎenje, svi drugi oblici su

izvedeni. MeĎu savremenim shvatanjima o perspektivama dezalijenacije izdavaja

se tumačenje po kome će automatizacija dovesti do ukidanja mnogih radnih

operacija, pa će radnikovo učešće u proizvodnji svesti na odrţavanje mašina, za

koje je potrebno visoko stručno znanje i specijalizacija. Nasuprot ovoj funkciji,

funkcija nadzora neće biti praćena odgovarajućom specijalizacijom, zbog čega će

20

Fridman, N. (1974): Sociologija rada, , Veselin Masleša, Sarajevo, str. 201. 21

Ibid. str. 210.

Diplomski rad

20

vlasnici kapitala vremenom morati da ustupe mesto rukovoĎenja obrazovanim

radnicima. Uz to, ukinuće se brojne profesije, a kasnije i funkcija rukovoĎenja, jer

će automatizacija dovesti do povezivanja radnih operacija. Budućnost čoveka i

dezalijenacija su u postindustrijskom društvu.

Drugo savremeno shvatanje ukazuje da kapitaslitički sistema sve više

umanjuje ulogu radnika, zbog čega je neminovan slom kapitalizma. Nove

tehnologije i informacioni sistemi smanjiće ulogu radnika i sluţbenika i zavladaće

dominacija mrtvog rada nad ţivim ljudskim radom. Razvoj nauke dovešće do veće

specijalizacije i podele rada i smanjene mogućnosti za samoupravljanje.

Predstavnici ovog shvatanja su pesimisti u pogledu budućnosti ljudskog društva i

čovekovog razotuĎenja progniziranjem povećanog intenziteta eskploatacije i

ukidanjem svake mogućnosti za revoluciju.

Diplomski rad

21

3. Savremeno obrazovanje i podela rada

Društveni rad kao ukupna količina materijalnih dobara koja se proizvedu u

jednom društvu, zavisi od velikog broja faktora, kao što su: prirodni uslovi,

razvijenost sredstava za proizvodnju (sredstva za rad i predmeta rada),

karakteristike ljudskog faktora, duţina radnog vremena, intenzivnost rada,

produktivnost rada i društveni odnosi u proizvodnji). Od svih navedenih činilaca,

najbitniji su subjektivni činioci i od njih zavise proizvodni rezultati.

Radno sposobno stanovništvo, zavisno od toga gde je angaţovano, deli se na

proizvodno i neproizvodno stanovništvo. Proizvodno stanovništvo koje s emoţe

posmatrati prema akonomskoj strukturi i kvalifikacionoj strukturi ima obavezu da

stvori materijalna dobra ne samo za sopstvenu reprodukciju, nego i za radno

sposobno stanovništvo koje je angaţovano van proizvodnje, kao i za izdrţavano

stanovništvo.

Strukrura radnog procesa zavisi od društvene podele rada, a sastav radnih

sposobnosti stanovništva zavisi od profesionalnih karakteristika i kvalifikacija.

Ove meĎutim, neposredno zavise od obrazovanja, kao što i produktivnost

(proizvodnost) rada zavisi od stručnosti proizvoĎača, razvijenosti nauke, tehnike i

organizacije rada.

Od razvijenosti proizvodnih snaga (koje čine ljudi sa svojim proizvodnim

sposobnostima i sredstva za rad) zavisi podela rada na profesije i zanimanja koja

ljudi obavljaju. Podela rada obezbeĎuje relativnu samostalnost proizvoĎačima

pojedinih materijalnih dobara, ali izaziva i podstiče ekonomske veze i

meĎuzavisnost proizvoĎača različitih dobara, čime se obezbeĎuje jedinstvo

društvenog procesa proizvodnje. I kao što je za odrţanje proizvodnje nuţan

srazmeran raspored društvenog fonda rada na pojedine delatnosti, tako je za njenu

reprodukciju potrebna odreĎena srazmera u obezbeĎivanju proizvodnih i potrošnih

dobara za čitavu zajednicu i njen razvoj i širenje.

Struktura rada zavisi od razvijenosti obrazovnog sistema a ovaj od

ekonomske razvijenosti privrede i društva, ciljeva obrazovanja, demografskih,

geografskih i drugih karakteristika društva. Obrazovni sistem je rezultat

postignutog nivoa društvene podele rada i konkretnih društvenih uslova od kojih

Diplomski rad

22

zavisi proizvodnja i potrebe za obrazovanjem. Sa druge strane, obrazovanje

podstiče razvoj podele rada i dalje diferenciranje kvalifikacione strukture prema

pojavi novih poslova, zanimanja i specijalizacija.

Podela rada istovremeno znači pojavu novih poslova i radnih operacija u

procesu rada, novih kvalifikacija. Širenje zanimanja zahteva pripremu i

osposobljavanje ljudi koji će obavljati poslove u procesu rada. Zavisno od

sloţenosti i prirode tih poslova, od sastava i rasprostranjenosti zanimanja i njihovih

kvalifikacionih obeleţja, razvija se sistem obrazovanja i osposobljavanje ljudi za

profesije u okviru društvene podele rada.

Posedovanje odreĎenih znanja, sposobnosti i veština za obavljanje odreĎenih

zanimanja jedna je od osnovnih karakteristika svake profesije, pod uticajem

razvoja proizvodenje, podele rada i neprekidnog diferenciranja poslova i ljudskih

aktivnosti, broj zanimanja i profesija je u stalnom porastu. Prema popisu

stanovništva u Engleskoj 1841. godine je bilo 430 zanimanja; sto godina kasnije u

SAD- u je bilo 25 000 zanimanja, a u registrima UN beleţi se oko 30 000 profesija

danas.22

Popis zanimanja u našoj zemlji datira iz 1986. godine kada je u okviru

popisa stanovništva evidentirano oko stotinak različitih zanimanja u Srbiji. Prva

značajnija nomenklatura uraĎena je 1956. godine kada je utvrĎeno oko 5 000

zanimanja (svrstanih u 9 grupa, 52 podrupe, 258 vrsta i 971 skupinu). Kasnije su

izvršene izmene i dopune, a 1990. godine utvrĎena je nova jedinstvena

nomenklatura zanimanja sa 3273 zanimanja.23

Menjanje profesija i zanimanja je posledica promena u procesu rada i ova

činjenica pokazuje tesnu povezanost društvene podele rada i obrazovanja. Naime,

krupne promene u oblasti tehnologije i u procesu rada utiču na stvaranje novih

poslova i zanimanja. Radna snaga mora da se priprena i prilagoĎava za korišćenje

novih tehnologija kao što su: komunikacione tehnologije, robotika, mikroprocesori,

biotehnologija itd.

Zastarevanje znanja je jedan od velikih problema obrazovanja. Stopa

zastarevanja znanja ili moralno rabaćenje znanja i stručnih kvalifikacija, koje

prema nekim procenama iznosi i 10% godišnje, zahteva proces inoviranja i obnove

22

Sociološki leksikon (1982), Savremena administracija, Beograd, str. 750. 23

Ivanović, Stanoje (2003): Sociologija obrazovanja, Učiteljski fakultet u Jagodini, Jagodina, str. 103.

Diplomski rad

23

znanja. Zastarevanje znanja i sposobnosti koje nastaje pod uticajem naučno –

tehnološkog progresa moţe biti:

- profesionalno;

- specijalističko i

- upravljačko.24

Profesionalno zastarevanje je zaostajanje stručne kompetentnosti pojedinaca

od trenutnih dostignuća u odreĎenoj profesiji. Specijalističko zastarevanje je

zaostajanje znanja specijalističkih stručnjaka od ukupnih znanja u odreĎenoj

specijalističkoj oblasti. Upravljakčko zastarevanje je raskorak izmeĎu znanja

rukovodilaca i nivoa znanja potrebnih za uspešno upravljanje i rukovoĎenje.

Odliv stručnih i obrazovnih kadrova u druge zemlje tzv. „odliv mozgova“ je

još jedna pojava koja dodatno opterećuje ekonomski razvoj jedne zemlje.

Migracija stručne snage iz nerazvijenih u razvijene zemlje sve više zhavata

najperspektivije stručne kadrove. To još više pogaĎa njihovu ekonomiju i povećava

razlike izmeĎu ovihh zemalja.

Otklanjanje i suzbijanje negativnih posledica ovih pojava podrazumeva

izdvajanje većih sredstava za obrazovanje, modernizaciju obrazovnih programa i

trajnp inoviranje znanja i sposobnosti pojedinaca.

24

Ibid. str. 210.

Diplomski rad

24

ZAKLJUČAK

Rad ima fundamentalno društveno značenje za celokupnu egzistenciju

svakog pojedinca i društva u celini - uslov bez koga se ne moţe. Ljudski rad

predstavlja dakle bazičnu sferu egzistencije čovečanstva koja u krajnjoj instanci

odreĎuje sve ostale sfere društvenog delovanja. Rad je proces kroz koji pojedinac

razrešava ţivota. Čovekov rad postaje radom samo kroz zajedništvo sa drugim

pojedincima pa je rad po svojoj suštini društvena kategorija. Samo kroz rad čovek

prisvaja prirodu i menja svoju poziciju prema njoj. Rad je i kriterijum društvenog

vrednovanja pojedinca. Čovek se potvrĎuje i dokazuje u društvu svojim radom.

Socijalne i individualne patologije povezane su sa radom jer je rad materijalni i

duhovni milje ljudskog otuĎenja i razotuĎenja.

Istorija društva za većinu sociologa je istorija razvojnih oblika rada.

Viša podela rada i specijalizacija raĎaju brojnije i raznovrsnije potrebe.

Razvojem društva i rada, nekad luksuzne potrebe, postaju egzistencijalne, ali je i

veća mogućnost da se zadovoljavanje jasne potrebe zameni drugom potrebom.

Sveukupni društveni i ljudski ţivot proţet je potrebama koje se svode na rad.

Društvena podela rada je raspodela ukupnog fonda društvenog rada na

pojedine oblasti, grane, vrste i podvrste ljudske delatnosti. Moţe se definisati i kao

razlikovanje različitih delatnosti u društvu. Osnovna podela rada se najčešće

ispoljava kroz tri, meĎusobno proţete podele na prirodnu, društvenu i tehničku.

Opšta podela je podela na velike društvene proizvodnje. Posebna podela

rada je raspodela unutar jedne grane društvene proizvodnje na vrste i podvrste

(podela industrije na metalnu, hemijsku, drvnu, tekstilnu, elektro itd.). Pojedinačna

podela rada je raspodela rada unutar jednog privrednog subjekta, preduzeća,

pogona, radionice i slično, prema zadacima. Treba spomenuti još i teritorijalnu

podelu rada, koja moţe biti nacionalna, regionalna i meĎunarodna.

Diplomski rad

25

Jedna od manifestacija podela rada je podela rada na vrste tj. oblike rada.

Posebno su značajne podele na: fizički i intelektualni rad, proizvodni i

neproizvodni, upravljački i izvršilački, materijalno produktivan, duhovno

produktivan rad i društvene usluge.

Struktura rada zavisi od razvijenosti obrazovnog sistema a ovaj od

ekonomske razvijenosti privrede i društva, ciljeva obrazovanja, demografskih,

geografskih i drugih karakteristika društva. Obrazovni sistem je rezultat

postignutog nivoa društvene podele rada i konkretnih društvenih uslova od kojih

zavisi proizvodnja i potrebe za obrazovanjem. Sa druge strane, obrazovanje

podstiče razvoj podele rada i dalje diferenciranje kvalifikacione strukture prema

pojavi novih poslova, zanimanja i specijalizacija.

Menjanje profesija i zanimanja je posledica promena u procesu rada i ova

činjenica pokazuje tesnu povezanost društvene podele rada i obrazovanja. Naime,

krupne promene u oblasti tehnologije i u procesu rada utiču na stvaranje novih

poslova i zanimanja. Radna snaga mora da se priprena i prilagoĎava za korišćenje

novih tehnologija kao što su: komunikacione tehnologije, robotika, mikroprocesori,

biotehnologija itd.

Diplomski rad

26

LITERATURA

1. ĐorĎević,M., (1992): Sociologija, Naučna knjiga, Beograd.

2. Fridman, N. (1974): Sociologija rada, , Veselin Masleša, Sarajevo.

3. Ivanović, Stanoje (2003): Sociologija obrazovanja, Učiteljski fakultet u

Jagodini, Jagodina.

4. Marks, K. (1965): Kapital, Prosveta, Beograd.

5. Kešetović, Ţ (1999): Sociologija,VŠUP, Beograd.

6. Mandra, A. (2001): Osnovi sociologije, CID, Podgorica.

7. Pantelić,V. S., (2004): Savremena sociologija, SF, Beograd.

8. Pečujlić, M. (1991): Savremena sociologija, Sluţbeni list SFRJ,

Beograd.

9. Radenović, P. (2004): Opšta sociologija, Teorijske kontroverze, Beograd.

10. Sociološki leksikon (1982), Savremena аdministracija, Beograd.