1974-1975-1976-1979 (4 baskı) - okumedya.com Ulke - Cemil Meric.pdf · Cemil Meriç, Jurnal, 18.6.1974 Cemil Meriç’le ilgili, o daha hayattayken bir biyografi yazmak çok zor

ÖtükenYayınevi

1974-1975-1976-1979(4baskı)

İletişimYayınları195

CemilMeriçBütünEserleri2

ISBN975-470-281-0

©1985İletişimYayıncılıkA.Ş.

BASKI1985,İstanbul

BASKI1992,İstanbul

BASKI1992,İstanbul

BASKI1993,İstanbul

BASKI1994,İstanbul

BASKI1995,İstanbul

BASKI1996,İstanbul

BASKI1997,İstanbul

BASKI1998,İstanbul

BASKI1999,İstanbul

11-12.BASKI2000,İstanbul(2000adet)




22-25.BASKI2004,İstanbul

26.BASKI2005,İstanbul(6000

KAPAKÜmitKıvanç

DİZGİRemziAbbas,NurgülŞimşek,HasanDeniz

UYGULAMAHüsnüAbbas

MONTAJŞahinEyilmez

BASKIveCİLTSenaOfset

İletişimYayınları

BinbirdirekMeydanıSokakİletişimHanNo.7Cağaloğlu34122İstanbul

Tel:212.5162260-61-62•Faks:212.5161258

e-mail:[email protected]•web:www.iletisim.com.tr

CEMİLMERİÇ

BuÜlke

YAYINAHAZIRLAYAN

MahmutAliMeriç

CemilMeriç,1916’daHatay’dadoğdu.AilesiBalkanSavaşısırasındaYunanistan’dan göçmüştü. Fransız idaresindeki Hatay’da Fransız eğitimsistemiuygulayanAntakyaSultanîsi’nde okudu.Tercüme bürosunda çalıştı,ilkokul öğretmenliği ve nahiye müdürlüğü yaptı. 1940’la İstanbulÜniversitesi’ne girip FransızDili ve Edebiyatı öğrenimi gördü.MükemmeldüzeydeFransızcaokuyupyazanMeriç, İngilizceyianlıyor,Arapçayı,kendiifadesiyle, “söküyor”du. Elazığ’da (1942-45) ve İstanbul’da (195254)Fransızca öğretmenliği yaptı. 1941’den başlayarak İnsan, Yücel, Gün, AyınBibliyografyasıdergilerindeyazmayabaşladı.İ.Ü.deokutmanlıkyaptı(1946-63), Sosyoloji Bölümünde ders verdi (1963-74). 1955te, gözlerindekimiyopinin anması sonucu görmez oldu, ama olağanüstü çalışma ve üretmetemposu düşmedi. Çeşitli dergilerde yazıları yayımlandı. Hisar dergisinde“FildişiKuleden”başlığıylasüreklidenemeleryazdı.1974’teemekliolduveyılların birikimini art anla kitaplaştırmaya girişti. 1984’le önce beyinkanaması,ardındanfelçgeçirdi,13Haziran1987’devefatetti. İlktelifeseriBalzacüzerineküçükbir incelemeydi.HintEdebiyatı (1964)dahasonraBirDünyanınEşiğindebaşlığıylaikikezdahabasıldı.Saint-Simon,İlkSosyologİlkSosyalist,1967’deçıktı.1974’tensonrayayımlanankitaplarışunlardır:BuÜlke (1974), Ümrandan Uygarlığa (1974), Mağaradakiler (1978), KırkAmbar (1980), Bir Facianın Hikâyesi (1981), IşıkDoğudanGelir (1984),Kültürden İrfana (1985). Balzac’tan yaptığı çevirilerin ilki 1943’teyayımlandı.Fransızedebiyatındanyaptığıçevirilerinyanısıra,UrielHeyd’inZiya Gökalp, Türk Milliyetçiliğinin Temelleri (1980), Thornton Wilder’ınKöprüdenDüşenler (1981)veMaximeRodinson’unBatıyıBüyüleyenİslam(1983) adlı eserlerini de Türkçeye kazandırdı. Cemil Meriç’in “BütünEserleri” toplu halde basılırken, daha önce yayımlanmamış üç kitabı dahayayımlandı: Jurnal 1 (1992), Jurnal 2 (1993), Sosyoloji Notları veKonferanslar(1993).

İçindekilerEntelektüelbirOtobiyografi

BirinciBölüm

UzunSürenBirÇıraklık

İKİNCİBÖLÜM

GerçekEntelektüel

CemilMeriçKronolojisi

BUÜLKE

I-Sihâm-ıKaza

1.Bâbil*

SağileSol*

GericiKim?

Kelâm,BütünüyleHaysiyettir

Argo

BizimKapitol’ümüz*Yok

Kamus,BirMilletinHafızası

Penelop’un*Örgüsü

HerKemalYeni

YobazaDüşmanlık

İzm’ler

Türkiye’dekiHayalet

Sloganİlkelinİdeolojisi

BuFirarBirKabil*Kompleksi

SenBirAz-Gelişmişsin

Avrupa’nınYeniBirİhraçMetaı

AsaletiniKaybedenİrfan

Dergi,HürTefekkürünKalesi

BatıDergileri

Kitap

OkumakÜzerine

Tercüme

DivanEdebiyatındaRoman

TürkTeceddütEdebiyatı

BizdeHicivYok

Polemik

2.Müstağripler

MehlikaSultan’aÂşıkYediGenç

SuAlanGemi

BirİmparatorluğunAnatomisi

Müstağrip

İrfan’aKaçış

Yunan’aKaçış

İran’aKaçış

Mutlak’aKaçış

Batı’yaKaçış

LeBon’perestler

Nakş-ıBerAb

II-BizveOnlar

BirAnonimŞirket

Demokrasiveİslâmiyet

AydınlatınDini:İzm’ler

DinAfyonmudur?

İnananlarkardeştir.

DüşmanlarımızınTanrısı

DerSergüzeşt-iCaliban*

YeniBirİdeoloji

İkiDüşmanKardeş

SaksonKöleleri

TefekkürünTarifidirDiyalektik

DoğuDespotizmi

ÇağdaşUygarlıkDüzeyiveİsaEfendimiz

BirİnsanYaratmak

GeçKalmışİkiMezdekçi:SadeveStirner

Öldürmeyeceksin

Şiddet:Avrupa’nınTanrısı

Kutuplar

TestidekiAy

YogiİleKomiser

NeYogiNeKomisi

İnsanNereye?

BirAvuçDuman

III-MünzeviYıldızlar

Dante

İbnHaldunileVico

Camoens

Scott*

Balzac

Lamennais

Tagor

SaidNursi

KemalTahir

KerimSadi

IV.FildişiKuleden

Kelime

Kitap

V.BakiKalan

KANAVIÇE

BuÜlkeileilgiliBasındaÇıkanYazılardanSeçmeler

ENTELEKTÜELBIROTOBIYOGRAFI

Kimimben?Hayatını,Türkirfanınaadayan,münzevivemütecessisbirfikirişçisi.”

CemilMeriç,Jurnal,18.6.1974

CemilMeriç’leilgili,odahahayattaykenbirbiyografiyazmakçokzorve biraz da zamansız geldi bize. Kaldı ki, Cemil Meriç’in “jurnal”inde,mektuplarında, kitaplarında, kendisiyle çeşitli zaman ve vesilelerle yapılmışröportajlardaöylebirkendini tanımave tanıtmaçabasıvarki,kendini tahlilgayreti,öylesayfalar,öyleitiraflar,anılar,düşüncelervarki,otobiyografikbirderleme için malzeme hazır gibi. Mesele, bu yazı yığını içinden, CemilMeriç’in fikrî gelişmesinin aşamalarını, en önemli dönemeç ya da geçişnoktalarını vurgulayabilecek şekilde, mümkün olduğunca sistematik birderlemeyapmak:Ortayaçıkanvebazenkopukluklarıolan-hemzamaniçindehemfikirsilsilesiiçinde-uzuncametniküçükbaşlıklarladonatmak,ikiveyaüçbölümleokunmasınıkolaylaştırmakvebununötesinde,özgünveaykırıbirdüşünceadamıolanCemilMeriç’i,gerçekkişiliğininbazıyanlarıyladaolsa,ortayaçıkarmak,Türkokuyucusuna tanıtmayaçalışmak,kitaplarınıokurkende,bubilgilerinışığıaltında,okuyucununişinibirazkolaylaştırmak.

İnsanbirbütün.Yaşamöyküsübiyografikdeolsa,otobiyografikdeolsa,ikisininkarışımıdaolsa,kronolojikbir sıralamanındaçokdahaötesinde,okişiyianlamakve tanımak için sadecebir ilkadım. İkinciönemliadımsa,oinsanıneseri,o eseri tanımakveanlamayaçalışmak.Biyografi,onukalemealan kişinin eğilimlerine, tercihlerine, yorumlarına göre okuyucuyuyanıltabilir. Otobiyografi de, çok daha samimi, çok daha yaşanan olaylarıniçinden olmasına rağmen bir nevi müdafaanâme; bazen büyüklük bazenküçüklükkompleksindenetkilenebilecekbirkendikendini tahlil,biryorum,dolayısıyla, onu kaleme alanı tanımak bakımından son derece önemli birmalzeme;amaonunlayetinmekdemümkündeğil.Kronoloji ise anlamlıveanlamsızbirtarihleryığını.Anlamlı;butarihlerizamanınınolaylarıyla,siyasîve kültürel gelişmelerle bağlantılı olarak verebiliyorsak; tabiî kişinin ogelişmelerdenetkilendiğiveyaetkilendiğinisandığımızkadarıyla.Anlamsız;saltbirgün,ayvesenebelirtenrakamlarsilsilesindenibaretse.

Biyografi, otobiyografi, kronoloji, bir düşünürü anlayabilmek içinbaşvurmamızgerekenikincilmalzeme.Asılçaba,onueserlerindentanımaya

çalışmak,satırsatır,paragrafparagraf,sayfasayfa,ciltcilt.

Evet,bu“entelektüelbirotobiyografi”olacakisteristemez,koltuğununaltında kitapları, etrafında başvurduğu, kaynaştığı, konuşturduğu veyakonuşmakiçinvesileyaptığı insanlığınenbüyüksimaları ile,biraz“fraklı”,biraz “papyon kravatlı”, biraz “kasıntı” bir insan var karşımızda; objektifegülümseyen,ebediyetegülümseyen,gülümseyenyadasomurtan.Entelektüelbir otobiyografi: daha çok düşünceleriyle, biraz açılarıyla, birazheyecanlarıyla, biraz maddî olaylarla, kendi kaleminden, kendi ağzından,kendibakışaçısıvekendiyorumlarıyla,kenditahlilleriyleCemilMeriç.

Çocukluğu, lise yılları, Hatay’daki ilk gençlik yılları, hocalarıyla,okuduklarıyla bütünleşen, güçlenen CemilMeriç. İstanbul ve evlilik öncesiyaşam:YabanaDillerOkulu, pansiyonodaları,Elit,Nisvaz.Birçokdergidemakaleler,çeviriler.Sonraevlilik,liseöğretmenliği,istifa,yirmibirayarayladoğan bir oğlan bir kız evlat. Geçim sıkıntısı. Yine çeviriler. İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesi’nde başlayan Fransızca okutmanlığı, bin birgüçlük ve sıkıntıyla kurulan bir kütüphane, Sahaflar Çarşısı’ndan, kendisırtında,öğrencilerininsırtındataşınanucuz,amapahabiçilemezçuvalçuvalkitap, hemen hepsi Fransızca. Okuduklarıyla zenginleşen, zenginleştikçeyücelen,kanatlananbirDonKişot.Patlamanoktasınayaklaşırken,enverimliolabileceği bir yaşta, gözlerini yitirmesi; aylarca hastane odalarında ümitlebeklenen ameliyat sonuçları, aylarca tedavi için Paris ve açılmayan gözler:retinaiyiceçatlamıştır,kataraktönlenememiştir.

Boşluk, bunalım, düşünce adamının boğuluşu. Yine de aramaya,düşünmeyedevam,günbegün,sabırla,titizlikle.

BelirenbirdünyaedebiyatıtarihiyazmaprojesininilkmerhalesiolarakHint edebiyatına, Hint düşüncesine yöneliş ve bir rahatlama, birzenginleşme: insanbeynininyarısıBatı’ysadiğeryarısıdaDoğu,üstelikbuDoğuBatı’yıbeslemiş,Batı’yışekillendirmiş,etkilemiş.HintEdebiyatıyadaBirDünyanınEşiğinde,CemilMeriç’in-Balzac’lailgiliçalışmalarıveaslındaher biri bir kitap konusu olan makalelerinden sonra- ilk önemli eseri vekitabının önsözü, kendi deyişiyle, “bir manifesto”. Bir türlü basılamayan,yayınevleri arasında gidip gelen, sonunda pek de fark edilmeden Türkdüşünce dünyasında yerini almak üzere ortaya çıkan önemli bir eser. İkibakımdan önemli: hem Batı’nın karşısına Doğu’yu çıkarması ve Asyadüşüncesinin önemini vurgulaması bakımından, hem de Hint edebiyatınıCemilMeriç’indeğerlendirişi,hissedişivesunuşubakımından.Yıl:1964.

Ne var ki, dünya edebiyatı tarihi projesi, biraz zor çalışma koşulları,biraz da bu ilk çalışmanın karşılaştığı sessizlik yüzünden, ardında bu dalda

örneksayılabilecekbireserle,terkedilir.

Dünyaedebiyattarihinden,dünyadüşüncetarihinegeçerCemilMeriç.Budaldadaörnekbirçalışmasunarçağdaşlarına:SaintSimonİlkSosyolog,İlkSosyalist.Çağdaşdüşünceninkaynağısosyalizm,sosyalizminkaynağındakarşımıza çıkan en önemli isimlerden biriyse Saint-Simon.Bu eser de aynızor çalışma koşulları, benzer yayımlanma güçlükleri ve kötüsü benzer birsessizliklekarşılaşır.

Ama düşünce adamı artık yine sahnededir ve her zaman bu sahnedekalacaktır. Asya düşüncesinden, Türk insanına, Türk aydınına yöneliş.Osmanlı gerçeği, İslâm gerçeği. Can çekişen bir imparatorluğun anatomisi,siyasîplandandüşünceplanına,sonikiyüzyıllıkzamandilimiiçindeortayaçıkan bürokratlar, devlet adamları, aydınlar. Osmanlı aydınından Türkaydınına, batılılaşmadan çağdaşlaşmaya, tarihten günümüze, düşüncedenedebiyata,İslâmîdüşüncedenMarksistdüşünceye,ideolojilerdenanarşi,terörve anomiye, ansiklopedilerden Kitâb-ı Mukaddes’e kanat açan engin birtecessüs.Gaye kendimizi tanımak, kendimizi yani dünüyle bugünüyleTürkinsanını, Türk toplumunu, Türk aydınını, Türk düşüncesini. Kendimizitanımakve anlamak için deBatı’nın, ilminkılavuzluğu, sağduyunun, aklın,imanınkılavuzluğugerek.

1974yılınagelinmiştirveyenibirhüviyet,yenifikirler,yenibirarayışiçindepeşpeşeçıkanveherbirigeçmişonyıliçindemakalelerhalindeçeşitlidergive gazetelerde yayımlanan yazıların metodik birer derlenmesi, bir bütünhalinegetirilmeçabasısonucuortayaçıkankitaplarvekitaplar:1974-84arasıyarımdüzineeser,birkaçdaçeviri.

Cemil Meriç’in fikir serüveni buralarda noktalanmış gibidir; 1984sonbaharındageçirdiğibirbeyinkanamasısonucusoltarafınafelçyerleşmiş,yaşı da yetmişinemerdiven dayamıştır. Ama o, bugün, geçmişiyle gururlu;yaptığıyla, yapmak istediğiyle gururlu; sakin, güleryüzlü, okunmayı,anlaşılmayı,sevilmeyi,takipedilmeyi,aşılmayıbekleyen,ümiteden,temenniedenmütevazıbirfikirişçisi.

Cemil Meriç’in hayatının anlamı kitaplar… kitaplar, yani kitaplardayaşayan insanlar: Düşünceleriyle, duygularıyla, büyük insanlar onun herzamankılavuzu, arkadaşı, dertortağı.Bazenonlarlaberaberdüşünür,bazenonlardan ayrı düşünür, her sese kulak verir, her düşünceye saygı duyar.Onlarladiyalogiçindedir,sabırladinler,titizcearaştırırvesonrakendisiçıkarsahneye:Onungür,onunkendindenemin,onunyalın,onunkâhbilimselkâhşiirsel üslubu sürükler götürür sizi bir yerlere. Sataşan bir üslup, rahatsızeden, tedirgin eden; ama düşünmeye davet eden, hakikati aramaya çağıran,

önerilerini getiren ya da sizi öneri getirme sorumluluğuyla başbaşabırakıverensarsıcıbiryazıtarzı,birfikirlerisunuşyöntemi.

Cemil Meriç’in yeri hep kütüphane olmuş. Kütüphanesinde bir DonKişot o. Kütüphanesinde ve “Fildişi Kulelinde. Aslında hiçbir zamançıkmamışkütüphanesinden,fildişikulesiniterketmemiş.İyikidediyebiliriz.Agoraya,arenaya,ateşhattına,politikayainmemişkulesinden;yolgösterici,aydınlatıcı,uyarıcıolmuşhep.

Fildişi kuleyi bir “miskinler tekkesi” olarak gördüğü zaman da fildişikulesindensadeceyazdığımakalelerleateşhattınafırlamış,geridönmüş.

Fildişi kule asude bir liman, kasırgadan kurtulmak isteyenleribarındırıyor.CemilMeriçhepyerinde,zatenartıkondanateşhattınainmesinidebekleyemeyiz:gözlerinikaybetmiştir.

Fildişi kulesindedeolsa,CemilMeriçdüşüncenin asaletine sığınarak,kardeşleri, çocukları bazı fikir ve ideolojiler uğruna şuursuzca birbiriniboğazlarken, kavganın dışında kalamaz. Fildişi kule bir yangın kulesidir,CemilMeriçokuledekinöbetçi.

CemilMeriç,Türk insanına,Türkdüşüncesineverebileceğininhepsiniverebildimi?Hemevet,hemhayır.Evet,çünkü38yaşındanitibarengözlerigörmeyen bir insandır o. Okuması yazması mümkün değildir tek başına.Okunanları aklında tutması, ayıklaması, belli sentezlere varması, bunlarıyazdırması, yazdırdıklarından makaleler yapması, o makalelerikitaplaştırması…nasılgüçlübirhafızaya,nasılkuvvetlibiriradeye,çalışma,öğrenme ve öğretme azmine dayanır söylemeye gerek var mı? Bu şartlaraltındayapabileceğininazamisiniyapmışbirinsandırCemilMeriç.

Verebileceğinin hepsini tabii ki verememiştir, çünkü, en değerli fikirarkadaşını,enalgılayıcıuzvunu,gözlerinikaybetmiştir.EğerbufelaketCemilMeriç’ibulmasaydı, inanıyoruzki,o,verdiklerininkatkatfazlasınıverecek,fikir adamlığının yanı sıra, belki bir aksiyon adamı da olacak, fikirlerinikalemiyle savunduğu kadar, siyasî tercih ve davranışlarıyla da savunacak,kafalardaki mefhumlar keşmekeşini aydınlatmakla kalmayacak, siyasetplanında da ortaya çıkan düşünce, davranış ve karar karmaşıklığına kendiçapındabirsonvermeyideneyecekti.

***

Buçalışma,yukarıdadabelirttiğimizgibi,bellibirhayatakışı,bellibir

fikrîgelişmesüreciiçinde,CemilMeriç’indüşüncelerinden,izlenimlerinden,duygularından, anılarından, en önemlisi, şuurlu bir kendini sigaya çekmegayretinden kaynaklanan, değişik vesilelerle, değişik yer ve zamanlardakendini anlamak ve anlatmak için kaleme aldığı, yayımlanmış ya dayayımlanmamışyazılarınınkronolojikbirsıraiçinde,derlenmesiçalışmasıdır.

Bazen birbirinden kopuk gibi duran, bazen birbirini izlercesinedevamlılıkgösteren,anaçizgilerinibelirtebilmekiçinarabaşlıklarladonatıpkaynaştırmaya çalıştığımız bu metinler bütününü, şöyle bir toparlayaraközetlemekistersek,önce,karşımıza“yalnız”,“tedirgin”ve“küstah”birCemilMeriççıktığınıgörürüz.

Yalnızdır, kitapların dünyasına sığınır. Tedirgindir, ne ateizm, nesosyalizm, ne Türkçülük arayış içindeki bu zekâyı tatmin etmekte,rahatlatmaktadır. Küstahtır, bulduğuna inandığı çözümlerle mağrur,etrafındakileriküçümsemektedir.

İlkokulda ve lisede karşısına çıkan hocalarıyla ilişkileri, anılarındansüzülerek bize bu zekânın nasıl şekillendiği hakkında bir fikir verebilecekniteliktedir, aynı zamanda 1930’lu yıllarda,Hatay’da bir ilkokul ve bir liseseviyesi hakkında da ayrıntılı bilgiler elde etmek imkânını buluruz buanılarda.

Çokokuyan, çokyazan, çiçeğiburnundabirkabiliyettirCemilMeriç.Haftadaikidefterşiirkaralar,kompozisyondanhepbirincidir.Amaheraklınageleniyazmanındayazıyazmakdemekolmadığınıöğrenmiştirbuarada,herfilozofunhakikatikendinegöreelealdığınıanlamıştır.

Tesadüfünkarşısınaçıkardığıkitaplarhiçbirmeselesiniçözmemektedir.Okuduklarını, his ve düşünce hayatını etkileyen eserleri, bağlandığı veayrıldığı,amaherbirikişiliğinişekillendirendüşünceakımlarını, izlediğivekoleksiyonunu yaptığı dergileri, gazeteleri tanırken, Hatay’ın o yıllardakikültürhayatıhakkındadabirfikrimizolur.

Mezuniyet imtihanlarına kısa bir süre kala okuldan ayrılır; İstanbul’agelir,pekbarınamaz; tekrarHatay’adöner. İskenderun’daFransızlar idareyehâkimdir;Fransa’dakisosyalisthükümetinHatay’dakitemsilcilerininbaşında,Leon Blum’un sekreterlerinden Roger Garreau bulunmaktadır. CemilMeriç’in hızlı sosyalist olduğu yıllardır; sekreter olarakTercümeBürosu’nagirer, aynızamandabaşkanyardımcısıdır.Parasıbol, itibarı fazlaolanbu işsayesinde,hemçevresine,hemkendinegüveniartar.Derken,Türkhükümeti,Hatay’ınidarînoktalarındaTürklerinçalıştırılmasınıFransızlardanisteyince,o da bir sınır kasabasında nahiye müdürlüğüne atanır. Ve Fransızların

Hatay’dançekilmeleriylededünyasıdeğişir;Hatayvaliliğincegörevine sonverilir.Birkaçaysonrada,Hatayhükümetinidevirmeksuçundan tutuklanır.Antakya’yagötürülürve idamtalebiyleyargılanır.Marksisttir,duruşmalardabunu kabul edecek kadar dürüsttür, aklanır; ama artık damgalanmıştır,dostlarını kaybettiği gibi, devletle ilgili herhangi bir işte çalışma imkânı dakalmamıştır.

CemilMeriç,kucağındayaşadığıbucemiyetinüveyevladıolarakgörürkendinihep,şahsiyetidebudüşmançevredeşekillenmektedir.Öncekarşısınabüyüklerin anlaşılmayan dünyası çıkar, sonra okulda hep yalnız, hepyabancıdır, sürünün dışında, sevimsiz ve aptal bir dünyanın ortasındadır.Kitaplarasığınır,kendisinebirbaşkadünyayaratmak,birkalekurmakister.Şuurundaki devrimler sonucu, imandan şüpheye, şüpheden inkâra, inkârdanmaddeciliğe geçer; ama sığındığı her kale onu çevresinden bir kat dahakoparır, insanlardanbirkatdahauzaklaştırır.Oartıkbirolmayanınveyabirolacağın peşindedir. Şahsiyetin, görünen cemiyet içinde, görünmeyencemiyeti seçip, tahtını onun bağrında kurmak suretiyle fethedilebileceğiinancındadır.

CemilMeriç “beşiğinden” ayrılıp İstanbul’a gelirken, yeni bir dünyaparçası, yeni bir düşünce, yeni bir terkip yaratan ve bir asırda üç-beş taneyetişebilenbüyükustalardanbiriolmakemelindedir.

Yeniden İstanbul’dadır. İstanbul Üniversitesi Yabana Diller Okulunaburslu öğrenci olarak girer, iki yıl okuyup, iki yıl da Fransa’ya stajagönderilecekken,İkinciDünyaSavaşıyüzündenyurtdışınagidemez.Mecburîhizmeti vardır, Elazığ’a Fransızca öğretmenliğine atanır. Yabana DillerOkulu’ndayken, ilk makaleleri, ilk tercüme tenkitleri yayımlanmaya başlar.Yineosıralardakarısıylatanışır,kısabirsüresonradaevlenir.Elazığ’da ikiyıl kadar kalırlar, karısı İstanbul’a döner. Baba olmak üzeredir, verilenraporlara rağmen izinli sayılmaması üzerine istifa ederek o da İstanbul’adöner.

Balzac’tan birçok eser çevirir, birçok dergide de makaleler yazmayadevam eder. 1940’lardaki yazılarının ayırıcı vasfı, kendi deyimiyle,ukalâlıktır. İstanbul sanat ve edebiyat çevreleriyle bir türlü kaynaşamaz, buçevrenin insanları İstanbul çocuğudurlar, o taşradan gelmiştir. Bir kez dahakitaplar dünyasına sığınır, onun için kitap bir limandır ve kitaplar, hayatyolculuğununsınırtaşları…

O yıllarda İstanbul Üniversitesi’ne Fransızca okutmanı olarak girer,yabancıdileçokönemvermektedir,yabancıdil,düşünceyitanıtanvetattıran

biranahtardır,bir“medeniyetanahtarı”.

Otuzsekizyaşındagözlerinikaybeder.ÖnceCerrahpaşaHastanesi’nde,sonra Paris’teKenzvenHastanesi’nde başarısızlıkla sonuçlanan ameliyatlar,buhayatdolu,enerjidolu,bilgidolu,buatılgan,bukabınasığmayaninsanıbirden cinnetin ya da intiharın eşiğine sürükleyiverir. Düşünce adamıboşluktadır,üstelikacılarınıdevaynasındabüyüten“rezil”birhassasiyetidevardır.

CemilMeriç,bir“miskinler tekkesi”olarakkabulettiği fildişikulenindışındaki aydın olacakken, fildişi kuleye sığınmak zorunda kalır. Yıllarcafildişi kulesindedir, yıllarca yalnız. Kavganın dışındadır, fikir ve sanatkavgasının. Politikadan da kaçar, kaldı ki politikanın kurtarıcılığına dainanmamaktadır. Çağdaşlarıyla kaynaşamaz bir türlü, ilişkilerinde de,yazılarındada,konuşmalarındadafazlakıyıcı,fazlamağrur,fazla“ukalâ”dır.

Yirmi yedi yıllık öğretmenlik hayatı boyunca, çeşitli fakültelerdenderslerinegelipgidenyüzlerceöğrenciye,biryandanFransızcaöğretirken,biryandan da Batı düşüncesini, daha doğrusu düşünceyi tattırmaya çalışır. Budersler uzun hazırlıklar gerektirir, ders saatleri yetersizdir, evini de açaröğrencilerine;onagöre,talebe-hocailişkisibirkomedyadır,obukomedyayıasilleştirmekarzusundadırveasilleştirirde.

Hayatının uzun süren çıraklık dönemi boyunca, yani elli yaş civarınakadar, düşünce Batı düşüncesidir onun için, Batı düşüncesi ya da Batı’nınbakışaçısındandünyadüşüncesi…1960’lardayenibirdünyakeşfeder:Hint.VeHint’le beraber bütünAsya. Batılının gözüyle de olsa, gerçek değeriyleortayaçıkanbirDoğuâlemi.Bukeşfibirkitaplaebedileştirir:HintEdebiyatı.Gözlerini kaybeden düşünce adamı, artık yeniden yaratabiliyordur. Daldandalaatlayan,kıtadankıtaya,çağdançağasıçrayanbirtecessüs.FransızSaint-Simon’uvedevamcılarınıTürkokuyucusunatanıtırkendeçağdaşdüşünceninkaynağına,sosyalizmintemelineinmektedir.

70’li yıllarda fildişi kulesinden çıkar Cemil Meriç; makalelerinde,verdiği konferanslarda, yayımladığı eserlerde, Asya’nın Avrupa’ylahesaplaşmasına tanık oluruz, yüz elli yıldır “gölgelerâleminde” yaşayan veinsanındankopanaydınıntrajedisiniizlerizadımadım;kaypak,müphem,tarifedilmemiş, Avrupa’nın emellerini dile getiren ama bizim şuursuzcabenimsediğimizmefhumlar,ideolojiler,sloganlar…aydınlığakavuşurtektekgözlerimizinönünde.

Artık Cemil Meriç gerçek bir entelektüel olarak karşımızdadır. Onagöre, gerçek entelektüel bir zümrenin emir kulu değildir, gerçek entelektüel

bir devrin şuuru olmak zorundadır, bütün hakikatleri yoklamalı, bütünyalanlarınmaskesiniyırtmalı,kalabalığadoğruyugöstermeli,herdüşünceyesaygılıolmalı,tarafsızolmalı,vuzuhufetheçalışmalıdır.

Gerçek entelektüel, ülkesinin bütününü, bütün ülkelere karşımüdafaaedecek,sınıflarüstühakikatleriaraştıracaktır.

Gerçek entelektüel, dürüst olacak, çok okuyacak, çok düşünecek veortayaçıkardığınainandığıhakikatleri,vardığıterkiplerikorkusuzcayazacak,yayımlayacak.

CemilMeriçdenemelerebaşvururbununiçin.Genellikleherkonuöncebir dergi, bazen bir gazete makalesine konu olur, sonra bu makaleler, birmakale boyutunu aşan yazılarla birleşip bütünleşerek bir kitabın içeriğinioluştururlar.

Devamlıaraştıran,sıksıklügatlere,ansiklopedilere,kitaplarabaşvuran,notlar alan, çeviriler yapan, özetler çıkaran, böylece biriken malzemeyifişleyen, dosyalayan, fazla titiz, fazla çalışkan, fazla dürüst bir fikir işçisiCemil Meriç. Öğrenen, öğrendiklerini, kafasının ve gönlünün süzgecindengeçirerek,öğretmek içinçırpınan,herdüşünceyeaçık,herdüşünceadamınakarşısevgivesaygıdolubağımsızbirfikiradamı.

Günahlarıyla, sevaplarıyla, Türk insanı, Türk aydını, Türk düşüncehayatı adına, yetiştirdiği insanlar adına, okuyucuları adına, sevenlerisevmeyenleriadınaCemilMeriç’eteşekkürediyorvekulakveriyoruz.

MAHMUTALİMERİÇ

Caddebostan,25Şubat1985

BIRINCIBÖLÜM

UzunSürenBirÇıraklık

KendiniÖlçüyeVurabilmek

“Fransızlarda ‘mezar taşları gibi yalan söylemek’ gibi bir tekerleme var.Kendihayathikâyesinianlatmakdabunabenzer.Öncehafızamızınaynasındasadık akisler aramak ve onları infiallerimizin, egoizmimizin eklediğiçizgilerdenayırdetmekkabilmi?Belkiotobiyografikbirromankalemealmakcaiz. Ama birkaç sayfada bütün bir ömrün muhasebesini yapmak hemtehlikelihemabes.Herhâltercümesibirmüdafaanâmedir.Kendimizitanımakirfanınvarabileceğienyüksekmerhale.”(Jurnal,27.3.1983)

“Nelerihatırlıyoruz,niçinhatırlıyoruz?intihalarımızınkaçtakaçışuuraintikal ediyor? Hatırlayıp hatırlamamakta hür müyüz? Şuur altında uyuyanihsas ve intibalar yığınını yeniden niçin ve nasıl inşa ediyoruz?Bu inşanınsıhhatihakkındabellibirölçümüzvarmı?Bazentambiriyiniyetlemazidekiolaylarıçarpıtmıyormuyuz?Aynıolaylailgiliçeşitlişahadetlernasılkontroledilecek?Hatıralarımızdaferdîilesosyalinpayınedir?”(Jurnal,2.5.1982)

“Güliver kompleksi. Kendini ölçüye vurabilmek. Mağdurluknumarasına yatmadan, mazoşizm şehvetine yaslanmadan gerçek hüviyetinitespit edebilmek. Aşağı yukarı elli yıldır yazıyorum. Kalktığım nokta ilebulunduğum nokta arasındaki mesafeyi nasıl ölçeceğim, ben ölçemezsem,muhayyeltenkitçinehaltedecek?”(Jurnal,26.10.1980)

“…Busatırlarıkendimitanımakiçinyazıyorum.Tanımakvetanıtmak.İnsanınkendisini tanımasıyetmez,başkalarınada tanıtmasıgerek.” (Jurnal,8.10.1963)

“Bir adamı tanımak için, düşüncelerini, acılarını, heyecanlarınıbilmemiz lâzım hiç değilse. Hayatın maddî olaylarıyla ancak kronolojiyapılabilir. Kronoloji aptalların tarihi.” (Bu Ülke, Ötüken Yayınevi, yeniilavelerledördüncübaskı,İstanbul,1979,s.183)

GençBirTecessüs

“…Sekizyaşınakadarkihayatımbulanık,başsızsonsuzbirhatıralaryığını.1916’da Anadolu’nun ücra bir kasabasında dünyaya gelmişim. Doğduğumtarihbilekesinolarakbellideğil.BabamınKur’ankapağınakaydettiğidoğumtarihi: 1332,Kânunuevvel 12.Meydan-Larousse 1911gibi yanlış bir rakam

veriyor.Geçelim...

Ailem Dimetoka’dan göçmüş. Babam, çeşitli nekbetler yüzündenhayata küsmüş eski bir yargıç. Az konuşan, çatık kaşlı, hareketlerine akılerdiremediğimbir insan.Annem,buyabancıdünyadaâşinâsıolmayanhastabirkadıncağız,silik,mızmız…

… 12 Aralık’ta doğan çocuk itilmiş kakılmış, düşman bir dünyadadostsuz büyümüş. Daima başka, daima yabancı… Hasta bir gurur,pencerelerinidışdünyayakapayanbirruh…

… Düşman bir çevrede ister istemez kitaplara kaçıyorum. Yanidüşünceyeveedebiyatahürbir tercihsonundayönelmiyorum.Yaşamakiçinkendime bir dünya inşa etmek zorundayım. Böyle bir kaçışı kolaylaştırantesadüflerdevar:Babamakşamlarıaileyitoplayıpkitapokuyor,ablamfenn-iterbiye ve ruhiyat gibi konularla uğraşmaktadır. Amcam Hamit Bey’inkitapları genç tecessüsümü alevlendiren bir hazine.Anlıyorum ki, zalim vekıyıcıbirgerçektenkurtulmanıntekçaresi,reeldünyadankitaplardünyasınasığınmak.

Okumayı ‘Türk Sazı’nı heceleyerek öğreniyorum, bağıra çağıraokuduğum o manzumeler, edebiyat dünyasında ilk kılavuzum olacaktır.Ötesinihatırlamıyorum.

Antakya’dan sonraReyhaniye.Çerkezmahallesindeki ev.Bahçe, derevemektep.Babamıyineakşamlarıgörebiliyorum.AblamAntakya’daokuyor.Ben yalnızım. Babam hep çatık kaşlı, annem hep mızmız. Kasabanınçocuklarıhepkorkunç.Bolboldayakyiyor,hephakareteuğruyorum.Şikâyetedeceğim kimse yok. Mektep bahçesinde çocuklar oynuyor… Ben yineyalnızımve yabancıyım, yabancı yani düşman.Dilimbaşka ve gözlüklerimvar…Kendimdenutanıyorum.

Sınıftanelerokuyorduk,bilmiyorum,İlyasEfendidindersleri,Kur’anvehüsn-ühathocamız.‘Muhasebat-ıAhlâkiye’diyebirkitabımızvar. İlyasEfendi bir müddet medrese görmüş. Her ders ‘Muhasebat-ı Ahlâkiye’ninokuyucusubenim.

SaitEfendibiraraTürkçehocamız.BulgurluzâdeRıza,MenemenlizâdeTahir elinde dolaşan kitaplar. SatıBey’in‘Fenn-i TerbiyeDersleri’ni de ilkondagörüyorum.

Nihayet Ömer Hilmi. Lâfazan, kendini beğenmiş bir deklase. ‘Dar-ülMuallimin-iÂliye’nin edebiyat şubesindenmezun olduğunu söylüyor. İkidebiryazdığıkitaplarlaövünenbirÇerkez.İlkmanzumemionaokuyorum.Onbiryaşındayım.Yarımsaatşiirinaleyhindenutukçekiyor.Dahasonra,büyük

birsuçişlemişimgibibabamındakulağınıbüküyor.Amabazıkabiliyetlerimidegeliştiriyor.Meselâresimlerimçokbaşarılı.

MösyöNikolailkFransızcahocam.OndanevvelMösyöVahandiyebirErmeni varmış. Babam sitayişle sözünü etmişti: Fransızcanın edebiyatınavâkıfimiş.

Busaçmasapanhatıralardanutançvesıkıntıduyuyorum.

1928’de ilk mektebi bitirdim. Talihsizlik burada da işe karıştı:mektebimiz önceleri altı sınıflı bir rüştiye idi, ben son sınıfı bitirince ilkmektepoldu,yaniisteristemezbirsenekaybettim.

LisemÜniversitem’dir.

Sonra Antakya Sultanîsi. İlk yıldan iki isim kalmış hafızamda: AntuvanEfendiileLâmiBey.AntuvanEfendibirkaçtercümesibasılmışbirErmeni.

Çiçeğiburnundabirkabiliyet

Lâmi Bey de Satı Bey’in kurduğu ‘Dar-ül Muallimin-i Âliye’ninmezunlarındanÖmerHilmigibi.Amaonakıyasladahaakıllı,dahacoşkunvemesleğineyürektenbağlı.Garipbirmetoduvar.Kısacatarihîveyamitolojikbir konu anlatıyor, ‘hadi yazın bakalım’ diyor. Promete efsanesini ilk defaondandinlemişveşaşılacakbirhızla,yarı-manzum,yarı-mensuronbeşsayfakaralamıştım.LâmiBeyhayret etmişvenumarayerineçok iltifatkârbir ikicümle kondurmuştu. Unutamadığım Ömer Hilmi, hikmetine akılerdiremediğim nasihatler vermiş, şiirle uğraşmanın insanı felâketesürükleyeceğinianlatmağakalkmıştı.LâmiBeyise,ilâhîbirmevhibedensözediyor, ‘ilham, ilham’ deyip duruyordu. Lâmi Bey’le dostluğumuz uzunsürmedi.

Ortaüçtehocamızdeğişti.Çokokuyor,dahadaçokyazıyordum.Hocaşımartmıştı beni.Orta üç’teAli İlmî Fâni’yi tanıdım. Şair,muhibb-i cemal,kalender bir Osmanlı. Lâmi Bey gençti, pedagogdu. Ali İlmî, feleğinçemberinden geçmiş, rindmeşrep bir Osmanlı. Birinci Dünya Savaşı’ndanönce ‘Dar-ül Fünûn’da metin şerhliği hocalığı yapmış. Siyaset, bu sessizsedasız,buzevkperestşairivatanındanuzaklaştırmış,RızaTevfik,RefikHalitgibi o da bir yüz ellilik. Niçin, nasıl, hiçbir zaman anlayamadım. Farsçasımazbut, aruza hâkim, babacan, arif bir divan şairi. Hasbelkader edebiyatmuallimi. Hissî ve fikrî hayatıma büyük katkıları olan bir hoca, hattâ birdosttu. Şiir dünyasına onun rehberliğinde girdim. Lâmi Bey’in adamakıllışımarttığıbuçiçeğiburnundakabiliyeti,İlmîBeyzaptedilmezhâlegetirdi.

Bereketyenibirhoca,bulüzumundanfazlamüşfik,zevklerindenbaşkaprogramı ve metodu olmayan üstadın çok gevşettiği dizginleri biraz kıstı:MemduhSelim.Aliİlmî,bütünzilletlerivemeziyetleriyleŞark’tı,MemduhSelim İkinci Meşrutiyetin Avrupalılaşmış bir mekteplisi. Ali İlmî neredeyetişmişti bilmiyorum, Memduh Selim Mülkiye’den mezundu, Fransızca,ErmenicevegalibaKürtçebiliyordu.AbdullahCevdet’inrahle-yitedrisindengeçmişti.Metin,çetinvelüzumundanfazlaciddibiradam.İlkkompozisyondersinde kâğıda mürekkep damlattığını için numaramı bir hayli kırmıştı.Lâubalîlikten hiç hoşlanmazdı. Noktalama, satır başlarına dikkat etme gibi,yazıyazmanınişçilikdiyebileceğimyönleriüzerindenekadartitizdavranmakgerektiğini usanmadan ihtar edecekti. Memduh Selim daha sonra tercümehocamız da olacaktı. Chateaubriand’ın ‘Son Ibn-i Saraç’ınMaceraları’ adlıeserinionunsınıfındaTürkçeyeçevirdik.MemduhSelimiçinayrıbir jurnalyazmalıyım.

Şahsiyetimin teşekkülünde etkisi olan bir başka hocadaMahmutAli.Geniş tecessüsü, hastalık derecesinde vekarı olan bir tarih hocası. Bununlaberaber hocalık hayatına ait hiçbir berrak hatıram yok. Ders kitaplarımızyoktu. Not alırdık. Sanıyorum ki Ahmet Refik’in ‘Umumi Tarih’indenanlatırdı. Bir söz virtüözü idi Mahmut Ali. Bazen Don Kişot’a benzerdi,bazenSirano’ya.Odamüstakilbirjurnalelâyıktır.

Fransızcabildinizmi…

AntuvanEfendi’densonraFransızcahocalarımFransızoldu.LisedenitibarenAntakyaSultanîsiisimdeğiştirdi:“Lyceed’Antioche.”Türkçe,Arapça,tarihdışındabütünderslerFransızcaokutuluyordu.On,onbir,onikincisınıflardatarihdeFransızcaokutulmağabaşlandı.MemleketinkayıtsızşartsızefendisiFransızlardı.Fransızcabildinizmi,önünüzdebütünkapılaraçıkdemekti.

ÖnceMösyöMoity.Moity,babacanbirbaşçavuşeskisiydi.Sınıftapipoiçer,talebelerdenufaktefekhediyelerkabulederdi.Nefisbirkaligrafisivardı.Ençoküzerindedurduğuders‘phraseologie’idi.Birnevitatbikîgramerdibu,kompozisyonahazırlıkmahiyetindebirders.Umumiyetleikikelimeverilirveenazyirmikelimelicümlekurdurtulurdu.Ayrıca‘negatifveya‘interronegatifcümlelerdeyaptırtılırdı.

Türkçemzengindi,çokokumuştum.Bu temrinleryazıkabiliyetimibirkat daha geliştirdi. Şiir ezberlemekten hoşlanmazdım, gramere ısınamadım.Amaliseyibitirenekadarkompozisyondanhepbirinciydim.

Fransızların nasıl bir program takip ettiklerini anlayamamışımda.Lise

bir’de Hugo’nun ‘Legende des Siecles’ini okuduk. Lise iki’deChateaubriand’ın‘Atala’, ‘Rene’ve‘LeDernierdesAbincerages’ını…Liseüç’te Lanson’un ‘Edebiyat Tarihi’ sınıf kitabımız oldu. Yalnız Lansonmu?Zaman zaman Desgranges’ın ‘Seçme Yazılar’ı da. Ayrıca klâsikler:Moliere’den, Corneille’den, Racine’den üç dört kitap okumuş olmakzorundaydık.

Lise üç’te Bazantay Fransızca hocamız oldu. Bazantay, edebiyatfakültesimezunuveedebiyatdoktoruidi.Biraramüdürdeolduliseye.Yazıhayatımdailkgururdarbesiniondanyedim.Tarihleilgilibirkompozisyonsözkonusuydu,konuyuçok iyihatırlamıyorum.Kendimdenemin,onbeşyirmisayfakaralayıp takdimettim.Kâğıtlargeriverildi,yineen iyinumarayıbenalmıştım: yirmi üzerine yedi. Yazdıklarımın dörtte üçü silinmiş, kenarına‘gevezelik, konu ile alâkası yok, uyuyor musunuz’ gibi iltifatlardöktürülmüştü.Dayakyemektençokdahaağırbirhakarettibu.Amailkciddîyazıdersiidi.Anladımkiaklınageleniyazmakyazıyazmakdeğildir.

Herfilozofhakikatikendinegöreelealır

LisedefeyzaldığınıbirbaşkahocadaMesutFâni.Sorbon’danyenigelmişbirhukuk doktoru. On beş yıl Paris’te bulunmuş. Cebel-i Bereket Mutasarrıfıiken Fransa’ya kaçmak zorunda kalmış eski bir hukuk mezunu. Onuncusınıftaedebiyattarihihocamızoldu.HatırladığımagöreKöprülü’nünedebiyattarihini okutuyordu. Çok iyi Farsça bilirdi. Önce talebeleri bir yokladı: şiirnedir, edebiyat nedir gibi ömür törpüleyici sualler sordu, bir güzel haşladıtalebeleri. Bana biraz iltimas geçti, ama ben çok daha fazla iltifatbekliyordum. O hafta mektebe gitmedim, yedi sekiz sayfalık bir Türkedebiyatı şeması kaleme aldım, tabiî manzum. Ve ilk derste bu çokbeğendiğim hezeyannâmeyi üstada sundum. Mesut Bey, ertesi gün, MüdürBazantay’iyanınaalaraksınıfageldi,böylebirkabiliyeterastlamışolmaktanhayatınınenbüyükgururunuduyduğunu‘maşallahmaşallah’larlasüsleyerekbelirtti.Vetanışmamızınhatırasıolarak,galibaoyılın(1933)NouveauPetitLarousse’unu,Bazantay’in tebrikleriyle değerlendirerek, hayret içinde kalanbendenizetakdimetti.OnbirdetarihhocamolduMesutBey.IsaacMallet’nin‘FransızDevrimi’ne ayırdığı kitabı okuduk.Fransız İhtilalini nasıl anlatırdı,hiçbirşeyhatırlamıyorum.Oniki’dedefelsefeokuttuMesutFâni.Sınıftaenazından beş altı tane felsefe kitabından bahsedilirdi. Sanıyorum ki MesutBey’denteköğrendiğim,bubibliyografyazenginliğiveherfilozofunhakikatikendinegöreelealdığınınşuurunavarıştır.

On birinci sınıfın sonunda nasıl çatıştığımızı, terbiyesizliğimin nasıl

bütünhayatımıberbatettiğiniayrıcaanlatmalıyım.Fakatdahaönce,hayatımakarışanbirbaşkainsandansözetmeklâzım:TarıkMümtaz.

Fırsatyoksulu

Şam’da Musavver Sahra adlı bir dergi çıkıyordu, orta sondaydım galiba.DergininbaşyazarıTarıkMümtaz’dı.YazarlararasındaRızaTevfikdevardı.SonraKuneytire’deyarı-Türkçe bir gazete yayımlandı, başyazarı yineTarıkMümtaz. Bu zatın ‘İslâm! Sosyalizme Doğru’ adlı bir risalesini degörmüştüm.

Antakya’da Antakya adında bir gazete yayımlanıyordu, gazeteninbaşınaTarıkMümtazgetirilmişti,birkaçtalebe,hazretiziyaretegittik,büyükbir hüsn-ü kabul gösterdi. Sonra, manda hükümetinin naşir-i efkân olanAntakya’yı bıraktı, birdenbire yer değiştirip, Türk milliyetçisi olarak yazıhayatınadevamettiveKaragözbaşlıklıTürkçebirgazeteçıkarmağabaşladı.Kendisikarikatürcüidide.TatildeReyhaniye’yegelip,babamdankendisiyleçalışmammüsaadesini aldı.Karagöz’de kaç ay yazdım, bilmiyorum. ‘FırsatYoksulu’ mahlası ile şiirler yazdım. ‘Geç Kalmış Bir Muhasebe’ başlıklıyazımı istisnaedersem (Yenigün gazetesindeyayımlanmıştı], yazı hayatımınbaşlangıcıKaragöz’dekişiirlerdir.

Tarık,BahriyeMiralayıMümtazBey’inoğluydu.BirmiktarSen-Jozefteokumuş,sonraHarbiye’yibitirmişti,DamatFerit’inbaşyaverliğiniyapmış,birara‘Ümit’isimlibiredebiyatmecmuasıçıkarmıştı.Sonrahasbelkaderyüzellilikler listesine ithaledilerekmemleketdışınakovulmuştu.Bulgaristan’daTürkçe bir gazete kurmuş, sonra oradan da kovulmuş, Avrupa’nın çeşitliülkelerinidolaştıktansonrapostuŞam’asermişti.SüleymanNazifehayrandı.Mütarekedevriİstanbul’unuyakındantanıyordu.İyigiyinen,kibar,enerjivehayat dolu bir Çerkez, ama Çerkezce tek kelime bilmezdi, annesi Türktü,Türkçeye âşıktı, ideali Nazif gibi yazmaktı. Zavallı Tarık yabancı dilöğrenememişti.Çoksığbirirfan.

Ne var ki bıyıkları terlememiş bir taşra delikanlısı için, lüzumundanfazla bilgili ve geniş ihatalı bir maceracıydı. Tarık Türkçülüğü temsilediyorduosıralarda,Fransızlarlaarasıbozulmuştu.OysabenimdostlarımhepFransızyanlısı idiler.Tarık, ‘TürkAntakya’daDörtBaykuşÖtüyor’başlıklıbirpanfleyayımladı.Dörtbaykuşdediği,AliİlmîFâni,MesutFâni,MemduhSelimveRadiAzmiidi.Bendesırfdostlukicabıdiyerek,Yıldızgazetesine,yarı-manzum, yarı- mensur bir hicviye döşendim. Başlık: ‘Unutma veAffetme Türk Genci irfan kalelerimize çöreklenen engereklerin kırk başınıbirdenezmek,millisavaşınbaşborcudur’vs…gibilatifeler,altınadabütün

isimlerini.

Henüz talebeydim,sövüpsaydığımadamlarda,beniençok seven, ençok koruyan hocalarımdı, felsefe sınıfında talebeydim, haftada yirmi saatfelsefe okuyorduk, felsefe hocam da Mesut Fâni idi. Güya kabadayılıkyapıyor,sömürgeyevesömürgecilereçatıyordum.

İlk derste Mesut Fâni beni dışarıya çağırdı, ‘Biz sana ne yaptıkyavrucuğum?’ dedi. Şöyle bir şey söyledim: ‘Bana dostluk yaptınız, amaülkemedüşmansınız.’Busıkıcıkonuşmaşöylebirtakımöğütlerlesonaerdi:‘Çocuksun,demekzekâdakabiliyetdehakikatlerigörmeyeyetmiyor.’Benimekteptenkovdurabilirdi,hiçbir şeyolmamışgibidavrandılar.Amamektepidaresiyazıyıgörmüştü,sıkıcıbirtarassutaltındaydım.Perişan,sefilvehiçdeövünülmeyecek bir yıl. Sınıf birincisiydim, imtihanlara on beş gün kalamektepten ayrıldım. Oysa mektebi bitirdikten sonra Türkiye’yegönderilecektim.

Halep Başkonsolosu İdris Sabih Bey, beni Halep’e çağırdı, Tarık’lamünasebetikesmemi,buadamınAtatürk’esuikastyapanbirgüruhamensupolduğunu, kendisiyle dolaşmakta devam edersem beni koruyamayacağınıanlattı. Ben de, ‘Tarık hakkında söyledikleriniz tamamen yanlıştır, iyigünlerindeyanındaolduğumbir insanı, iftirayauğradığı zamanbırakamam’falanfilandiyerekistikbalimitepeledim,yoksaMülkiyeyegönderilecektim.”(Jurnal,26.10.1980)

İmandanŞüpheye,Şüphedenİnkâra,İnkârdanMaddeciliğe

“Entelektüel hayatım üzerinde etki yapan bazı kitaplardan da söz edelim.Önce, senelerce sürecek bir merakı tutuşturan Rıza Tevfik’in Kamus-uFelsefî’si.

Sonra Selim Sırrı’nın Terbiye-i Bedeniye Nazariyatı.Bu kitap yalnıztecessüsümüalevlendirmeklekalmadı,sağlambirkafanınsağlambirvücuttaolabileceğinitelkinederek,jimnastikyapmağadazorladıbeni.

Kaderimi tayin eden bir başka kitap da İbrahim Ethem’in Terbiye-iİradebaşlıklıeseridir.Disiplin içindeçalışmayıbukitaptanöğrendim.” (Biransiklopedininsorusunacevap)

Suç ve Ceza baştan sonuna kadar okuduğum, büyük bir kısmınıçevirdiğim, daha doğrusu çevirdiğimi sandığım ilk yabancı kitap. Suç veCeza’yıkimtiyatrolaştırmışhatırlamıyorum.Dostoyevski’denokuduğumilkeseroküçücüktiyatro.Fransızcanın…karanlıkdehlizindeışığınagüvendiğim

tek fener Şemsettin Sami’nin Kamus’u idi… Suç ve Ceza’yı ne kadaranlamıştım?..

… Bu girdaplar ve zirveler dünyasında tek başıma dolaşacak yaştadeğildim, kıyıdan seyrettim ummanı… Dünyam romanların dünyasıydı,Ekmekçi Kadın’ların, Tunçtan Kızlar’ın, Simon ve Mari’lerin dünyası…Kuklalarla dolu bir dünya.” (Mağaradakiler, Ötüken Yayınevi, 2. basım,İstanbul,1980,s.311-312)

“ÇocukluğumdaScott’unSeyf-iSarim-iİlâhiSelahattinadlıbireserini(asıladıTalisman)deokumuşolduğumuyıllarcasonrahatırladım.” (Jurnal,8.10.1963)

“Ribot’yu çocukken tanımıştım. Hissiyat Ruhiyatı ziyaret ettiğim ilkhârikalardiyarı.Karanlıklardaelyordamıileyürümeğeçalışarakokumuştumkitabı.Sankiruhdünyasınınbütüngirdibatlarınıışığakavuşturacaktıeser…”(Jurnal,186.1963)

“On sekiz yaş… tecessüsün yıldızlara yelken açtığı çağdır, fetih vemaceraçağı…

Kagliostro, Nostradamüs, Sör VilyamKruks benim için de hazineningerçekbekçileriydiler.OnlarıararkenNordauçıktıkarşıma.Nordau,Haeckel,Buchner bütün mistisizmlerin birer şarlatanlık, birer tereddi olduğunuhaykırdılar.”(Jurnal,20.10.1965)

“On birinci sınıfta lise kütüphanesinden alıp okuduğum Madde veKuvvet bir çeşit imtiyaz sağlıyordu bana, hayalî bir imtiyaz. Kendiniçevresindekilerden üstün gören bir ukalâ. Çevresindekiler inanıpinanmadıklarınıbilmiyorlar,o, inanmadığınıbiliyorartık,dahadoğrusuöylebirvehimiçindedir.Avrupailminincömertçesunduğubufetvaylaküstahvemağrur. Buchner’i ne kadar anladı, anlayabilir miydi? Kestirmek güç… vemühimdedeğil.Ateizmbirkaleydi,bukaledensevimsizveaptalbirdünyayameydanokuyacaktı.Boğazınasarılankördüğümçözülmüştükısmen…

Ateizmegelişimtamamenteorik.”(Jurnal,31.5.1981)

“SonraMarxveşakirtlerive…çökenbirsınıfınmistifikasyonuolarakmahkûmedilenokültizm.Yaniokültizmruhharitamdakiinsansızbölgelerdenbiri.Maddeciliklegerdeğegirmedençokkısabirflört.”(Jurnal,20.10.1965)

“Önce lisede Engles’in Anti Duhringi geçiyor elime. Üç cilt.Sosyalizmleilgilibütünmeselelervarbukitapta.Çokdikkatleokudum,hattâyüzsayfakadardaözetçıkardım.KitabıHalep’tensatınalmıştım.

Marx’ınKapital’inideosıralardaokudum,yalnızbirincicildini.ZatenMarx’ı okudum diyenlerden hemen hepsi sadece Kapitalin birinci cildiniokumuşlardır. Bir de Moskova’da basılmış bir Kapital hulâsası vardıkitaplarımınarasında.”(Anılar,1984)

“Hakikat bir tepenin arkasında sanırdım, Kapital’i okuyunca bütünsırlarçözülecek.BelkibirçoksırlarçözülürKapital’iokuyunca.AmaKapitalnasılokunur?Dilinibilmediğimbirdünya.Herbahissokaklarınıtanımadığımbir şehir, haritam yok. Nereye gidiyorsun? Ve nihayet dünya Kapitalle,bitmiyor…

Kapital’i anlamak için dünyayı dolaşmış olmak lâzım. AmaKapitalsuallerininkaçtakaçınacevapverecek?”(Jurnal,8.10.1963)

“Nâzım’ı da o yıllarda… okudum, anlamadım ve sevmedim. Ondokuzundaputperesttirinsan.Kozasınıyırtmakister.Kanatlarınıtutuşturacakbir alev arar pervane. Nâzım yeniydi ve her yeni gibi düşmanları vardı,dostlarıvardı.936’dabençocuktum,odevdi.Nâzımbirdâvanınkanatlarındayükseldi,şairimitoslaştıranuğradığızulümleroldu.”(Jurnal,12.10.1963)

“Türkçülüğe de daha çok lisede kitaplar okuyarak geldim.Yalnızdım,sosyalizmi pek fazla tutmuyordum. İrk olarakTürktüm,Türkçülüğü seçtim.Türkçülük,yenibirarayış,yenibirbütünleşmeümidiidi.

ElbetteYusufAkçora’nınkitabınıokuyordum:TürkYıllığıEtüthocasıyakaladı, bir de tokat attı. Türk Yurdu dergisini de muntazaman okurdum,senelerce çıktı, iyi bir kültür dergisiydi.Ayrıca büyükTürkçülerdenAhmetHikmet’i okudum. Yusuf Akçora’dan tanıdığım, Arap şairi Muarra’lı EbulÂlâ hakkında da bir kitap yazıyordum, bir de şiirini tercüme etmiştim:‘Mersiye’…

Türkçülüğüm de teorikti, bedbaht bir nazariyeydi Türkçülük, köküyoktu,zatensancak’taTürkyokgibiydi,Arpçoktu…

OyıllardasıksıkHalep’einer,kitapalırdım.Freud’dendeüçdörtkitapalmışveokumuştum…

‘36 yılında, edebiyat vadisinde bana tercüman olan Andre Gide’inçıkardığıClarte dergisine aboneydim, ‘36 yılı koleksiyonu tamamdı. Yine

aynıyılGringoireadlısağcıbirFransızgazetesineveNouvellesLitteraires’eaboneydim,onlarındakoleksiyonlarınıyapıyordum.

Sancak’taki kültür faaliyetleri oldukça yoğundu.Antakya’da çıkan ikidergiyiçokiyihatırlıyorum.Biri,Maarif-iUmumiye,aylıkbirkültürdergisi.O sıralardaHalep’te oturanRıza Tevfik de yazardı dergide, hazretin kültürüzerinebiryazışınıhiçunutmam…Çekof’unbazıhikâyelerinidebudergideokumuştum.Ablamaboneydidergiye.İkincisideYeniMecmua,bugünhâlâTürkiye’deböylebirdergiyok.

Gündelik gazeteler de küçük bir sancağın yüzünü ağartacak yayınvasıtaları idi: Antakya ve Yenigün. İlk yazım bu ‘Yenigün’ gazetesindeçıkmıştı:GeçKalmışBirMuhasebe,kültürüzerinekaraladığımbirmakale.

Antep’te çıkan bir dergide de “Şairler Irmaklara Benzer” başlıklı biryazım olacak o tarihlerde.Derginin adı: Işkın.O dergiyi de bulamadım…”(Anılar,1984)

“Ücra bir köy kulübesinde harfleri yeni yeni sökerken Kırk Ambartecessüsümü sonsuz ufuklara kanatlandırmıştı… Ahmet Mithat Efendi,nesillerintecessüsünüdünyadüşüncesinekanatlandıranbiryolgöstericidir…

Ahmet Mithat fakülte değil, üniversite. Ben onun çocuğuyum…”(Jurnal,19.11.1969)

“Nazif,hayatımın ilkmukaddes isimlerinden.Benim içinedebiyat şiirdemekti. Nabi’ye, Fuzuli’ye, Nedim’e âşıktım. Benim için nesir sanatınıngerçektemsilcisiiseRefikHalit’ti.Halep’teyayımlananVahdetveDoğruYolgazetelerini günü gününe okuyordum. Refik Halit, hecenin en usta şairlerikadar ahenkli yazıyordu, tazeydi, samimiydi ve mükemmeldi. Nesrin deedebiyatıngürveihtişamlıbirkoluolduğunuRefikHalit’tenöğrendim…

1930’lardaTarıkMümtaz’ı tanıdım,RefikHalitbirkaynaktanfışkıransukadarberraktı.TarıkMümtaz,sellerkadarbulanıkveköpüklü.Birisanattı,ötekitasannu…EvetRefikHalit’içokbeğeniyordumamaonungibiyazmak,bayağılığadüşmeden tabii olmak, o yaştaki bir insan için erişilmesi güç birhayaldi…

Tarık’ın edebiyat dünyasında tek mukaddesi vardı: Süleyman Nazif.Tarık tanımadığım Nazif’in bir havarisiydi. Türk nesrinin o serdarınışakirdine bakarak şekillendirmeğe çalıştım. Kitaplarından önce efsanesiylekarşıkarşıyaydım.

Divan nazmından sonra, Tarık menşurundan süzülen özentili, coşkun

bir Nazif, sonra Chateaubriand, sonra Hugo… Diyebilirim ki üslûbumaistikametverenilkhocalarbudört-beşisim…”(Jurnal,25.1.1981)

“Nordau hayatımın meşale kitaplarındandır. Onu da tesadüf çıkardıkarşıma…Nordauucuzallâmelikkazandırıyorinsana,kafasınıyumrukluyorzaman zaman okuyucunun. Derin değil. Hattâ sanıyorum çok defa haksız.Ama alışılandan başka. Nordau birçok inançları eriten bir asit. Conosif birzekâ.BenNordau’yugaliba22-23yaşlarındaokudum.”(Jurnal,1.4.1963)

“…Balzac’ıkeşfetmiştimaradaveO’naâşıktım.Dosto’nunHıristiyantarafı beni rahatsız ediyordu. Buchner,Nordau veMarx, benimistisizmdenöylesine soğutmuşlardı ki, vaaza benzeyen her düşünceye kulaklarımıtıkıyordum. Zola’yı seviyordum, çünkü dinsizdi. Her mistisizm, birmistifikasyondubenimiçin…”(Jurnal,10.8.1963)

“Zolagençliğimintanrılarından…”(Jurnal,14.11.1963)

“…Mirabo’nunçocukluğunaşahitolanbirprensşuhükmüvermiş:‘Buçocuk ya Neron kadar berbat, ya Mark Orel kadar ulvî olacak’. Ben dekendimitahliledeyimmi:yaReyhaniyekahvelerindeömürçürüten,vaktiylelisedeokuyanveçalışan fakat istidadıolmadığı içinvazgeçen,basit,adibirgenç… veya gözlerini, hayatını hakikat uğruna feda ederek nesl-i âtidestanlarınabirzafervefedakârlıknumunesiolacakhakikibir insan…”(18Temmuz1935tarihlimektup,bkz.YazkoEdebiyat,Aralık1982)

MarksistOlduğumuHaykırdığımZaman

“Bin bir ümitle koşulan İstanbul. Gerçeğin soğuk çehresi ve kâbusa dönenşovenizm rüyası. Nâzım’la tanışma, Kerim Sadi. Sefalet ve kahkarî birhezimete benzeyen dönüş, İskenderun Sancağı ve alışılmamış bir hürriyethavası. Putları kırılan göçmen çocuğu yeni bir put bulmuştur: sosyalizm.Tercüme kaleminde reis muavinliği. Ve istemeyerek kabul edilen nahiyemüdürlüğü. Sonra değişen dünya, telefonla işine son veriliş. Köyöğretmenliği.VebirNisansabahıevininaranışı.Nezaret.Hapishane(1939).

Mahkemede Marksist olduğunu haykırdığı zaman tek işçinin elinisıkmış değildi. Sadece namuslu olmak, ‘korktuğu için sustu’ dedirtmemekistiyordu.Zatenyaşanılmazbirdünyadaidiartık,cinsîbuhran,ruhîbuhran…

enküçükbir pırıltı yoktuhayatında.Bir sığınaktıMarksizm,bir kaçıştı, biryaşama gerekçesiydi, belki de inanıyordu Marksizme. Eziliyordu veezilenlerin yarandaydı… Kitaplardan tanımıştı sosyalizmi. Ne kadaranlamıştı,anlayabilirmiydi?SınıfkavgasıyoktuHatay’da,çünküsınıfşuuruyoktu.Marksizm,gerçektenmeçhuleyanirüyayakaçıştı,insanlarıseviyordu.Amasığındığıherkaleinsanlardanbirazdahauzaklaştırıyorduonu.

Beraat etti. Ne var ki bütün dostları, bütün tanıdıkları selamı sabahıkestiler.YirmiyılbirJanValjanhayatı.”(Mağaradakiler,s.320)

HerBüyükAdamKucağındaYaşadığıCemiyetinÜveyEvlâdıdır

“Yılları çeşitli hümiliyasyonlar içinde geçen, kucağında yaşadığı cemiyettehepyabancımuamelesigören,bazenTürk,bazenşehirli,bazeninsanolduğuiçin envai hakarete uğrayan göçmen çocuğu, bir yere tutunmak, birkomünoteyegirmekihtiyacındaydı.Sınıfıyoktuzaten.Birbakımaparya,birbakıma prens… Hafızasında iz bırakan en eski yıllarda, sadece itildiğini,istenmediğini, dövüldüğünü hatırlatıyor… Yabancıydı. Oynamadı, çocukolmadı,içinevekitaplarakapandı.”(Jurnal,26.1.1963)

“Hotantolar içinde büyüdüm. Okumak istediğim zaman kitaplarımıyırttılar. Nihayet kütüphanem yağma edildi, hapse atıldım vs. Cemiyetbelkemiğimikırdı…”(Jurnal,27.2.1963)

“… Gençliğim allahsız bir çölde akıp giden başıboş bir ırmaktı…”(Mektuplar,11.10.1966)

“Yirmi şu kadar yıllık hayatımda bir tek ferahlatıcı hatıra yok.Âdetaoradanayrıldıktan sonrayaşamağabaşladım.Beşikdeğilmezar…” (Jurnal,14.1.1964)

“İnsanıcemiyetyaratır.Hangicemiyet?İnsancemiyetle tambiruyumhâlindeolduğuzaman tarihi yoktur; doğar, yaşar, ölür.Tarihi yaratan, fertlekalabalık arasındaki anlaşmazlık… Fert cemiyetle kaynaştığı zaman tarihiyoktur…

Herbüyükadam,kucağındayaşadığıcemiyetinüveyevladıdır.Zirao,yarınkiveyadünküveyaötelerdekibircemiyetinçocuğu,kendicemiyetinindeğil… Kaderimizi çizen cemiyet; fakat ona ırzımızı teslim ettiğimiz andaerimişizdir,denizdekiherhangibirdalgayız.

Şahsiyet, görünen cemiyet içinde görünmeyen cemiyeti seçip, tahtınıonunbağrındakurmaklafethedilir.Herşahsiyetbirkopuş,birolmayana,birolacağabağlanıştır…”(Jurnal,20.8.1963)

“Önce çevreye intibak: cami, dua. Sonra çevreye isyan: şovenizm.Fakat ne o dindarlık taklidi ruhî hüviyetini ifşa edebilir, ne saldırıcımilliyetperverlik. Sonra sosyalizm. Bütün bu tahavvüllerin merkezindeyalnızlıkkâbusu.Önceçevreyebağlanmak,olmayıncadahagenişbirçevreye,birbelkiye,birmüpheme.Nihayet,gizlide,tehlikelide,cihan-şümûldekararkılış… Hayır, bütün bu tercihlerin bir tefekkür çilesinden doğduğunusanmıyorum. Ne Marx’a geldiğim zaman Marx’ı tanıyordum, neTürkçülüğümbiraraştırmanınmahsulüydü.”(Jurnal,29.10.1974)

“Hilkatin atölyesinde çalışan, yani, yeni bir dünya parçası, yeni birdüşünce, yeni bir tertip yaratan ustaların sayısı bir asırda üç-beş… Senonlardanbiriolmağaçalışacaksın.’(Jurnal,20.8.1963)

1940’lardakiYazılarımınAyırıcıVasfı:Ukalâlık

“İstanbul’a ilkgelişimihatırlıyorum.Fetihümitleriyledolu idim,birgazayakoşuyordum…”(Mektuplar,5.10.1966)

“Yıllarca aç kaldım. Koca bir şehirde yapayalnız…Ama beni isyanasürükleyenaçlıktançoktekoluşumdu.Açvetekolmak.Gurbetveaçlık.BuşehrinkaldırımlarındabirbaşkaaçCemilMeriçhiçbirzamandolaşmamıştırdiye düşünürdüm… Ben, düşünen, okuyan ve temsil ettiği, temsil ettiğinisandığı beşerî değerleri lekelememek için aç kalmağa, açlıktan kıvranmağarazıolanadam…”(Jurnal,27.3.1963)”

İstanbul’daçıkan ilkyazım:‘HonoredeBalzac’ (1941). ‘Etüdümüzüngayesi, Balzac’ın hayatını bellibaşlı inkişaf merhaleleriyle tespit etmek, buinkişaf üzerinde müessir olan sosyal şartları araştırmak… Bu muhafazakârmuharririn nasıl olup da zamanının cemiyetini bütün tezatlarıylacanlandırabildiğiniizahetmektir.’(insan,sayı18,‘HonoredeBalzac’,1941)

Sonra, ‘Heine’. Şairi çok mu seviyordum? Hayır. Tanımıyordum ki.Fransız solu, Hitler Almanya’sının adını anmadığı Yahudi yazarı göklereçıkarıyordu.Heinenekadaralâkadarederdibizi?‘SilezyalıDokumacılardanbizeneydi?..

… Ayın Bibliyografyasında bir yıl kadar yazdım (1942-43), konu:tercüme tenkitleri. Oradan Yücelt geçiş, sonra Tanrıkut’unGün dergisi veAmaç…(Mağaradakiler;s.321)

“Amaçdergisindegalibabeşmakalemyayımlandı.SonraYirminciAsırdiyebirdergikuruldu (1947).Elit’te toplanıyorduk.Salâh’ı,OktayAkbal’ı,Behçet Necatigil’i orada tanıdım… Yedigün çıkacak dergi ile ilgilendi.

BizimlemülakatyapmaküzereSaitFaik’iyolladı(31.12.1946).Buvesileileadımızdan sözedilmiş oldu… Kaynaşamadık Salâhlarla. Onlar İstanbulçocuğu idiler, ben taşradan geliyordum. Hitap ettikleri zümre kendiarkadaşlarıidi.Neşiiranlayışımızuyuyordubirbirine,nenesiranlayışımız”.(Jurnal,29.10.1980)

“… Nisvaz, tımarhanenin şubesi gibi bir yerdi 1940’larda. Zekâylafuhuş,ciddiyetlebohem,enparlakümitlerleenkaranlıkıstıraplaryanyanaydıNisvaz’da…

Ben bir taşralı tecessüsüyle sürüklendiğim o gürültülü dünyadan,kitaplarınasudeinzivasınailticaettim.”(Jurnal,17.9.1963)

“Kitap bir limandı benim için. Kitaplarda yaşadım. Ve kitaptakiinsanlarısokaktakilerdendahaçoksevdim.Kitapbenimhasbahçemdi.Hayatyolculuğumun sınır taşları kitaplardı.Bir kanat darbesiyleOlemp, bir kanatdarbesiyle Himalaya. Ayrı bir dil konuşuyordum çağdaşlarımla.Gurbetteydim.BenimvatanımDonKişot’unİspanya’sıydı,EmmaBovari’ninyaşadığışehir.SonraBalzacçıktıkarşıma,Balzac’tabütünbirasrıyaşadım,zamanzamanVotrenoldum,Rastinyakoldum.Dörtbinkahramandadörtbinkereyaşamak.”(Mektuplar,14.10.1966)

“Benputperestdeğilim,kitabatapmıyorum;içindekises, içindekiışık,içindekisevgi,içindekiruh,içindekiçile,içindekigözyaşı,içindekitecrübe,içindekiTanrıçekiyorbeni.”(Jurnal,12.9.1963)

“1940’lardakiyazılarımınayırıcıvasfı:ukalâlık.Batıirfanınıülkeülke,devirdevirkeşfeçıkangençbirtecessüs…”(Mektuplar,10.12.1966)

“Benim neslim için Avrupa, insan zekâsının zirveye ulaştığı ülkedemekti. Türk aydını Tanzimat’tan beri Batı’yı heceliyordu. Ama zirveleritanımıyorduk…”(KırkAmbar,ÖtükenYayınevi,İstanbul,1980,s.450-451)

“… İlk kitabım 1942’de doğdu, yetmiş beş sayfalık bir araştırma:Balzac ve yüz sayfalık bir tercüme: Altın Gözlü Kız’. Sonra ‘Ferragüs’,‘DuchessedeLangeais’ (kitapçıda kayboldu), ‘OtuzundakiKadın’, ‘BalıkçıKız’ (kitapçıda kayboldu), ‘Kibar Fahişelerin İhtişam ve Sefaleti”.(Mağaradakiler,s.323-324)

“… Dünyanın en büyük romancısı Balzac’tı. Balzac Türkçeyekazandırılmadıkça, ülkemizde gerçek roman boy atamazdı kolay kolay.‘İnsanlığınKomedyası’ndanaltıkitapçevirdim…SonraVictorHugo’danikimanzum piyes ve “Asırların Efsanesi’nden üç-beş şiir…” (Kırk Ambar, s.451)

KocaŞehirdeYapayalnız

“13ikincikânun1942.Gençbiradambirkapıyıçalıyor,şefkatesusuz,hayatasusuz. Hapishane, dostların ihaneti, kopuşlar, yuvarlanışlar. Tenin açlığı,ruhun açlığı ve anlaşılmayan bir kalp ve anlaşılmayan bir kafa veanlaşılmayan bir vücut. Bir pansiyon odasındadır, koca şehirde yapayalnız.Dehasıylayalnız,kültürüyleyalnız,ıstıraplarıylayalnız.13ikincikânun1942ve tahta kapıyı yumruklayan eller, soğuk bir kış günü. Sırtında paltosu varmıydı hatırlamıyor.Belki bir dosta bir kadeh rakı ısmarlamak için satmıştı.Bütünhayatıvermeklegeçti;bilgisini,zamanını,kalbini.Başkalarındayaşadı,başkaları içinyaşadı.Kendisininolmayanbirdâvayüzündendamgalandıveuğrundaçarmıhagerildiklerionutaşladılar.Hayatıbirdelininyazdığıhikâye.Oçakallarınbileiçmediğibirkaynak…”(Mektuplar,12.10.1966)

“Birkadınilkdefaolarakadımıtaşımağarazıoluyordu.Birkurtuluştubu,paryalıktan…Vebilmediğimizülkelereyelkenaçanbirgemiyeatlargibielelehayataatladık.”(Jurnal,15.1.1964)

“… Ben heyecandım, ‘spontaneite’ idim, şiirdim, bohemdim. Karım,sakin bir yaz akşamı, fırtınasız bir liman…Karımmükemmel bir anneydi.Bayağı tarafı yoktu, temizdi, saftı, eski Roma’nın istikrarını, üstünlüğünüyapanferagatkâr,vazifeşinaskadınlardanbiri.Kasırgadankaçmakisteyenbirgeminingüvenlesığınacağıbirliman…

Hayatım bir trajedidir. Birinci perde evleninceye kadar geçen zaman:yıldızsız, allahsız, cıvıltısız, katran gibi bir gece.Vıcık vıcık ıstırap.Birkaçşehri fethe yeten bir enerji yeldeğirmenlerine saldırmakla harcanır. İkinciperde izdivaçla başlar. Daha büyük, daha derin, daha uzun acılar. Fakatvahaları olanbir çölbuvegöğüyıldızlarladolu: çocuklarım,kitaplarım…”(Mektuplar,12.10.1966)

“Bensenitanıdıktansonrayaşamağabaşladım…Yirmiikisenegelişen,kökleşenbirsevgibu.Birsevgivebirhayranlık.”(Jurnal,15.1.1964)

YeldeğirmenlerininEzeliMağlubu:DonKişot

“29 Ekim 1942. Elazığ’dayım. Arkamda kirli, korkulu, karanlık yirmi beşsene.Atilla’nınatlılarındandahazalimyıllar.Rüyalarımınhepsiçiğnenmiş…Solculuğumuza dair rivayetler dolaşıyor… içimdeki büyük korku: poliskorkusu.Polisinbeninedenbukadarısrarlatakipettiğinianlamışdeğilim…Bütün zamanımı, bütün enerjimi mektebe veriyorum. İki yıl böyle geçti.KarımaElazığLisesi’ndeaçıkbulunancoğrafyahocalığınıvermediler.Neden

vermediler?Hâlâbilmiyorum.Karımyenidenhamilekaldı.Doktor,‘budefahayatı tehlikede’ dedi. İstanbul’a döndük. Gözlerim hayli yorgundu, raporaldım. İkinci raporum Tıp Fakültesi’ndendi, kabul etmediler… ‘Gelmezsenmalulenmütekaitsayılırsın’dediler.Koştuk,müdür‘geçkaldınız’dedi, ‘siziyardımcı öğretmenliğe başlatırım, vekâlete yazarız kararınız çıkar’. Karımİstanbul’daydı, yalnızdım ve elli lira geçiyordu elime, otele altmış liraveriyordum, iki sene cansiperane hocalık yaptıktan sonra, yardımcıöğretmenlik!…İstifaettim,dahadoğrusu,acıbirmektupladurumuVekâletearzedipİstanbul’adöndüm…”(Jurnal,11.9.1963)

BalzacTercümeleri,BalzacEtütleri

“İşim yoktu, param yoktu, dostum yoktu… Daha çok çalışmakzorundaydım… Kitap bitmeden para vermiyorlardı, kitap bitmiyordu…”(Jurnal,11.9.1963)

“‘Ferragüs’… o sayfalar huzur içinde yazılmadı. Soğuk bir oda,hayatını kalemiyle kazanmak zorunda kalan genç bir adam… Yıllarcayaşamak ve yaşatmak için Balzac çevirdim… Balzac tercümeleri, Balzacetütleri. On altı sayfalık bir forma karşılığında yirmi beş, bazen yirmi lira.Haftadaençokbirformaçevirebilirdim,gündeon-onikisaatçalıştığımçokolurdu ve tâbi etütlere para vermezdi. ‘AltınGözlüKız’dan yüz lira aldım.Tercümeninbaşındakietütikiyüzellisayfalıktı,yetmişbeşsayfasınıbastılar,onun için yaralı bir eser… Harcadığım emekleri ne okuyucu farketti, nemünekkit.”(Mektuplar,7.12.1966)

“Bu araştırma… genç bir tecessüsün yabancı bir dünyada ilk kanatçırpışları, tabiatiyle dağınık ve derbeder, çıraklık yıllarına ait bir esercik.”(KırkAmbar,s.451)

“Balzac, ne Altın Gözlü Kızdır, ne ‘Ferragüs’… Üstadın en güzelromanlarıçevirmediklerini.

Çevirdiklerimden ikisi kayboldu, tâbi kaybetti. Tam dört kitabımtâbi’nin kayıtsızlığına kurban gitmiştir. Dört kitabım yani iki senem… VeBabıâlikurudu.Osıradabeklenmedikbirkapıaçıldı:“üniversiteyegirdim.”(Mektuplar,10.12.1966)

KızılderililerArasındaBirRahip

“1947 Haziran. Yedi aydır Hukuk Fakültesi’nde Fransızca okutuyorum.Talebe perişan. Dilini unutan bir nesil, yabancı dili nasıl sevsin? İçimde,misyonerlerin her aksiliğe meydan okuyan imanı, yarının insanlarına Batı

düşüncesini,dahadoğrusudüşünceyitanıtmakvetattırmakiçinçırpmıyorum.Kızılderililerarasındabirrahip.Yabancıdil,hocalariçinde,talebeleriçindearabanınbeşincitekerleği.Aylardırboşunadireniyorum.(Jurnal,27.10.1978)

“Avrupa’yı ortaçağın kâbuslu gecesinden kurtaran mucizenin adı:yabancı dildir.Aydınlarımız, bu ‘medeniyetanahtarı’ndanmahrum kaldıkçainkılâplarımız… bir ucube olarak kalmağa mahkûmdur. Tercüme eserler,edebiyatı kucaklayan fikir kaynaklarından -çok defa- kirli ve delik deşikkovalarla aktarılmış damlacıklardır… Ya Batılı olacağız yahut Batıkültürünün âzâd kabul etmez sömürgesi.” (Yirminci Asır, “Bir KitabınDüşündürdükleri”,7.2.1953)

FildişiKule1:MiskinlerTekkesi

“Dadaizmvesürrealizm,kitleyesırtınıçevirensanatınyüzdeyüziflasınıbirfizikkanunukatiyetiyleispatetmekte…Artık‘sanat içinsanat’ tekerlemesi,yahazinbirgafletinifadesidiryahutdabirricatın.İlhamperilerininiltifatıhiçkimseyekavgadankaçmak imtiyazını vermez.Fildişi kule, ikinci harp sonudünyasının dâvâsız sanatmeczuplarını barındıran birmiskinler tekkesidir…Vatandaşları günün çetin kavgalarında yer alırken yıldızlara serenatbesteleyenbedbahtınadı:savaşkaçağıdır…Fikirvesanatadamınınyeri:fikirve sanat kavgasının ateş hattıdır… Her sanatkâr agora’ya inmek, hayırlaşerrin savaşında ister istemez yer almak mecburiyetindedir. Fildişi kuleyekapananlar şerrin zaferini (bilerek veya bilmeyerek) kolaylaştırmış olurlar.Kitlelerinyükselmesi,insanlaşması,ışığakavuşmasıiçinsanat:işteçağımızınşiarı.”(YirminciAsır,“FildişiKuleEfsanesi”,1.11.1947)

“Büyükeserler,uzundoğumsancılarınınmahsulüdür.İnsanlığayepyenidünyalar kazandıran yaratıcıların zaferinde, vefanın ve sabrın hissesi pekbüyüktür… Yeni âhenkler veya hakikatler müjdeleyen mücahit… kininkasırgalaştırdığı alınlarda aşkı çiçeklendirmek de senin vazifen. Unutma kitavanarasındayaratacağınbüyüksanateseri,milyonlarınşuurundakizincirikırabilir… Uykusuz geceler, iftira, sefalet, doğum sancıları… iştedünyamızda hakikî sanatkârı bekleyen akıbet.” (Yirminci Asır, “DünyaNimetleriveSan’atkâr”,16.11.1947)

DüşünceHayatımaYönVerenUstalar

“Balzacedebiyattailkaşkımdır.Düşüncedünyasınaonunlagirdim.” (Jurnal,10.12.1966)

“En çok sevdiğim Fransız yazarları; Hugo ve Chateaubriand, sonra

Balzac; düşünür ve filozof olarak da Voltaire. Fikrî gelişmemi en çoketkileyenyazarlarPaulBourgetveTaine.Niçin?Belkibirazonlaraçekmişimdeondan.

DüşüncedünyamıençoketkileyenkitapDoktorBuchner’inMaddeveKuvvet’i, zira bu kitapmateryalist felsefenin enmükemmel eseri.” (OkumaNotları,1951)

“Düşüncehayatımayönverenötekiustalar:Rousseau ile İbnHaldun.Rousseau’danNietzsche’ye,Nietzsche’denHegel’e ve şakirtlerine geçiş…”(Mağaradakiler,s.324)

“Entelektüel gelişmemde yol gösterici olmuş iki hocadan daminnetlesözetmek istiyorum:QuinetveMichelet…Bence,FransademekQuinetveMichelet demektir… ‘Dinlerin Ruhu’ ve İnsanlığın Kitâb-ı Mukaddesi’…,pencerelerinibütüninançvedüşüncedünyasınaaçmış,hertürlüyobazlıktanuzak birer irfan âbidesi…” (Işık Doğudan Gelir, Pınar Yayınları, İstanbul,1984,s.144)

“Schurededüşüncelerimingelişmesindeufuklaraçanbiryazar,QuinetveMicheletgibi.”(a.g.e.,s.149)

GözlerimiKaybettiktenSonra

Sessiz, uyuşuk, kendi kendine yeten bir hayat. Ve ebediyete yönelen birihtiras, ebediyete ve kâinata. Kelimeler dünyasının sultanı olmak,zindanımda,hayırfildişikulemde,sanatınvedüşünceningökdelenleriniinşaetmek… Kader buna imkân vermedi. Nemezis’in parmakları gözlerimeuzandı.”(Mektuplar,15.10.1966)

“Gökten ateşi çaldığı için bütün Promete’ler gibi, Tanrıların gazabınauğrayanbirfikirmaceracısı…”(Mektuplar,26.2.1967)

“20Ocak1955…Birelindebavul,ötekindebaston.Bavulundaacıları,korkuları,ümitsizlikleri, bavulundamazisi. Ve tek desteğiMahmutpaşa’daniki buçuk lira mukabilinde alman baston. Bir adam, bir vapurun ambarmerdivenlerinden inmektedir. ‘Meçhulegidenbirgemikalkarbu limandan’,gemi meçhule değil, belde-i nura gidiyor. Sonra rüyaya benzeyen günler.Mânâsızvemanâlı.Çirkinvekorkunç.SonrabilmemkaçayParis.Kenzvengeceleri.Kenzven’dehergüngecedir. Istırabınükte ileyenmeyeçalışanbiraciz. Paris, okuduğum romanların en tatsızı, en namussuzu, en kahpesi.”(Jurnal2.1.1970)

“Ben görmedim Paris’i… Paris evde yoktu… Ben rüyada gördüm

Paris’i,gülümsedivekayboldu.Nedenbeniaramakiçinburalarakadargeldindiye sitem etti bakışları. Promete Kafdağı’na zincirlenmiş, ben hastaneyezincirliydim. Paris’te hastaneye zincirli olmak. Hastaneye ve karanlığa.Reyhaniye’nin çamurlu sokaklarını, kerpiç kulübelerini vemaymun azmanıinsanlarını,kötüyazılmışnatüralistbirromanınesnetenteferruatınıokurgibi,yıllaryılıseyredengözlerim,Paris’tekapalıydılar.”(Jurnal,8.10.1963)

“Gözlerimi, yani her şeyimi kaybetmiştim. Tekrar çarka takıldım.Ölümübirmünciolarakarıyordum.Meselelerimiancakoçözebilirdi,korkakolduğum için intihar edemedim. Vazifelerim bitmişti… Beklediğim bir şeyyoktu. Yazdıklarını hiçbir yankı uyandırmamıştı. Ne yazacaktım?” (Jurnal,12.8.1965)

“Körlüğünküçüklükduygusu.Düşünceadamınınboğuluşu…Yaşamakiçin istemediğim işlerle uğraşmak mecburiyetindeyim… ‘Emil’ tercümesi,‘Sefiller’,buangaryanınmükâfatıyok.Statükoyudevamettirmek.Statükoyusevmiyorum…

… Tam istiklale kavuşacağımı umduğum anda gözlerimi kaybettim.”(Jurnal,21.7.1965)

“Bazen bir kuyuya benziyor hayat; kör, pis, zehirli bir kuyuya.Boğuluyorum,ölümekoşacakmecalimkalmıyor,kimseyigörmüyorgözüm.Sevdiklerim yabancılaşıyor. Kitaplar tuğla oluveriyor birden. Dostlarımınsesini tanımıyorum. Varlığım bir tele asılıyor. Bir kâbus bu, bir hastalık.Gözlerimi kaybettikten sonra bu kuyuya sık sık düştüm… İstediğiniyapamamak, sakatlığımdandoğan bir aciz…Acıları dev aynasında büyütenrezilbirhassasiyetimvar…Aczimetahammüledemiyorum…Bugünişimdenkovulabilirim.Ve hiçbir iş yapamam. Bu, hayatımın perde arkasındaki ardıarkasıkesilmeyenuğultu.”(Jurnal,25.3.1963)

“Yaratamıyorsun. Düşünce… düşünce berraktır, sen düşünemiyorsun.Dışdünyadankopmuşsun,içdünyanhastabirhayvanınkorkularınıaksettirenayna…kırıkbirayna.”(Jurnal,20.7.1965)

“Uyku ile uyuşukluk arasında rakseden bir hayat. Beklediğim bir şeyyok.Derslertatsızıntatsızı.Kendimibirişebağlayamadım.Felâketşuradakigünler de sınırlı. Çalışmam gereken saatlerde paçavralaşmış bir idraklebaşbaşayım.”(Jurnal,26.3.1963)

HintBütünİnançlaraSözHakkıTanır

“‘60’lara kadar tecessüsümün yöneldiği kutup Avrupa. Coğrafyamda Asya

yok… Hint, benim için Asya’nın keşfi oldu. Avrupa’dan görünen Asya,Avrupalının gözü ile Asya, ama nihayet Asya. Bu yeni dünyada dakılavuzlarım Avrupalıydı demek istiyorum. İlk hocam Romain Rolland…Amabüyübozulmuştu,anlamıştımkitarihtebaşkaAvrupa’lardavar…AmasonundaHintdebirkaçış,birarayıştı.”(Mağaradakiler,s.332)

“Olemp’iararkenHintçıktıkarşıma…”

“Kolomb Asya’yı ararken Amerika’yı bulmuş, ben Avrupa’yıincelerkenHint’lekarşılaştım.DikkatimiGanjkıyılarınaçekenSchopenhauerile Schelling oldu. On dokuzuncu yüzyılı anlamak için ‘Vedalar Çağı’nıincelemekzorundakaldım…”(KırkAmbar,s.451)

“… Düşünce dünyasını fethe koşanların uğrayacağı ilk ülke Hintolmalı. Hint bütün inançlara söz hakkı tanır. Çağdaş Avrupa en aydınlıktaraftarıyla Hint’in bir devamıdır… Hint belki bütün hakikat değil amahakikat.Bukitap,çağdaşlarınıpapağanlıktankurtarmakiçinyazıldı.Birkaçışdeğil,birarayış.”(Jurnal,1964)

“BirtarihhocasınınHint’leuğraştığımiçinbeninasılayıpladığınıçokgüçunutabileceğim.EskidenBatıaforozedilirdi,şimdiDoğuaforozediliyor.Daima aforoz, daima duvar, daima husumet. Bu lanet çemberini nasılyıkacağız?Bilmiyorum.Kitabımbasılırsa…gericilertoptanmahkûmedecek,ilericilertoptanmahkûmedecekler…”(Jurnal,13.3.1964)

“… O ülke, düşünce hürriyetinin vatanıdır… Hint’ten tesamuhuöğrendim, düşüncenin gökkuşağını bütün renkleriyle sevmeyi öğrendim.Peşinhükümlerinmahpesindenkaçmayı,hakikatinçeşitliyönlerineeğilmeyi,hayatınhertecellisinesaygıbeslemeyiöğrendim.

‘Hint’,birçağrıdır,güzele,sonsuza,hoşgörüyeçağrı.”(KırkAmbar,s.451)

“64’teHint Edebiyatını yayımladım.Okuyucusunu bulmayan bedbahtbirkitap.İrreelbirHintverüyadagörülenbiredebiyat.Birkelimeyle,kendivecdimi,kendirüyalarımıarmağanettimHint’e.”(Jurnal,18.6.1974)

“Hernani’yekaçyılımıgömdüm,kimfarkınavardı?.. ‘Emil’inönsözüileenazbirayuğraştığımıkimeanlatabilirim?..VesonraHint,kusurlarıyla,darmadağınıklığıile,inişiçıkışıilebirkıta.”(Jurnal,13.3.1964)

“O kitaba harf harf hayatımı işledim. Dört yılım sayfa oldu. Hint,rüyalarımla, hicranlarımla benim. Benim türbem. Bugün ziyaretçisi yok butürbenin,yarınolacakmı?”(Jurnal,26.12.1964)

Talebe-HocaKomedyasınıAsilleştirmekHayali

“Koridorda bekleyen talebeler… ve yıllardır kafama tokmak gibi inen ikikelime:sınıfyok.Gidişler,gelişler.‘FuzulîAnfisi’veyarımsaatsonra,hakkıolmayan bir koltuktan hakaretle kovulan insanların utancı içinde, sığınacakyeraramak…”(Jurnal,27.11.1963)

“…Sosyolojidalındakikurlarım…derbederliktenkurtuldum.ElifbayıbilmeyençocuklaraCuvillierokutuyorum.YalnızCuvilliermi?Sınıfbirnevitribün. Dinleyiciler bilmedikleri dilden vaaz dinleyen bir alay bedbaht.”(Jurnal,31.12.1963)

“Derslerehenüzbaşlamadım,çünkübaşlamamıistemiyorlar…Herkesirahatsızediyorum…Başkabirseyyaredengelmişgibiyimvenesli tükenmiştufanöncesibirucube…”(Mektuplar,20.11.1966)

“… Geçen cuma Rönesans’ı anlattım. Bu hafta Durkheim’ianlatacağım.Talebembirhayliçok.”(Mektuplar,17.4.1967)

“İkisaatMachiavelli’yianlattımdinleyicilere.Dinledilermi?Kimkimidinliyorki?”(Mektuplar,8.4.1967)

“Ben,insanhaysiyetineyakışmayanbutalebe-hocakomedyasınıkudretve kabiliyetim nispetinde asilleştirmek hayaline kapıldım. Örneğim yoktu.İrfanı, toprağı dişlerimle ve tırnaklarımla kazarak yedi kat yerin dibindençıkarmıştım. Çölün kumlarında altın zerreleri arayan adam…” (Jurnal,7.8.1963)

FildişiKule2:TufandanKurtulmakİsteyenlerİçinBirGemi

“Önündebirçokyollarvar:politikabunlardanbiri.Belkienaldatıcısıolduğuiçin en cazibi. Mutlak’ın ve sonsuzun rüyası. Mukaddes bir abes. Banasorarsankütüphanenedön,yanikitapol,aydınlanveaydınlat.” (BuÜlke,s.221)

“Kaçıyorsun, erkekçe çalışmaktan, yenilmekten, dövüşmektenkaçıyorsun. Boş bulduğu ilk kulübeye sığman bir köpek gibi ve herkulübeden, mantığın haşin eli boğazına sarılıp, kaçmağa zorluyor seni.”(Jurnal,16.2.1963)

“Neden İşçi Partisi’ne girmiyorsun? Girmem, çünkü benim yerimkütüphane.Benışıkarayan,aydınlanmakveaydınlatmakisteyenbirinsanım.Politikanınkurtarıcılığınainanmıyorum…”(Jurnal,26.1.1963)

“BenLenin’dençokGandi’yeyakınım.Amabelkidekavganındışında

olduğumdan.”(Mektuplar,8.4.1967)

“Politika ve aksiyon adamlarının en zayıf yanı, düşünce adamınıküçümseyişleridir. Beyinle kol, nazariye ile aksiyon el ele vermedikçe,toplumsıhhatekavuşamaz.”(KırkAmbar,s.454)

“Benimdünyamminnacıkbirdünya.Minnacıkveyasonsuz.Kavgadankaçtım. Kavgadan, yani kör döğüşünden. Yarım asra yaklaşan bir hayat vebirlikteyolaçıktıklarımızınenarkası.Parayok,sıhhatyok,şöhretyok…

Evetkitapda,kültürdebütünsevgililergibikıskanç,koparıyorinsanı,realitedenkoparıyor.Amaasıl realiteonlardeğilmi?Yahut realiteninkalanparçası.HerokuyanDonKişot’laşır,yanigururolur,feragatolur.DonKişotistikbaletaşanmazi.Hattâbazentekbaşınahakvehakikat.İnsanlarınzincirevurulmasına tahammülü yok. Don Kişot kanatlı, kertenkelelere gülünçgözükmesibundan.”(Jurnal,3.11.1965)

“Uluların hepsi fildişi kulede yaşadı. Fildişi kule, tufandan kurtulmakisteyenleriçinbirgemi…Zamanzamankalabalıklarakarışsanbile,limandanuzaklaşma…Kalabalık kasırgalı bir umman. (Dönem, “FildişiKule”,Ocak1965)

ÇağdaşDüşünceninKaynağı

“Çağdaş düşünceyi kaynağında yakalamak için on dokuzuncu asırAvrupa’sına döndüm. Bu yolculuğun ilk meyveleri Saint-Simon’laProudhon.”(Mağaradakiler,s.322)

“İlkSosyologİlkSosyalist (1967) toplumun dertlerine çare arayan biraydınınBatıdüşüncesine,dahadoğrusudüşünceyeuzanışı.”(KırkAmbar,s.451)

“Saint-Simonbirasrıdoldurandüşünce.Herışıkinsanıçevreleyensis,kinin ve kayıtsızlığın kini, onu yıllarca kalabalıklardan saklamış,kalabalıklardan, yani gerçek dostlarından. Saint-Simon kutuplarıahenkleştirenadam.Hemakıl,hemgönül.Zirveleriveuçurumlarıylabüyükvebütün.Yalnızpozitivizm,yalnızsosyalizmdeğil,burjuvaendüstrializmideonuneseri.”(Saint-Simon,ÇanYayınları,İstanbul1967,s.4)

“… Marksizm, tecrübeye ve tarihe dayanan tek sosyalizmdir…Sosyalizmbirbütündür,gelişen,dalbudaksalan,geçmişinbaşarılarındanvebaşarısızlıklarındanfaydalananbirbütün.ObütüniçindeSaint-Simon’unveSaint-Simon’culuğunçokönemlibiryerivar.”(a.g.e.,s.22-23)

“Daha bir asır Türkiye’de Saint-Simon yazacak çıkmaz. Ve ben eseri

tâbitâbidolaştırmayacakkadarmağrurum,kendimeveSaint-Simon’asaygımvar.”(Mektuplar,26.2.1967)

İKİNCİBÖLÜM

GerçekEntelektüel

TefekkürVuzuhlaBaşlar,KurtuluşŞuurla

‘“68’lere kadar insanlığın düşünce tarihini tavaf eden bir şakirttim.Düşünmüyordum, başkalarının neler düşündüğünüöğrenmeğe çalışıyordum.Uzunsürenbirçıraklık…”(Jurnal,9.8.1975)

“Konya yolculuklarımda (1966-67) ilk defa başkası ile temas ettim.Başkası,yanikendiinsanım.Kaderinkarşımaçıkardığıgençüniversiteli‘senbizdendeğilsin’dedi.Senbizdendeğilsin.Evet,benonlardandeğilim.Amaonlarkimdi?Uçurumunkenarındauyanıyordum.Demekboşunaçileçekmiş,boşunayorulmuştum.Buhükümhakikatintakendisiydi.

Tanzimat’tan bu yana Türk aydınının alınyazısı iki kelimededüğümleniyordu: aldanmak ve aldatmak. Senaryoyu başkaları hazırlamıştı,biz sadece birer oyuncuyduk. Nesiller bir ütopyanın kurbanı olmuşlardı…Avrupa’yıtanımamakgaflet;Avrupa’yıtanıyanülkesindenkopuyor.Bulanetçemberindennasılkurtulacağız?”(Mağaradakiler,s.323)

“… Düşünenin görevi: insanından kopan, tarihini unutan ve yolunuşaşıran aydınları irşada çalışmak, kızmadan, usanmadan irşat. Gerçek sanatayırmaz,birleştirir.”(Mağaradakiler,s.325)

“Aydın olmak için önce insan olmak lâzım. İnsanmukaddesi olandır,insan hırlaşmaz, konuşur, maruz kalmaz, seçer. Aydın, kendi kafasıyladüşünen,kendigönlüylehissedenkişi.Aydınıyapan:‘uyanıkbirşuur,tetiktebir dikkat ve hakikatin bütününü kucaklamaya çalışan bir tecessüs.” (KırkAmbar,s.453)

“KaderimiziçizenAvrupa’nınsiyasîihtirasları;kullandığımızkelimeleronun emellerini dile getiriyor. Kulağımıza fısıldanan lâfızları hudut veşümullerinden habersiz fısıldayıp duruyoruz… Tefekkür vuzuhla başlar,kurtuluşşuurla.”(KırkAmbar,s.287-288)

“Elbette ki Avrupa’nın reçetelerini uygulamaya kalkmak büyük birhamakat; ama hocaların söylediklerinden habersiz olmak daha büyükhamakat.”(BirFacianınHikâyesi,ÜmranYayınları,Ankara1981,s.23)

“Aydının görevi, karanlıkları aydınlatmak. Yazık ki o da kavganıniçinde.Sokaklardakardeşleri,çocuklarıboğazlaşırken,soğukkanlılığınınasıl

koruyabilir? Evet ama görev görevdir. Önce kafalardaki keşmekeşidağıtmağa,metafizik birer orospu olup çıkan kaypak, hainmefhumlara ışıktutmayaçalışalım.”(a.g.e.,s.2)

“Kelimeleri tarif etmeden girişilecek her tartışma kısır kalmağamahkûm.”(a.g.e.,s.36)

“Din problemi, şer problemi, Avrupalılaşma problemi… bizim degevelediğimiz mefhumlar. Ama kimsenin bu problemler üzerinde kafayorduğuyok.Sağ,kovuğunaçekilmiş,münzevi,mazlum,mustarip.Sol,elinetutuşturulan reçeteyi kekeliyor, mânâsını anlamadığı reçeteyi. Tek ortakduygu:düşmanlık.Diyalogyok.Tanzimat’tanberihazırelbiseyemeraklıyız,hazırelbiseyevehazırmedeniyete…Tefekkürkılıçla fethedilmez,birparçakendikafamızladüşünmeknekadargüç.”(Mağaradakiler,s.314)

“Düşünce dünyasında hiçbir fetih nihaî değildir. Hepimiz birerSizifos’uz.Helediyalogunolmadığıbirülkede…

Türk aydınının kaderi, mahpesinde şarkılar söylemek. Bu lanetlerberzahındannasılvenezamankurtulacağız?Tefekkürbirarayıştır,içtimaîbirarayış.”(Jurnal,18.6.1974)

“Münakaşada zafer, mağlup olanındır, yenilmek zenginleşmektir. …Münakaşa hakikati birlikte aramaktır… Hakikat bin bir cepheli, bin birgörünüşlü. Karşınızdaki, göremediğinizi gösterecek size. Sizden farklıdüşündüğüölçüdeyaratıcıveöğreticidir…

Cemiyetleberaberhakikatlerdegelişir.Tektehlikebunukavramamak,kızıl şal görmüş İspanyol boğası gibi, her düşünceye ve her düşünenesaldırmak:bucanımmemleketbuyüzdenbircüzzamlılarülkesidir.”(Jurnal,19.11.1964)

“Düşünceşüpheylebaşlar.Düşünce, tezatlarıylabütündür.Zıt fikirlerekulaklarımızı tıkamak, kendimizi hataya mahkûm etmek değil midir?”(Jurnal,24.7.1964)

“… Ben, herhangi bir tarikatın sözcüsü değilim. Yani, ilân edilecekhazırbirformülümyok.Derslerimdede,konuşmalarımdadatekrarladığımvedarağacınakadartekrarlayacağımtekhakikat:herdüşünceyesaygı.”(Jurnal,19.11.1964)

“Düşünmek, insan üzerinde düşünmek, mutlaka yasak bölgelerdenbirkaçınadalıpçıkmaklaolur.Zatendemokrasiveliberalizmyasakbölgelerikaldırmakmânâsınagelir.”(Jurnal,29.4.1964)

Fildişi Kule 3: Düşünce Adamı Tarihe, Kucağında Yaşadığı ToplumaAngajedir

“…Evet,düşünceadamıbirzümreninemirkuludeğildir.Hiçbirmerkezdentalimatalmaz.Birpartiyebağlıolmayabilir.Amatariheangajedir;kucağındayaşadığı topluma angajedir. Yani vatandaş olarak vazifeleri vardır: bellisavaşlarıkabuletmesi,bellitehlikelerigözealmasılâzımdır.Birdevrinşuuruolmak zorundadır o. Başka vazifesi: bütün hakikatleri yoklamak, bütünyalanlarınmaskesini yırtmak, kalabalığa doğruyu göstermek. Bazen yangınkulesindekinöbetçiolacaktır,bazenengineaçılangemininkılavuzu.Sokaktainsanlar boğazlanırken, düşüncenin asaletine sığınarak, elini kolunubağlamak,düşünceyeihanettir.”(Mağara)

SağSolveMünzeviAydın

“Hintmeçhuleaçılankapıydı,meçhule,yaniinsana.DörtyılGanjkıyılarındavecitle dolaştım, sağ dediler… Saint-Simon’la uğraştım iki yıl, çağımızonunla başlıyordu, sol dediler. Hint’i yazarken tek amacım vardı. Asya’nınbüyüklüğünü haykırmak, yani bir vehmi devirmek, bir iftirayı yok etmek.Saint-Simon’u putları yıkmak için kaleme almıştım. Her iki kitap da peşinhükümlerinrahatınıkaçırdı,nesol’unhoşunagittiler,nesağ’ın.Anladımki,buikikelime,aynıanlayışsızlığın,aynıkinlerin,aynıcehaletinifadesidir…”(BuÜlke,s.265)

“Sağ, sol… bu anlaşmasına imkân olmayan iki düşman arasındamünzevi aydın hareketini nasıl ayarlayacak? İşte bütün mesele.” (Jurnal,28.7.1974)

“Sağcı dergi ve yayınevlerinde çalışmak… Bu yolu ben seçmedim.Sol’unkadirnaşinasdavranışıbeni ister istemezgericilerin,kucağınadeğil,yanına itti. Bu yakınlığın fikrî iffetim için bir tehlike teşkil etmediğinikitaplarımıokuyuncaanlamakmümkün.”(Jurnal,19.7.1974)

“Hisar, Türk Edebiyatı, Hareket. Yazılarıma sayfalarını açmaknezaketini gösteren üç dergi. Her üçünde de ‘Fildişi Kule’mdeyim.Aramızdakiortakbağ:tahammülvetesamuh.”(Jurnal,18.6.1974)

“YeniDevir’deyazıyazmakhaysiyetkırıcı,amenna.Fakatşuveyabusebepten beni tanıyan, bana saygı gösteren ve ısrarla makale talebindebulunanbiryazıişlerimüdürüvar.”(Jurnal,4.1.1981)

“… Sağ okumuyor. Boşuna bağırıyorum. Sol diyalogtan kaçıyor,küskün: ‘Ötüken Yayınevi’nin bastığı kitap okunmazmış. Peki siz basın.

Cevap yok. Bu çemberi kırmak mümkün değil. Son tahlilde, hudutluimkânlarımızı isteyene bezletmekten başka çare yok. Sol, sağın gösterdiğidostluğugöstermiyor.İhanetetmişiz.Neyevekime?”(Jurnal,28.7.1974)

“Benim trajedim şu birkaç satırda: sevebileceklerim dilsiz, dilimikonuşanlarla konuşacak lakırdım yok. Yani, dilimle, zevklerimle,heyecanlarımla, yanımla Büyük Doğu kadrosundanım. Düşüncelerimle,inançlarımlaYön’eyakınım.Bubirkopuş,birparçalanış.

Başka bir trajedi de şu: yabancı dil bilenler Türkçe okumuyor, benyabancı dil bilmeyenlere hitap edemiyorum, daha doğrusu yabancı dilbilmeyenler,kendidillerinidebilmiyorlar…(Jurnal,19.11.1964)

“Pamuk ipliğinden biraz daha sağlam tek bağ: düşünce birliği. O darüzgârın her an tehdit ettiği bir kandil. Düşünce birliği, düşünen insanlararasında olur. İnsanların kaçta kaçı düşünür? Düşünenlerin kaçta kaçıkarşılaşırveaçılırbirbirine?”(Jurnal,12.8.1963)

ÇiçekleşenTomurcukDüşünceler

“BuÜlke,yanınasırlıkbirtelebbuun,birsanatçımizacındansüzülenusaresi.Birmesaj,dahadoğrusubirçığlık…kesif,dertli,derbeder…”(KırkAmbar,s.452)

“Bu sayfalarda, hayatımın bütünü, yani bütün sevgilerim, bütünkinlerim,bütüntecrübelerimvar.Banaöylegeliyorki,hayatdenenmülakatabu kitabı yazmak için gelelim: etimin eti, kemiğimin kemiği.” (Jurnal,15.4.1974)

“Ümrandan Uygarlığa, Bu Ülke’nin devamı, zamanla çiçekleşentomurcukdüşünceler…”(KırkAmbar,s.452)

“Zirvelerle uçurumlar arasında bir diyalog. Büyük acıların ve büyükümitlerin kitabı. Bir devrin, daha doğrusu bir medeniyetin muhakemesi,Asya’nın Avrupa ile hesaplaşması… Göz karartan bir düşüşün grafiği.”(Jurnal,20.12.1978)

“Ya Mağaradakiler? Bu Ülke tohum, Mağaradakiler ağaç. BuÜlke’dekitohumlarınhenüzhepsiağaçlaşmadı…”(KırkAmbar,s.452)

“Mağaranın içi, mağaranın dışı, insanlık, aynı sefil putlara tapan birşaşkınlar kafilesi. Hakikatte mağaranın içi de dışı da bir. Yüz elli yıldır‘gölgeler âlemi’nde yaşıyoruz. Kitap, kendi insanından kopan aydınıntrajedisi, amacı, bu yeraltı mağarasına bir parça aydınlık getirmek…”(Mağaradakiler,arkakapak)

“Mağaradakiler, çarpık, güdük ve yerine oturmamış düşüncemizinkurşunkalemle çizilmiş bir taslağı… belki sevimli değil, ama dürüst birkitap.”(Jurnal,20.12.1978)

“Mağaradakilerde mağaradakilerden pek azı var. Latinler ‘birinitanımak, hepsini tanımaktır’ dememişlermi.Öncekişiler, sonramefhumlar,sonra fotoğrafların asılları… Yaşadığımız bir dramın hikâyesi.” (Jurnal,20.12.1978)

“Kırk Ambar bir mefhumlar kamusu, derbeder ve dağınık biransiklopedi. Başka deyişle, kurmak istediğim büyük âbidenin birkaçsütunuylabirkaçodası…”(KırkAmbar,arkakapak)

“Kırk Ambar bataklığa fırlatılan bir kaya parçası, kurbağaların bilebarınmadığıbuölüsulardanenküçükbirsesçıkmadı…”(Jurnal,4.1.1981)

“Bir Facianın Hikâyesi zifiri karanlıkta çakılan kibrit, kuledekinöbetçininferyadı.”(BirFacianınHikâyesi,s.2)

“Işık Doğu’dan Gelir, büyük âbideye birkaç sütun, birkaç oda dahaekliyor…”

“İstanbul’da çıkan ilk yazılanın tercüme bürosunun kepazelikleriniteşhireder.Benedebiyatasürünerekgirmedim,prensolarakgirdim,şövalyeolarakgirdimvePalasAtenagibizırhlarımladoğdum.İlkyazımlasonyazımarasında büyük bir fark olacağını sanmıyorum. Ağaç dal budak salmış,büyümüş,okadar.”(Mektuplar,25.12.1966)

“Üslupta ilk ceddim Sinan Paşa. Sonra Nazif, Cenap ve Haşim.Amacım, yazarı okuyucudan ayıran bütün engelleri yıkmak, sesimi bütünhiziplere duyurmak, şuurun, tarihin, ilmin sesini. Öyle bir ifade yaratmakistiyorumki,Türkinsanınınuyuşanşuurunabiralevmızrakgibisaplansın.”(Mağaradakiler,s.325)

GerçekEntelektüel

“Yıllardan beri karşıma çıkan meseleler üzerinde düşünmeye çalışıyorum.Düşüncelerimi imkân buldukça aktarıyorum çağdaşlarıma. Cevaplarımızsuallerlehudutlu…Sorulansuallerhepaynıolunca,cevaplardadabüyükbirtazelik aramakboş.Sorulmayan suallere cevapvermek insan takati dışında.Benim bütün kuvvetim mümkün olduğu kadar tarafsız oluşumdan geliyor.Yani, hükümlerimi tayin eden ihtiraslarım değil… Belki tek kurtuluşimkânım:vuzuhufethetmek.”(Jurnal,29.10.1974)

“Bugün bütün nass’ların peçesini sıyırmış, bütün hakikatleri tenkit

süzgecinden geçirmiş, hakikatten başka yaşayış sebebi kalmamış birinsanım…

Gerçek entelektüel, önce ülkesinin haklarını, düşman bir dünyayahaykırmaklagörevlidir.Yanirüşeymibirmahiyet taşıyan,şuveyabusınıfınideolog veya demagogu olmamak, ülkesinin bütününü, bütün ülkelere karşımüdafaa etmek. Şüphesiz ki böyle bir tasavvur şairane bir ütopyadır. İnsankucağındayaşadığıtoplumdansıyrılamaz,sıyrılırsaokunmazveanlaşılmaz.

Hayatının sonuna yaklaşmış bir insan olarak, zaten çoktan berikaybettiğim yaşama sevincini, bu sınıflar üstü hakikatlerin taharrisindebuluyorum. Bu itibarla, mezarların ötesinden seslenir gibi seslenebilirimçağıma, daha doğrusu ülkeme. Ama okunur muyum, sesim duyulur mu?Meşhurbiradamdadeğilim,kalabalığınbenimsediğiedebîbirnevidetemsiletmiyorum. Ne romancıyım, ne şair, ne tarihçi. Sadece dürüstüm, çokokudum,çokdüşündüm.Beşerîihtiraslardanuzaklaşmışım:bütünbuvasıflarbirdüşünceadamınınhamurunuyapar…

…Biliyorumki,kabiliyetlerimdençok,hâdiselerinsırtımayüklediğibuentelektüellik misyonunu, yani her şeyi kendi gözümle görmek, hakikatleripervasızca çağımızın suratına haykırmak misyonunu başaracak güçtedeğilim.”(Jurnal,9.8.1975)

İmzamıTaşıyanHerYazıdaBenYaşıyorum

“Karanlıkları devirmek ve aydınlık bir çağın kapılarını açmak için enmükemmelsilâh:kalem.Sözle,yazıylakazanılmayacaksavaşyok…Kalemsahiplerine düşen ilk vazife: telaş etmemek, öfkelenmemek, kin kışkırtıcısıolmamak. Halkı okumaya, düşünmeye, sevmeye alıştırmak. Bir kılıcınkazandığızaferi,başkabirkılıçyokedebilir.Kalemleyapılanfetihler,tarihemalolur,tarihe,yaniebediyete.”(KırkAmbar,s.454)

“Üzerinde rahatça kalem oynatabileceğim tek saha: deneme.Denemeninbellibirmuhtevasıyok,heredebînevikucaklayacakkadargeniş,rahatveseyyal,kalıplaşmamışolduğuiçinçekici…

…Monografi, tenkit, edebiyat tarihi, imzamı taşıyan her yazıda benyaşıyorum.Bütünbunevilerkendimianlatmakiçinbirvesile.BirBalzac’ın,bir İbn Haldun’un, bir Machiavelli’nin arkasına gizleniyorum, kendimiyaşıyorum onlarda, kendi öfkelerimi, kendi ümitlerimi, kendiümitsizliklerimi…”(Mağaradakiler,s.324)

“Hakikatte kendilerini konuşturduğum düşünce adamları, bir tarafıyla

benim tercümanlarımdır. Tanıdığım binlerce insan arasından onları seçişim,bazenkendimisahneyeçıkarmak istemeyişimden,yanibir şöhretinarkasınagizlenmek ihtiyatkârlığından, bazen de onlarla boy ölçüşebileceğimi ispatakalkmakgibi bir bencilliktenkaynaklanabilir.” (Millet, “Babil’deBirAydınKonuşuyor”,30.7.1982)

“Bakışlarını iç dünyasına çeviren insan, şuurun mağarasında kendigölgesiylekarşılaşır.Bütün‘introspection’lar,bizefraklı,gözlüklüvepapyonkravatlıbirpsikolojihocasıimajısunar.Metodunzaafıbu.Ancakkendimizigözleyebiliriz.Kimgözleyebilirkendini?Entelektüel.Psikoloji,bubakımdan,bizeçeşitlifikiradamlarıimajısunanbirkaleydeskop.

Entelektüelin macerası entelektüeldir. Bu bakımdan, meselâMontaigne’inbütünDenemeler’i,Montaigne’inhayalini aksettirenbir ayna,yani entelektüel bir otobiyografi. Her sayfada Montaigne var, elinde birkitapla Montaigne. Yani Montaigne, kitaplarıyla resim çektiren bir adam:şimdiSenekailekonuşur,şimdiEpiktetos’la,amakonuşanhepo.

Ötekilerkonuşturan.Yani,çeşitlimuhataplarıkarşısındafildişikuledekifikiradamınındavranışları…”(Jurnal,19.11.1964)

ÖğrenmekveÖğretmek

“Ben hayatımın delikanlılık çağından bu yana kadar düşüncelerimde hiçbirtemel değişiklik yapmadım. Yani soldan hareket ettiğim de, sağda kararkıldığımdayanlışbirdeğerlendirmedir.Hiçbirzamansoldaolmadım,sağda.Böylebir sınıflamasokaktakiadanı içingeçerliolabilir.Ömrünüdüşünceyeadayan, Eflatundan Marx’a kadar her düşünce adamını sevgi ve saygıylaselâmlayan,bütündinlere,bütünmezhepleresaygılıbirkimseninherhangibirkilisedebarınabileceğinasıldüşünülebilir?..”(Somut,2.12.1983)

“Başladığımnoktadançokfazladerleyemedim.Azçokbildiğimbirkaçyabancı dil yardımıyla, dünyanın irfan bahçelerinde elli yıldır dolaşıyorum.Gördüklerimi çağdaşlarımla görüşmek ve tattığım zevki onlara da tattırmakbaşlıca emelimdir. Hayatımı iki kelime hülâsa eder: öğrenmek veöğretmek…”(Tercümaniçinröportaj,‘84yazı,yayımlanmamışbirbölüm)

“…Sağcıvesolcugibisınıflandırmalarıhiçbirzamanbenimsemedim.Bunlarhakikatikapamayayarayanuydurmacamefhumlardır.Bilhassasosyalsınıflaraayrılmamışbirülkedesağcısolcunedemek?”(Tercüman,20.9.1984)

“…BugünekadarTürkaydınlarıarasındadiyalogkurulamamıştır,amageleceğe yönelen birtakım teşebbüsler vardır. Meselâ Cumhuriyet

Ansiklopedisi,çeşitliufuklardangelenaydınlararasındabirdiyalogkurmakarzusundan doğmuştur. Tarih ve Toplum dergisi için de aynı şeylerisöyleyebiliriz. Yani, eğilim, aydınlanır fildişi kuleden çıkıp, düşüncelerinibirbirlerineaktarmalarıdır.Gerçekleşmesinicân-ıgönüldenistediğimbirrüyabu.”(Tercümaniçinröportaj,‘84yazı,yayımlanmamışbirbaşkabölüm)

CEMILMERIÇKRONOLOJISI1

1877BabasıMahmutNiyaziBey’inyaklaşıkdoğumtarihi.

1912BalkanHarbisırasındaailesiYunanistan/Dimetoka’danHatay’agöçeder.

1916 12 Aralık günü Hatay’ın Reyhanlı kazasında Hüseyin Cemildünyaya gelir. İki de ablası vardır: Zehra ve Nadide. Bir-yedi yaşçocukluğu Antakya’da geçer. Babası aynı şehirde Ziraat Bankasımüdürü,sonradamahkemereisidir.

1920BirinciDünyaSavaşınıizleyenyıllarla1936arası,SuriyeFransa’nınmandasıaltındadır.Misak-ıMillidışındabırakılanHatay’dadamuhtarbiridarekurmuşturFransa:BağımsızİskenderunSancağı.

1923Babasının memuriyetten ayrılması üzerine Reyhanlı’ya dönerler.Aynı yıl Reyhanlı Rüştiyesinde okula başlar. Bu ilkokulda, üçüncüsınıftanitibarenFransızcaderslerideokutulmaktadır.

1928İlkokulu bitirir, elindeki diplomanın adı: “certificat d’etu- desprimaires”dir.Aynı yılAntakya’ya gider veAntakya Sultanîsinde ortaokula başlar.EğitimFransızkültürüağırlıklıdır.

1933Çalışkanbiröğrenciolmasınarağmencebirdenikmalekalır,gözlerizayıftır ve sınıftaki tahtayı iyi görememektedir, altı numara miyobuolduğuanlaşılır.

Aynıyıl,yerelYenigüngazetesindeilkyazısıyayımlanır,“Geçkalmışbirmuhasebe”(23.9.1933).

1934-35Onbirincisınıfı,birincibolümbakaloryayıalarakbitirir;amalisedenmezunolamaz,çünküaynıyıl,liseonikisınıfolurveikincibakaloryakonur. Yani bir yıl önce on birinci sınıfı bitirenler üniversiteyegirebilirken,onunonikincisınıfıdabitirmesigerekir.

1935-36 On ikinci sınıf felsefe sınıfıdır, bu sınıftayken, milliyetçi tutumu,yayımlananbiryazısıvebuyazıdabazıhocalarına,onlarıyeterikadarmilliyetçibulmadığıiçinsertçıkması(‘TürkGenci”,Yıldız,5.7.1935),parlakbir talebeolmasınarağmenvemezuniyetinepekazbirzamankala, ikinci bölüm bakaloryayı alamadan okulu terk zorundakalmasıylasonuçlanır.OkulubitirdiğindetahsilineMülkiye’dedevamedebilecekken,buimkândaböyleceortadankalkar.

1936-37İstanbul’agelir.Üniversiteyegiremez.BirsürePertevniyalLisesionikinci sınıfına devam eder. Hocaları, felsefede İhsan Kongar, tarihteReşat Ekrem Koçu, edebiyatta Keyise Idalı, Fransızcada NurullahAtaç’tır.KumkapıveKadırga talebeyurtlarındakalır.NâzımHikmetveKerimSadi ile tanışır.Onlar için kendi imzasını kullanmadan ikikitap çevirirTürkçeye:Gaston Jeze’ninmaliye ile ilgili 400 sayfalıkbirkitabıileStalin’inPratikveTeoriadlıkitabı.Vaatedilen tercümeparalarınıalamaz.

1937İstanbul’dageçinebilmesizordur,mayısayındavapurlaİskenderun’adönmekmecburiyetindekalır.

Aynı yıl İskenderun’un Haymeseki adlı köyünde dokuz ay kadarilkokulöğretmenliğiyapar,hemenhiçöğrencisiyoktur.

Aynı yıl İskenderun Tercüme Bürosuna sınavla reis muavini olur,Türkçe basını Fransızcaya çeviren bir ekibin başındadır. Beş altı aykadarbuiştekalır.

1938Hatay bağımsız bir cumhuriyet olmaktadır. Türkiye’nin, sancaktakiidare amirlerinin Türk olması için Fransızlar nezdindeki girişimisonucu, Fransızlar tarafından Aktepe’ye nahiye müdürü tayin edilir.Sadeceyirmiikigünsürenbirmemuriyet.

İşineHatayValiliği’ndengelenbirtelefonlasonverilir.

Reyhanlı’ya dönüp, Batı Ayrana köyünde ilkokul öğretmenliğinebaşlar. Türk Hava Kurumu’nda sekreterlik, Belediyede kâtiplik gibigeçicigörevlerdedebulunur.

1939Nisan ayında tevkif edilir, üç yüz kadar kitabına ve dergikoleksiyonlarına el konur. Antakya’ya götürülür, Hatay hükümetinidevirmeksuçundanidamtalebiyleyargılanır,ikiaysonraberaateder.

Aynıyıl29Haziran’daHatayTürkiye’yekatılır.

1940Tekrar İstanbul’dadır. Bir arkadaşından İstanbul’da Yabana DillerOkuluna burslu talebe alındığını, oraya girebileceğini öğrenmiştir.Okula müracaat eder, giriş sınavını kazanıp iki yıl okur, iki yıl daFransa’ya staja gönderilecektir. Tarlabaşı’nda bir pansiyondakalmaktadır.Elit,Nisvazgibizamanınsanatçıveaydınlarınınbirarayageldiğikahveleredevamederbirsüre.

1941İstanbul’daki ilk yazısı insan dergisinde yayımlanır: “Honore deBalzac”.

1942İkinci Dünya Savaşı yüzünden Yabana Diller Okulu öğrencileriAvrupa’ya gönderilemez, mecburi hizmeti vardır, kurada şansınaElazığçıkar.

AynıyılElazığ’agitmedenazönce tarihve coğrafyaöğretmeniolanFevziye Menteşoğlu ile tanışır ve 19 Mart günü evlenir, eşiİstanbulludur.Aynıyıl,haziranayındababasıölür.

Aynıyıl,29Ekim’deElazığLisesindeFransızcaöğretmenliğinebaşlar.

1942-43AyınBibliyografyasıadlıdergidetercümetenkitleriyayımlanır.

1943ElazığAskeriHastanesi’ncedüzenlenenbirkurulraporunagöre,heriki gözündeki yüksek ve “müterakki” miyop askerlik yapmasınaengeldir,askerliktenmuaftutulur.

Aynıyıl,ilkkitabıyayımlanır,Balzac’tanbirçeviridirbu:AltınGözlüKız (Üniversite Kitabevi), 189 sayfalık kitabın 74 sayfası Balzac’lailgilibirincelemeninyeraldığıönsözdür.

1944-47 arası, dönemin çeşitli dergilerinde (YurtveDünya, Yücel, Gün,Amaç) özellikle Fransız edebiyatı ve düşüncesi üzerine incelemeler,dahadaçoktercümetenkitleriyazar.

1945Şubat,Elazığ’daki stajyer öğretmenlik görevinden, iki sene dört aysonra ayrılır. EşininElazığ’a tayini çıkmadığı gibi, eşi burada iki deçocuk kaybetmiştir, ancak İstanbul’da doğum yapabileceğininanlaşılması üzerine İstanbul’dadır ve yedi aylık hamiledir. TıpFakültesi’nden gözlerinin yorgun olması nedeniyle aldığı raporarağmenBakanlıkçaizinlidesayılmayıncaistifaeder.

Aynıyıl,1Nisan’dabiroğludünyayagelir,isminiMahmutAlikoyar.

Aynı yıl, Balzac’tan iki çevirisi çıkar:Otuzundaki Kadın (A. BolatYayınevi, 168 sayfa) ve Onüçlerin Romanı (Ferragus) (YükselYayınevi),157sayfanın28sayfasıönsöz.

194616Aralık,birkızıgelirdünyaya:Ümit.

Aynı yıl bir çevirisi daha basılır, hep Balzac’tan: Kibar FahişelerinİhtişamveSefaleti(inkılâpKitabevi)471sayfa,17sayfalıkbirönsöz.

Aynı yıl, aralık ayının son günlerinde sınavla İstanbul ÜniversitesiEdebiyatFakültesineFransızcaokutmanıolur.

1947 Bir yıl kadar Yirminci Asır dergisinde yazar. 1947-53 yıllarıarasında makale yazmaya ara vermiş gibidir. 1953’te, aynı dergidebirkaçmakalesidahayayımlanacaktır.

1948VictorHugo’nunHernani adlı piyesinin manzum olarak tercümesiMilliEğitimBakanlığıtarafındankendisineverilir.

1949-50-51 tarihlerini taşıyanveçeşitliokumanotlarındanoluşanbirdefterdoldurur. Aynı zamanda yoğun bir dosyalama ve fişleme çalışmasıiçindedir.İlgisiniçekenherkonudamalzemebiriktirmektedir.

1951Muafiyet imtihanına girecek Hukuk Fakültesi öğrencileri için, EH.Saymen ve Mösyö Louat ile, 43 sayfalık bir Fransızca YardımcıMetinler kitapçığı hazırlar (Yabancı Diller Okulu, FakültelerMatbaası).

AynıyılEdebiyatFakültesiFelsefeBölümünedoktoraöğrencisiolarakkaydolur.

1952-53İstanbulIşıkLisesi’neFransızcaöğretmeniolur.

1952-54arasıaldığıokumanotlarıylaikidefterdahadoldurur.

1953-54 Yabancı dil okutmanlığına paralel olarak lise öğretmenliğinisürdürür.

1954İlkbaharaylarındagözlerinikaybeder.

Aynıyıl, yazayları boyunca İstanbulCerrahpaşaHastanesindeyatar,birkaç başarısız göz ameliyatı geçirir, bir gözünde retina tabakasıçatlamıştır, diğerine katarakt sonucu perde inmiştir. Ameliyatlarayurtdışındadevamedilmesininuygunolacağısonucunavarılır.

195521Ocak,DenizyollarınınTarsusvapuruyla, tekbaşınaİstanbul’danMarsilya’ya, oradan da trenle Paris’e gider. Fakülte tarafından‘tetkikatta bulunmak üzere” Avrupa’ya seyahate gönderiliyor kabuledilerek, yola çıkabilmişse de, amaç Paris’te ünlü “Quinze-Vingts”(Kenzven)Hastanesi’ndeameliyatolabilmektir.Ocaksonuylatemmuzarasında birçok ameliyat geçirir, fakat gözdeki yüksek tansiyon vekanama yüzünden son ameliyatlar yapılamaz, yurda dönmekmecburiyetindekalır.Birdahaameliyatolmayacakveartıkhayatınınsonuna kadar göremeyecektir. 7 Temmuz günü, uçakla YeşilköyHavaalanı’nainer.

Aynıyıl,Hatay’taoturanannesiZeynepHanımvefateder.

Aynı yıl jurnal tutmaya veQuinze-Vingts Geceleri isimli bir romanyazmayabaşlar,herikisinededevametmez.

1956V. Hugo’nun Sefiller adlı eserini, sonra da H. Taine’in SanatınFelsefesi adlı kitabını Türkçeye çevirmek talebiMaarif Vekâlet’ince

geri çevrilir. Üç ay kadar sonra, Vekâletten gelen bir yazıyla, JJ.Rousseau’nun E mil adlı eserini çevirmesi uygun görülür, çeviriyebaşlar.Yaptığıçalışmayarımkalmıştitizbirçeviriörneğidir.

Aynı yılın aralık ayında Hernani çevirisi, Maarif Vekâlet’inin“Klasikler”dizisiarasındayayımlanır.

1957OyılıntiyatrosezonuiçinİstanbulŞehirTiyatrolarındaHernani’nintemsili uygun görülmüş ve sahne çalışmaları tamamlanmış gibiyken“mühim bir sebepten dolayı daha sonra sahneye konacaktır”gerekçesiyle eser, son anda programdan kaldırılır ve bir daha datemsilisözkonusuolmaz.

1959Fransızca öğrenecekler için bir Fransızca dili grameri hazırlar.Yaklaşık 100 daktilo sayfası tutan bu çalışması basılmaz. Aynı yıl,Hugo’nunSefiller adlıeseriniTürkçeyeçevirmesiBakanlıkçabukezuygun görülür. Ne var ki Hint düşüncesi ve edebiyatıyla ilgili genişkapsamlı bir çalışmabütün zamanını almaktadır, çeviriyebaşlar amadevametmektenvazgeçer.

1961Eşiağırbirrahatsızlıkgeçirirsedehementamameniyileşir.

1963Hint Edebiyatı’nın yazılması biter, eser baskıya hazırdır. Aynı yıl,yılbaşındanitibarendüzenliolarakjurnaltutmayabaşlar,Jurnaline‘64ve ‘65 yıllarında da devam eder, bu dönemde Mektuplarla dazenginleşen Jurnal, aralıklarla da olsa 1983 yılı ortalarına kadarsürecektir.

Aynıyıl,Antakya’daİngilizceöğretmeniLamiaÇataloğlu ile tanışır.Butanışmahayatınınsonunakadarsürecekbirdostluğadönüşür.

Aynı yıl. Edebiyat Fakültesi sosyoloji bölümünde, hem sosyolojiöğrencilerine hem de çeşitli fakültelerden derslerini izlemeye gelenöğrencilere sosyoloji ve kültür tarihi dersleri verir, bu dersler çokdüzenliolmasadaemekliliğinekadarsürecektir.

1964Bu yıl kadar bastırılamayan Hint Edebiyatı, sonunda yayımlanır(DönemYayınları,266s.).

1965‘53 yılından sonra ilk kezDönem ve Çağrı dergilerindemakaleleriçıkar.

1966VictorHugo’dan, Mahmut Sait Kılıççı ile beraber manzum olarakçevirdiğiMariondeLormebasılır(MEBYayınları,192s.).

Aynıyıl,Hugo’danyapmışolduğuHernaniçevirisi ikincikezbasılır

(MEBYayınları,184s.).

1967Makale yazmayı Yeni İnsan ve Hisar dergilerinde sürdürür.Hisar’daki yazıları, aralıklarla da olsa, on yılı aşkın bir süre devamedecektir.

Saint-Simon İlkSosyolog, İlkSosyalist, bu yıl basılır (ÇanYayınları,143s.).

Aynı yıl, A.Meillet ileM. Lejeune’ünEncyclopedie Francaise’dekibiryazısınıDillerinYapısıveGelişmesibaşlığıaltında,talebesiBerkeVardarileTürkçeyeçevirirler(DönemYayınları,86s.).

1969Sosyalizm ve Sosyoloji Tarihinde Pierre Joseph Proudhon adlı birçalışması Fakülteler Matbaasında basılır (Türkiye Harsi ve İçtimaiAraştırmalarDerneği,sayı101,23s.).

19701968’deÎÜEFSosyolojidergisindeçıkanİdeolojiileilgilibirbaşkaçalışması (sayı 21-22), bir kitapçık halinde yayımlanır (FakültelerMatbaası,23s.).

1973Balzac’tan çevirmiş olduğu Kibar Fahişelerin İhtişam ve Sefaletiadlı eser, ikinci defa, İhtişam ve Sefalet (Vautrin) adıyla gözdengeçirilipbasılır(ÖtükenYayınevi,543s.).

1974İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesiFransızcaokutmanlığındanemekliolur.Görmemesineveoldukçazorçalışmakoşullarınarağmenhocalıkgörevinisonunakadarsürdürmüştür.

Aynı yılın nisan ayında bir erkek torunu dünyaya gelir, 58 yaşındadedeolmuştur.

Aynı yıl,BuÜlke yayımlanır (Ötüken Yayınevi, 170 s.).ÜmrandanUygarlığa adlı eseri de bu yıl basılır (Ûtüken Yayınevi, 371 s.) veTürkiyeMilliKültürVakfı’ndan“fikirdalında”ödülalır.

Aynı yıldan itibarenTürk Edebiyatı, Kubbealtı AkademidergilerindeveOrtaDoğugazetesindeyazılarıçıkmağabaşlar.

1975BuÜlkeikincibaskıyıyapar(ÖtükenYayınevi,200s.).

Aynıyılınhaziranayındabirerkektorunsahibidahaolur.

1976BuÜlkeilavelerleüçüncüdefabasılır(ÖtükenYayınevi,244s.).

Aynıyıl,HintEdebiyatıadlıeseri,“HintveBatı”başlıklıbirbölümünde eklenmesiyle Bir Dünyanın Eşiğinde adıyla ikinci kez basılır(ÖtükenYayınevi,344s.).

1977Pınar, Köprü, Gerçek dergilerinde makaleleri çıkar, en çok daPınar’dayazar.

UmmandanUygarlığa’nınikincibaskısıyapılır(ÖtükenYayınevi,366s.).

1978Mağaradakileradlıeseriyayımlanır(ÖtükenYayınevi,352s.).

Aynıyılmartayındatelevizyonunbirincikanalındaromanüzerinebirsöyleşisiyayımlanır.

1978-84yıllarıarasında,çoğuKubbealtıCemiyeti’ndeolmaküzere,yıldaüçdörtkerekonferansverir.

1979Bir Dünyanın Eşiğinde üçüncü baskısını yapar (Ötüken Yayınevi,352s.).

BuÜlke,yeni ilavelerle dördüncü kez basılır (ÖtükenYayınevi, 275s.).

AynıyılHareketdergisindedeyazmayabaşlar.

1980KırkAmbar’ıçıkarırCemilMeriç(ÖtükenYayınevi,487s.).

Aynıyıleser,TürkiyeMilliKültürVakfıÖdülü’nelayıkgörülür.

Aynı yılMağaradakiler ikinci baskısını yapar (ÖtükenYayınevi, 326s.).

UrielHeyd’denZiyaGökalp, Türk Milliyetçiliğinin Temelleri isimlikitabı çevirir (Sebil Yayınevi, 134 s.). Milli Eğitim ve KültürdergisindeveYeniDevirgazetesindemakaleleriyayımlanmaktadır.

1981Bir Facianın Hikâyesi Ankara’daki bir yayınevi tarafından basılır(ÜmranYayınları,167s.).

ThorntonWilder’inKöprüdenDüşenleradlıkitabınıLamiaÇataloğluilebirlikteİngilizcedenTürkçeyeçevirirler(TurYayınları,112s.).

Aynı yıl, Ankara Yazarlar Birliği Derneği tarafından “yılın yazarı”seçilir.

1982KayseriSanatçılarDerneği’nden,incelemedalındabirödülalır.

Aynı yıl, 15Ocak’taNişantaşıAkademiKitabevi’nde bir imza günüdüzenlenir. İlk kez okuyucusuyla karşılaşır. Aynı yıl, 30 Ocak’ta,“CemilMeriç’le Türk kültüründeki değişmeler hakkında bir söyleşi”başlığınıtaşıyanbirtelevizyonprogramınakatılır.

1983MaximeRodinson’un Batıyı Büyüleyen islâm adlı eserini dilimize

kazandırır(PınarYayınları,175s.).

Aynı yıl, İletişimYayınlarının çıkardığıCumhuriyetDönemi TürkiyeAnsiklopedisinemakaleler yazar. 7Mart günü41yıllık beraberliktensonra eşini kaybeder. Aynı yıl TÜYAP Kitap Fuarında eserleriniimzalar.

1984IşıkDoğudanGeliradlıkitabıyayımlanır(PınarYayınları,233s.).

Aynı yılın ağustos ayında bir beyin kanaması geçirir, sol hemiplejisonucusoltarafınafelçiner.CerrahpaşaHastanesindeüçaysürenbirtedavidensonrataburcuolur.

1985BuÜlke,EntelektüelBirOtobiyografiveCemilMeriçKronolojisinide içeren63 sayfalıkbirgirişbölümüylebeşincikezbasılır (İletişimYayınları,285s.).

Kültürden İrfana adlı eseri İnsan Yayınları arasında çıkar (405 s.).Aynı yayıneviyle bütün eserlerinin basılması konusunda imzalanansözleşmeyerağmendiğereserleribasılmaz.

1986İletişimYayınlarının bu kez deTanzimat’tanCumhuriyet’e TürkiyeAnsiklopedisindemakaleleriyeralır.

198713 Haziran günü, kendisini yatağa mahkûm eden uzunca birhastalıktan sonra, 71 yaşında hayata gözlerini yumar. KaracaahmetMezarlığı’naeşininyanınadefnedilir(Ada8,no.890).

Aynıyıl,ölümündenbiraykadarönce,televizyonunbirincikanalında,TRT tarafından hazırlatılan: “Sanatımızdan Portreler: Cemil Meriç”adlıbirbelgeselyayımlanır.Ölümüüzerineaynıbelgeselbirkeredahaekrana gelecektir. Aynı yıl, Dönemli Yayıncılıkla Cemil Meric’invârisleriarasında,bütüneserlerininbasılmasıkonusundabirsözleşmeimzalanır,ikieserininyayınahazırlanıpbaskıyaverilmesiaşamasında,yayınevininkapanmasıüzerinebugirişimsonuçsuzkalır.

1989 Cemil Meriç için, 13 Haziran günü Cağaloğlu Basın Müzesindedüzenlenen ikinci ölümyıldönümüanma toplantısındayapılan çeşitlikonuşmalar, Hürriyet Gösterinin eylül sayısıyla birlikte çıkan CemilMeriçekindeyayımlanır.

1991Dördüncüölümyıldönümüdolayısıyla,HatayKültürMüdürlüğüileİLESAM tarafından Antakya’da, “Türk Fikir Hayatında CemilMeriç’in Yeri” konulu bir panel düzenlenir. Paneldeki konuşmalar,MehmetTekintarafındanCemilMeriçşair,filozof,yazaradınıtaşıyanbirkitapçıktatoplanır(Antakya,94s.).

1992Ocak ayında, CemilMeriç’in bütün eserlerinin bir külliyat halindebasılması konusunda, İletişim Yayınları ile Cemil Meriç’in vârisleriolançocuklarıarasındabirneşirsözleşmesidüzenlenir.Busözleşmeyegöre,CemilMeriç’inbütünbasılmıştelifeserleri,basılmamış“Jurnal”ve “Mektuplar”ı, çeviri eserleri ve yine basılmamış ders notları,konferanstan, diğer yazıları yayınevince yayımlanacaktır. CemilMeriç’inbeşinciölümyıldönümünde,İstanbulÜniversitesiRektörlüğüÖğrenci Kültür Merkezi Edebiyat Kulübü tarafından bir anma günüdüzenlenir.

***

Cemil Meriç’in iki çocuğundan Mahmut Ali Meriç, Saint-JosephLisesi’nibitirdiktensonraİstanbulÜniversitesiHukukFakültesindenmezunolmuş, Fransız hükümetinden burs alarak gittiği Paris’te, Paris ÜniversitesiHukuk ve İktisatBilimleri Fakültesinde, siyasî düşünceler tarihi konusundadoktora çalışmalarını sürdürmüş ve bir master (DES) yapmıştır. İstanbulBarosu avukatlarından olup, bugün bir Fransız şirketinin üst düzeyyöneticiliğiniyapmaktadır.Evliveikierkekçocukbabasıdır.

CemilMeriç’inkızıÜmitMeriç,ÇamlıcaKızLisesi’ndensonrabiryılİstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Fransız ve Roman DilleriFilolojisine,üçyıldaaynı fakülteninSosyolojiBölümünedevamederekbubölümden mezun olmuş, aynı fakülteye asistan olarak girmiş, “CevdetPaşa’nın Cemiyet ve Devlet Görüşü” adlı çalışması ile sosyoloji doktoruunvanınıalmıştır.Doktora teziÖtükenYayınevi tarafındanaynıyılbasılmış(1975,160s.),eser1977’deTürkiyeMilliKültürVakfı’ncamansiyonalayıkgörülmüştür.1985yılındadoçent,1992’deprofesörolanÜmitMeriç,İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesiSosyolojiBölümü’ndeKurumlarSosyolojisiAnabilimDalıBaşkanıveBölümBaşkanıolarakçalışmışve1999Eylülündekendi isteği ile emekli olmuştur. 1999-2004 yılları arasında İstanbulBüyükşehir Belediyesinin yürüttüğü “SosyalDoku Projeleri’ne ve “Kentimİstanbul Projesi’ne danışmanlık yapmıştır. Halen “Seyahatnamelerde veSefarethanelerde İstanbul” başlıklı bir eser üzerinde çalışmaktadır. FevziyeHazalYazanadlıbirkızçocuğuannesidir.

Cemil Meriç’in iki ablasından Zehra Meriç hiç evlenmemiş, devletmemuriyetindenemekliolduktansonra1982yılı sonundaReyhanlı’davefatetmiştir.DiğerablasıNadideKöklüise ikidefaevlenmiş,üçerkek,dörtkıztoplam yedi çocuğu olmuştur. CemilMeriç’in ablası ve yeğenleriHatay’da

yaşamaktadır.

Hazırlayan:MAHMUTALİMERİÇ

Dalyan,Ekim1992

BUÜLKE

I-SIHÂM-IKAZA2

Hakikati bulan, başkaları farklı düşünüyorlardiye,onuhaykırmaktançekiniyorsa,hembudala,hem de alçaktır. Bir adamın “benden başkaherkes aldanıyor” demesi güç şüphesiz; amasahidenherkesaldanıyorsaoneyapsın?

DanieldeFoe*

1.Bâbil*

Ve Yehova* “Bunların hepsi tek kavim” dedi.“Konuştukları dil aynı, giriştikleri işi yarıdabırakacağa benzemiyorlar. Gelin de toprağainelim, dillerini ayıralım şunların birbirlerinianlayamazolsunlar”.Veâdemoğullarıkentlerinikuramadılar. Oraya Bâbil dendi. Bâbil, yanikarışıklık.

Tevrat

SağileSol*

Mefhumlarınkâhgülünç, kâhkorkunçmaskelerle raksa çıktığı bir karnavalbalosu,fikirhayatımız.

Tanımıyoruz onları, nereden geliyorlar bilen yok. Fir’avunlarabenziyorlar,kalabalığaçehrelerinigöstermeyenfir’avunlara.Veaydınlarımız,omeçhulheyulalariçinehramlarataştaşıyanbirerköle.

***

Kavga, insanla kader arasında değil artık, insanla kelime arasında.Rüyalarıobayraklaştırıyor.Yığınlaronuniçinyaşıyor,onuniçindövüşüyor,onun için ölüyorlar.Mukaddeslerin rengine bürünen bir bukalemun kelime,semavîkitaplarınşeytanı.Veentehlikelileri,toprağımızdadoğmayanlar.

Sol’lasağ,bukaranlıkkafileninöncülerindenikisi.

Sol,Latincedemeş’um,eskiAlmancadaeğridemek…Cehennemeinenmerdiven hep sola bükülür. Sağ, kibar ve imtiyazlı; Rabbin sevgili kullarısağındaoturacaklar,diyorTevrat.

Sol’lasağ’ınyenibirhüviyetlepolitikayasıçrayışı,Fransız İhtilali’yleyaşıt.

Napolyon orduları ihtilalin ideolojisini dünyanın dört bucağına taşır;ideolojisini,yanikelimelerini.

Avrupa,Fransa’nınmirasınımuhabbetlebenimser…aynımanevîiklim,aynıiçtimaîyapı.Önceburjuvazininbayrağıdırsol,sonradördüncüsınıfın…hürriyettir, terakkidir, müsavattır. Sağa türbedarlık düşer; türbedarlık, yaniezelîdeğerlerinbekçiliği.

Hangiezelîdeğerlerin?İhtilal,istibdadıntasfiyesiydi;müjdeydi,ümitti,gelecekti. Sağ, daima çekingen, daima korkak, daima sevimsizdir.Çekingendir,çünkümaziyitemsileder;maziyi,yanikeyfiliği,kanunsuzluğu.Korkaktır, zira kanlı imtiyazların ve karanlık istismarların mirasçısıdır.Sevimsizdir, hangimezarlığı ürpermeden seyredebiliriz?Avrupa’nın son ikiyüzyıllıktarihi,sol’unzaferleri,sağ’ınhezimetleritarihidir.

Bizegelince…Hudutlarımızdansalgınbirhastalıkgibigirersol,arazımeçhulbirhastalık.Solcu, ithamlarınenkorkuncuolur…büyüdenmeş’um,

bedduadannetamelibirkelime.Sağ,dahanazlı,dahautangaçbirmisafir.Nezamangelmiş,bilenyok!Türkadaleti,kimse tarafındanbenimsenmeyenbusilik ve şahsiyetsiz kelimeyi pek ciddiye almaz. Ve çeyrek asır nebatî birhayatyaşarsağ.

Sol, demokrasilerin zaferinden sonra yeni bir bekâret kazanırAvrupa’da, günâhlarından arınır. Bizde ele kasideler döşenilir, nazenine.Avrupa, bütün cinayetlerini sağ’a yükler. Sağ, yakın tarihin “günahkârteke”sidir: kilisedir, cehalettir, faşizmdir. Batının en “gerici” partileri bumenfurvasıftankurtulmağaçalışırken,bizdemukaddesatçılarınbayrağıolursağ:Türk’ünâlicenaplığı…Filhakikabukirlivekaranlıkkelimenindünyadabizdenbaşkaşefaatçisi,bizdenbaşkaelindentutamkalmamıştır.

Sol-sağ… Çılgın sevgilerin ve şuursuz kinlerin emzirdiği iki ifrit.Toplum yapımızla herhangi bir ilgisi olmayan iki yabancı. Sol’un halkvicdanında yarattığı tedailer: casusluk, darağaçları, Moskova; sağ’ın,müphem, sevimsiz, sinsi bir iki hayal. Hıristiyan Avrupa’nın bu habiskelimelerinden bize ne?Bumaskeli haydutları hafızalarımızdan kovmakvekendi gerçeğimizi kendi kelimelerimizle anlayıp anlatmak, her namusluyazarınvicdanborcu.

GericiKim?

Canavarlarla dolu bir ormandayız. Yolumuzu hayaletler kesiyor.Taramadığımız bir dünya bu. İthal malı mefhumların kaypak ve karanlıkdünyası.Gerçek,kelimelerinarkasındakayboluyor.

Ne güzel tarif: “Gerici, bir toplumun gelişmesini sağlayacak hiçbiryeniliği istemeyen, her yönüyle eskiyi özleyen ve eski düzeni getirmeğeçalışan (kimse) (Meydan Larousse). Tarifin tek kusuru bu ucubenin hangiçağda,hangiülkedeyaşadığınısöylememesi.

Murdarbirhal’denmuhteşembirmaziyekanatlanmakgericilikse,hernamusluinsangericidir.

IVMurat’a,Süleymandevrinedön!diyehaykıranKoçiBey’den*ReşitPaşa’ya* kadar Osmanlı Devleti’nin bütün ıslahatçıları gerici. Dante,*yaşadığı çağdan iğrenir. Balzac* eserini iki ezelî hakikatin ışığında yazar:kilise ve krallık. Dostoyevski* maziye âşık. Dante gerici, Balzac gerici,Dostoyevskigerici!

Gerici,ilerici…Düşüncehürriyetibumülevveskelimelerinesaretindenkurtulmaklabaşlar,düşüncehürriyetivedüşüncenamusu.

Kelâm,BütünüyleHaysiyettir

İlkkitap:hafıza.Şamanveyarahip,yazınınicadındansonradaimtiyazlarınıtitizce korur, fetihlerini uzun zaman yazıya dökmez, nesilden nesile sözleaktarır;sözle,yaninazımla.Sırlar,harfleretevdiedildiğizamanbilesokağındili kullanılmaz. İlâhiler manzum, büyüler manzum, destanlar manzum.Şairler yoğurmuş dili, düşünceyi şairler uysallaştırmış. Beşiğinde Tanrılarındilini konuşmuş insan. Nazım en olgun meyvelerini verdikten sonra nesirdoğmuş.Hantal,ürkek,acemibirnesir.

Nazım, imkânlarını araştıran düşünce: hatalarını bağışlatmak içinmûsikinin yardımına muhtaç; musikinin, yani veznin, kafiyenin. Nazım,ifadeninçocukluğu:sevimliveserkeş.Nesir,bütünnazımlarıkucaklayanbirorkestra: girift ve kâmil. Kur’an mensurdur: Yedi Askı* şairlerini secdeyekapandıranbirnesir.

Büyük nâzımların çoğu, nesirde de büyüktürler: Namık Kemal* veHâşim* gibi. Ama istisnası bol bir kaide bu: hecenin en usta şairi RızaTevfik,* nesirlerinde ne kadar derbeder, ne kadar yavan. Genç naşirler,nazmın tehzibinden geçseler şüphesiz ki üslupları daha derli toplu, dahatanınan, daha ölçülü olurdu. Heyhat ki, nazımperdazlığın tiryakilik gibitehlikeleri de var.Bazen, bütün dikkatini, bütün hünerini nazımda tüketiyorsanatçı; mısra “haysiyet”i oluyor, cümle “haysiyetsizliği. Oysa kelâmbütünüylehaysiyettir.

Bugünkü “düz yazı”nın ne edebiyatla münasebeti var, ne haysiyetle:bed, cıvık, yüzsüz. Kelimeler, ibarenin içinde, tımarhaneden fırlayan akılhastaları gibi koşuyor. Hepsinin sırtında aynı urba, bakışlarında aynımanasızlık.Nesiryokartık.Nazımvarmıki?

Argo

Argo, kanundan kaçanların dili. Uydurma dil, tarihten kaçanların… Argo,korkunun ördüğü duvar, uydurma dil şuursuzluğun. Biri günâhları gizleyenpeçe,ötekiirfanıboğankement.Argo,yaralıbirvicdanınsesi;uydurmadil,hafızasınıkaybedenbirneslin.Argo,herülkenin;uydurmadil,ülkesizlerin.

BizimKapitol’ümüz*Yok

Fransız Akademisi* hantal, tutucu, şekilperest. Ama dünü yarına bağlıyor,millîşuurunbirparçası.Hazineyiejderlerbekler,Kapitol’ükazlar.Akademi,Fransa’nın Kapitol’ü, kırk kazlı bir Kapitol. Fransız dilini, barbarlarınistilâsındanokazlarkoruyor,Diderot’ya*göre.

Bizim Kapitol’ümüz yok ama kazlarımız var. Bu sevimli mahlûklarmabedinbekçisideğil,kirleticisi.

Tarih, eserlerini ikidefaoynarmış:Önce trajedi, sonrakomediolarak.Roma’nınkazlarıheybetlibirtrajedininkahramanıydılar,bizimkilertatsızbirkomedyanınaktörleri.

Kamus,BirMilletinHafızası

Kamus, bir milletin hafızası, yani kendisi; heyecanıyla, hassasiyetiyle,şuuruyla.Kamusauzananelnamusauzanmıştır.HermukaddesiyıkanFransızİhtilali,tekmukaddesesaygıgöstermiş:kamusa.Eskisözlüğekızılbirkülahgeçirdiğini söyleyen Hugo,* tek kelime uydurmamış; sembolizm’in* üçsilâhşorudeöyle.Amakullandıklarıherkelimeyeni.Heyhat!Batı’dacinnetbileterbiyeli.

Penelop’un*Örgüsü

Batı’nınentalihsizfikiradamı,birba’s-übâd-elmevt*hayaliyleavunabilir.Türk yazarı, böyle bir teselliden demahrum.Dil, Penelop’unörgüsü, yirmidörtsaattebirsökülüpörülüyor.

HerKemalYeni

Edebiyatta“yenilik”nedemek?Herkemalyeni,herbayağıfersude.Şiirdenşuurukovanvenesri,birsaralı“tümceler”tımarhanesineçevirenbuyeni,nebircüceleredebiyatı,nebirmikroedebiyat: rüştünü idraketmedenkocayannesillerinkendikendinitahripinsiyakı.

YobazaDüşmanlık

Yobazlık, Şark’ın nefis müdafaası. Yobaz, samimiyet, yobaz kendini birnass’a hapseden idrak; bir nass’a, yani sonsuza. Yobaza düşmanlık, tarihedüşmanlık.Yobazbiziz,engüzeltaraflarımızlabiz.

İzm’ler

İzm’ler idrakimize giydirilen deli gömlekleri. İtibarları menşe’lerindengeliyor.HepsideAvrupalı.

Türkiye’dekiHayalet

89’a kadar kana, çamura bulamış Avrupa’yı. İspanya’da engizisyon olmuş,Rusya’daçar.Avrupa’dankovuluncabizesığınmış.

Baştacıetmişiz“bîve-ibâkir”i.Elliyıldüşünceyasaklanmış;iman,suçsayılmış. Bu izm uğruna bütün izm’lere düşman kesilmişiz. Onu hertehlikeden korumak için hapishaneler yükseltmiş, matbaalar kurmuş,mektepler açmışız. Gediklerden sızan her fikir, süngü ile tepelenmiş.Kamuoyu o mabudenin şüpheli rakiplerini haklamak için iktidarla elelevermiş.Kanunhiçbiritizâlegözaçtırmamış.

KâhBatıcılıkolmuş,kâhBatıdüşmanlığı.Her izmonunhimayesindesahneye çıkmış. Bu yedi ceddi yabancı âlüftenin dilimizde adı yok. Batı,“obskürantizm” demiş. Obskürantizm kocayıp dermansızlaşınca, surlarınardındabekleyentefekkür,bulanıkbirselgibiboşanmışülkeye.Beyni iğdişedilen nesiller büyük bir susuzlukla bu kirli sulara eğilmiş. Ve düşünce,mahiyeti meçhul bir içki gibi çıldırtmış herkesi. Kırk beşmilyon, kırk beşmilyonadüşmankesilmiş.

Obskûrantizm heyulası yok edilmedikçe, herhangi bir diriliş hayalinekapılmakçılgınlık.

Sloganİlkelinİdeolojisi3

Karanlıkta kavga olmaz. İdeolojiler, uçurumları aydınlatan hırsız fenerleri.İstemesek de onlara muhtacız. Kaosu kosmos yapan insan zekâsı,tecrübelerini ideolojilerde sergilemiş. İdeolojiye düşmanlık, tek izm’eteslimiyettir: obskürantizme. İdeolojiler siyaset dünyasının haritaları.Haritasız denize açılınırmı?Amaharita tehlikeli bir yolculukta tek kılavuzolamaz. Pusulaya da ihtiyaç var. Pusula: şuur. Tarih şuuru, milliyet şuuru,kişilikşuuru.İdeolojilerinpeşinetakılanlarpusulasızdırlar.Gemiyakayalar?çarptı, ya batağa saplandı. İdeolojilerin ışığına göz yumanları sloganlaryönetir.Karanlıkkinlerinbirbirinesaldırttığıçılgınsürülerinsavaşçığlığıdır,slogan. İlkelin, budalanın, papağanın ideolojisidir. Düşünce ile çığlıkbağdaşmaz.Şuurunsesiçığlıkdeğildir.Yabanibağırır,medenîinsankonuşur.Buçocuklaryıllarcakonuşturulmadı.Hınçlarınıüçbeşkelimeilesuratımızatükürüyorlar. İdeolojileri yasakladığımız için hışımlarına uğradık.Demokrasinindemopediolduğunukimsedüşünmedi.Aczinhürriyetperverligiyalanlarınennamussuzu.Bahşedilenhürriyet,ölmekveöldürmekhürriyeti.

Toprak sarsılıyor!.. Hep birden esfel-i sâfiline yuvarlanmakistemiyorsak,gözlerimiziaçmalıyız. İnsanlarsloganlagüdülmez.Düşünceyehürriyet, sonsuz hürriyet. Kitaptan değil kitapsızlıktan korkmalıyız. Bütünideolojilerekapılarıaçmak,hepsinitanımak,hepsinitartışmakveTürkiye’ninkaderinionlarınaydınlığındafakattarihimizinbüyükmirasınadayanarakinşaetmek.İşte,endoğruyol.

BuFirarBirKabil*Kompleksi

Her dudakta aynı rezil şikâyet: yaşanmaz bu memlekette! Neden?Efendilerimizi rahatsız eden bu toz bulutu, bu lâğım kokusu, bu insan vemakine uğultusu mu? Hayır, onlar Türkiye’nin insanından şikâyetçi.İnsanından, yani kendilerinden. Aynaya tahammülleri yok. Vatanlarınıyaşanmazbulanlar,vatanlarını“yaşanmaz”laştıranlardır.

Türk aydını, Kitâb-ı Mukaddes’in Serseri Yahudisi*… Hangi Türkaydını?KaçanlarneTürk,neaydın.BufirarbirKabilkompleksi.

SenBirAz-Gelişmişsin

Kıt’aları ipekbirkumaşgibikeserbiçerdik.Kellelerdamlardıkılıcımızdan.Birbizvardıkcihanda,birdeküffar…

Zafer sabahlarını kovalayan bozgun akşamları. İhtiyar dev, mazidekiihtişamından utanır oldu. Sonra utanç, unutkanlığa bıraktı yerini, “BenAvrupalıyım”demeğebaşladı,“Asyabircüzzamlılardiyarıdır.”

Avrupalı dostları, acıyarak baktılar ihtiyara, ve kulağına: “Hayırdelikanlı”,diyefısıldadılar,“senbiraz-gelişmişsin.”

Ve Hıristiyan Batı’nın göğsümüze iliştirdiği bu idam yaftasını, bir“nişân-ızîşân”gibigururlabenimsediaydınlanınız.

Avrupa’nınYeniBirİhraçMetaı

Batılılaşmamitieskiyince,yenibiryalançıktısahneye…Dahadoğrusu,aynınazenintazebirmakyajlaarz-ıendametti.

Filhakika, intelijansiyamızın* şerefine şampanya şişeleri patlattığı busözdebakire,Tanzimat’tanberitanıdığımız“Batılılaşma”nıntakendisi.

“Çağdaşlaşmak”, Avrupa’nın yeni bir ihraç metaı, kokain ve LSDgibi… Şuuru felce uğratan bir zehir. “Çağdışılık” ithamı, iftiraların enalçakçası, en abesi.Aynı çağdamuhtelif çağlar vardır.ÇağdaşlaşmaknedenHıristiyanBatı’nınputlarınaperestişolsun?

Bu, kendi derisinden çıkmak, kendi mukaddeslerini inkâr etmek vepeşin peşin köleliğe razı olmak değil mi?.. Biz apayrı bir medeniyetinçocuklarıyız;düşmanbirmedeniyetin,bambaşkaölçüleriolan,çokdahaeski,çokdahaasil,çokdahainsancabirmedeniyetin.

Çağdaşlaşmanın halk vicdanında adı asrîleşmektir; asrîleşmek, yanimaskaralaşmak, gâvurlaşmak. Kırk yıllık Kâni’nin Yâni olamayacağı,Türk’ün akl-ı selimi için bedahetlerin bedaheti; bir medeniyetin başka birmedeniyete istihale edemeyeceği Danilevsky’den* beri bir kaziyye-imuhkeme.

AsaletiniKaybedenİrfan

İrfanı hisarla kuşatmış Doğu, mabede bezirgân sokmamış. Yıllarca davargütmüş, odun taşımış çömez… Meşaleyi çetin imtihanlardan sonratutuşturmuşlareline.“Emanetleriehlinetevdiediniz,”demişdin.

Mürit:ceset.Can:mürşidinnefesi.Hint’tehocalarınsoyadı taşınırmış.Karabetlerinenmukaddesi,şakirtleüstatarasındakibağ.

Asırlar geçti, birer birer söndü meşaleler. İrfan asaletini kaybetti.Hafızayaçakıltaşıgibisaplananbilgikırıntılarınayenibiradbulduk:kültür.Genç kuşaklar, Batı’nın bit pazarlarından ithal edilmiş bu hazır elbiselereküçümseyerek bakıyor. Hoca öğretmen oldu, talebe öğrenci. Öğretmen nedemek?Nesoğuk,nehaysiyetsiz,neçirkinkelime.Hocaöğretmez,yetiştirir,aydınlatır, yaratır. Öğrenci ne demek? Talebe isteyendir; isteyen, arayan,susayan.

Dergi,HürTefekkürünKalesi

Şöhreti fethe koşan bir aydınlar ordusu. Kimi yan yolda kalacak, kimi yoldeğiştirecektir bu akıncıların. Belki hiçbiri varamayacaktır hedefe. Gençdüşünce, dergilerde kanat çırpar. Yasak bölge tanımayan bir tecessüs;tanımayan,dahadoğrusutanımakistemeyen.Ençatıkkaşlılarındabileinsanıgülümsetenbir“itimât-ınefs”,dünyanınkendisiylebaşladığınıvehmedenbirsaffetvar.Tomurcuklarınvaitkârgururu.

Bir şehrin iç sokakları gibimahremve samimidirler.Devrin çehresinimakyajsızolarakonlardabulursunuz.Müzedençokantikacıdükkânı,mühmelvederbeder.

Kitap,istikbaleyollananmektup…smokingiyenheyecan,mumyalanantefekkür. Kitap ve gazete… biri zamanın dışındadır, öteki “an”ın kendisi.Kitap,beraberyaşarsizinle,beraberbüyür.Gazete,okununcabiter.

Kitap fazlaciddi,gazete fazlasorumsuz.Dergi,hür tefekkürünkalesi.Belkiserseriamatazevesıcakbirtefekkür.

Kitap, çok defa tek insanın eseri, tek düşüncenin yankısı; dergi birzekâlartopluluğunun.Birneslinvasiyetnâmesidirdergi;vasiyetnamesi,dahadoğrusu mesajı. Kapanan her dergi, kaybedilen bir savaş, hezimet veyaintihar.

Bizdehazinbir kaderi vardergilerin; çoğubirmevsimyaşar, çiçeklergibi. En talihlileri bir nesle seslenir. Eski dergiler, ziyaretçisi kalmayan birmezarlık. Anahtarı kaybolmuş bir çekmece. Sayfalarına hangi hatıralarsinmiş,hangiümitler,hangiheyecanlargizlenmiş,merakedenyok.

Mecmua-iFünûn* (1863-1865) tambirmektepti, diyorTanpınar. “Bumecmuabizde,BüyükFransızAnsiklopedisi’ninonsekizinciasırdakirolünüoynar.”Negaripmukayese!FransızAnsiklopedisi,yükselenbirsınıfınkavgasilâhıydı.Nasslarıdevirmektiamaç;nassları,yanikiliseyi.Mecmua-iFünûn,biravuçbürokratınnâşir-iefkândır;dahadoğrusuBatı’danithaledilenposafikirlerinsergilendiğibirmeydan.Nemilletitemsileder,neiçtimâibirsınıfı.Bununlaberaber,düşüncetarihimizinbirsayfasıdır;bedbahtveyabahtiyarbirsayfası.Hangimizdekoleksiyonuvar?

Dergiler, İkinciMeşrutiyet’te* bir hitabet kürsüsüydü, hitabet kürsüsüveya bayrak. Altın çağları yeni harflerin kabulü ile sona erdi. Eskiokuyucularınıkaybettiler,yeniokuyucunesilleriyetişinceyekadardevlettenyardım beklemek zorunda kaldılar. Cumhuriyet intelijansiyasının en âcil

vazifesi, maziyi tasfiye ve hâli takviyeydi. Takrir-i Sükûn* Kanunu’ndan1940’larakadar,dergilerimizhiçbir“aşındüşüncecedahadoğrusudüşünceyeyervermezler.

Sonra, zaman zaman çığlıklar duyulur, tek parti devrinin kesif vekasvetlihavasınıdağıtmayaçalışançığlıklar.Nihayetpolitika,haftalıkkavgadergilerinegörülmemişbiralâkasağlar.Vebuhayhuy içinde, sesibüsbütünkısılan edebiyat, birkaç zavallı derginin soluk sayfaları arasında nebatî birhayatyaşar.

BatıDergileri

Dergininvatanı İngiltere. (Hangiderginin?Dergikorkak,pısırıkbirkelime,mecmuanınkötübirtercümesi.Mecmuadabiredep,birasaletvar.Camiile,camia ile, cemiyetle akraba.Dergi düşünmez, haykırmaz, dövüşmez; toplar.Neyi?Sorumluluktankaçanları.)İngiltere’deilkdergi1749’daçıkar:MonthlyReview. Onu Smolett’in* Critical Review’su takip eder (1756). Amaİngiltere’de dergi denince EdinburgReview* gelir akla (1802). Bir neslindeğil, birmilletin şerefi; bir bayrak, birmahkeme,bir vicdan.ŞiarıPubliusSyrus’un* bir sözü: “Suçluyu affeden hâkim, kendinimahkûm etmiş olur.”(Judexdamnaturguumnocensabsolvitur.)

RevuedesDeuxMondes*Fransa’nınenuzunömürlüdergisi.1829’dakurulan dergi 1831’de eski bir musahhihin, Buloz’un eline geçer. Omilletlerarası dergiye kişiliğini kazandıran Buloz’la oğlu. İnatçı bir adamBuloz;müstebitbiridareci.Herşeyikendigözüylegörür.Anlayamayacağımbir makaleyi basmam, der. Kabiliyetleri keşfeder, gençleri korur. Birçokbüyük eserlerin ilk şekillerini bu dergide buluruz: Musset’nin Geceleri,Vigny’ninKaderler’i,Merimee’ninColombo’su.RomantizminbütündevleriBuloz’undergisindeboygösterirler, romantizminveFransızdiplomasisinin.BuyüzbinsayfalıkhazinedeihtişamvesefaletiylebütünFransızburjuvazisiyaşıyor.GeçenasrınFransa’sınıresmîdiplomatlarındançokbudergitanıtmışdünyaya.RevuedesDeuxMondes’unikiayağıvar,diyorbiryazar:Edebiyatve politika; politika sağ ayağı. Filhakika kendini şöyle tanıtıyordu dergi ilksayfasında: “Çağımız gerçeklere yönelen bir çağ. Politika müsbet bir ilim.Nazariyedenusandık.Başkaülkelerdenelerolupbittiğiniaraştıralım.Onlarıntecrübelerinden faydalanalım.” Buloz derginin pencerelerini bütün dünyayaaçar. Politika alanında kalem oynatanlar Fransa’nın en tanınmışdiplomadandır.Dergidetarihimizeışıktutacakçokdeğerlimakalelervar.

1834’te 350 abonesi vardır derginin. Oysa romantizmin bütün büyükşöhretlerinitoplamıştıdergi.Abonesayısı1843’te2000’e,1868’de25.000’eçıkar.BabaBuloz1877’deölür.OğluCharlesBulozaynıgelenekleridevamettirir.

1893’te Brunetiere başına geçer derginin, daha sonra Rene Doumic.Dergi,kişiliğinibudörttitizveşuurluidareciyeborçlu.

Revue des Deux Mondes, Fransa’nın millî müesseselerinden biri,Akademi gibi.VeAkademi gibi sert tenkitlere, insafsız alaylara hedef olur.Edebiyatıtezgâhlara,raflaraayırmakladehayıezmeklesuçlandırılır.Flaubert,

Buloz’uşöyleçekiştirir:“Getirilenheryazıyıdüzeltmehastalığıvaradamda.Buyüzdenhiçbireserdeorijinalitekalmıyor…GeçenlerdeTurgenyevanlattı;Buloz, son hikâyesinin bazı yerlerini makaslamış… Gözümden düştüTurgenyev. Yazıyı Buloz’un suratına atacak, herife iki de tokat aşkettiktensonrabirgüzel tükürecektiyüzüne…GeorgeSandda sesini çıkarmıyormuştashihlere…Böyledâhiler için tavizdeğil,âdetanamussuzlukbu.Mademkiyazıyı götürmüşsünüz, demek ki beğeniyorsunuz. Elinizden geleni yapmış,sayfalarabütünruhunuzudökmüşsünüzdür.Karışmakkiminhaddine.”

Maupassant çok daha insafsız: “Bir aydını küçülten üç şey var:Akademi üyeliği, Legion d’Honneur* nişanı, Revue des Deux Mondesyazarlığı.”

Amanesillerbirbiriniizliyordergide.Meş’alesönmüyor.Batı’dainkârbile bir kabul. İhtilaller birer kopuş değil, birer koşuş. Revue des DeuxMondeshâlâçıkıyor.YalnızRevuedesDeuxMondesmu?

İştedoksanınıdolduranbirbaşkadergi:RevuePhilosophique.DergiyiRibotkurmuş.Üstadımızhenüzçiçeğiburnundabirfelsefedoktoru.Çağdaşİngiliz Psikolojisi (1870) ile Schopenhauer’un Felsefesi o zamana kadarbasılan başlıca eserleri. Felsefe Dergisi, çağdaş düşüncenin bütününüsunmalıdır,Ribot’yagöre.Onun içindergi,kapışınıbütünfelsefelereaçmış.Bütün felsefelerin amacı bir değil mi? Bu kürsüde her fikir sesiniyükseltebilmen.Amaç,insanıtanımak.Birincikeman,psikoloji.Dergitabiatilimleriyle, felsefe tarihine geniş yer veriyor. Şiarı, tecrübe, metafizikçidenbile vaka istemektedir. İlk yazı Hypolite Taine’in: “Çocuklarda ve insandaDil” (1876).Sonradost isimler:Janet,Spencer,Wundt.BirkelimeylebütünBatı.BütünBatımı?Düşüncecangılındayolumuzuaydınlatanhırsız feneri:tecessüs.HerçağınHerkülsütunları*var.Ribot’nundergisibütünhürriyetçiiddialarına rağmen 1894’e kadar sosyalizme kapalı gibidir. Omilletlerarasıdergininsütunlarındabirİslâmdüşüncesi,birHintdüşüncesideyok.

Önümdebirbaşkadergininheybetliciltleri:RevuedeMetaphysiqueetMorale.Yıl: 1893. Ribot”un dergisi on sekiz yaşında. Yani derginin girişyazısı,“RevuePhilosophiquesayfalarınımüsbetilimleredeaçmış,bizyalnızfelsefeyle uğraşacağız” diyor. Aklın ışığı her çağdakinden daha zayıf vetitrek. İnsanlığın yolunu kim aydınlatacak? Dergi hür düşüncenin arenasıolmak istiyor. Hangi hür düşüncenin? Sayfaları akıldan yana olan herkeseacıkmış. Herkese yani kalıplaşan, köşelerini kaybeden her düşünceye.Çağımız bu dergilerin dışında doğmuş.Bunlar birer kilise.Hür düşünce bir“itizar(heresie).Amakiliseolmadanîtizalolmaz.

Önümdeki koleksiyon Sait Halim Paşa’nın kütüphanesinden geliyor.

Rıza Tevfik, Paşa’nın felsefe hocasıydı. “Kamûs- u Felsefe” yazarı geniştecessüsüne rağmen mabedi pencerelerinden seyreder, içeri girmez. Dahasonrakilermabedinvarlığındanbilehabersiz.

Kitap4

“Her toplum bir kitaba dayanır: Ramayana*Neşideler Neşidesi* veya Kur’an. Senin kitabınhangisi?”

Dostoyevski,“Avrupa’yıkendimizdençokdahaiyitanıyoruz”,diyor.Biznekendimizi tanıyoruz,neAvrupa’yı.Tarihimizmührüsökülmemişbirhazine.Sosyologlarımız bir Kızılderili köyünü keşfe gider gibi, alan çalışmalarınakoyuluyorlar.Avrupa’yı,Avrupa’nınistediğikadartanıyoruz.

Ne var ki ihtiyar Batı da hafızasını kaybetmişe benziyor. UNESCO,kitap yılında, kitap için yazılmış en güzel eseri hatırlayamadı: Susam veZambaklar.

SusamveZambaklarRuskin’in*ençoksevilen,ençokokunankitabı.ŞöylediyorRuskin:“Kendimizedostseçeceğiz.Eniyileriniseçmekistiyoruz,ama nerede bulacağız o dostları? Kaç kişiyi tanıyoruz? Her istediğimizletanışabilir miyiz? Talihimiz yâr olursa, uzaktan görebiliriz büyük bir şairi,sesini duyabilirseknedevlet…Bir bakanınodasındaondakikakalmak, birkraliçenin bakışlarını bir saniye üzerimize çekmek, ümit edeceğimizbahtiyarlıkların en büyüğü. Ama hep buna benzer mesut tesadüflerpeşindeyizdir. Yıllarımızı, duygularımızı, kabiliyetlerimizi harcarız buuğurda. Sayısız zilletlere katlamaz. Bize her an kollarını açan bir dostlartopluluğundan habersiz yaşarız. İçlerinde hükümdarlar da vardır, devletadamları da. Günlerce şikâyet etmeden iltifatlarımızı beklerler. Ağızaçmalarınaizinvermeyiz.Filhakikaseçişhürriyetimizinhudutsuzolduğutekdünya:kitaplardünyası.”

Ruskin kitapları ikiye ayırır: Geçici olanlar, kalıcı olanlar. Geçicilerfaydalı veya tatlı birer konuşma: Seyahatnameler, hatıralar. Bunlar kitaptançokbirnevimektup,birnevigazete.Kalıcıkitap,sohbetdeğil,yazıdır.Birkaçsayfaya sığdırılmak istenen bütün bir hayat. Ebediyete yollanan mesaj.Kimsenin söylemediği ve söyleyemeyeceği gerçek. Yazar, o birkaç sayfayıkalemealmakiçingelmiştirdünyaya.Mümkünolsataşakazırfikirlerini.

Kütüphane, bütün çağların, bütün ülkelerin ölümsüzleri ile dolu. Buulularbezminekabuledilmenintekşartı,liyakat.Mabedebayağılargiremez.Dirilernaziktir,ölümsüzlertitiz.Gerçektenseversenizkonuşurlarsizinle.Birkitabıokurken“negüzelkitap”deriz,“yazardatıpkıbenimgibidüşünmüş”.

Yanlış,şöyledememizgerekirdi:“bunudahaöncehiçdüşünmemiştimama,galiba doğru.” Yahut, “belki şimdi anlayamıyorum, birkaç gün sonraanlarım.”Önce teslimiyet, anlamak cehdi. Sonra hüküm.Yazarın gerçektendeğeri varsa, düşüncesini, bir hamlede kavrayamazsınız. Söylemekistediklerini bütünü ile söyleyemez yazar, söylemek de istemez. Gizler,istiarelerebaşvurur.

Güzelsabahlarıkucaklayansisgibigüzeleserlerisaranbusisdetabiî.Düşünceyecazipveparlakbirbiçimvermekküçültürdüşünceyi.Büyükyazariçinden gelen sesi olduğu gibi haykırandır. Kelimeleri kullanırken avamınhoşuna gidip gitmeyeceğini düşünmez. Derin bir düşünceyi anlamak, odüşünceyikavradığımızandaderinbirdüşünceyesahipolmaktır.Kendiiçine,kendikalbineinmektir.Nesneleribulutlararkasındangörürüz.Düşünmekbusisleriyırtarakaydınlığavarmaktır.

Yazardüşüncesiniyardımolsundiyesunmaz.Birmükâfattırbu.Lâyıkmısınız, değilmisiniz?Anlamak ister.Tabiat daöyledeğilmi?Altınnedentoprağın derinliklerinde? Okurken araştırmaya çıkacağınız maden: yazarındüşüncesi veya niyeti. Araçlarınız: zekâ ve bilgi. Kayayı kıracak, madenieriteceksiniz.Öncekelimeyifethedeceksiniz,sonraheceleri,harfleri.

Biraydınyabancıdilbilmesedeolur, çokkitapokumasınada ihtiyaçyok.Yeterkianadilinigerçektenbilsin.Kelimelerişecereleriyletanısın.Asılolanları âdilerinden ayırsın.Karanlık kelimeler vardır, arılar gibi vızıldayankelimeler. Taşıdıkları hiçbir düşünce yoktur, kimse tarafından anlaşılmazlar.Ama yine de herkesin ağzındadırlar. Onlar için yaşanır, onlar için ölünür:Hayalimizin rengine bürünürler. Göremeyiz onları, pusudadırlar. Ve biratılıştaparçalarbizi.Dilimizinherkelimesibaşkabirdildengelmiştir.Nice,ülkelerdolaşmıştırbizegelinceyekadar.CiddiolarakokumakisteyenYunanalfabesini öğrenmeli (Ruskin İngilizlere söylüyor bunu).Her dilden lügatlarbulunmalı kütüphanenizde. Okuduğunuz metinde hiçbir karanlık kelimekalmamalı.

Büyükler,bayağılarımeclislerinekabuletmez.Bayağı,hissetmeyendir.Sevmeyen, sezmeyen, anlamayandır. Akıl doğruyu gösterir; iyi ile kötüyüayıran:gönül.Büyükölülerindostluğuna, iyi ilekötüyübirbirindenayırmakiçindekoşmalıyız.Gerçekbilgi,disiplinlivedenenmişbirbilgidir.

Gerçek heyecan imtihandan geçmiş bir heyecan. İlk coşkunluklarboştur, aldatıcıdır. Kapıldınız mı uzaklara sürükler sizi. Duygunun asaleti,kuvvet ve isabetindedir. Açılması yasak bir kapıyı zorlayan çocuğun,efendisinin eşyalarını karıştıran uşağın tecessüsü, terbiyesiz bir tecessüs.İnsanlığın bilgi susuzluğunu gidermeye çalışan tecessüs, asil. Bizi bir

dedikodununteferruatınazincirleyenalâka,serseribiralâka;cançekişenbirtoplumunacılarınaortakedenalâka,insanca.

İngiliz hodgâmdır, heyecansızdır. Bir millet değil, bir yığın. Yığınıkolayca kandırabilirsiniz, duyguları hiçbir temele dayanmaz. Yığındüşünmez, mâruz kalır. Nezleye yakalanır gibi tutulur bir fikre. Ateşiyükselince arslanlaşır, nöbet geçince her mukaddesi unutuverir. Büyük birmilletinduygularıölçülü,düzenli,devamlıdır.

Okumaktan hangi hakla sözediyoruz?Okuma terbiyesinden önce, çokdahamühim,çokdahaâcildisiplinleremuhtacız.Böylebirruhhaletiiçindekiinsanlar nasıl, neyi okuyabilirler? Büyük bir yazarın tek satırını anlamalarıimkânsız.

Kendiniyığınhâlinegetirenbirmilletpayidarolamaz.Tekkaygısıparaolan bir yığın yaşayamaz. Düşünceyi küçümsüyoruz. Kitaba harcadığımızparayı,atlariçinharcadığımızlakıyaslarsak,yerindibinegirmemizgerekmezmi?Kitapsevene,kitapdelisidiyoruz.Kimseyeatdelisidediğimizyok.Kitapyüzünden sefalete düşen görülmemiş. At uğrunda iflas eden edene. İngilizmilletinin içkiye verdiği para, kitaba verdiğinin kaç misli, hiç düşündünüzmü? En güzel kitap bir kalkan balığı fiyatına. Alan nerede? Umumikütüphanelerresmîziyafetlerkadarpahalıyamalolsaidihükümetimizindahaçok iltifatına mazhar olurdu şüphesiz. Kitaplar bileziklerin onda biri kadaretse beyefendilerimizle hanımefendilerimiz arada bir okumak hevesinekapılırdıbelki.Birçoklarıkitabıucuzolduğuiçinalmaz.Düşünmezkikitabıntek değeri okunmasındadır. Bir değil birçok defalar okunmasında,çizilmesinde,tanınmasında.

Felaketimizin kaynağı kültür yokluğu.Bizi helak eden ne ahlâksızlık,ne bencillik, ne kafamızın ağır işlemesi. Bir öğrenci kayıtsızlığı içindeyiz.Hocatanımadığımıziçinyardımgörmemizeimkânyok.

Hayatı anlamadan geçip gidiyoruz. Olgunlaşmak kalbin daha hassas,kanın daha sıcak, zekânın daha işlek, ruhun daha huzurlu olması demek.İçlerinde böyle bir canlılık, böyle bir hayat coşkunluğu duyanlar dünyanınbiricikhâkimleridir.Bütündiğerhükümdarlıklarbusaltanatınmaddîleşmesi,fakirleşmesidir: Bir nevi tiyatro krallığı. Gerçek hükümdarlar ebediyenhükümrandırlar.Hazineleriyağmaedildikçezenginleşirler.

Meclisten tahıl için kanunlar geçirdiniz. Şimdi başka bir tahılsözkonusu.Dahanefis,dahabesleyicibirekmeksağlayacak,birtahıl:susam.Bu susam, kapıları açan büyü. Harami mağaralarının kapılarını değil,hükümdarhazinelerininkapılarını:kitap.

OkumakÜzerine

Susam ve Zambaklar’ı Proust* çevirmiş Fransızcaya. Ruskin’in bahçesineoldukçauzunbir revaktangiriyoruz.Romancı,elli sekizsayfalıkbirgirişle,eseri-dahadoğrusukendini-tanıtıyor:

“Ruskin okumaya çok önem verir. Ben bu fikirde değilim. Çocukkenokuduğumuzkitaplarınyeribaşka,cazibeleribüyük,hatıralarıaziz.Amabuokumalardan bizde kalan, daha çok oturduğumuz yerlerin ve günlerinhatırası.”

Proust yanılmıyor mu acaba? Tecessüsümüz yeni fetihlerekanatlanırken,gündeliğe,bayağıya,alışılmışatakılıpkalanbirdikkatnekadarzavallı.Okumak, iki ruh arasında âşıkanebirmülakattır.Heryabancı intibavuslatınbüyüsünübozar. İstergüneş ışıldasıngökkubbede, isterduvardabirpetrollambasıyansın.Penceredeşakıyankuşlardanbizene.Reelolantabiatdeğil,kitaplardagörülenrüyadır.Meçhuleaçılanbirkapıdırkitap.Meçhule,yanimasala,esrara,sonsuza.

Proust’a dönelim: “Okumak başka, sohbet başka. Okurken bir başkadüşünceyle temashalindeyiz, ama tekbaşımızamıyız, insan fikrî bakımdançok daha güçlü. Konuşma, bu gücü dağıtır. Okurken sadece ilham alırız,kafamızdilediğigibiçalışır.Hemyalnızız,hemberaber.Birnevimucize…”Neyazıkki, bu sihirlimahremiyetindehudutlarıvar. “Güzelkitaplaryazariçin bir son, okuyucu için bir davettirler. Suallerimize cevap vermezler.Birtakım arzular uyandırırlar bizde, iştiyaklarımızı alevlendirirler. Yazarsözünü bitirince şaşarak farkederiz ki, hiçbir şey söylememiştir henüz…”Kitap her sualimizi karşılayamaz, doğru. Ama, hangi sohbetten doyarakçıkarız? Bu kanma bilmeyen susuzluk insanın alınyazısı değil mi?Şüphelerimizi, tereddütlerimizi arzın ve zamanın bütün büyük zekâlarıçözemezse, dar bir coğrafyanın ve hasis tesadüflerin karşımıza çıkardığı birinsan nasıl çözebilir? Kitap denen uçsuz bucaksız okyanusta daima yenikeşifleryapmakkabil.Hangimizinirfanı,osonsuz“belki”yleboyölçüşebilir?

“Şairlerin coşkunluğu bize de geçer. Ama, bu heyecanın mânâsınıanlayamayız.Çizdikleritablolarda,bildiğimizdünyadançokbaşkabirdünyaile karşılaşırız. Bu manzaralar harikuladedir, çünkü bir dâhinin dikkatiniçekmişlerdir. Serseri ve kayıtsız bir dikkat tesadüfen omanzaralar üzerindedurmuş.Tasvirsanatınınenbüyükhüneri:sis.Sanatçınıngörevi,tabiatıörtençirkinlikvemanasızlıkörtüsünüşöylebiraralayıvermek.Bakvegördemekbize,sonrakaybolmak.”Yalnızokadarmı?Okuyucularınıbusihirliâlemde

adım adım dolaştıran yazarlar da var. İskoçya,Walter Scott’un* cazibesineyakalananlar için kendi vatanlarından daha canlı, daha gerçek, daha iyibilinenbirdünyadır.

“Okuma,içimizdekimeçhulâleminkapılarınıaçanbiranahtar.”Pekiyiama,omeçhulâlemintekevvünündepayıyokmuokumanın?İçdünyamızınsınırlarınıgenişletenkitapdeğilmi?

Proust devam ediyor: “Okuma zihnî hayatı uyandırmalı, yerinialmamalı onun. Başkalarının hazırladığı bir bal değil hakikat, onu kitapsayfalarından toplayamayız, kafamızın ve gönlümüzün iç hamleleri ilefethedebilirizancak.”Doğru.Zihinarı,kitapçiçek,dışdünyakovan.“Aydınokumak içinokur.Kitabakitapolduğu içinperestiş eder.Bulduğunuyüklerhafızasına.Sindiremez,hayatınakatamaz.Kendikendinizehirler.Bufetişistsaygı zararlıdır, amaçokyaygındır da.Bu“edebîhastalığa”büyük adamlardahaçoktutulurlar.Düşünceile,doğrudandoğruyatemasetmediklerizamankitaplarlaberaberolmaktanhoşlanırlar.Zaten,kitaplardaonlariçinyazılmışdeğilmi?Büyükzekâlarkitabîdirler.Amabu,kitabîliğinbirkusurolmasınamâni değildir. Kitabîlik, zekâdan çok hassasiyet için tehlikeli. Dâhi herokuduğunutemessüleder,kendimalıolurfikirler.Birkucakodunküçükbirateşisöndürür,büyükbirateşidahadacanlandırır.”

Aşağıyukarıayrıyıllardabirbaşkadüşünceadamıçokdahahaşin,çokdaha insafsız bir makale yayımlıyordu. Psikolog romancının RevuePhilosophique’deçıkanbuyazıyı(“LaManiedelalecture”,Ossip-Lourie,s.263 vd. 1915) okumamış olmasına imkân var mı? “Okuma Hastalığı” ser-levhalımakaleşöylebaşlıyor:

“Bütün medeni ülkelerde aynı şikâyet: Okumuyoruz. Kitaplarçoğaldıkça okuma sevgisi azalıyor.Ama, yine de birçokları için okuma birhastalık.Böyleleri incelemek, düşünmek, dinlemek, eğlenmek için okumaz;okumak için okur. Ne sanat heyecanı ararlar, ne zekâlarını geliştirmeemelindedirler. Çok okurlar, ellerine geçeni okurlar. Sabırsızdırlar,sırtlarından bir yük atmak isterler sanki. Okuduklarını reddetmek veyatartışmakihtiyacınıduymazlar.Kitapkapanırkapanmaziçindekilerunutulur.En büyük zevkleri kitap değiştirmektir. Her matbua’ya saldırırlar. Kimiyansını okur kitabın, kimiyalnız sonunabakar.Kimidebir baştanbir başaokur (meselâ gazete tiryakileri.)Okur gibi yapanlar da caba.Hepsi de rüyagörür gibi okur.” Bu tiryakilik tembelliğinmarazi bir şeklidir, yazara göre.“Okuma delisi birçok şeyleri anladığını vehmeder. Başkalarının sözleriyleyetinmek,herkonudabaşkasınınanlayışına,başkasınınfikirlerinebaşvurmak,alışkanlıkların en kötüsü. “Kitapta okudum, gazete yazıyor” gibi sözler

iradenin ve kişiliğin yokluğunu gösterir. Aşın ve düzensiz okuma hafızayı,düşünce mekanizmasını bozar. Hasta gündelik hayattan kopar, çevresindeolup bitenleri göremez, anlayamaz. Marazı okumanın belirtilerinden birihafıza zayıflamasıdır. Hasta gerçek hâdiseleri unutur, okuduklarını hatırlar.Realitedenuzaklaşır,kitaptakiolaylarabağlanır.Düşünceleribirbirinekarışır.Kendibaşınamuhakemeedemezolur.”

Yazar söylediklerini şöyle hülâsa ediyor: “Okuduğunu tahlil etmeyen,dahaönceokuduklarıylakarşılaştırmayan,herankendikafasınıkullanmayanzekâsını mahveder. Okumak, sayfanın bütününü, cümleleri, kelimelerianlamaktır.Dikkatgevşeyincegölgedüşüncelerkalırkafada.Çabukokuyandikkatiniteksifedemez.”

Makalenin yazarı bu çeşit okumayı gerçek bir hastalık olarakvasıflandırır. “Okuma ile zehirlenenler uykularını kaybederler. Uykusuzlukpsikozbaşlangıcıdır.Buhastalıkda,afyonveesrargibi, rüyalara,hayallere,sanrılarayolaçar. İlletinbirbaşka tezahürüdemektupyazma,dahadoğrusuyazıyazmahastalığıdır.”

Freud’a göre nevrozların başlıca, hattâ biricik kaynağı cinsî hayattır;“FelsefeDergisi”ninpsikologmuharririnegöre,marazîokuma.“Negaripdirki,şimdiyekadarhiçbirsinirhekimibuvahimhastalığıincelememiş.”

Asır başı, ruhiyatın kahramanlık çağı. Kimi Fransız şiirini tereddî ilevasıflandırır hekimlerin, kimi sosyalizmi hastalık sayar. Bu dikkate lâyıkmakalenin aynı mübalâğa ile malûl olduğunu düşünüyoruz. Marazı okumasebepmidir,neticemi?Başkabirtâbirle,insanlarsinirhastasıolduklarıiçinmirealitedenkaçar,kitabasığınır,yoksauykularınıkaybettikleri,kitabailticaettikleriiçinmisinirhastasıdırlar?DonKişot’uçıldırtankitapmı,DonKişotçılgınolduğuiçinmikitapdelisi?

Proust’a dönelim: “Okumak da bir dostluk kurmak”, diyor Proust.Diğerdostluklardanfarkısamimiyetinde.Konusubirölü,biruzaktaki.Bununiçindehasbîve içaçıcı.Çirkinliğindensıyrılmışbirdostluk.Saygı, şükran,bağlılık dediğimiz ve o kadar yalanla karıştırdığımız bütün o merasimler,bütünonezaketgösterilerikısırveyorucu.Dostluklarımızçokdefatesadüfüneseri. Bir sempati başlangıcı, düşünülmeden söylenmiş bir söz, yanlışanlaşılan bir iltifat, yazdığımız ilk mektuplar müebbeden çözemeyeceğimizbir alışkanlıklar ağının ilk düğümleri. Okuma, dostluğu ilk saf hâline ircaeder. Kitaplarda merasime ihtiyaç yok. İstersek akşamı onlarla geçiririz,istersek… Çok defa istemeyerek ayrılırız onlardan ‘hakkımızda nedüşünecekler?’ Acaba bir patavatsızlık yaptık mı? Hoşlandılar mı bizden?Falanıgörüncebiziunutacaklarmı?gibi.Safvesakinbirdostluk.Nealâyişe

lüzumvar, ne gevezeliğe. Sükût içinde bir kaynaşma.Bir kendi kendimizlebaşbaşa kalış. Sükût, söz gibi kusurlarımızın, sırıtışlarımızın izini taşımaz.Yazarın düşüncesi ile kendi düşüncemiz arasına egoizmleri sokmaz,konuşmayıyabancıunsurlarlazehirlemez.Kitapsahidenkitapsadilidesaftır.Yazar yabancı cisimleri ayıklamış, düşüncesini olduğu gibi sunmuştur bize.Hercümlesibirsonrakinebenzer.Aynıses,aynıperde.Yazarıaksettirenbirayna.

“Zekâ geliştikçe artar bu sevgi, tehlikeleri de azalır. Sıhhatli bir zekâkitapları çalışmalarına tâbi kılar. Onun için eğlencelerin en asilidir okuma,dahadoğrusuenasilleştiricisidir.Kitapzekâyıkibarlaştırır.Hassasiyetimizledüşüncemizi ancak kendi içimizde, zihnî hayatımızın derinliklerindegeliştirebiliriz. Ama, zekânın tavırlarını efendileştirmek için okumakzorundayız. Bazı kitapları, edebiyat ilminin bazı inceliklerini bilmemek,dâhiler için bile fikrî bir avamlık işareti. Kibarlık ve asalet, düşüncedünyasındadabirnevialışkanlıklarfrancmaçonnerie’sinden,*birgeleneklermirasındanibaret.”

Tercüme

Tercüme ya soluk bir fotoğraf, diyor kitap, yahut sadakatsiz ama renkli vecanlı bir taklit. Tercüme bir yaratış, bence… şiir gibi, deneme gibi amaonlardan çokdahagüç.Edebiyatçılar, hiçolmazsaonbüyük şair, onbüyükromancı,onbüyük tiyatroyazarıüzerindeanlaşabilirler,hangimizonbüyükmütercimsayabiliriz?

Evet, tercüme sanatların en gücü: başka bir iklimde, başka bir çağdadoğan düşüncenin kendi toprağımızda dirilmesi. Yalnız düşüncenin mi?Tercümedelafzateslimiyetihanetlerinenbüyüğü.

Georgiquetercümesi,DeLille’eAkademi’ninkapılarınıaçmış.BüyükFrederik’e göre, asrın en orijinal eseri bu tercüme. Richelieu, De Lille’inAkademi’ye giremeyecek kadar genç olduğunu söyleyince, üyelerden birihaykırmış“Çokmugenç?İkibinyaşında,Virgilekadaryaşlı.”

Chateaubriand,Miltontercümesiüzerindeotuzbeşyılçalışmış,yinedebaşarılısayılmıyortercümesi.İbretalalım.

Voltaire, mütercimi uşağa benzetir, kendini efendisinin yerine koyanuşağa. Yanlış. Üstat mütercimle tercümanı karıştırıyor. Mütercim, mutlak’ıarayan bir çılgın, “felsefe taşını bulmaya çalışan bir simyagerdir, birSizifos’turbelki,birhabertaşıyıcısıdeğildir.

Rivaroliçinbirüsluptemrinidirtercüme,enbüyükfaydasıinsanakendidilinin imkânlarını tanıtmasıdır. Belki doğru, ama hakikatin bütününükucaklamıyor bu hüküm. Tercüme bir fetihtir, yalnız dili değil, düşünce vehassasiyetingiriftdünyasınıdazenginleştirenbirfetih.

DivanEdebiyatındaRoman

DivanEdebiyatındaromanyok.Niçinolsun?

Batı’nın ilk romanlarından biri “Topal Şeytan”.* Kahraman, evlerindamını açar, bizi yatak odalarına sokar.Roman*başlangıcından itibarenbirifşadır. Osmanlı’nın ne yaraları vardır, ne yaralarını teşhir etmek hastalığı.Hikâyeleriyabircengâveriebedîleştirir,ya“hissealınacakbirkıssa”dır.

Roman’ın burjuvaziyle doğduğunu söylerler. Burjuvazi Avrupa’nınimtiyazı,dahadoğrusuyüzkarası.Birkelimeyleroman,başkabirdünyanın,başka bir ruh ikliminin, başka bir toplumun eseri. Daha zavallı bir dünya,dahadişibirmanevîiklim,dahagevezebirtoplum.

Başka bir tâbirle, bu edebî nevi bir buhranın, bir uyuşmazlığın, reelleidealarasındakibirnisbetsizliğinçocuğu,içtimaîbirsıhhatsizlik,hiçdeğilsebir tedirginlik alâmeti. Sınıf kavgalarıyla sahneye çıkışı bundan. İnanan birtoplumda, pürüzlerini yoketmiş bir toplumda, hayalî çözümyolları aramayaihtiyaçduymayanbirtoplumdaromanınneişivar?

Osmanlı,OsmanlıkaldıkçaBatı romanınıanlayamazdı.Önceuzunbirtemessül,dahadoğrusutesemmümmerhalesindengeçecek,iktisadîveiçtimaîmüesseseleriyledeğişecekti.

Medeniyet can çekişiyor. Gök bomboş, hayat abes; roman bu kalpsizdünyanıninsanınıbütünüylesahneyekoymakiddiasında.Bütünü,yaniçarpıkinsiyakları,hayvancaiştihaları,çılgınarzularıveyaarzusuzluklarıile.Aşkda-Tanrı gibi- öldüğüne göre, cinsiyet tek değer. Bezirgân hayâsızlığınüstünebirşalattı:cinsîbunalım.Sade,kütüphanelerinşerefmisafiri,sadizmabesinikizkardeşi.

TürkTeceddütEdebiyatı

SadullahPaşa,* “Zaman zaman-ı terakki, cihan cihan-ı ulum/Olurmucehl ile kabil bekaa-yı cem’iyat” derken bütün bir neslin iştiyaklarınatercüman oluyordu. Filhakika, Osmanlı intelijansiyasının en muhafazakartemsilcileri bile teceddütten yanaydılar. İstesek de, istemesek deAvrupalılaşacaktık. Ama bu inkılap, bir teslimiyet değil, bir temessülolmalıydı. İmparatorluk bütün müesseseleriyle yıkılırken, edebiyat nasılmukavemetedebilirdi?

Neyazıkki,Doğu’ylaBatıarasındakidiyalogbahtiyarbirterkiplesonaermedi, eremezdi de. Zavallı Namık Kemal! “Avrupa Şark’ı tanımaz” diyeferyateder;hakikatteAvrupa’yıtanımayanbizdik,tanımayanveuzunzamantanıyamayacakolan.Mağlubiyetimiz,genişölçüdebugafletineseri.

“TürkTeceddütEdebiyatı”,*asırlıkbirkavganınşairanebir fezlekesi.Evet,altıyüzyıllıkbirgeleneğearkamızıdönmüştük.Ama,kazançlarımızdabüyüktü.Yeniülkelerfethetmiştiedebiyatımız.“Beşerîleşmiş”,dahadoğrusuAvrupalılaşmıştı.

“TürkTeceddütEdebiyatı”,gerçekbiredebiyattarihindençokbirredd-imirasbeyannâmesidir:uzunbir“Mukaddime-iCelâl”,yediyüzsayfalıkbirzafer neşidesi. Kitabı açar açmaz sanatın büyülü dünyasındasınız;çirkinliklerin kaybolduğu bir dünya: sesler daha füsunkâr, kokular dahasarhoş edici, insanlar daha güzel. Bu rüya ikliminin hâliki: tannan birhassasiyet,birkalb-irâşedâr,vebirüslûb-usihrâmizdir.Cibâlivegirdaplarıolan bir nesir; kâh bir nâra, kâh bir fısıltı. İsmailHabip,* edebiyat tarihineedebiyat haysiyeti kazandırdı; tenkide demeliydik. Filhakika, tarihHabib’inen zayıf tarafıdır: tarih ve felsefe. Belki de, sevimliliğini bir parçabilgisizliğineborçlu.Batı’nınedebiyatnazariyeleriylefazlauğraşmadığıiçinkendisikalabildi;kendisi,yanidürüstveiçlibirTürkyazarı.

İsmail Habip, edebiyatı içtimaîleştirdi: “Teceddüt Edebiyatı”,Türkiye’debirneviefkâr-ıumumiye,birzevkveirfanittirâdıyaratankitap.Habib’in mirasçıları nerede? Şakirtleri ne oldular? Büyük ölüyü ebedîistirahatgâhınateşyiedenteksesduyduk:Tanpınar’ınsesiSonrameş’umvenankör bir sükût. Avrupalılaşmış edebiyatımızın çiçek bahçelerinde onunladolaştık,Hâmit’i*otanıttıbize,Fecr-iÂti’yiosevdirdi…Veyarattığıdünyailegöçüverdi:guruplabitenbirşafak.Ocoşkunzekâ,yaşadığıçağıtaziziçinaltı asırlık Türk edebiyatının gölgede kalmasına razı olmuştu. Her yeniyialkışlıyordu; şairdi, yani çocuktu. Bu tahrip kasırgasının bütün

mukaddeslerini yokedeceğini düşünemedi. Gönlünü ve ümitlerini bağladığıgençlik, onudakitabıylaberabernisyânınkaranlıkdehlizine itiverdi.Şimdiorada,çoksevdiğiFuzûlî’ler,Galip’ler,Nedim’lerleyanyanadır.

BizdeHicivYok

Hiciv,lirizmırmağınıncoşkunbirkolu:önceleribulanıkakar,sonradurulur.Zamanla bir mekteb-i edeb olur, tarih gibi. Vatanı, Roma. İlk büyüktemsilcileri: Horatius* ile Juvenalis.* Birincisi Sadi’yi* ve Hayyâm’ı*hatırlatır: rint,bilge, zarif; ikincisiSahyun*Nebilerini:haşin,yavuz,öfkeli.Horatius bahtiyarların şairi, Juvenalis mustariplerin… Zekâ ile vicdan.Horatius, sevdiklerini yaralamamak için oklarını uzaklara atan bir heccav,çağının zevk ve zarafet hocası. Juvenalis’in peri-i ilhâm’ı: öfke. Cinayetistihzailecezalandırılmaz.Şair,alevdenkamçısınasarılırhicvin;saraylardanmeyhanelerekoşar,meyhanelerdengenelevlere.Juvenalis’incehenneminibirFransız ressamı şöyle tablolaştırmış: Korent nizamında sütunlara dayalımuhteşembirsalon.Roma’nınçöküşdevrindesıkrastlananbirsefahatâlemi.Zengin kumaşlarla örtülü yataklarda bedmest delikanlılar. Şölen, sonunayaklaşmaktadır. Fonda, fecrin ilk pırıltıları. Ve yatakların arkasında,torunlarınınkepazeliğiniseyredenheykeller;utançtantaşkesilmişebenzeyenecdat.Gençbirsoytarı,ayakparmaklarındayükselerek,elindekidolukadehiheykellerdenbirineuzatmaktadır.

Sonra,hicivyatağınaçekilir.KlasikFransızşiirindeboğukbiryankıdırHoratius’un yankısı. İtalya’da destandır, İspanya’da roman. Bir kelimeyleistiklalinikaybeder;hikâyeolur,denemeolur,tiyatroolur.

Tâhir-ülMevlevi,* hiciv “teşrih-i rezâil ve teşhîr-i erâzil için yazılır”diyor. Şiir, ne bir teşrih masasıdır, ne bir teşhir çarmıhı. “Nezih olmakşartıyla,hakvehakikatinmüdafii,gadrvefezâhatınmâniidir.”Nezavallıbirmüdafi!Hiciv,maşerîvicdanınkararlarınıinfazedenbirintikammeleğiolsa,“gadrvefezâhat”hükümranolabilirmiydihâlâ?

İslâmiyet,“sebbü şetm”i*hoşgörmez.Bununla beraber, şairin haşantecessüsü zaman zaman bu yasak bölgede at koşturmaktan çekinmez.Osmanlı’nınvakurveselimzevkiiçin,uzunsürmemesigerekenbiroyundurhiciv.Heccavınçevresineteklifedeceğiyenibirdeğerlermanzumesiyokki,hicve ihtiyaç duyulsun. Nefî’nin “Sihâm-ı Kazâ”sıyla Sürurî’nin*“Hezeliyyât”ı* arasındaki fark, birincinin daha usta bir şair elinden çıkmışolması.

Sonra Tanzimat, yani edebiyatımızı istilâ eden Batı. Büyük birkabiliyetinküçükkinlerinidikenleştiren: “Zafernâme.”*Eşref*deminnacıkbir Ziya Paşa:* “bir güzel mazmun bulunca…” kendini bile hicvedeceğinisöyleyenşairnekadarciddiyealınabilir?Mısralarıbiranınınzehirliiğnesi;ve

şair an kadar sorumsuz.NeyzenTevfik,* yıldırımı olmayan şimşek. “Hân-ıYağma”* başarılı bir tercüme, daha doğrusu pastiş. “Sis” imparatorluğunmezartaşıkitabesi.Fecirlesonaerenbirkaranlık.

Nihayet gazete sütunlarına pusan “taşlama”, kanatsız ve bayağı.Günümüzün“taşlamacısı”,akbabalarayaranmakiçingüvercinleresaldıranbirmaskara. Oysa, şairin kanıyla imzalanmayan hicviyeler, asırlarınmahkemesindeimzasızbirmektupkadaritibarsızdır.

Polemik

İrfanımızıistilâeden,bulanıklâfızlardanbiridepolemik.Dilimizebirharamisessizliğiylegirenbuyabancımisafirlerinifşa,dahadoğrusuispatettikleritekhakikat:aydınlarımızınhavsalayasığmazgafleti.Hertelkineaçık,tembelveserseri bir tecessüs… Nezleye yakalanır gibi ideolojilere yakalanıyoruz,ideolojilere ve kelimelere. Tanzimat nesli, hiç olmazsa bu bahiste, iffet vehaysiyetini korumuş. Kalktığını iddia ettiğimiz Kapitülasyonlar, ruhdünyamızda yaşıyor, hem de bütün habasetiyle. Alafrangalık, zevki vetefekkürüdumurauğratanbirkabuk.

Polemik, Yunancadan geliyor: Polemikosh savaş demek. Fransızcaya1584’te girmiş (Chanson polemique: savaş şarkısı). Hem sıfat hem isim.“Kamüs-u Fransevi”nin verdiği karşılık: “münakaşa-i kalemiyye”; TDKsözlüğünün:“açıktartışma”;Meydan-Larousse:“oldukçasertniteliktekalemtartışması”,diyor.

Polemik de, Batı’nın bütün hastalıktan gibi, Tanzimat’ınaçtığı yoldangiriyor,ülkemize.İmanınolduğuyerdesavaşayervarmı?

Namık Kemal: “barika-i hakikat müsademe-i efkârdan doğar” diyor.Hangibarika-ihakikat?

Polemik zekâların savaşıymış. Zekâlar birbiriyle savaşmaz. Kinlerin,peşinhükümlerin,gizli çıkarların savaşı,polemik.Eskibir inancıyoketmekisteyen yeni bir düşüncenin savaşı. Ve her mübariz kendi cephesindemuzaffer.

PolemiğinBatı’dakitarihçesinebirgözatalım:Hıristiyanlıkyerleştiktensonra, putperestlerle eretiklere ateş püskürür.Hiç kimseyi ikna etmeyen birlâkırdıtufanı.Rönesans,“ilmipolemik’lerçağı.Terbiyekurallarınıhiçesayanbir savaş. XVII. asırda polemik biraz daha kibarlaşır. Bununla beraber,“eskiler”le“yeniler”kavgasıedebiyatcumhuriyetinibirbirinekatar.Bukavgasona ererken, Batı edebiyatlarının en büyük kalem savaşçısı sahneye çıkar:Voltaire.“Candide”yazarı, bütün zaafları ve bütün ihtişamıyla burjuvazinintemsilcisidir. Hain, hayâsız, saldırgan, ama, yükselen bir sınıfın temsilcisi.Sonraİhtilal,gelişenbasınvesiyasîpolemik.

XX.yüzyıldapolemiğintarihi,gazeteciliğintarihiilekaynaşır.Polemikdemek “şahsiyat” demek, bir Fransız yazarına göre (Leon Daudet);düşünceleri ayakta tutan insanlardır; insanları yıkmadıkça düşüncelerisarsamayız.Aristophanes’denHugo’yakadarherbüyükhicivcininbelli ‘vur

abalıya”ları vardır. Şiddetsiz savaş olmaz. Öfke bazen için için kükrer,Pascal’ın “Bir Taşralıya Mektuplarında olduğu gibi. Bazen, ter ter tepinir,Voltaire’deolduğugibi.

Polemiğin ruhu samimiyet ve dürüstlük. Mübalağa, tersine tepen birsilâh. Çatılan adamın meziyetleri de belirtilmeli. Önce en kesin, en karşıkonmazdelillebaşlamalıyazıya.İlkdarbeöldürücüolmalı.Kavgadailtimasayeryok.

Düşman kazanmaktan korkmamalı diyor aynı yazar. Ne kadar kibardavranırsanız düşmandan kurtulamazsınız. Oysa zaferle taçlanan her savaşsizeyenidostlarkazandırır:düşmanlarınızındüşmanları.

İtalyan tiyatrolarının şiarı, çok defa polemiğin şiarı: “castigat ridendomores” (ahlâksızları gülerek cezalandırmak), gülerek ve çok kere deöğreterek.

Polemiğin tuzu biberi: küfür. Luther, Erasmus, Calvin tulumbacı gibiküfrederler.NamıkKemal’iokurken(bilhassaMektuplar’ını)sıksıkyüzümüzkızarır.Savaşçıda“nezahet-ilisaniyye”aranmaz.

Yumuşak kalplilik de olmaz polemikte. Ölüm bir mazeret değildir.Voltaire: “yaşayanlara saygı borçluyuz az çok”, diyor… “ölenlere tekborcumuz kalmıştır: hakikat.” İslâmiyet: “ölülerinizi hayırla yadediniz”buyurmaktadır,ölüleriniziyanisizdenolanları.Yaşayanlarıyönetenölülerdir.Demekkiöldürülmesigerekenölülerdevar.

2.Müstağripler

Müsteşrik,Doğuirfanı ileuğraşanAvrupalılarınkendilerine verdikleri isim. Aynımevzu üzerindeçalışan bir Osmanlıya bu ismin verilmesi caizdeğildir. Biz, son devir muharrirleri, maarif-igarbiyeyiŞark’aithaleçalışanbirermüstağribiz.

AhmetMithat*

MehlikaSultan’aÂşıkYediGenç

Birer çocuktu Genç Osmanlılar… yaramaz, serkeş. Mefhumlar vemüesseselerle oynuyorlardı. Mehlika Sultan’a âşık yedi gençtiler. Meçhulüarıyorlardı, meçhul ve mutlakı. Sonunda hepsi uslandı. Kanatları yorgun,kalpleriyaralıyurdadöndüler.Gurbetkocatmıştıgençşahinleri…gurbetvetecrübeler.

Bir zelzelenin içindeydik. Ne kanun-u kadim kalmıştı, ne deb-i dirin(eski töreler). Köprüler atılmıştı, geriye dönülemezdi artık. Yaşamak içinyenileşmeklâzımdı.Neredenvenasılbaşlayacaktık?

Çağbirarayışhummasıiçindedir…kâhbedbin,kâhümitdolu.İlkdefaolarak, sınıf-ı ulema parçalanıyor, çevresine yeni teklifler sunan birintelijansiya doğuyordu. Genç Osmanlılar bu şaşkın kafilenin en tanınmıştemsilcileri.

Ortak vasıfları, müstağriplikti bu gençlerin. Ama faziletleri vegünâhlarıylaOsmanlıydılar.Dahasonrakinesillergibiyabancılaşmamışlardı.Evet, geçen asrın aydınları, aynı kanaatlarını paylaşan mütecanis bir kitledeğildir. Hattâ her aydın, hayatının belli merhalelerinde oldukça farklıdüşüncelerin havarisidir. Koca bir asrı, birkaç haramzade evlâdına bakarakmahkûm edemeyiz. Bir çağı bütünüyle kötülemek, bütünüyle yüceltmekkadaryanlış.

SuAlanGemi

Bu ülke 89’dan beri su alan bir gemi… Fransız İhtilali yalnız Batıfeodalitesi’nin değil, ihtiyar Şark’ın da ölüm çanı. Osmanlı bir başkamedeniyetin varlığını o zaman farkeder.Henüz ne imanını kaybetmiştir, nehaysiyetini.Zirvelerdenbakardiyâr-ıküfre.Avrupamaddedir,kendisiruh.

Bu tanımadığı dünyanın kesif ve müselsel taarruzları karşısındakuvvetindenşüpheetmeğebaşlar.Hayret,yerinihayranlığabırakır,hayranlıkteslimiyete.

AhmetMithat,*saldıranküfürkarşısındaşahlananimandır,şahlananvehücuma geçen. Avrupa kırk haramilerin mağarası, Ahmet Mithat hazineyiülkesinetaşıyandev.

Amagemisualmaktadevameder:maddecilik,keşişlerinkaracübbelerialtında İmparatorluğun dört bucağına taşınır. Tarihinden kopardır aydın,toprağından,hatıralarından,hikmet-ivücudundankopardır.AhmetMithatsondireniş;amaodevindezaaflarıvar,herOsmanlıgibi,Türkdüşüncetarihindeilk teslimiyet, ilk kendini inkâr, bir kelimeyle ilk intihar olanBeşir Fuat’ı*umûmiefkâraotakdimeder.CizvitmekteplerininbubahtsızkurbanıdaDonKişot gibi zamanın dışındadır: zamanın, daha doğrusu kucağında yaşadığıdünyanın. Don Kişot hayalle gerçek arasındaki uçurumu kılıcıyla doldurur,kılıcıvegönlüyle;Fuatnâşınıfırlatıruçuruma.

Bu frenkleşmiş aydınlar kafilesinin bir başka öncüsü: Ali Nâmık.Sadrazam Sait Paşa’nın* oğlu, ömür boyu gurbette yaşadı; bazenGhenier*idi,bazenZola,bazenJaures.*Fransızcaİstanbulgazetesininabonelerionunâteşin yazılarını hayranlıkla okudular. Aboneler, yani sekiz Rum, üç beşErmenivebirkaçFransız.Sonrabirmezar sessizliği.1918’lerinohassas,ohayalperestsosyalisti,biryabancıfirmanıntemsilcisiolaraköldü.

Bahâ Tevfik,* dalâlet ordusunun üçüncü gönüllüsü… İdrakininkapılarınıhermillî değere taassuplakapayanbumaddeciyazar,Batı’nın enhâyide yalanlarını ilmin son sözü olarak sergiler, “Evlenmeyin”, deretrafındakilere… “Evlenmeyin, çünkü bizde aile hayatı yoktur.” Bu sahtenihilistin*davetialaylakarşılanır.Ama,irfanıtâbiiyetdeğiştirenaydınlarımızyeniTanrılarına evlatlarını kurban ederler.Cevdet Paşa’nın* torunuKatolikrahibesi,Fikret’inoğluProtestanpapazıolur.Halûkbir“cins isim”dirartık;tarihtenkaçanlarınismi.

BirİmparatorluğunAnatomisi

Kaçanlar: “Boğuluyoruz”, diyorlar… “Memleket bir zelzele arefesinde.Gitmek,kaderinhatalarınıdüzeltmektir.Cangıldanşehire,kasırgadanlimana,kaostantarihekaçış.”

Yükseliş devrinde aydın, toplumun herhangi bir ferdidir: zevkleri ile,zilletleriile,mukaddesleriile.Neimtiyazıvardır,neimtiyazpeşindedir.

Tanzimat, Babıâli’nin* Avrupalılaşması. Bürokrasi, halktan da,saraydanda kopar.Aydın da bürokrattır, hemde çok nazlı, çok hassas, çokhercaîbirbürokrat.

“Hâkim ideoloji, hâkim sınıfın ideolojisi” diyor kitap. Osmanlıülkesinde hâkim sınıf, Fransız veya İngiliz burjuvazisi. Sarayın direnişiazaldıkça kapitalizm, taarruzunu yoğunlaştırır: keşişler, mektepler,mürebbiyeler,mason locaları…OsmanlıBankası,* nişanlar, sefaret balolarıveBeyoğlu’nuzevkpanayırınaçevirenşuhaktrisler.

Aydın, batan bir gemidedir. Ufukta rüyaların en muhteşemi: Avrupa.Servetin, şöhretin, şehvetin daveti.Azgın iştihaları vardı intelijansiyanın vebu masal hazineleri kendisini bekliyordu. Avrupalı dostları lütufkârdılar.Karşılıkolarakbiraz“ihanet”istiyorlardısadece.

Halkoynananoyunuseziyordu, insiyaklarıyla.Vemaziyesığınıyordu;maziye,yanihatıralarına,mukaddeslerine.Tekümidikalmıştı:saray.Vesarayçatırdıyordu.

Aydın için padişah, kendisini dünya zevklerinden ayıran bir hâil idi.Padişah olmasa, Avrupa’nın emrinde ve Avrupa’nın inâyetiyle kendisiyönetecektidevleti.Hürriyetçiydi,terakkiciydi,medeniyetçiydi.Halkısavaşahazırlamakmı?Hangihalkı?Nesavaşı?Kimekarşısavaş?

Müstağrip

TanzimatsonrasıTürkaydınınaençokyakışansıfatmüstağrip.Edebiyatımızbirgölge-edebiyat;düşüncemizbirgölge-düşünce.Üçedebîneviitibardadır:Taklit,intihal,tercüme.

Ama zirvelerin hiçbirini tanımıyorduk. Avrupa’yı Avrupa yapandüşünce fatihleriyle temasımız yasaktı. Haset kitabevinden ibarettiAvrupa’mız,girdaplarıolmayanbirkıta,tezatsızvetekboyutlu;birkartpostalAvrupa’sı. Coğrafyamızda tek kıta vardı, kafatasımızda tek yarım küre.TürkçekonuşanbirerFransızdık.

CetlerimizAvrupa’yıehlileştirecekleriniummuşlardı.NamıkKemalbirfetih hülyasıdır. Namık Kemal ve nesli… Asya’nın akl-ı pîrânesi’yleAvrupa’nınbikr-ifikrinievlendirmek.Bucihangiraneihtiras,yerinirezilbirzevkperestligebıraktı.GençBatı’nınhernazına,hercilvesinekatlananihtiyarbirerâşıkolduk.

Avamanlayamazbizidiyorduk;avam,yanikendiinsanımız,tarihinveedebiyatındışındadır,kendinikader’ehapsetmiş.Yükselenbirmedeniyetiçinkurşunişlemezbirzırholankader inancı,çökenbir toplumiçinyüklerinenağındır. Yığını kavganın, yani hayatın dışına iten bu teslimiyetin kaynağıtevekküldeğil,tereddidir.Ve…kaçıyorduk.

İrfan’aKaçış

Hasta adamın tabutu başında kâh dişlerini gıcırdatarak, kâh sırıtarak nöbetbekleyen“dost”devletler;zekâsınınbütüngücüyleimparatorluğubirazdahayaşatmayaçalışan,mustarip,müvesvisbirhükümdar;hainvegafilBabıâli;vesiyasîhayatındışındayaşayanhalk.

Türkdüşüncetarihi,ülkesiylegöbekbağınıkoparanbirintelijansiyanındramı. Bu bahtsız kafilenin, bayrağını taşıyacağı içtimaî bir sınıf yok.Vatanındagariptir.Alkışlayıcısı:ekalliyetlerveAvrupa.

AbdullahCevdet,yenibirvatanarayanbuıstırapkervanınınensamimitemsilcisi. Paris’e giderken bir yangından kaçtığını sanıyordu, genç doktor.Hürriyeteveirfanasusuzdu.Tekdüşmanıvardı;istibdat.“İhtiyarîmenfa”sınaayak basar basmaz milletlerarası maceracılar aldı etrafını. Ne istiyorlardı?Devlet-i Âliyye’yi parçalamak. Hayalperest şair, padişaha savaş açan birgazetenin başyazarı oldu: “Osmanlı”. Ama halka yayılamadı gazete. Halkhalifeye bağlıydı. Abdullah Cevdet anladı ki: Önce Osmanlının kafasınıdeğiştirmek lâzım, kafasını ve kalbini. Bir evvelki neslin hayallerigerçekleşmemişti,gerçekleşemezdide.Kültürdâvasıhalledilemedensiyasetleuğraşmak abesdi. Zoraki politikacıyı içine düştüğü çıkmazdan bir dostukurtardı: Ebuzziya Tevfik.* Filhakika, Jön Türklerin bu kıdemli mücahidi,velinimeti İkinciAbdülhamit’e takdimettiğibirarızada,gençdoktoruşöylemüdafaaediyordu:“Jönfesede*namındaelyevmİsviçre’debulunanhey’et-ineşriyenin başına geçmiş olan doktor Cevdet söz anlar bir adamdır. Bununneşriyât-ıküstahânesihiçşüpheetmemkisâika-yıyeisiledir.Buadamasözdinletebileceğimi ve yâveri-i teveccüh-ü şâhâneleriyle böyle neşriyât-ısakîmeyehatimeektirebileceğimiümidederim.”

AbdullahCevdet,tecrübelidoktorunümitleriniyalancıçıkarmayacaktı.30 Nisan 1900’de kaleme aldığı bir istirhamnâmede şunları okuyoruz:“Şevketlü, kudretlü velinimetimiz padişah-ı islâmpenâh hazretleri… İhsanbuyrulanyüzellilirayıbâ-kemâl-iihtiramvemubâhâtaldım.”v.s.

Daha sonra “Sefâret-i seniye sertabibi” Abdullah Cevdet bir başkatezkeresinde,“Hazretizillullâh-ı filâlem”*olarakvasıflandırdığıpadişahtan“terakkisi olmayan sertabiblikten” alınarakAvusturya sefaretine ikinci kâtiptâyinedilmesiniricaediyordu.

Budehaletbirihanetmiydi?Hayır.Kendisinidinleyelim:

“Anlamıştım ki, okuyucuları yüz adedi geçmeyen bir gazetede, kuru

sözlerle,kurukafalaraâbütâbverilemez.Okadargüzidesiyasîmahkûmlarıntahliyesine ve bir dereceye kadar terfihine muvaffak da olunca, hükûmet-iseniyenin bir memuriyet kabulü hakkındaki teklifini reddedemedim.” Filhakika dürüst bir fikir adamı, bir avuç maceraperestin karanlık ve şüpheliemellerini ilânihâye destekleyemezdi.Kahramanlık hatada ısrar etmemektir.“İçtihad”birparçadabuyumuşakbaşlılığıneseri.

1904’te kurulan derginin tek hedefi, Türk okuyucusuna Batı’yıtanıtmaktı. “Bir ikinci medeniyet yoktu” doktora göre; “Medeniyet Avrupamedeniyetidir”, diyordu… “bunu gülü ile, dikeni ile isticlâs etmekmecburiyetindeyiz.”“İktibasetmekmânâsız,kopyaetmeksathîvetehlikeli”idi.Tekçözümyoluvardı:Türkiye’yimedeniAvrupa’nınbirparçasıyapmak.BatılılaşmakBatıfikriyatınıhazmetmekti.

Dergisinin adı da gösteriyordu ki, doktor İslâmiyet’ten uzaklaşmakniyetindedeğildir: “Samimi emelimiz, gerek iç gerek dış boyunduruklardankurtulmuş,vatandaşlarınınhepsininbirlikhâlindevekardeşoldukları,ırkvedin farklarının yokedildiği bir Türkiye görmek. En az tenevvür etmiş olanunsurMüslüman unsurudur.”… “Uzun tecrübeler sonunda gördüm ki, ışıkHıristiyan dünyasından gelirse Müslüman ruhu ona bütün kapılarıkapayacaktır.Bizki,Müslümandamarlarınayenibirkanakıtmakvazifesinialıyoruz, ilerici prensipleri bizzat İslâm müesseselerinde aramalıyız.” Birkelimeyleİslamiyet’iBatılaştırmakistiyordu,doktor.

DoğuyuBatı ile zenginleştirecektik, amaDoğu’nun büyük değerlerinitanıdıktan sonra. Bütün şaheserleri okuyacaktı halk, kalbi de, kafası dagenişleyecekti. İhtilaller fâniydiler, kanla kazanılan zaferler kanla silinirdi.Türklerİslâmâlemindeirfanöncüsüolmalıydılar;“Türkiyehükümeti,umumMüslüman hükümetlerinin en kuvvetlisi ve nisbeten en müterakkisidir.Müslümanlar Türkçeyi öğrenmelidirler ki… terakkiyât-ı maddiye vemaneviyelerinde müstefik ve mütefeyyiz olabilsinler.” “Müslümanlarterakkiyât-ı medeniyeyi ancak Müslüman ve menbadan istinbat ve kabulederler.”

Neşairane,nemuhteşembirütopya.

FilhakikaCevdet,nebirsosyologdur,nebirsiyasetfelsefecisi.Ohassasşair,cihanşümulbirtecessüs,yanibirdüşünceDonJuan’ıidi.Kimleritatmadıve tanımadı ki…Hermabede uğradı, bütün resullere sordu yolunu. Zamanzaman mezarların yakamozunu hakiki nur sanması mukadderdi. Augias’ınahırını*temizleyimderken,mabedinduvarlarınıyıktı.

O çilekeş aydının fikir dünyası bir tezatlar mahşeridir. “Akl-ı Selim*

mütercimiçokdefakalbiyledüşünürvekafasıylahisseder.BiryandanGoetheokutarak içtima! bünyeyi değiştirmek ümidi, bir yandan ırkların öncedençizilmiş bir kaderi olduğuna inanan Le Bon’a sarılış. Ama tezat tabiatınkanunudeğilmi?Cevdet,o tedirginzekâ,aradığıbüyükvemüebbedvatanıirfandabuldu.Bulabildimiacaba?

Yunan’aKaçış

KâmilPaşa’nın*Telemak’ı*Avrupa’dan gelen birHümâyunnâme.*Yunan,solukbirfonkitapta.KonuşanFenelondeğil,birOsmanlıpaşası.

SaadullahBey Ilyada’yı* çevirmeğe kalkmış: bir gençlik hevesi veyagençbirheves.

Avrupa’nındildâdesiYunân-ıkadîme,fazlailtifatetmezOsmanlı.

Edebiyatımızda yunanperestlik YahyaKemal ile başlar, YahyaKemalve Yakup Kadri ile. İran’dan Yunan’a geçen iki dost bu yolculuktan altınmeyvelerle dönerler. Ama anlarlar ki gurbet tehlikelerle dolu… Bâkî’leri,Galipleri, Hâmit’leri yetiştiren bir şiiri, Yunân-ı kadîme bağlamak, ummanıırmağabağlamaktır.

Bukaybedilmişdâvanınbiricikhavarisi;SalihZeki.Zavallışair.Ömürboyubirrüyayıyaşadı,birfetihrüyasıdeğildibu,birkaçışihtiyacıidi.Acı,rezilbir realitedenmuhteşembirdünyayakaçış.Şarkılargeliyorduuzakbiradadan,sirenlerinşarkıları.GemideyalnızdıSalihZekivegemibirkâbustankaçıyordu.Şarkılargeliyordubiradadan.Denizfırtınalıydı,başkagemilerdevardı ufukta. Halide Hanım, Kenan ellerine yelken açmıştı, Hâlit FahrimâverâyıÇin’e.İrfanımız“terk-itâbiiyet”ediliyordu.

SalihZeki’nindramı,birneslindramıdır,birneslindeğil,birkaçneslin.TürkaydınıTanzimat’tanberisığınacakadaarayanbirgaripsürgün.

Şiir Yunan’dı Salih Zeki için, Yunan’a benzeyendi. Bu topraklardayaşayansonYunanlısayardıkendini.OysailiklerinekadarTürktü.Gururuile,zevkleriyle,zaaflarıyla.

Sirenlerin şarkısını Chenier de duymuş. İhtilal boğmuş sesini.Romantizmle yeniden doğmuş şair ve bir neslin bayrağı olmuş. Avrupa,Rönesans’tanberiYunan’ıkekeler.Yunan’ıyaşayanveYunancadüşünenilkşairChenier.

Salih Zeki için böyle bir ba’s-ü ba’d-el mevt ümidi yok. O ne birtekâmülzincirininsonhalkası,negeleceğekanatlananbirözleyiş.

SalihZekiyiYunanöldürdü.Okunmadıkçamenfasınakaçtışair.Yunan,oyalnızhavariiçin,birmahpes,dahadoğrusubirçarmıholdu.

İran’aKaçış

Asya’nınbütünevlatları içindeBatı’nınilkbenimsediği:Zerdüşt.Buda’yla*Konfüçyüs’ün*sesiuzunzamanerişemezAvrupa’yaveAsya’nınhikmetinitek başına Zerdüşt temsil eder. Musevilik Zerdüştlüğün damgasını taşır:hayırla şer arasındaki ikilik, meleklerle cinlerin savaşı, kıyamet gününeiman… hep onun yadigârı. Hıristiyanlık, Zerdüşt olmadan anlaşılmaz. Birkelimeyle Batı, kaynaklarını araştırırken karşısında daima Zerdüşt’übulmuştur: hüviyeti çağdan çağa değişen birmasal Zerdüşt’ü.On sekizinciasıriçinyenibirMusa,dahahürriyetçi,dahafilozof,dahagenişdüşünceli.

Avrupa,“gerçekZerdüşt”ü1771’detanır.Builktercümeninuyandırdığıyankı,hainbir istihzadırönceleri.Gençbir İngilizmüsteşriki: “BukitapyaAvesta’nın kendisidir”, diye yazar, “o zaman bu abesler mecmuasınıntercümesine ne lüzum vardı; ya da mütercim tarafından uydurulmuştur,beyhude bir sahtekârlık.” Ama Batı, Doğu’nun şiir ve düşünce bahçesineonun açtığı yoldan girer… Avesta, ihtiyar Asya’yla genç Avrupa arasındaışıktanbirköprüolur.

Ondokuzuncuasrıngenişkanatlıtarihçileri,Iran-ıkadîminbuefsanevîpeygamberini kendi emellerine tercüman yaparlar. Zerdüşt, toprakreformundan yana ilerici bir köy papazı olur çıkar. Sonra, oryantalizmin*olgunluk çağı… Esrarı çözülen Zentce.* Avesta yeniden çevrilir Batıdillerine. Ve Avrupa, bilgisinden şüphe etmeğe başlar, bilgisinden veidrakinden. Avesta üzerinde “uğraşanlar, bir gün önce yaptıkları tercümeyiertesi gün baştan başa değiştirmek zorunda” kalırlar. Yorumlar birbirinikovalar;geçenasrın“ilericipapaz”ıasrımızınbazıtarihçilerinegörekoyubirdüzensavunucusu,bircezbeuzmanı,birderviş,birilkeldir.Kısaca,HıristiyanbaşkatürlüanlarZerdüşt’ü,dinsizbaşkatürlü,Mecusiye,Museviye,filozofa,dinbilginineapayrışeylersöylerAvesta.

Bize gelince… İslâm’ın gümrah nuru, ateşgedelerin titrek ışığınısöndürdükten sona,mubidlerHint’e göçer. Zerdüştçülük soluk bir hatıradırartık, günden güne unutulan bir hatıra.Osmanlı, ikbal ve ihtişam devrinde,Mecûs-u menhûs’a da, onun sahte peygamberine de iltifat etmez. Mutlakhakikateerişen,bâtılınedenmeraketsin.Sonra,inkirazbelirtileri,vebirarz-ımevutiştiyakiyletutuşanaydınlar.

Servet-i Fünûn bir kaçış edebiyatıdır, zamanda ve mekânda kaçış.Servet-i Fünûn bir müstağripler kervanıdır; her iskeleye uğrayan, hiçbirülkeye yerleşmeyen bir kervan. Servet-i Fünûncular’ın bütün beldelerde

sevgililerivardır,çabukunutulansevgililer.Zerdüştdebunlardanbiri.

Köprülü’yü dinleyelim: “Fikret’in gençlere tahayyül ettirmek,sevdirmekistediğiâlem,bütünanasınarasındakudsibirahenk,ilâhîbiraşk,mevcudolanbiriyilikvegüzellikdünyası,mev’udbireremdir.Hürmüz’le*Ehrimen’in* ebedî mücadelesi, nihayet Ehrimen’in çözülmez zincirlerlebağlanarak son menfasına gönderilmesiyle, nurun zulmete, hayrın şerregalebesiylebitmiştir.”

Fecr-i Âti, Servet-i Fünün’dan daha köksüz, daha tedirgin, daha azsamimi.ResimliKitap’ıngençkalemşorları içinHintde, Iran-ıkadîmdebir“aldatmaca”danibaret.Yakup,şöhretavcılığınaçıkarkenboynunatılsımlıbirmuska takar: Nirvana. Refik Hâlit, yazılarını Zent-Avesta başlığı altındasergiler.

Oysa, Hüseyin Dâniş* samimi bir Zerdüştperesttir. Mirzâ’nın Iran-ıkadîmmuhabbeti bir kaçış değil, bir kendi kendine dönüş. Zerdüşt unvanlıuzun bir şiiriniMills’den alınmış bir epigrafla tuğralar: “Cemiyet-i beşerineşyay-ı mevhûmeye tapındığı bir zamanda (Zerdüşt), Tanrı’nın mahiyetihakkındadünyanınovaktekadartahayyületmişolduğusuver-iakliyeninentemizineve en felsefisine taabbüdediyordu”.Sonracoşkunmısralaradökervecdini:

“İnsandüşüncesikötülüğevekaranlığagömülmüş./CihanıEhrimen’invelvelesi sarmıştı; /Riya ve yalan orduları ferman dinletiyordu dünyaya,/Kader ufuklara fesad kıvılcımları saçıyordu…” Nihayet Zerdüşt görünür:Ateşgedeyi* ilâhi şimşekle tutuşturan, cehalet içinde kıvranan çağları ışığaboğan,yolunukaybetmişmilletleredoğruyolugösteren,Yezdan’ın*nuruylaçöllerigülbahçesineçevirenZerdüşt…Ay’layıldızonunmeşalesidir.Kuşlardüsturlarınıterennümeder.HalkezberlemeliAvesta’yı.Çünküo,çürüyenbirdünyayı ümran’a kavuşturmuştur. Sonunda Yezdan Ehrimen’i yenecek.Cihande mutluluk arttıkça artacak, endişe-i ferda kalmayacaktır. Müderrisşair, acı bir sualle tamamlar şiirini. Zerdüşt’ün kılavuzluğunda tarihin enparlakçağınıyaşayanİran,bugünnedenmecalsiz?Mirzâ’nınbeklediğicevapsualiniçindedeğilmi?Mecalsizçünkü,Zerdüşt’eihanetetti.

Hâlit Fahri için, Avesta yazarı Şark’ın bin bir efsanesinden biridirsadece.Gerçi,şairbukaçışkervanınakatılır,amakervanısonunakadartakipetmez. “Elinde cennet açan Zent-Avesta” … Hâlit Fahri’nin Zerdüştmanzumesiböylebaşlar.İhtiyarpeygamber,dörtbirçölüaşarakgelirFâris’e.“AhuraMazda’yı takdise başlasın İran…” diye vaaza başlar: “Odur yegâneilâh; emri:nura tapmaktır.”Asırlar geçer, kutsal ateş söner ve şair o büyükinancınölümünü:

“Kanağlayanşafakaltındasöndülalelerin,

Kırıldıtaşlaraçarptıkçaalpiyalelerin.”

mısralarıylakitabeleştirir.

SonraZerdüşt,hiçbeklemediğimizbiryerdekarşımızaçıkar.Cenab’ınAvrupaMektuplarındaşunlarıokuyoruz:“İran’ınfilozof-utabiîsiZerdüşt’tür.Ruh-u Farsı hiçbir kuvvet hattâ İslâm’ın kılıcı bile, tamamiyle Zent-Avesta’danayıramadı.Aşk-ınîrân(ateşsevgisi)ilekalb-iİranarasındasankiezelî bir ateş-pervane nisbeti var.” Ve Cenap bu parlak teşbihi şaşırtıcı birhükümlenoktalar:“Kant’a,Avrupa’nınZerdüşt’üdiyebiliriz.”

Şairlerimize parlak mısralar ilham etmekle kalmadı Zerdüşt.Allâmelerimizdeonunuğrundaçetinmübarezeleregiriştiler.SamihRıfat*birfrenklisaniyatçısınadayanarakhazretinTuranasıllıolduğunayeminederken,-aynı frenk lisaniyatçısını şahit gösteren- Rıza Tevfik Avesta mübdiininaryânîliğini ispata kalkıştı.Münakaşa aylarca sürdü. Evet, bir imparatorlukparça parça yıkılırken ulemây-ı rüsum İran’ın“filozof-u tabiîsi” uğruna herfedakârlığıgözealıyor,herzilletekatlanıyordu.

Şark düşmanı intelijansiyamızın, Şarklı bir hakîme karşı beslediği buderin muhabbeti nasıl izah edeceğiz? Avrupa’ya olan sadakatiyle. Zira,şairlerimizin terennüm ettiği bu Zerdüşt, Avrupalı bir Zerdüşt’tür. VeZerdüştperesetulemâmızıntekamacıvardır:İslâmiyet’iunutturmak.

Mutlak’aKaçış

Cellini* bir adam öldürür. Papa’ya şikâyet ederler. Kaşlarını çatarkudsiyetmeap: “Bizim kanunlarımız avam içindir” der, “dâhiler için değil.”CelâlSılaydabirtarafıylaCellineidi:Serazat,derbeder,küstah.

Diderot, iki yüzyıl önce bu yan dâhilerin nefis bir portresini çizmiş.“Rameau’nunYeğeni’ni*okuyanlaryirmibeşyaşındakiCelâl’lekarşıkarşıyageleceklerdir: Hayır ve serden habersiz, sefaleti içinde mağrur, ele avucasığmayan bir zekâ. Diderot’un kahramanı içtimaî bir zelzelenin arifesindeyaşıyordu; Celâl, içinde yaşadı zelzelelerin. Celâl’in trajedisi bir çağıntrajedisidir.

OnunlaNisvaz’da tanışmıştık.Nisvazgaripbirmeşher idi1940’larda.Zekâyla fuhuş, ciddiyetle bohem, en parlak ümitlerle en karanlık ıstıraplaryanyanaydıNisvaz’da.Maziyle istikbalkucakkucağaydı.MustafaSekipbiravuç hayranına Bergson’u anlatır; Peyami,Marinetti üzerinde nutuk çeker:SuphiTaşhan“üçbuudlu”şiirleriniokurdu.SaitFaik’inmütecessisbakışları,birhikâyekonusuarargibidolaşırdımasalarda.ArifDino,Yunancaşiirlerinidinletecek bir kurban bulmak için iltifatlar dağıtırdı etrafa. Sadri Ertem herİstanbul gelişi Nisvaz’da otağ kurardı. Kimleri görmezdiniz çevresinde…GazeteciMünirSüleyman,aktörAvniDilligil,dekankâtibiİhsanAltayvebirsürügençşair.

Celâl, bu alaca bulaca, bu insicamsız, bu birbirine yabancı insanlarındünyasında imtiyazlı bir mahlûktu. Sekip hocaya takılır, Peyami’yle kırkyıllık dost gibi konuşur, Sait’le şakalaşırdı. Muaşeret adabı diye bir şeytanımazdıCelal,dünyadayalnızkendisivardı.Sevimlibirhayvan,sıhhatlivehayâsız.YatağınıarayanbirseldiCelâl:İnzibatsız,çılgın,şımarık.Nisvaz’daherkesşairdibirparça.AmaCelâlkendinibirevvelkineslekabulettirentekşairdi.“Türkiye’ninsesi”demişlerdiona;“çağımızınsesi”demişlerdi.

Mısralarıdudaktandudağadolaşıyordu.ÇılgınbirkahkahaydıCelâl…Yerleşmişdeğerlerezirvedenbakanbirtürediydi.Gençşairler,aralarındabirhükümdar çalımıyla dolaşan bu küstah delikanlıya, Napolyan Celâl adınıtakmışlardı,NapolyonCelâl,deliCelâl.

Ama kızamıyorlardı da ona. Tabiat gibi mesuliyetsiz, tabiat gibimasumdu.Yaşlılaraldanmamışlardı.BirçağınsesiydiCelâl.Aydınınhalktankoptuğu, edebiyatın bütün içtimai değerlere arkasını çevirdiği perişan birçağın sesi. Şiir ya bir oyundu artık, ya bir isyan.VeNisvaz pastahanesininalkış tuttuğu bu garip şair, mefhumlarla oynayan bir kelime cambazıydı,mefhumlarla ve hayatla. Necip susuyordu, Nâzım hapisteydi. Bu köksüz

burjuvazinin yeni bir şaire ihtiyacı vardı. Kendi buhranlarını, kendi içsızılarınıdilegetirenbirşaire.

Yıllar geçti… Ben bir taşralı tecessüsüyle sürüklendiğim o gürültülüdünyadan,kitaplarınasudeinzivasınailticaettim.Celâlfırtınalariçindekanatçırpmayadevametti.Dalgalarocoşkunmizacıkâhgirdaplarafırlatıyor,kâhgöklereyükseltiyordu.Celâl hayatı bütünhacaletleri, bütün acıları vebütünzevkleriyle yaşadı. Hayat trajedisini onun kadar yakından tanıyan pek azinsanvardır.

Yirmi beş yıl birbirimizden uzak yaşadık. Sonra garip bir tesadüf bueski âşinâyı tekrar karşıma çıkardı. Yaralıydı ve bir dosta ihtiyacı vardı,güvenilecek bir dosta. Her ıstırap mukaddestir. İki yıl pazar akşamlarımızıberabergeçirdik.Beraberdoldurduk“Yeni İnsan”ı.Okunmayanbirdergiydibu,okunmayanvesatılmayan.AmaCelâl’insonümitkapısıvebiricikgeçimkaynağıydı. Değişmemişe benziyordu Celâl, ne var ki, bir OlempTanrısınınkini hatırlatan kahkahaları arada bir çığlıklaşıyordu. Ve hiçbeklemediğimizbirandakaranlıklaşıyorduCelâl.

Huysuzluğuartmıştı.Buüzücüdostluğaikiyıldayanabildim.Ayrıldık.İkiyılsonratekrarkapımıçaldı.Hiçbirşeyolmamışgibiyenidenkucaklaştıkve dostluğumuz son günlerine kadar gölgesiz ve sakin sürüp gitti. AcılarzekâsınıbilemiştiCelâl’in,duygularınıderinleştirmişti.Şimdi,oyaramaz,ouçan,okabınasığmayangençadamınyerindeolgunbirinsanvardı.

Yirmi beşinde şöhretin zirvesine erişen şair, elli beşinde unutulmuştu.Daha mı kötü yazıyordu? Hayır… Okuyucularını kaybetmişti sadece,okuyucularınıvehayranlarını.Birzamanlarhislerinetercümanolduğu“mutluazınlık”hassasiyetinibüsbütünkaybetmişti.Şiiristemiyorduartık.Tutunduğudallar kopmuştu Celâl’in. Altından başka mukaddes tanımayan bu sersemkalabalığa ne söyleyecekti Celâl… Kitaplarını belli bir sayıda basıyor vebirkaçdostaarmağanediyordu.ZavallıCelâl,ömürboyu içtimaîkavgalarındışında yaşamıştı. Çalışanların, inananların ve gönüllerini bir dâvayabağlayanlarındünyasındanhabersizdi.Vehazlar,birzelzeledenkaçanhassasyaratıklargibiuzaklaşmışlardıondan.

Küçümsüyordu şöhreti. Ama âşıklarını kaybeden bir dilberinmeraretiydi bu. Başka ne yapabilirdi? Etrafındakiler tarafındananlaşılmadığına inanıncaebediyeteseslenmek istedi.Aldatmayan teksevgilivardı dünyada: mutlak güzel. Ve Celâl son yıllarını bu mağrur dildâdeninfethineadadı.Amaboşuna…Zenginbirhayat tecrübesi,keskinbirzekâveçoksığbirirfan.Ömürboyuokuyamamıştızavallıdostum.Kelimedağarcığıfakirdi.Vekendisinibiruçurumaatargibi“uydurcanın”kucağınafırlattı.Bu

köksüz, bu musikisiz, bu tedaisiz kelime leşleriyle şiir yazılamayacağınıanlayamadı.Başarısızlığıbirneslinbaşarısızlığıdır.

Celâl’i düşündükçe Balzac’ın bir hikâyesini hatırlarım: “BilinmeyenŞaheser.”BilinmeyenŞaheserbirressamıntrajedisidir,mutlakpeşindekoşanbir ressamın. Bir portre üzerinde aylarca çalışan sanatkâr eserini boyunadüzeltir. Bu titiz, bu hummalı çalışmaların sonunda bir boya yığını kalırtuvalde. Yalnız bu tashihlerden nasılsa kurtulan bir el ressamın bütünustalığını, bütün sanatını, bütün dehâsını ifşa eder seyircilere. Celâl’in sonşiirlerinde de bu “eli” hatırlatan güzel mısralar var: ciltlere sığmayacakdüşünceleriüçbeşkelimeyehapsedenkristalmısralar.

SonyıllarınCelâl’iiçinşiirbirmikrokozmostu.Bütünruhunudökmekistiyordukelimelere;bütünçilesini,bütüntecrübelerinidökmekistiyordu.VeşiirHeraklaitos’unvecizelerinedönüyorduçokdefa:namütenahikaranlık…ve nazlı nazlı ışıldayan birkaç ateşböceği. Hint’in sutralarını hatırlatan buyalın ve esrarlı kelime yığınını bütün lezzetiyle tadabilmek için şairinkendisinidinlemeliydiniz.Necezbelibirokuyuştuo…

Zulmet perde perde aydınlanır, kelimeler birer kıvılcım olurdu.Anlamasanız da kendinizi kaptırırdınız o musikiye. O mısralar kırk yıllıkşairinsonyaşamasevinciydiler.Sonyaşamasevinciveusançdolubirhayatintek esbab-ımucibesi ve yegânemeşruiyet beratı. ZavallıCelâl…Elinde neOscar Wilde’ın İngilizcesi gibi muhteşem bir piyano, ne Mallarme’ninFransızcasına benzer çok sesli bir org vardı. Ve o eciş bücüş “tilciklerle”ebedîgüzeliyaratmakiçinçırpınıyordu.

Dikkati bıçak gibi saplanırdı gerçeklere: Sekmeyen, bağışlamayan birdikkat.Bukeskinbakışlarheryalanafaziletinmaskesini lâhzadasıyırır;hersahteşöhretiçırılçıplaksoyardı.Celâlkitaplarıdeğil,kalpleriokuyanadamdı.Sonyıllardatekzevkikalmıştı:anlamak:ıstırapları,buhranları,faziletleri.Veanladıkçabedbinleşiyordu.

Her karşılaşmamız tadına doyulmaz bir vuslattı Celâl’le. Birkaçcümleyle masayı ışığa boğardı. Biz birbirini tamamlayan iki tezattık. Benciddiyetim, o sezişti. Ben kitapları tanıyordum, o insanı. Fazilete susuzduCelâl, asalete susuzdu. İrfana hudutsuz hürmeti vardı. Bu büyük kabiliyetiköksüzve idealsizbir topluluğunalkışlarımahvetmişti.Erken şöhret canınaokumuştuCelâl’in.MuhatabınıseçemediCelâl.

CelâlTürkiye’ninOscarWilde’ıdır.

Batı’yaKaçış

Yunanistan’agiderken,vapurdaikigençletanışıyorMiller.*Yunanlıtalebeyiçokbeğeniyor.Dünyadankaybolduğunusandığıinsancaduygularakavuşmaksevindiriyor romancıyı ve Yunanistan’ı görmeden âşık oluyor Yunanlılara.Türk talebeye gelince “Hiç hoşlanmadım ondan diyor, en kötü taraftarıylaAmerikankafası.HayatyokmuşTürkiye’de.Nezamanolacak?diyesordum.Ne zaman biz de Amerika gibi, Almanya gibi olursak, dedi. Hayatı hayatyapanmaddeidi,makineidi,onagöre.”(TheColosusofMaroussi,s.8-9).

Sürgünegidergibiyurdunadönenbubahtsızdelikanlı,uzunbirzincirinsonhalkalarındanbiri.NeAvrupalı,neAsyalı.NeFransız,neTürk.Kopmuşvebağlanamamış.

Ağaoğlu Ahmet* Bey’i hatırlıyorum. “Babamdan Hâtıralar” (SametAğaoğlu,*Ankara1940)okuduğum trajedilerin enacıklısı.Saf, iradesizbirbaba, ne istediğini bilmeyen garip ve hasta bir anne. Kadın, kocasındanhabersiz,RusçaöğretecekbirErmenihocatutuyoroğluna.VeAhmetyalanlabaşlıyor hayata. Dört yılda ana dilini sökememiştir. Leylâ ile Mecnûn’uokuyamıyor. Gülistan ile Bûstan’ı ancak hecelemektedir. Oysa “üç aydaRusçayazıyısöktüm”diyor…“Ruskitaplarınekadarçekiciidi.Ötekilerisekupkuruydular.Birtakım,beynimdetaktakyapanşeyler.”

Sonra Karabağ’da açılan Rus jimnazı. “Bahtiyarlığı tamdır.” Türkhocalarınıhatırladıkçautançduyuyor: “Mecalsiz,üst-başlarıperişan,miskininsanlar.” Oysa Rus hocalar “ne kadar canlı, temiz ve muntazamdılar”.“Manevîvarlığımikiyebölünmeğebaşladı.Mektepteikenbaşkahava,başkainsanlar, başka fikirler ve endişeler arasında yaşıyordum. Eve gelincetamamenyabancıbirmuhitegiriyordum.Vebendekibu ikivarlık,birbirinekarışmaksızın, yanyana ve dimdik yaşamakta idiler. Hâlâ da yaşamıyorlarmı?”Ne hazin itiraf!Ölümünden birkaç yıl önce yazdığı bu satırlar, yalnızAgaoğlu’nundeğil,bütünbiraydınlarkafilesinindramınaışıktutuyor.

Jimnazı bitiren delikanlı, Sen-Petersburg’a gitmek üzere ayrılırkenannesi gâvur kızı ile evlenmeyeceğine dair ondan söz alıyor. Elli yıl sonrabile, o ânı hatırlarken üzgündür Ağaoğlu, tam bir Avrupalı olmadığınaüzgündür.

“Ah,sevgilianneciğim”diye inliyor,“benibu ikiliğe,bu tezatlara,buıstıraplara sevkeden sensin. Ben tarih ve tabiatın verdiği bütünlüğükaybedeceğim. Fakat, yeni bir bütünlük de almış olmayacağım. Yarımyamalak bir şey olacağım. Ah bu yarım yamalaklık, ne tükenmez bir

dramdır!”

Eski bir dâva arkadaşı, Resûlzâde, Ahmet Bey’i şöyle anlatıyor:“1894’te Fransa’daki tahsilini bitirdikten sonra Kafkasya’ya dönen AhmetBey’e yurttaşları beyhude değil ki, Frenk Ahmet demişlerdi. Bu sıfat onaFrenkfikirveidealleriniyaymakhususundagösterdiğigayretiiçintakılmıştı.“Ahmet Bey Yakın Şark’taki Avrupalılaşma hareketinin en samimiideologudur.”

1909’da Türkiye’ye gelen “Frenk Ahmet” çok geçmeden İttihat veTerakki’nin tanınmış yazarları arasındadır.BirinciDünyaSavaşı’ndansonraonu tekrar Azerbaycan’da görüyoruz. Azerbaycan heyet-i murahhas âzasısıfatiyleBaku’danParis’egitmeküzereikenİstanbul’daİngilizlertarafındantutuklanarakMalta’ya sürülüyor (Resûlzâde).Malta sürgünü bu “mutaassıpGarpçı”ya garip bir eser ilham ediyor: “Üç Medeniyet.” Türk Yurdu gibimilliyetçiliğibayraklaştırmışbirdergideparçaparçayayımlananeser1928’dekitapolarakbasılıyor(TürkOcaklarıMatbaası).

Dünyada üçmedeniyet vardır yazara göre. Bunlardan biri (yaniGarpmedeniyeti), diğer iki medeniyeti (İslâm medeniyeti ile Budist-Brahmanmedeniyetini) tahakkümü altına almıştır: “Necat ve halâsımız için Avrupamedeniyetini olduğu gibi temessül etmekten başka çare yoktur.” Pekimedeniyet nedir? “Tarz-ı hayattır” diyor Ahmet Bey, “hayatın kâffe-itecelliyâtı, maddî-manevî bütün şuûnudur…Tefekkür ve tecessüs tarzındanbaşlayarak,telebbüsşeklinekadarhayatınbütüntecellilerini”kucaklar.“Aynımedeniyetzümresiaynıkafailedüşünür,aynıkalpilehisseder,aynımanevîcihazlarlamücehhezdir.”

Garpmedeniyeti galip, İslâm veBudist-Brahmanmedeniyetimağlup.Bunu bir kere açık ve kat’i olarak itiraf etmelidir.Mağlubiyet iki türlüdür:maddîvemanevî.Maddîmağlubiyetimizaşikârdır.“İslâmcemaatleri,birbiriardındanvelveleli bir tarzda sükût etmekte vemahvolmaktadır. İslâmiyet’insonmüstahkem kal’ası olanOsmanlılık da bugünkü hâl-i perişaniyemaruzkaldı.”

Manevî mağlubiyetimiz de inkâr edilemez. Mağlubiyet nedir?“Başkasının şahsiyetini kabul ve iradesine tâbi olmak.GerekMüslümanlar,gerek san ırk, elbiselerinden ve evlerinin tefrişatı gibi hayatın maddîtecellilerinden başlayarak, edebiyat,musiki gibimanevî hususatın enmunisköşelerinekadarAvrupamodellerinitaklitetmektedirler.Heleiçtimaî,siyasî,fennî, terbiyevî müesseselerde Avrupa’nın büsbütün şakirdidirler.” AhmetBey de bunu istemiyor muydu? Evet ama, bu tâbiiyet doyurmuyor üstadı.“İslâm medeniyetine mensup cemaatlerin her gün mahv ve münkariz

olduklarınıgörüyoruz. JaponyagibiAvrupalılaşanmilletler isegündengüneilerliyor… Seylâp gibi akıp gelen ve karşısında kendi nev’inden bir maniabulamayan Avrupa medeniyeti her şeyi süpürüp götürüyor.” “AramızdaAvrupa medeniyetinin üstünlüğünü kabul etmeyen yok, fakat bir noktadaaklananlarımız var: bu üstünlük Avrupa medeniyetinin yalnız bazıunsurlarına, meselâ ulûm ve fünûna münhasır değildir. Her medeniyetzümresi,bölünmezbirbütündür.Parçalanamaz,süzgeçdengeçirilemez.Üstünolanonunbütünüdür.Ayrıayrı,falanveyafilankısmıdeğildir.”

YaniAhmetBeyŞarkmilletlerinden-dahadoğrusuİslâmdünyasından-tam bir teslimiyet, kayıtsız şartsız teslimiyet bekliyor. “Medeniyeti, idare-imaslahat usulüne tâbi tutmak isteyerek, kadir ve kahhar bir kuvveti, pazarmantığı ile idare etmeğe kalktık. Yüz seneden beri çabalayıp müsbet birneticeye vasıl olamayışımızın sebebi hep budur…” Yaşamak için ‘Yalnızlibasımız ve bazı müesseselerimizle değil, kafamız, kalbimiz, tarz-ıtelâkkimiz ve zihniyetimiz itibariyle de,Avrupa’yauymalıyız.”Ama bununiçin“şahsiyet-imilliye”mizi fedaetmek lâzımgelecekmiş.Adam;şahsiyet-imilliyedenedirki?“Acababirmillettedeğişmeyen,ebedîbirhususiyet,birözlük var mıdır? Hayır”, diyor Ahmet Bey, “özlükten bahsedenlermütemadiyen bunun ahlâktan, hukuktan, lisandan v.s.’den ibaret olduğunusöylüyorlar. Fakat tarih-i millet üzerinde en sathî bir teemmül, bütün buanâsırınlâyetebeddelveebedîolmadığınıisbateder.”

“Tarihinde dinini en az iki defa değiştirmeyen hangi millet vardır?TürklerönceŞamanîdeğilmiydiler?”(ŞimdideHıristiyanolsunlar,değilmiAhmet Bey?) “Ahlâk ve hukuka gelince bunlar mahiyetleri itibarı ilemütehavvil ve mütebeddildirler… Lisanın ebedîliği de umumî değildir.Bununla beraber yalnız lisandır ki, mahiyeti değişmeden tekâmül edebilir.Demek ki millî şahsiyet denilen mefhum, lisanla beraber bir milletinmevcudiyet-imaddiyesindenbaşkabirşeydeğildir.”

Din,ahlâk,hukuk…birersafra.Gemimizikurtarmakiçinvazgeçeceğizonlardan. Dile gelince, başka bir “milliyetçimiz”, Ahmet Bey’den kırk yılsonra,hemşehrisininbaşlattığıteceddüthamlelerinitaçlandıracakvebiziilimdiliolarakİngilizceyikabuletmeğeçağıracaktır.(BakınızZekiVelidîTogan,*Hâtıralar). Ahmet Beye dönelim: “Ibtidaî bir ziraattan başka elimizdemillîdenilecek bir sanatımız yok. Zekâ ve dimağımızın saha-i cevelâm pekmahduddur. Kalbimizin darabanı pek zayıftır.” (Yani sefaletimizden başkakaybedecekbirşeyimizyok.Marxolsazincirlerimizdenbaşkaderdi).“Yinebereket versin ki, herkesin mütenaim olduğu o umumî sofrada hissemizedüşen kırıntılarla bir nevi idare-i maslahat etmekle zevahiri kurtarmağaçalışıyoruz.”

Sonranakarat: “Medeniyet sahasındamağlubiyetimizkat’idir vegalipmedeniyeti temsiletmek lüzumumübremdir.”AhmetBeyde ihtiyarCaton*gibi her ibareyi aynı nakaratla bitiriyor: “Delenda Carthago” (Kartaca’yıyıkalım). Yalnız Ahmet Bey’in Kartaca’sı, düşman bir ülke değil; kendimedeniyetidir,kendimedeniyetimizdir.

Düşman esareti altında kaleme alman kitap, düşman medeniyetinindestanı. Galiplerin çizmesini yalayan bir “milliyetçilik”. Ahmet Beytanımadığı Osmanlı tarihinin ve ölünceye kadar öğrenemediği Türkedebiyatının hasm-ı bîamanı’dır. Şöyle diyor: “Mekteplerimizde umumîedebiyat tedrisinde Yunan, Roma ve Avrupa akvamının kahramanlıkdevirlerineaitedebîeserlerihususibiritinailetedrisetmeliyiz.”“AsırlardanberiOsmanlıhükümeti,faziletindüşmanıolmuştur.Hükümdarlarvehükümetadamlarıâdetafaziletten,bilhassamedenifazilettentevahhuşedegelmişlerdir.Onun menbaını kurutmak için ne yapmak lazımsa yapmışlardır. Sıdk-usadakate,cesaret-imedeniyyeye,hakkavehakperestliğekarşı,mütemadibirharpilânetmişlerdir.”

DeliPetro’yu“âlî fikir” ve “âlî himmet” bir dâhi olarak takdim edenyazar, ahlâkımızı da, edebiyatımızı da yerin dibine batırıyor. Hâkimiyet-iMilliye başmuharririnin en çok sevdiğimüellifler “Lenin’i hazırlayan” Rusyazarlarıdır. Kendisini dinleyelim: “Bana ilk evvel Kafkasya’yı sevdiren,Kafkasya’nın güzelliklerini anlatan Lermontov’la Puşkin’in tasvirleridir. Vekeza Kafkasya köylüsüne, onun saf ve temiz hayatına karşı ilk hissîmerbutiyeti yine bu muharrirlerin eserleri uyandırmıştır. Vatan muhabbeti,vatanaşkıişteböyledoğar,böylekesb-ikuvveteder.”

“Üç Medeniyet” serlevhalı bu insafsız ithamnamede Türk-İslâmmedeniyetine ait her değer kötülenir.Bayramlarımızın sayısı azdır, kabahat.Sadi’yiokuruz,günâh.VeüstatbiziutançtanöldürmekiçinSadi’ninahlâkını“Kanunların Ruhu” ve “İçtimaî Mukavele” ile mukayeseye kalkar. HattâMarx’ıntarihîmaddeciliğinibilesahneyeçıkarır.Nevarki,hukuk-uesasiyemüderrisi, Şiraz’lı şairle, Montesquieu veya Rousseau arasında nasıl birmünasebetbulunacağınıkatiyensöylemez.

Aydınlarımız bu “haydarâne” hücumlar karşısında kahramanlıklarını“hakîmâne” bir sükûtla ispat ederler. Ancak Serbest Fırka komedyasındansonra, dilleri çözülür. Celâl Nuri Bey* “ÜçMedeniyet” yazarını Rus’luklaithameder.“ÜçMedeniyet”yazarıCelâlNuriBey’inRumolduğunu ispatakalkar…ZavallıAgayef,zavallıTürkmilliyetçiliği.

LeBon’perestler

VatanındapekaztanınanLeBon,Osmanlıülkesindeyamanbirmüritbulur,Abdullah Cevdet. Bu aşinalığın uzun bir mazisi var. Paris’te “Osmanlı”gazetesinin yazı işlerini deruhte eden genç politikacı halk ruhiyatınınyabancısıdır.Büchner’den*LeBon’a,yani fizyolojidensosyolojiyeatlar.Ve“bir kavmin tabib-i içtimaîsi olmak isteyenlere uzviyet-i akvamın teşrihini,fizyolocyasını”göstermek için“LesLoisPsychologiquesde l’EvolutiondesPeuples”ü tercümeye koyulur. Zira bu kitaptaki “nüsus ve kavanın-iiçtimaiyeyemuttali olmaksızın ıslah-ımülk ümillete” kalkışmak “teşrih vefizyolocyabilmeksizintabiblikdavasındabulunmakkadarabesvetıflânedir.”

GençdoktorunLeBonhayranlığı,anayurttadadevameder.A.Cevdet,“O zekâ-ı feyyaz”ın Türkiye büyükelçisidir sanki. “Yığın Psikolojisi” miçevrilmiş? Nevzuhur mütercimlere yıldırımlar yağdırır ve kolları sıvayıpkitabıkazandırırTürkçeye.

ZavallıA.Cevdet!Paris’ehergidişindeo“büyükveİslâm’ınmuhibbihakîm”in ikametgâhını tavaf edermiş. “Aklı Selim” mütercimini ateizminbayraktarı olarak tanıyanlar “İslâm’ınmuhibbi” tabirini tuhaf bulacaklardır.Acele etmesinler;bu“reaksiyoner, sosyalizmve cumhuriyet aleyhtarı, fakathür-endîş” fikir adamı (!) “medeniyetler, yalnız yeni bir din hâlini alansosyalizm ve komünizme değil, İslâmiyet’e karşı da savaş açmakzorundadırlar” diyecek kadar “İslâmiyetmuhibbi”, Lozan’da Türklere fazlamülayimdavranan İtilâfDevletlerinikınayacakkadardaTürkdostudur!Ahbuintelijansiyamızıngafleti…

İkinciMeşrutiyet’inbirbaşka“LeBon’perest”ide,CelâlNuri.“Tarih-iTedenniyât-ı Osmaniye” yazarına göre: “Bizim ahvalimiz, hususiyleMeşrutiyet’ten sonra cereyan eden vak’alar nazar-ı dikkate alınırsa, G. LeBon pek ziyade hak kazanır.” Celâl Nuri, üstadın temel fikirlerini uzunuzadıya anlattıktan sonra, onu “inkılâpçılarımız”a ısrarla tavsiye eder:“Kanun-uesasiilebirmilletcançekişmektenkurtulamaz.”Asılgaye,“devletvemilletiıslahetmek.”“Psikolojiyiküçümsedikçeçökmektenkurtulamayız.”

LeBonfikriyatınınhayranlıklasergilendiğibirmecmuadadaEdebiyat-ı Umumiye,Le Bon düşünce bakımından Fransız’dan çok Alman’dır, diyeyazar Celâl Nuri. Bunun içindir ki, Fransız aydınlarından çoğu onukendilerindensaymazlar.Sonkitaplarında“irfan-ıbeşeriyeteyenibirfelsefe-iruhiyenin çerçevesini sunan” üstat, kendi memleketinden çok Almanya’da,Japonya’da,hattâmemleketimizdemeşhurdur.

Alman orduları, muzaffer oldukça Celâl Nuri’nin Le Bon hayranlığıtezâyüt eder. “Latin milletleri tarih sahnesinden çekiliyor” müjdesinivermektedirLeBon.“BizTürkler,onuneserlerineeşsizbirilgigöstermeliyiz.Onu ne kadar iyi tanırsak, o kadar az hata ederiz. Üstat, yalnız Fransızpsikolojisini değil, bizim ahvalimizi de bizden söz etmeyerekdüsturlaştırmıştır.LeBon’dan bir formacık olsun okunmadan, doğru dürüstbirbaşmakalebileyazılamaz.”(Edebiyat-ıUmûmiyeMecmuası,*s.2)

İkinci Meşrutiyet’in ilânından sonra Ahmet Şuayp,* Rıza Tevfik veCâvit Beylerin büyük iddialarla neşrettikleriUlûm-u içtimaiye ve iktisâdiyeMecmuası’nda da üstatla sık sık karşılaşırız. Şuaypmuharririni zikretmeyelüzumgörmedenLeBon’danfikirler,hattâfasıllaraktarır.

Le Bon mütercimlerinden Giritli Ahmet Saki, üstadı, “kimya âlimi,teşrih uzmanı, usta bir ressam, fotoğrafçı ve haritacı, sabırlı bir seyyah…”olarak tanıtır. Ve “kütüphaneler dolduracak kadar bol olan muhalledâtının”bizdekâfiderecedetanınmadığındanşikâyeteder.

Hangimuhalledât?“KitlePsikolojisi”yazarı,rüzgârınistikametinegöreyönelen bir düşünce fırıldağıdır. Avama mahsus bir ansiklopedi, FrenkçeyazanbirRızaTevfik.Köksüzbirintelijansiyayaufuksuzbir“mürşit”.

Nakş-ıBerAb

İnsanından kopan intelijansiyanın kaderi suya nakışlar çizmek. ZavallıPeyam-ıSabahbaşmuharriri…Ohazinbaşlığın(Nakş-ıBerab)yalnızbütünmahsulat-ı edebiyesinideğil, kısa fakathummalıhayatınıdakucaklayanbirmezar taşı kitabesi olacağını düşünmüş müydü acaba? Hatalarını hayatıylaödeyenAliKemalbanahepSuavi’yihatırlatır.Aynıengintecessüs,aynıbilgisusuzluğu, aynı şuursuzluk. “Fetret” yazarı bir fetret devrinin yazarıdır.DiliyleAhmetMithat’a,inançlarıylaCelâlNuri’yeyakın.AliKemal’iAvrupamahvetti.Akla,muayyeniyete,Batı’nınbütünyalanlarınainanıyordu.Bozgunçağlarının ümitsiz aydını.Karanlık günlerin bu çok alkışlanan, çok sevilen,çok korkulan gazetecisi ne istikbale inanıyordu, ne halkına.AliKemal an’ıyaşıyan adamdı. Satılmış mıydı? Hayır. Ali Kemal bir neslin günâhlarınıyüklenentekedir,belkienbüyüksuçu:samimiyet.Topalbirüslup,çılgınbirmuhayyilevebirkadınhassasiyeti.

Fransız Devrimi’ni ben de “Rical-i İhtilal”den heceledim, bütün birnesil gibi. “Edebiyat-ıHakikiyeDersleri” çırpıştırılmış bir kitap, ama TürkaydınlarıFlaubert’lemektebiniokaralama’danöğrendiler.“BirSafha-iTarih”zamanzamanbirdestancoşkunluğunayükselir.“ParisMusahabeleri”nihâlâseverek okurum. Hüseyin Cahit’le tartışmalarında Ali Kemal’i çok dahadürüst,çokdahatarihehürmetkâr,çokdahabizdenbulmuşumdur.AliKemalYeni Osmanlılar’ın son temsilcisidir. Sait Halim Paşa’nın ölümü üzerineyazdıklarını hatırladıkça hem insan, hem yazar olarak yüzüm kızarır.PolitikacıAliKemal,yazarınmesuliyetindenhabersiz,insiyaklarınazebunbirkelimecambazıidi.

Çağdaşlarına tarih şuuru aşılamak isteyen o çılgın zekâ yakıntarihimizin en şuursuz kalemlerinden biri ama yine de adını kuşatan bukorkak,buhain,bu riyakâr sükûtuhakketmemişti.FransabirMaunas’ıbilebağışladı.

Nakş-ı Ber ab yalnız Ali Kemal’in hailevî kaderini hulasa etmiyor;yazarınkalabalıklahaşr-uneşrolamadığıbirdünyadahepimizsuyanakışlarçizenbirerçılgındeğilmiyiz?

II-BIZVEONLAR“İmparatorluk günden güne zayıflamaktadır.Niçinsaklamak?OnubuhâledüşürensebeplerinbaşındaAvrupalılaşmazihniyetigelir.TemelleriniIII.Selim’inattığıbuzihniyeti,derincehaletivesonsuzhayalperestliği yüzünden II.Mahmut sonhaddine vardırır. Babıâli’ye tavsiyemiz şudur:hükümetinizi dinî kanunlarınıza saygı esasıüzerinekurunuz.Devletolarakvarlığınızıntaneli,Padişahla Müslüman tab’a arasındaki enkuvvetli bağ, dindir. Zamana uyun, çağınihtiyaçlarınıdikkatealın.İdarenizidüzenesokun,ıslah edin. Ama yerine size hiç de uymayacakolan müesseseleri koymak için eskileriniyıkmayın.Avrupamedeniyetindensizinkanunvenizamlarınıza uymayan kanunları almayın. Batıkanunlarının temeliHıristiyanlıktır.Türkkalınız.Tatbik edemeyeceğiniz kanunu çıkarmayın. Hakbellediğiniz yolda ilerleyin. Batının sözlerinekulak asmadın. Siz ilerlemeye bakın. Adalet vebilgiyi elden bırakmayın. Avrupa efkâr-ıumûmiyesinin az çok değeri olan kısmınıyanınızda bulacaksınız. Kısaca, biz Babıâli’yikendiidaretarzı’nıntanzimveıslahıiçingiriştiğiteşebbüslerden vazgeçirmek istemiyoruz. Ama,Avrupa’yı örnek olarak olmamalıdır kendine.Avrupa’nın şartlarıbaşkadır, Türkiye’nin başka.Avrupa’nın temel kanunları Doğu’nun örf veâdetlerine taban tabana zıttır, ithal malııslahattan kaçının. Bu gibi ıslahat Müslümanmemleketleriniancakfelaketesürükler.Onlardanhayırgelmezsizlere.”

METTERNİCH*

BirAnonimŞirket

Bu kasvetli hava, Büyük İhtilali’mden sonra esmeğe başlıyor Avrupa’da.Ortaçağda herkes yerli yerindedir. Arada bir Kudüs hülyasına tutulanbaronları, İslâm’ın kılıcı hacamat edip şatolarına yollar. Avam tarihinkulisindedir, sırtında kamçı izleri. İçtimaî ehram sarsılmağa başlar.Karanlıktan uğultular yükselir: şuurun sesi, isyanın sesi. Ve yeni Tanrılarbelirirufukta:hürriyet,akıl,fert.

Avamburjuvaolur.Onsekizinciasır,kavgaasrı.Arzıinsanlığamezaryapacakolanburjuvazi,insanhaklarıuğrunasavaşmaktadır.Ağlamaz,kükrer.Sonra, fetihten fethe, daha doğrusu cinayetten cinayete koşan buKabilleroyu,* kendi günlerinin de sayılı olduğunu anlar. Karamsarlık sararAvrupa’yı,şairanebirkaramsarlık…birimtiyaz,birkibarlıkalâmeti.

Şimdi, yeni bir illetle karşı karşıyayız. Elem değil, keder değil, yasdeğil.Avrupabiryolkavşağındaveheryolunsonunda:adam.Cellatlarıda,kurbanları da aynı mezbaha bekliyor. Avrupalı Tanrıyı öldürdü.Topuklarından saçlarına kadar uzanan birmütenâhiyemahpus. Bu kubbedehoşbirsedabırakmadan,yokolupgidecek.Cinayetlerihiçbirişeyaramadı.

Avrupalı… Hangi Avrupalı? Bugün bütün dünya Avrupalı değil mi?Aydınlarımız, Batı’nın her hastalığını ithale memur bir anonim şirket. Ondokuzuncu asırda ithal ettikleri hastalığın adı “buhran”dı. Kelime doğardoğmaz birbirini kovaladı buhranlar: iktisadîsi, içtimaîsi, fikrîsi. Şimdi deyeni birmeta’ sürüyorlar piyasaya: bunalım. Cıvık, sinsi, vahim birmaraz.Kendimize pek yakıştırdığımız bu illetin kökü ne tarihimizde, neuzviyetimizdedir.

Şairin Reşit Paşa için söylediklerini -biraz değiştirerek-intelijansiyamızaithafedelim:

“Vücûd-ınâzik-imillet,rehin-isıhhatiken

Düşürdüre’y-isakimifrengiilletine”

Demokrasiveİslâmiyet

İki asır önce basılan bir ikonoloji* kitabında, kadın olarak tasvir edilmişdemokrasi; alnında asma yapraklarından bir taç, sırtında kaba saba giysiler;birelindenar,ötekindeyılan.

Her çağ kendi rüyalarını, kendi emellerini söyletmiş kelimeye; herdemagog kendi yalanlarını. Uğrunda sel gibi kan akıtılmış. Nedir budemokrasi?

“Katıksız demokrasi ayak takımının despotizmidir”, diyor Voltaire.*“Demokrasinin temeli fazilettir”, diyor Montesquieu*… De Maistre:*“hırstır”,diyor.Demokrasiadaletintemelidir,Vacherot’ya*göre.Proudhon’agöre, ruhanî ve cismanî bütün iktidarların sona ermesidir. Thierry* için,demokratikcumhuriyetlerinsonuahlâkîbiralçalıştır.

Günümüze gelelim: “Weberci* bir sosyologa göre, demokrasiyi diğersiyasî rejimlerden ayıran. önfaraziye: hürriyet. Hürriyet, demokrasininbaşlangıcındanitibarenmevcuttur;derecekabuletmeyen,kayıtsızşartsızbirhürriyet. Bu mefhum demokrasinin amacını da belirler: eşitlik. Eşitlikgerçekleşemez, gerçekleşirse demokrasi hikmet-i vücudunu kaybeder, yerinianarşiye bırakır. Tarihteki demokrasileri anlamak ve özlerinden ne kadaruzaklaştıklarınıtayinetmekiçinonlarıbusaftiplekarşılaştırmakgerek.(Bkz.J.Freund*“Lenouvelâge”,ParisRiviere,1970).

ÇağdaşAvrupa’nındemokrasianlayışıbu,kısaca.Şimdideİslâmiyet’indevlettelakkisinebirgözatalım.

İnsanlar, doğuştan eşittirler: kullukta, fanilikte eşitlik. Amamenfi bireşitlik bu. Sonra, iman sayesinde yeni bir eşitlik kazanırlar, kardeş olurlar.Rabbin lütuflarmdan aynı ölçüde faydalanacaklardır: hukukî ve müsbet bireşitlik.

Kulunbütünhaysiyeti:müminoluşunda.Kul,müminoluncahukukîbirhüviyetkazanır,dilenciyihalifeyeeşitkılanbirhüviyet.

İslâmiçinhürriyet felsefîdeğil,hukukîbirmefhum.Temeli:camianınbütünfertleriarasındatambirhakeşitliğiolduğuinancı.

Hükmeden Allah’tır, bu hâkimiyet devredilemez. Allah, her ul-ülemr’i*otorite iledoğrudandoğruya teçhizeder.Emir (veyaSultan)seçimlegelsede,durumdeğişmez.Allah’ındışındacismanîbirotoriteyoktur.Vardırdemek, Allah’a şerik koşmaktır. Ul-ül-emr, Allah’ın aletidir sadece.İslâmiyet’te her türlü istibdada, ahkâm-ı Kur’aniyye dışındaki her türlü

keyfiliğekarşıdirenmekiçinbirçokyollarvardır.

Kitapsahibikavimler,İslâm’ınüstünlüğünükabuletmekveonacizyeödemek şartıyla hudutlu, fakat teminatı olan bir hakka lâyık görülürler. Buhimaye, ümmetin bir civanmertliğidir. Bir nevi misafirperverlik. Himayeedilenlerindahaazvazifeleriolduğuiçin,haklarıdadahaazdır.İbadetlerinedevamedebilir,kendikanunlarınıuygulayabilirler.

Putperestlerincamiadayeriyoktur.AmaMüslümanlaronlarıdazamanzaman korumuşlardır. Her kâfir ve putperest İslâmiyet’i kabul eder etmez,misak’adahil olur. İslâm, cihanşümulbir dindir, bütün insanlara hitap eder.Kast da tanımaz. Gerçek Müslümanın nazarında sosyal sınıf diye bir şeyolamaz.Servetveyamevkiayırmazinsanları;Müslüman,Müslümanaeşittir.Cevdet Paşa’nın söyleyişiyle: “Emr-i taayüşçe ağniyâ ile fıkarânın hallerimütekaaribvemüteşâbihdir.Câmi-işerifdeisemüsâvât-ıtâmmevehürriyet’ikâmilevardır…”Fukara ile zengin arasında “bir büyükmesafe görünmez.”Ve Hıristiyan devletlerinde olduğu gibi, tefrika ve husumet de yoktur.“Binaenaleyh, akvâm-ı İslâmiyede commune ve socialiste ve nihiliste gibifürûk-ıîtizâliyye”bulunmaz.

Emr (teşriî magister)* Kur’an’ındır. Fıkıh* (kazaî magister)* bütünmüminlerindir. Müminler Kur’an’ı okur, ezberler ve hareketlerini ona göreayarlarlar. Bir hükm (icra kuvveti) var, hemmülkî, hem dinî.Hükm yalnızAllah’ındır.Biraracıtarafından(ul-ül-emr)yürütülür.Ul-ül-emr’innekazaî,nedeteşriîkuvvetivardır.

Vatandaşlığı yapan kan ve toprak değil, inanç. Ümmetin Avrupadillerindekarşılığı yok.Siyasî vedinî bir bağ.Kuranhembir ibadetkitabı,hem bir anayasa, muhatabı bütün insanlık. (Bkz. Gardet,* “La ÇiteMusulmane”,Paris,Vrin,1970).

Demekki İslâmiyet’in temelmefhumu: eşitlik.Bubir amaçdeğil, birhak. Hürriyet, eşitliğin bir başka adı veya görünüşü. Sınıf kabul etmeyen,imtiyaz tanımayanbirdindekimin,kimekarşı hürriyeti?Batı, hürriyeti, birhata işleme hakkı olarak tarif ediyor. Müslümanın böyle bir hakkı yoktur.Çünküoebedîhakikatin,yegânehakikatin,cihanşümulhakikatinemrindedir.

Evet, İslâmiyet bir kanun ve nizam hâkimiyeti (nomokrasi)dir.*Batı’nın gerçekleştirmeğe çalıştığı eşitliği çoktan fethetmiştir. Fikirhürriyetini,insanıinsanasaldırtanbirtecavüzsilâhıolarakdeğil,birikaz,birirşatvasıtasıolarakkabuletmiştir.Demokrasinintakendisidirİslâmiyet.AmaBatı’nınkinden çok başka bir ruh ikliminde gelişen, çok başka umdeleredayananbirdemokrasi.

AydınlatınDini:İzm’ler

İrfan,düşünceninbütünkutuplarınıkucaklayanbirkelime.Tecessüsümaddedünyasına çivilemeyen, zekâyı zirvelere kanatlandıran, beşerîyi ilâhi ilekutsîleştiren,uzunveçilelibirnefisterbiyesi.İslâm,insanıparçalamaz.İrfan,kemâleaçılankapı,amelle taçlananilim.Batının“kültür”ündebuzenginlik,bu ihtişam, bu hayata istikamet veriş yok. İrfan bir mevhibedir. Cehillegelişen birmevhibe.Kültür, katı, fakir ve tek buutlu bir lâfız. İrfan, beşeribeşer yapan vasıfların bütünüdür. Kültür, homo ekonomikus’un kanlıfetihlerini gizlemeye yarayan bir şal. İrfan, dinî ve dünyevî diye ikiyeayrılamaz.Yaniherbütüngibitecezzikabuletmez.

Kültür kaypaklığı, müphemiyeti ve seyyali yetiyle Avrupa’dır. Tarihedilmeyenveedilemeyenbirkelime.Kâhsuda,kâhkaradayaşayanbirhilkatgaribesi. Alman için başkadır, Fransız için başka. Bazen içtimaî hayatınbütününü ifade eder, bazen bir alışkanlıklar, bir kazanılmış hünerlermecmuasıdır.Şimdihayatınkendisidir,şimdicilası.

Avrupa’nınkılıkırkaayırantahlilcizekâsıbilgiyidünyevîvedinîdiyeikiyeböler.O’nagöredinîkültürlelâdinîkültürfarklımefhumlardır.Dünyevîkültürnedemek?Kültürütoprağazincirleyenbuanlayışdabirideoloji,yanibiraldatmacadeğilmi?

Dinasırlardanberiyaşayanvenesillerihuzurakavuşturan, tecrübedengeçmiş bir inançlarmanzumesi; sıcak, dost, köklü. Batı’nın dünyevî dediğikültür ise, hâkimiyetini tahkim için düşman ülkelere ihraç ettiği sefil birideoloji. Taarruzun hedefi haçlı seferlerinden beri aynıdır; kılıçlakazanılamayan zaferi yalanla kazanmak. İdeolojiler tahribe yeltendikleriimanınyerinesahtelerini ikameetmek içinuydurulanbirerersatz’dır.Başkabir deyişle, remizleri, merasimleri ve kiliseleriyle çağın icaplarınauydurulmuş birer inanç manzumesi. Rüştünü idrak etmemiş nesillere ilimdiyeyutturulan,yalnızzarflarıylailmî,muhtevalarıylamasal,birerbulamaç.

Şöyle diyelim; Avrupa Tanzimat’tan beri aynı emelin kovalayıcısıdır:Türk aydınında mukaddesi öldürmek. Mukaddesi yani İslâmiyet’i. Bumukaddesin yerine kendi mukaddesini aşılayamazdı. Çünkü misyonerinhedefi,Devlet-iÂliyye’yiHıristiyanlığakazanmakyani,Devlet-iÂliyye ilebütünleşmek değil, ezelî düşmanını “etnik” bir toz yığını haline getirmekti,istediği kalıba sokacağı şuursuz ve iradesiz bir toz yığını. Kaldı ki İslâm’ateklif edeceği bir mukaddesi de yoktu, Avrupa’nın. Tahrip ameliyesi hiçdeğilse aydınlar “kesimi”nde tam bir başarıya ulaştı. Batı’nın muharref

Hıristiyanlığa tevcih ettiği tenkitleri kendi dinimiz için de geçerli sandık.“Hür-endiş”likleriyle övünen nesiller türedi. “Hür-endiş”ler ananeyedüşmandılar,tekmabutlarıvardı:teceddüt;tekmabetleri:Avrupa.CelâlNuri,AbdullahCevdet,BahaTevfikveSabahattinBeyvs.Sözdebirisyandıbu…taassuba, istibdada karşı zekânın direnişiydi. İmihlâlin mes’uliyetini imanayükleyenbuzavallılarbirasıröncekiFransızintelijansiyasınınkiliseyekarşısavaşını tekrarlayan şuursuz birer aktördüler. Zehirli telkinleri mukavemetkalelerini yok etti, imansız ve idealsiz nesiller türettik. Pusuda bekleyenyabancı ideolojiler setleriyıkılan ırmaklargibiyayıldılarülkeye.Bunlarıüçzümredetoplayabiliriz:

1- Hiçbir dünya görüşüne bağlı olmayan ve sırf ihraç maksadıylauydurulmuşmüstehase telkinler. Bizim için uydurulduklarından onlarımillîdiye vasıflandırdık. Bu tahripkâr telkinlerin mümeyyiz vasfı tarihedüşmanlıktı. Tarihe, yani millî birliğin, millî şuurun biricik mimarına.Osmanlı barbardı, İslâmiyet gericilikti, biz Hititler’in, Sümerliler’inçocuğuydukvs.

2- Bir nevi nasyonal sosyalizm.Nasyonal sosyalizmAlmanmilletinemahsustur ve ithal edilemez.Ancak karikatürü, yanimuharref bir nasyonalsosyalizm Türkleştirilebilir. Hayvanî’yi yani biyolojiği ilâhîleştiren birinanan, bütün kavimlere kucağını açmış bir camiadan iltifat görmesibeklenemezdi.

3-Sosyalizmler.BaşkaülkelerintezatlarınıhalletmekveHıristiyanBatımedeniyetinin karşılaştığı engelleri ortadan kaldırmak için imal edilensosyalizmler bize tarihî çerçevelerinden sökülerek, içtimaî muhtevalarındantecritedilerekezelîveebedîbirernassgibitakdimedildi.

Üçzümredetopladığımızbuhazmedilmemişvehazmedilmesineimkânolmayan inanç manzumeleri, hep aynı iştiyakı cevaplandırmaktadırlar, yaniher üç inanç da mahiyetleri icabı dinîdirler. Mahiyetleri icabı dedik, ziraüçünün de, ilmihalleri, rahipleri, remizleri vardır. Üçü de şuura değil,şuuraltınahitapederler.Tenkitvemünakaşayatahammülleriyoktur.

Geniş halk tabakaları, ecdattan müntekil imanlarına sıkı sıkıyabağlıdırlar. Rasyonel, irrasyonel gibi nevzuhur tefriklerden Habersizdirler.İslâmiyet’i toptan benimserler. İthal malı ideolojiler intelijansiyamızıninhisarındadır. Bütün zorlukları onlarla çözer, bütün meçhulleri onlarlaaydınlatırlar, İslamiyet halk tabakalarının “kültür”üdür. Bu sözde dünyevîkültüriseaydınlarındini…

DinAfyonmudur?

Şato kiliseye dayanıyordu, kilise, nass’a.* Batı’nın düşünce tarihi akıllanaklin mücadelesi tarihi. Nakil, imtiyazların kalesiydi. Üçüncü sınıf, buasırlık kaleyi aklın dinamitiyle tahrip etmedikçe hürriyete kavuşamazdı.Hıristiyanlık,eskitoprakköleleriiçinkaranlıkbirmahpesti,maddecilik*arz-ımev’ut;*dinzilletti,dinsizlikhaysiyet.

Burjuvaziiktidarageçergeçmezkiliseylenikâhtazeledi;kiliseyle,yaninass’la. İmtiyazlarını koruyacak bir hisardı nass. Şimdi, aklım bayrağınıomuzlamakyenibiriçtimaîsınıfadüşüyordu,enyoksulveenkalabalıksınıfa.

Mekanist maddecilik,* yükselen burjuvazinin* kavga silâhıydı;diyalektikmaddecilik*dördüncüsınıfınkavgasilâhıoldu.Birinciningörevifeodaliteyi* yıkmaktı, ikincinin kapitalizmi. Din, Avrupa için bir afyondur,bütün ideolojiler gibi.Avrupa’nın tarihi, bir sınıf kavgası tarihidir.Osmanlıiçin şuurdurdin, tesanüttür, sevgidir.Osmanlı toplumu insanhaysiyetineveinanç birliğine dayanır. Hegel* belki haklı: tarih tezatlar içinde gelişir.Osmanlı’nın tezadıAvrupa’dır. Batı’damaddecilik bâtıl’ın hisarlarını yıkanbirdinamit,hürdüşüncenindinamiti;Osmanlı İmparatorluğundamaddecilikbirkendikendinitahripcinneti.

Avrupa, Osmanlı ülkesine papaz ihraç eder. Hıristiyanlığa davet içinmi?Nemünasebet.Tekemeli,Osmanlı’yıdinsizleştirmektir.Dinsizleştirmek,yani“etnikbirtoz”hâlinegetirmek.

Bir kelimeyle: dinsizlik, Batının yükselen sınıfları için ne kadarhayırlıysa, bizim için o kadar meşumdur; onlar için ilerleyiş; bizim içinçözülüşifadeeder,mukaddesi.İstersiyahderili,istersarı…

İnananlarkardeştir.

Aynı şeyleri sevmek, aynı şeyler için yaşamak ve ölmek. Türk’ü, Arap’ı,Arnavut’udüğünekoşargibigazayakoşturanbir inanç;gazaya,yani irşada.Altı yüzyıl beraber ağlayıp, beraber gülmek. Sonra bu muhteşem rüyayıkorkunç bir kâbusa kalbeden meşum bir salgın: maddecilik. Tarihin dışınaçıkanAnadolu, tarihinvehayatın.Heyhat,buçöküştekıyametlerin ihtişamıdayok,şiirsizveşikâyetsiz.

DüşmanlarımızınTanrısı

Akıl, devlerin değil cücelerin silâhı. İnsiyaktan daha ahmak bir meleke.Küstah, şımarık, mütecaviz. Hırsız fenerinin soluk ve şüpheli aydınlığı.Toprak köleleri bu Tanrı sayesinde zincirlerini kırdılar, fakat insanlık nekazandı?

İnançasildir.Medeniyetleronuneseri.Birimühendisleri yaratır, ötekikahramanları.

Gerçekakıl, ilâhibirmevhibedir;aşka,sonsuza, feragatakanatlandırırbizi. İnsanımaddeyeve rakkamazincirleyenbumiskinmeleke,yabancıbirTanrıdır:düşmanlarımızınTanrısı.

DerSergüzeşt-iCaliban*

KendiniPromete*sananAvrupalı…içtikçeartansusuzluk,vedevrim.

Giyotin, taçlıbaşlarıegzotikçiçeklergibibiçer;asaletyananşatolarındumanvealevleriiçindetarihekarışır.Yenibirkahramanbelirirsahnede:Caliban, bedmest ve küstah. Önce insanlara saldırır sonra Tanrılara. OTanrılarki,ezeldenberikâinatınbelkemiğiydiler.

Sığınağını kundaklar Caliban ve ayılınca afallar. Diyalektiğin veizafiyetin kaypakdünyasında sabit bir nokta bulamayınca, abese iltica eder.Tanrıfikri,istikametiniayarlayanKutupyıldızıydı.Kayboldu.Onunyerinebirmeşale oturtmağa çalışıyor, meşale veya mum. Bu garip mahlûk, kâhşüphenin sınırlarında raksediyor, kâh fikri iffetini en bâtıl inançlara teslimediyor. Çağdaş Avrupalı’nın mukaddesi: abesler, yani hantal, yalınkat veşiirsizideolojiler.

YeniBirİdeoloji

Sosyoloji buhranların çocuğu. Comte,* ihtilalin ölüme mahkûm ettiğiKatolikliği,“insanlıkdini”ismialtındahorlatanbiryandeli.LePlay*sürüyüşer kuvvetlerine kaptırmak istemeyen kiliseyi temsil eder; ser kuvvetlerine,yani sosyalizme. Durkheim,* sarsılan düzeni rasyonalizm rayına oturtmayaçalışan bir haham torunu. Ortak vasıfları kötü birer nâsir olmak. Dâva:Hıristiyan Batı toplumunu istikrara kavuşturmak, dördüncü sınıfınataklıklarınıönlemek.BirFransızyazarı“çobanköpekleri”diyorüstatlara.

Fransa 1958’e kadar liselere almıyor sosyolojiyi. Bizde 1914’ten berikürsüsü var. Yeni teolojinin üç eknumu -Le Bon ve Demolins* gibiyamaklarıyla birlikte- İkinci Meşrutiyetin en itibarda kâhinleri. Hangimeselemize aydınlık getirdiler? Başka bir dünyanın, başka bir medeniyetinçocuğuydular. Yeryüzünde yaşadığımızdan bile haberleri yoktu nerdeyse.Büyük bir isticalle ithal edilen bu sahte ilim tek işe yaramış: nesillerinuyanmasınıönlemek.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra yeni putlar çıkmış ortaya: Truman,*Marshall plânı* ve Amerikan sosyolojisi. Bu “bilimsel” sosyolojinin ilkamacı, Amerikan iş çevrelerinin mutlak hükümranlığını sağlamak; ilkkeşiflerinden biri sosyodrama. Sosyodramanın temelinde şöyle bir peşinhüküm yatar: Amerikan toplumu mümkün dünyaların en iyisi, amaişletmelerdeufak tefekaksaklıklargörülüyormuş,adam…Bucanımdüzeneayakuydurmayanbirkaçruhhastası,psikodramaveyasosyodramaileafiyetekavuşturulur,olurbiter.

Sovyetsosyolojisi,sosyolojininkarikatürü.

Hüsnüneesirolduğumuzbuyeniideoloji,edebiyatınensevimsizdalı.İlme benzeyen tek tarafı: sıkıcılığı. Kendi tarihlerinden, kendimukaddeslerinden, bir kelimeyle kendi ruh dünyalarından habersiz nesiller,bir ülkeden bir ülkeye, bir medeniyetten bir medeniyete taşınınca bütünhikmet-i vücudunu kaybeden bu şiirsiz, bu soğuk ideolojiden öylesinebezmişlerdir ki, iffetlerini herhangi bir gerçek ideolojiye teslim etmelerineşaşmamaklâzım.

BusonmodamitolojininyerlirahipleribanahepVoltaire’inbirtarifinihatırlatır:“Avukat,Paris’inörfüadâtınıöğrenmekiçinyıllarcaTeodosyus*veJustinianus*kanunlarınıezberleyen,sonraefendim,kaydınıyaptırarakücretimukabilinde müdafaaya çıkmak hakkını kazanan kimsedir, sesi müsaitsetabiî.”

İkiDüşmanKardeş

Avrupalıya göre,Marx’laWeber, sosyolojinin iki düşman kardeşidir. Ama,Doğu sözkonusu oldu mu, rakipler anlaşmazlıklarını unuturlar, coğrafîkaderciliği “bilimsel” bir hakikat gibi sergiler Marx; “ülkedaş”larınınDoğu’yusömürürkenvicdanazabıduymamalarıiçin,birkurtmasalıuydurur:ATÜT*

Weber’inhareketnoktasıiseşu:Avrupadünyanınkalbgâhı;insanbütünbüyük fetihlerini Avrupa’nın kılavuzluğunda gerçekleştirmiştir. Ötekimedeniyetler, birer emekleme, birer başlangıç, birer müsvedde. Avrupa’nınayırıcı vasfı: akılcılık. Çağdaş tarihin mimarı: burjuvazi. Dünyanın başkaülkelerindeburjuvaziolmadığı için,Avrupa’nınkinebenzeyenbirmedeniyetdeyok.Birçokülkelerkapitalizmineşiğinekadargelmişler,fakatkapitalizmegeçmemişler.Sınaîkapitalizm,Protestanahlâkınıneseri.

Acaba öyle mi? Weber’in Protestan ahlâkına yamamak istediğirasyonalite, irrasyonalitenin ta kendisi değil mi? İnsanı eşyalaştıran, insanhaysiyetini sıfıra indiren bu ahlâk, kapitalizmin cinayetleri ve adilikleriüzerineörtülenbirşal.

Tarih bir Avrupa dimidir, Weber’e göre. Oysa “Mukaddime”*1860’larda Fransızcaya çevrilmiş. Geniş tecessüslü bir ilim adamının bubüyükkitaptanhabersizoluşudüşünülebilirmi?Neçirkinsamimiyetsizlik!

Weber,ProtestaninsanınyaniHıristiyanAvrupa’nındestancısıdır.Asilbirdavranış!Ama,oâteşinAlmanmilliyetçisininTürkinsanınaifşaedeceğihakikat ne? Marksizm’in tek büyük faydası olmuştur: dikkatimizi liberalAvrupa’nın yalanlarına çekmek. Yani, içtimaî ilimlerin birer ideolojiolduğunu öğretmek. Weber de, “bir nevi Marksizm”in panzehiri olaraktavsiyeyeşayan.

SaksonKöleleri

Sakson köleleri boyunlarında bir tasma taşırlarmış: efendilerinin adıyazdırmış bu tasmaya.Aydınlarımız da onlara benziyor; her biri bir şeyhinmüridi.

Marx’ın ayırıcı vasfı: içtimaî hakikatlerin ezelî ve cihanşümulolmadığınıanlamışveanlatmışolmak.Kapitalyazarıbiliyorduki,düşünce,bellibirçağın,bellibircoğrafyanın,bellibirırkınimtiyazıdeğildir.Veilminçarkı, küflenmiş bir saatin akreple yelkovanı gibi kendi öldüğü gündurmayacaktır. Ne garip tecelli: dünyanın en diyalektik kafası, diyalektiğekarşı kullanılan enmüessir silâholdu.Marksist nedemek?Marx, nevahyemazharbirpeygamberdir,netecrübedışıbilgilerledonanmışbirkâhin.Onubeşerilikten uzaklaştırmak, beşeriyete kazandırdığı birkaç büyük hakikateihanet değil mi? Hayatı, zaafları, hastalıklarıyla, belli bir milletin, belli birasrın adamıdır Marx. İzm’ler -bu mânâda- insan idrakine giydirilen deligömlekleridir. Her …ist, koltuk değneği olmadan yürüyemeyeceğini itirafeden bir zavallıdır. İzm’ler birer anakronizm’dir, birer anakronizm yanikalıplaşan,canlılığınıyarıyarıyakaybedenbirerkonservedüşünce.Batı’dangelenhiçbir“izm”masumdeğildir.

Biz ki, nass’ımukaddesler dünyasından kovduk…Avrupa’nın içtimaîvesiyasîmitoslarıkarşısındabuapışıpkalmak,bukendiniküçükgörmek,bupapağanlaşmak ne için? Unutmamak lâzım ki “izm’ler içtimaî bir sınıfınmüdafaasıdırlar. İçtimaî bir sınıfın, bir milletin veya bir medeniyetcamiasının.

TefekkürünTarifidirDiyalektik

Çağdaş Batı’nın koyun postuna bürünen kurt kelimelerinden biri dediyalektik.Diyalektiknedir?“Fikrîgelişmeningerçektenilmîbirtarihi,ancakdiyalektikmateryalizmleaçıklanabilir” diyorPlehanov.Amaböyle bir izah,herilmîizahgibiolaylarıdikkatleincelemeyivegerçeğitanımayıgerektirir.Hiçbir nazariye, hiçbir felsefe, genel olarak ne kadar doğru olursa olsun,böyle bir incelemenin, bu türlü bir bilginin yerini tutmaz. Böyle birmuhtevadanmahrumhernazariye,mumyalaşmış,heybetiiçindekısırbirnassolarak kalır. Diyalektik materyalizmin en büyük düşmanı: nass’cılık.Diyalektik,biraraştırmayöntemidir.Çokdoğru.Yunan’danAristomantığınıalmakta tereddüt etmeyen İslâm, çağdaş Batı’nın diyalektiğinden defaydalanacak elbette. Faydalanacak ama, geri kalmış ülkelerin ahmakçahayranlığı içinde bir tılsıma sarılır gibi değil. Yeni Osmanlılar, hürriyetdiyordu…Avrupa’yıAvrupayapanhürriyettir.Genç sosyalistler, diyalektik,ilminsonsözü,diyorlar.

Diyalektik maddecilik: garip bir mefhum izdivacı. Diyalektik, birdavranış,birgerçeğebakıştarzı.Maddecilik,kalıplaşmışbirdüşünceyanibirnass, ispatedilmesigerekenbir faraziye. İlimmaddeci imiş.Nemünasebet!İlim,gerçeği,bölerekanlamağaçalışan,sınırlıolmağamahkûmbirtecessüs.Karanlıkbirormandadolaştırılançıra.Materyalizmveyaidealizmgibiküstahve bütüncü nazariyelerin tehlikeli dünyasına sokulmamalıdır ilim. Bence,diyalektiği zedeleyen başlıca handikap, kuyruk sokumuna iliştirilenmateryalist sıfatı. Diyalektik, “değişen”e çevrilen bakış, tezatların ilmi…diyalektik,şüphe.Diyalektik,daimatedirgin,daimauyanıkbirşuur.

Descartes’ınşüpheciliği, siyasî’nin, içtimaî’nineşiğindedurur.Korkakbir şüphe.Marx’ın diyalektiği, daha hamleci, daha cesur.Kapital yazarı daPromete gibi, bütün Tanrılara düşmandır, bütün Tanrılara, yani bütünyalanlara. Ama yine de kalıplara iltica etmek zaafından kurtulamaz. Hegelidealistti, Prusya’nın resmî felsefesiydi Hegelcilik. Ödip kompleksi fikiradamlarınınortakzaafı.Marxda“karnıdoyuncaannesine tekmeler savuranhaşan bir tay gibi” Hegel’e cephe alır: maddecidir. Marx’ın benimsediğimaddecilikgerçektebildiğimizmaddeciliklerdençokbaşkabirmaddeciliktir,amanedeolsabiryanhakikat.

Diyalektik düşünce, hiç kimsenin inhisarında değildir. Tefekkürüntarifidirdiyalektik.Herakleitos’tanHegel’e,Proudhon’danWeber’e,Sartre’a,Gurvitch’ekadar,düşünceninbütünfâtihleridiyalektikçidirler.

İman mutlak hakikatlerin dünyası. Tefekkür, şüphenin. İbn Haldun,gerçeği, haber ve inşa diye ikiye bölmüştü. Ne kadar haklı… haber kabuledilir,inşatahkik.Aklıncevelângâhıolanmahsusdünyada(duyulardünyası)hiçbirmutlağın yeri yoktur.Hiçbirmilletin idraki başka birmilletinkinden,hiçbir ferdin zekâsı başka bir ferdinkinden daha üstün değildir. Düşünceyesınır çizilemez. Şüpheden bile şüphe. Diyalektiğin her düşünce için kabulettiğimünakaşahakkınıkendisindenniçinesirgeyelim?Diyalektiktefekkürüntarifidir dedik, doğru. Tefekkürün tarifi, yani düşünceyi mücerretlerehapsedemeyeceğimizi ihtar eden son derece mücerret bir ifşa, bir işaret.Düşünceyi mücerretlere hapsetmek, yani kalıplaştırmak, kemikleştirmek.Hayatlaölüm,gerçekleyalaniçiçedirler,hazlaelemgibi.Varlıkdenenesrarlıyumağıancakdiyalektiğintitiz,seyyaldikkatiçözebilir.Diyalektikdüşünceyibirkaçkabadüsturahapsetmek,diyalektiğeihanettir.Yorulmayanbircehittirdiyalektik:herkonuyuayrıayrıvetekrartekrarelealmak,bütünyönlerinivebütün yönleriyle kavramağa çalışmak; köküyle, gövdesiyle, dallarıyla.Irmağınkaynaklarınaçıkmakveakışınısondurağakadarizlemek.

DoğuDespotizmi

Montesquieu,Doğudespotizmindensözeder.Düşünmezkidespotizminâlâsı,perestişkârı olduğu İngiltere’de ve tebaası bulunduğu Fransa’dadır. Nebeyzadelerin dillere destan zulümlerini, ne isim hanesi açık tevkifemirnamelerini hatırlar. Bu şaşkın toprak ağasının hakkımızdaki türrehatısadece gülünçtür: “Türkler dünyanın en çirkin insanları idi. Karıları dakendileri gibi kaknemdi.Rum dilberlerini görünce akılları başlarından gitti.Başladılarkızkaçırmaya.Zatenezeldenberihayduttular”v.s.“Türklereşekolacak öbür dünyada. Yahudileri sırtlarında cehenneme taşıyacaklar. Bütünkavimlerin en cahili… Türkiye’de tebaanın servetine, hayatına, haysiyetinekimsealdırış etmez.Anlaşmazlıklar çabucakkararabağlanır.Şöyleki:Paşadavacıları dinler, sonra falakaya yatırır herifleri, bir âlâ döver ve böylecedâvayıneticelendirir.”v.s.

Bizi bu kadar tanır Montesquieu. Batı yazarlarında ciddiyet vedürüstlükaramayacakkadarBatıirfanınınâşinâsıolanlariçinbuhükümlerintekorijinaltarafıterbiyesizliktir.

“Kanunların Ruhu” müellifi, ülkesinin 1. François’dan beri çok sıkımünasebet halinde bulunduğu Osmanlı İmparatorluğunu bu kadar tanırsa,Hint’i,Çin’i, İran’ınekadar tanır?Negaripdirkibuhayalperestvehayâsızyazarın Doğu’ya izafe ettiği despotizm birçok Batılı yazar tarafındanmünakaşasız benimsenir. Wittfogel* Sovyetler’e çatmak için Doğudespotizmi bayrağını omuzlar; bizim köksüz ve ufuksuz aydınlanınız datarihimizikaralamakiçinMontesquieu’nüncoğrafîkaderciliğinesığınırlar.

ÇağdaşUygarlıkDüzeyiveİsaEfendimiz

Ahırda doğmuş, çarmıhta can vermiş… Sonra anlaşılmış ki, “semavattakipederimiz” günâhlarımızı bağışlatmak için (kime bağışlatacak belli değil)Mesih*suretinde tecellietmiş.Asırlargeçmiş.Nasâra taifesi,*çarmıhtacanveren şefkat Tanrısı adına cinayetler işlemiş. Haçlı orduları, zincirdenboşanan köpekler gibi saldırmış ülkemize. Saint-Barthelemy* İsa şerefinetertiplenmiş;engizisyonİsaadınakonuşmuş.

Kürenin, adı duyulmamış bir bölgesinde minnacık bir kıta… Öncehaydutlarla keşişler hüküm sürmüş bu ülkede, sonra eski toprak köleleri.Dünyanın dörtte üçü kana boyanmış, talan edilmiş. Ve o kan denizindenmağrur ve muhteşem bir melike belirmiş: “çağdaş uygarlık”. Mukaddeslerkurbanedilmişdildadeye,makhurvemağlupkavimlerperestişledizçökmüşönünde.Verub’-umeskûn,*Avrupa’nınabesleriniTanrılaştırmış.

Bizkiİslâm’ınkılıcı idik,“hezârbütgedeyi*mescid”eylemiş,“nâkûsyerlerinde ezanlar” okutmuştuk; biz ki salibe karşı hilâl, küfre karşı hak,zulmekarşıadalettik…Şîrlerpençe-i*kahrımızdalerzânolurken,felekbizide bu gözleri ahuya zebûn etmezmi?Ne zilletlere katlanmadık bu dildadeuğruna, ne fedakârlıkları göze almadık! Peki amma, “çağdaş uygarlıkdüzeyi”ndeİsaefendimizinyerine?

Tarihçilerin iddiasınagöre, nerededoğduğu, ne zamandoğduğu, hattâdoğup doğmadığı meçhul olan bu insana, Avrupa’nın hâlâ taabbüt etmesianlaşılmaz bir zaaf: belki bir kadirşinaslık,* belki bir narsisizm.* Hadi buidrak sakametini anlayışlı bir tebessümle karşıladık; kendi hamakatimizigeleceknesillerenasılbağışlatacağız?

İnsanlığın tarihi neden İsa ile başlasın? Tarihin mihver çağı İsa’danöncebeşinciyüzyıl.Bugününinsanıozamandanberiyaşıyor(Jaspers).*

“Herşahıstasavvurlarınıkendilisanıüzrekurupdasonrabaşkalisanatercümeettiğigibi,hermilletvak’alarıkendi tarihinegöre tertibedip,ötekitarihleri ona kıyasla bulur… Yani her millet kendi tarihini muhafazayamecburdur” diyor Cevdet Paşa. “Binâenaleyh, bizde de hicretin tarihbaşlangıcı olması emr-i tabiîdir”. Tarih, gerçekte iki kısma bölünebilir.Paşa’ya göre: “asr-ıÂdemden, asr-ı İslama kadar” olan zaman eski çağdır;ondan sonra yeni çağ İslâm’la başlar. ‘Yeni tarihi de iki kısma ayırabiliriz:ikincikısmınmebdei,matbaanınkeşfidir.”

Matbaanın keşfi, beşeriyetin tarihinde yeni bir devir açmış mıdır?

Sanmıyoruz.Bizceyakıntarihikanlıbirçizgiyleikiyebölen,giyotininbıçağı.Filhakika 1789, sanayi inkılâbını, siyasî bir zaferle taçlandıran yepyeni birdevrinhabercisidir.

Bizoyunuozamandankaybettik.ZavallıCevdetPaşa!Hicri takvim,*hazinbirhatıra-ıtarihiyedirartık.

BirİnsanYaratmak

Avrupa, ikiasırdanberibirdelininpeşinde.Birçağbaşlıyorbudeliyle,kaçasırsüreceğibelliolmayanbirçağ;hasta,sarsak,perişan,amakalbiolanbirçağ. Bütün devrimler onun adıyla çıkıyor sahneye. Rousseau, şuuraltınınisyanı;şuuraltının,yanitabiatın.

Akademi’ye yolladığı iki risale, asrın suratında saklayan iki tokat.“Yıkılacaksın”diyehaykırırona,“yıkılacaksınçünküdoğruyoldanayrıldın.”

“Tiyatro Üzerine Mektup”, tiyatroyu bir mekteb-i edeb değil, birmekteb-ifezâhatolarakvasıflandırır.

“Emil”* Kitâb-ı Mukaddesin şeytana yüklediği suçları hemcinsineyükler.Tanrı,ihtiyarbiroyuncakçı;insanhoyratbirçocuk.‘Yaratanınelindençıkarkenherşeygüzel,insanıelindeherşeyyozlaşır.”Vebuithambütünbirasrı büyüler: zekânın, şüphenin hür düşüncenin asrını. Neden? Avrupa’nınufkunda İsrafil’in sûru gibi çınlayan bu ses bir vicdanın sesidir, yaralı birvicdanın. Medeniyet insanı öldürmüştür, insanı ve hayatı. Avrupa birkıyametinarifesindedir.

“Emil” de bir ütopya, bütün büyük kitaplar gibi.Rousseau kurtulmakisteyen insanları gemisine davet eder; geminin adı terbiye, yöneldiği liman:tabiat.

Avrupa iki asırdan beri Rousseau’nun mirasıyla yaşıyor. Çağdaşpedagoji,hatalarıvesevaplarıyla“Emil”ihecelemektedir.RousseaudaSokratgibihayâsızveSokratgibisarsıcı.Maruftâbirle,atsineği.

On dokuzuncu asrın ikinci yansı Avrupa düşüncesinin çağlayanlaştığıdevir. Şiir tahtında Hugo, tenkit tahtında Sainte-Beuve; Balzac ölümündensonrabüyüdükçebüyümekte.Saint-Simon’cular,Comte,LaPlayMarx.ZiyaPaşa ile Namık Kemal’in bu devler arasında yüz yıl evveline uzanıp,Rousseau’nun önünde diz çökmeleri dikkate şayan değil mi? Osmanlıİmparatorluğu,birbuhraniçindedir.Belkisunibirzelzele,amazelzele.Enkazaltından neyi kurtaracağız? Ziya Paşa, çocuğu, diyor; Namık Kemal,vatandaşı.

ZiyaPaşaiçin“Emil’incazibesineredengeliyordu?Birinsanyaratmakisteyişinden; tabii insan sıhhatli insan, soyut insan. “Emil”, üzerinde kafayorulması gereken bir modeldi sadece. Ziya Paşa’nın düşünmeğe zamanıyoktu. Tercümeyi bile tamamlayamadı. Ve eser Tanzimat aydınlarınıntefekkür ve tecessüs hudutlarını gösteren tarihi bir vesika olarakMecmua-i

Ebuzziyâ’nınsayfalarıarasındaunutuldugitti…

GeçKalmışİkiMezdekçi:SadeveStirner

İkisideBatıirfanının“müthişçocuğu”,hasta,ölçüsüz.Sadebirzirve. İnsanzekâsı hiçbir çağda memnu’un sınırlarını öylesine zorlamadı. Ama Batı’damüstehcen onunla başlamaz. “Ahd-ı Atik” yüz kızartıcı parçalarla dolu.(Neşideler Neşidesi’ni hatırlarsınız… Hadi şiirin hakları vardır diyelim,hürriyetivardır,Lutkıssasınanebuyrulur.)

Yunanedebiyatıbirfuhuşedebiyatı.Dufour,altıciltlikFuhuşTarihi’ninbeşyüzsayfalıkbirincicildinibuedebiyataayırır.RomadaYunan’ınşakirdi.Juvenalis gibi ahlâkçıları bile yüzünüz kızarmadan okuyamazsınız. BirkelimeyleBatı’nıneskiedebiyatları içinmüstehcendiyebirmefhumyoktur.Afif olan kulaktır Roma’ya göre, göz en hayâsız tasvirleri okuyabilir.Ortaçağa gelince… Kilisenin tanınmış bir azizi “Tanrı’nın yaratmaktanutanmadığı uzuvların adını söylememek Tanrı’ya hakarettir” diyor. Aziz’intenbihi kulaklara küpe olmuş. Ne dindışı edebiyat-haşa-hakaret etmişTanrı’ya, ne dinî edebiyat.Decameron, dekolte tasvirlere bayılanların hâlâbaşucukitabı.YalnızDecameronmu?Balzac,XVI.asrınenyamanüslupvedüşünce tâcidan Rabelais’yi George Sand’a okumak ister. Sand gibidişlemediğimemnumeyve kalmayan bir alutfe-i cihan dehşetli utanır, kapıdışarı eder Balzac’ı. İnsanlığın Komedyası yazarı: “Sakın kadınlara ayıpşeyler söylemeyin, saygı gösterin kulaklarına. Düşünün ki afif olan, birkulakları” derken bu sahneyi mi hatırlıyordu acaba? XVII. asır,merasimperver ama Lafontaine’in Conte’ları (Fableları değil) birmüstehcenlermeşheri.

Voltaire’in çağdaşları -en ciddileri de dahil- yasak bölge tanımazlar,Diderot’un “Geveze İnciler”i, üslup bir yana, Sade’ın romanlarıyla boyölçüşebilir.Bir kelimeyle “ilâhîMarki” ne birmünzevidir ne birmüceddit.Avrupalı’nın şuuraltını dile getiren cesur ve hayâsız bir psikolog. Julie’yeMektuplaryazanMirabeau,kendinipolitikanınçılgınkasırgasınakaptırmasa,birikinciSadeolurdu.

Unutmayalım ki Sade yaşarken aristokrasi can çekişiyordu. KüstahMarki, bütün inançlarını kaybetmişti. Başarısız bir izdivaç, baldızına karşıduyduğu aşk, mukaddeslerini kaybeden adamın tek mukaddesi kalmıştı:Vücudu.Yirmibeşyıltımarhanedeyaşadı.Mecburiimsak,azgıniştihalarınıkamçıladıkça hasta muhayyelesinin hayallerini kâğıda döktü. Talihsiz birFeud.ZincirevurulanbirEnfantin.Sadeiçinhayattabaşkasıyoktur.Saadetinsırrı insiyaklara teslimiyet. Tek düşman: Tanrı, yani ahlâk. Hiçbir anarşistcinayeti överkenonunkadar coşkundeğildir.Sade, insanlığı kurtarmak için

canakıymayı öğütlemez, cinayet cinayet olduğu için, yani işleyene cismanîbirzevkverdiğiiçininsanınTanrılaşmasıdır.

Aşk yoktur, Sade için. Çiftleşme vardır. Kadın bir zevk makinesidir.Kâmalındıktansonraifnaedilir.İnsanaişkenceenbüyükhazkaynağı.

Garip değil mi, unutulan Sade’ı içli bir şair Fransa’ya tanıtır:Apollinaire.Şuuraltınınkaranlıkdehlizlerindedolaşmaktanzevkduyanlar,buFreudazmanınımuhabbetlebağırlarınabasarlar.Avrupa’nınputlarındanbiriolurSade.

Stirner de bir başka Sade. O zavallı mektep hocası da benliğininzindanına mahpus. Hayat hikâyesi tatsız bir roman. Doğar doğmaz öksüzkalmış.Annesiyenidenevlenmiş.Talihhiçgülmemişzavallıya.Üveybaba,şefkatsiz bir çevre ve hastalıklar. Güçlükle okuyabilmiş. Sonra özel bir kızokulundafelsefehocalığı.Altıaysürenbirevlilikveboşanma.Sonradörtyılnisbibirrahatlıkdevresi.Berlin,Hippel’inmeyhanesi,birakadehleriarasındageçensaatler,GençHegelcilerledostluk.Kendilerine“Azadedilmişler”isminiverenbuserazatinsanlarneyasatanımaktadırlarnebaşkan:BauerKardeşler,şair Hervegh, Ruge, Marx, Engels vs. Asıl adı Gaspar Schmidt olankahramanımız, Stirner takma adıyla birkaç makale karalıyor; dostları çokbeğeniyorlar. 1843’te yeni bir izdivaç,Hippel’inmeyhanesinde tanıştığı birkadın hayal arkadaşı oluyor. Bir yıl sonra, Stirner imzasını bir kitabınkapağındagörüyoruz:“TekveDünyası”.Kitapdeğilfelâket.Stirner,işindençıkarılıyor. Bu tehlikeli fikirlerin yayıcısı genç kızlara felsefe okutamazdiyorlar.Hicivler birbirini kovalıyor, karısı uçuyoryuvadanve sefalet ömürboyu yakasını bırakmıyor. Sefalet ve yalnızlık: dehânın ezelî yoldaşları.Hippel meyhanesinde bir yabancı olarak yaşamıştı Gaspar. Kitabıçağdaşlarıyla arasındaki uçurumu bir kat daha derinleştirdi. Ve o coşkundüşüncevolkanıbirkereintifaettiktensonraebediyensustu.Nekorkunçbirkader…Yıllarcaekmekparasıkazanmakiçintercümeleryaptıvekırkdokuzyaşında şarbona yakalandı. Yasak bölge tanımayan o serazat fikir DonKişot’unu pis bir sineğin taşıdığı mikrop öldürdü (25 Temmuz 1856).KemikleriçürümedenunutulduStirner.Oçılgınzekâyı,ölümündenyanınasırsonrabirbiyografin(Mackay)hayrantecessüsüumulmadıkbirba’s-übâd-elmevtekavuşturacaktı.

Islıklarlakarşılanan“TekveDünyası”çağınenbüyük,enderinkitabıolarak selâmlandı. Yazarın fırtınalar koparan düşüncelerine bir gözatalım…Öncebirtespit.SümerbütünbağımsızlıkiddialarınarağmenHegelci.Hegel’ekarşı ama, Hegelci diyalektikten kurtulamamış. Hep tez, artitez, sentezüçlüsü. Çocuk, insiyâklarıyla yaşar, Sümer’e göre. Tek dünyası yaşadığı

dünyadır.Delikanlı,çevredenkopar.Görüneninarkasındagörünmeyeniarar.Düşünceye,idealeâşıktır.Birmefhumlarâlemindeyaşar.Olgunluk,buikizıtdavranışı kaynaştıran çağdır. Yetişkin insan, olduğu gibi görür dünyayı.İdealinden çok gerçeğe yönelir. Yine çocuktur ama şuurlanan bir çocuk.Vehimlerinden sıyrılmıştır, tek kılavuzu vardır: çıkarları. Toplumlar da aynımerhalelerdengeçer.Antikite,insanlığınçocuklukçağı.Yaşanılandünya,tekgerçektir. İştihaları, insiyaklarıyönetir insanı.Sonra toplumlarındelikanlılıkdevri başlar. Hâlâ bu çağın içindeyiz. Mazinin hakikatlerine inanmıyoruzartık.Tekhakikattanıyoruz:düşünceveyaruh.Dinler,Tanrıdiyorbutecride,felsefe:akıl.Düşünüyorum,ohaldevarım…Nedemek?Düşüncedenbaşkagerçektanımamakdeğilmi?Hegeldeaynıinancıbölüşmüyormu?

Stirner, soyumuzu delikanlılık döneminin vehimlerinden kurtarmakemelindedir.Olgunlaşaninsaniçintekgerçek:Ben.Liberalizm,hakikiinsanmillettir, diyor. Fert, hodgâmlıktan kurtulmak, yani insanca bir hayatakavuşmakistiyorsadevletiniçindeerimeli.DevletiTanrılaştırıyorliberalizm.Bundandahabüyükistibdatolurmu?Siyasîhürriyetdedikleri,ferdindevleteve kanunlara teslimiyetinden ibaret. Çağdaş insan “Hukukun forsası”.Sosyalizm de komünizm de bir nevi “içtimaî liberalizm”. İnsanlara karşıhürmüşüz de, özel mülkiyet canımıza okuyormuş. Özel mülkiyet kalktı mıhürriyetimiz tamamlanılmış. İstedikleri bütün insanların yoksul, bütüninsanların dilenci olması. İçtimaî liberalizmin insanlara vaadi: Cihanşümuldilencilik. (Nitekim siyasî liberalizmin armağanı da cihanşümul kölelikolmuştur.) Her şey herkesin olacakmış. Herkes kim? Toplum. Daima birtecrit,daimahayalîbirvarlık,hayalîveezici…

Bu sözde “athee”ler gerçekte çok dindar kişiler. İnsanlığa yeni putlarsunuyorlar.Hepside,ferdi,mevhumTanrılaruğrunafedaedentehlikelibirerütopist.Cihanşümulinsandiyebirşeyyok.Fertvar,ferdinkendisi,yaniben.İnsan olmak, ideal insanı gerçekleştirmek… Lâf bunlar. Beşeriyi temsiledecekmişim,niçin?Kendikendimeyetmek,kendikendimdenhoşnutolmakbiricikgörevim.Bendenbaşkanev’ibeşeryok.Nekuraltanının,neyasa,nemodel.Yaramazbirçocuk,örnekbirçocuktan;herkesekafatutaninsan,dışbaskılaraboyuneğenyaratıktançokdahasıhhatli.

Ben,herşeydenönceben.AmaFichte’ninidealvemutlakben’ideğil,gündelik ben, fâni ben.Gerçek olan tek değer: ferdin zevki, ferdin saadeti,ferdin iktidarı. Devlet, kanun, ahlâk… Kendi kendimize vurduğumuz birerzincir.Kâmilinsan,buzincirleriparçalayandır.Benimiçinbugündoğruolan,bugündoğrudur.Yarınbaşkaşeyeinanırmışım,inanırım…Keyifbenimdeğilmi?Haklarımınsınınyok.Bütündünyabenim.

Görüyoruz ki ihtiyar Hobbes’un “Tabiat hâli” ile karşı karşıyayız.İnsanın insan için kurt okluğu bir dünya bu. Öldürdüğünüz kadar yaşar,çaldığınız kadar kâm alırsınız. Her şey sizin. Avrupalı’nın coşkun birhayranlıklatekrarladığıbuabesler,Şark’ındameçhulüdeğildir.CevdetPaşaolsaMezdekmezhebininartıkları,dergeçerdi.

Öldürmeyeceksin

Kanun, eski Yunan’dan beri “büyük sineklerin yırtıp geçtiği, küçüklerintakılıp kaldığı bir örümcek ağı” Avrupalı için. Machiavelli, insanlığı ikiyeayırır:tarihiyapanlar,tarihinmalzemesi.Çobanlasürü.Katiligöklereçıkarır,Sade, ayak takımının peşin hükümlerinden sıyrılmış bir gerçekçi olarakalkışlar.Devlet,gözünükırpmadancanakıyanlarıkorumalıdır.

Rousseau,çağdaşlarınınyüzünetükürürgibisorar:içinizdeMandaren’iöldürmeyecekkaçkişivar?KimdibuMandaren?ÇinMaçin’deyaşayanbirmeçhul insan. Tanımadığımız, tanıyamayacağımız biri. Yani bir mücerret.Oturduğumuzyerdebirdüğmeyebastıkmıgeberecektiherif,bizhazinelerinekonacaktık, kimselerin ruhu duymayacaktı, şöhretimiz gölgelenmeyecek,şereflibirinsanolarakyaşamaktadevamedecektik.Ahlâkbusualeverilecekcevaptaydı,Rousseauiçin.

Avrupa insanının ruhdünyasınıbütüngiriftliği ile ifşaeden ikibüyükromana, en tanınmış eserlerinde bu can alıcı suali tekrarlarlar. GoriotBaba’nın kahramanı Rastignac daha oturmuş, daha zinde bir toplumunçocuğudur. İlk tepkisi şu: Mandaren kaç yaşında? Sonra sesini yükseltenvicdan,dahadoğrusualışkanlık:hayır.

SuçveCeza’nınRaskolnikov’udahaçıplak,dahakendisi,daha insan.Sefaletibütünzilleti,bütünrezillikleriyleyaşamış.Çıkmazdankurtulmakiçintek çaresi vardır: tefeci kadına kıymak.Âdetameşru birmüdafaa içindedir,hukukçuların iztirar hâli dedikleri korkunç durum. Kanayan bir hassasiyet,uyanıkbirzekâvehastabirşuuraltı.

Avrupalı için medeniyet, zorun yerine hilenin geçişidir. Fransız, bumânâdaRus’tandahamedenidir,dahamedeni,yanidahatehlikeli.Boşunadildöker muhatabı. Delikanlı Mandaren’i öldürmeyecektir. Faziletinden mi?Hayır.Tatsızsürprizlerdençekinirvebilirkiergeçşeytankendisineyardımedecektir. Raskolnikov, sarsıntı geçiren bir toplumda yapayalnızdır, Dostogibi. Kafasında bulanık düşünceler, aç ve yan uykuda. Sanki bir kâbusuyaşamaktadır. Aylarca tereddüt eder. Ezilen gururu uzun zaman yaralı biryılanınıslığıgibiuğuldariçinde:güçlüsünvegüçlü,engeltanımayandır.

Suç ve Ceza’nın birinci bölümü, bir insanla bir düşünce arasındakitüylerürperticikavganınhikâyesi.Sonradüşünceninzaferinihazırlayandekorvehâdiseler…SaintPetersburg, ihtişamve sefaletin kucakkucağayaşadığışehir. Çayırda görülen rüya, kamçı darbeleri altında öldürülen kısrak.Dosto’nun kitapları rüyalarla doludur, rüyalarla beklenmedik tesadüflerle.

İnsanlarındışındabirkadervardır,zalim,anlaşılmayanbirkader,eskiYunantrajedisindeolduğugibi.KararsızlıkiçindebocalayanRaskolnikov’ugaripbirtesadüf cinayete zorlar. Hiçbir sebep yokken evine saman pazarı yolundangitmeğe kalkar, orada tefecinin kız kardeşiyle bir eskici arasındakimuhavereye kulak misafiri olur. Ertesi gün tefeci kadının evde yalnızkalacağını duyar. Artık karan kesinleşmiştir. Hiçbir şey düşünmez vedüşünemez. Raskolnikov’la sorgu yargıcı arasındaki konuşma kitabın candaman.

Sosyalistleregöresuç,çevreninürünü.Suçdiyebirşeyyok.Suç,kötüvetabiatdışıbiriçtimaîdüzeneisyandanibaret.Çevreherkötülüğünkaynağı.Demek ki, toplum akla veya tabiata uygun bir düzene kavuşunca suç falankalmaz.Çünküisyanedecekbirkonuyokturartık.Vegözkapayıpaçıncayakadarinsansalâhakavuşur.

Ne var ki bumadalyonun bir yüzü.Rüya ile gerçeği karıştırmayalım.Yaşadığımızdünyadasuçkaçınılmazbirolay.Büyükadamlasokaktakiinsanayrı kanunlara tâbi. Daha doğrusu, büyük adam için kanun yoktur. O, birgayeninemrindedir;insanlığınhayrıiçinkalabalığınsuçsaydığıherhangibirhareketiişleyebilir.MeselâbirKepler’lebirNewtonunkeşifleri,şuveyabusebepten dolayı içtimaîleşmiyorsa, bu sebepleri ortadan kaldırmak içinçekinmemek lâzım. Ama bu uğurda bir, beş, yüz kişi feda edilecekmiş…varsın edilsin. Bütün kanun koyucular, Solon, Muhammet veya Napolyon,suçludurlar. Suçludurlar çünkü ataları tarafından konulan, çağdaşlarıtarafından saygı gören yasaları çiğnemişlerdir. Kan dökmekten deçekinmemişlerdir bu uğurda.Yeni bir hakikatin, yeni bir düzeninmüjdecisiolmak isteyen, bir kelimeyle söyleyecek sözü olan herkes suç işlemekzorundadır.

Pekiama,büyükadamlasokaktakiadamınasılayıracağızbirbirinden?Büyük adam, tabiat kuvvetleri gibi, tahripkârdır veya tahripkâr olmakzorundadır. Daha aydınlık bir gelecek uğruna bugünü yıkmakta tereddütetmez. İdealin konuştuğuyerde vicdan susar. Sokaktaki insanın tek vazifesivardır: neslini devam ettirmek. Tabiatı icabı muhafazakârdır, itaatkârdır,hürmetkârdır. Ayırıcı vasfı törelere boyun eğmektir; bundan gocunmaz da.Yığın büyük adama kanunu çiğnemek hakkını tanımaz. Suçlunun kellesinikeser;böyleyaparkendemizacınauygundavranmışolur.Amabirnesilsonraaynıkalabalıkkellesinikestiğiadamıazizleştirir.Yığınhalehükmeder,büyükadamistikbal’e.Yığın,kurduğudüzeninkoruyucusudurvesoyumuzuarttırır.Büyük adam dünyayı yerinden oynatır ve hayali bir düzeninmimarı olmakister. Her iki insanın da en tabiî hakkı yaşamak. Bu ezelî savaş, yeni birKudüs’eyani ilâhînizamınkurulacağıbahtiyargünekadarsürüpgidecektir.

Her büyük adam çarmıhta can vermez. Talih gülümser bazılarına: kendilerikellekeserler.

Dosto,ıstırabınromancısı.Istırabın,isyanın,merhametinveşuuraltının.Raskolnikov, fahişe Sonya’nın önünde eğilirken “Senin önünde değil, acıçeken bütün insanlığın önünde diz çöküyorum” der. Suç ve Ceza, insanruhunun uçurumlarını, mağaralarını, dehlizlerini tarayan bir kitap. SözüVogüe’yebırakalım(RusromanınınKristofKolomb’uo.Avrupa,Gogol’ları,Dosto’ları, Tolstoy’ları ondan öğrenmiş): “Romanı zevk için okuruzumumiyetle, hastalanmak için değil. Suç ve Ceza’yı okumak, kendiniisteyerekhastaetmektir.Kitabıokurken,daimabirruhsancısıduyarsınız.Herkitap, yazarla okuyan arasında bir düello; yazar bize bir hakikat, bir hayalveyabirkorkuaşılamağaçalışır,bizdeyakayıtsızlığımızlakarşıkoyarızona,ya aklımızla. Suç ve Ceza’da yazarın dehşet verme kabiliyeti, orta birhassasiyetin dayanamayacağı kadar büyük. Ürpertici eserlerin en tanınmışustaları,birHoffmann,birEdgarPoe,birBaudelaire,Dosto’yakıyaslabirergöz boyayıcı, birer edebiyatçı…Suç veCeza,Macbeth’den beri yazılan enderinsuçpsikolojisietüdü.” (E.M.deVogüe,LeRomanRusse,Paris,Plon,1892)Doğruamainsanıtanımakböylebirüzüntüyedeğmezmi?

Semavîkitaplarınemri:“Öldürmeyeceksin”.HıristiyanAvrupa,ensefilçıkarları için dünyanın bütün Mandarenlerini öldürdü ve öldürmeye hazır.Goethe: ‘Ya örs olacaksın, ya çekiç” diyor. Şark, Sadi’denGandi’ye kadaraksi kanaatte: “Yemin ederim ki, dünyanın bütün toprakları bir tek insanınkanınıakıtmayadeğmez.”Kimhaklı?

Şiddet:Avrupa’nınTanrısı

ÇağdaşAvrupa’nınen“insancı”filozoflarınabirgözatın,hepsişiddeteâşık.Soyumuzun alınyazısıymış bu. “Kullanılan şiddet, şiddeti kökleştiriyor mu,yok mu ediyor; bizi geriye mi götürüyor, ileriye mi? İşte, asıl mesele”diyorlar.

Şiddeti yokeden şiddet, yalanların en alçakçası değilse vehimlerin enşairanesi.Herkavganınezelîmazereti:sonkavgaolmak.

Bu tahrip ihtirası, bir asrın imtiyazı, daha doğrusu yüz karası değil,Kabil’den beri uzayıp giden bir lanet zinciri. Kıyıcılık kanında varAvrupalı’nın, Yunan destanları birer cinayet salnamesi,* Yunan, İskandinavveya Germen destanları. Machiavelli’ye göre, “mecbur kalınınca kuvvethaktır”; mecbur kalınınca, yani istenince. Şair: “Din şehit ister, asumankurban”*diyor;evetAvrupalı’nındini.

Kutuplar

Dört asır önce içtimaîyi ahlâkın dışına iten Avrupa şimdi de ferdî hayatıahlakdışıilânediyor.

Machiavelli* ile Freud ikimüşahit. Biri politikayı ilimleştirmiş, ötekiruhiyatı.

Avusturyalı hekim çağdaş insanın kulağına, “Canavarsın” diyefısıldıyor, “canavar ve hasta. Dertlerinin kaynağı annene duyduğun itirafedilmez şehvet, babana beslediğin hayvanca kıskançlık.” Ve Avrupalı,asırlarcagizlikalmışmeziyetleribirdenbirekeşfedilmişgibimağrur.

Psikanaliz kârlı bir mit. Kilisesi, rahipleri, ayinleri var. Şuuraltı, heristediğini kolayca elde eden mutlu azınlığın imtiyazı. Yığının bu gibiinceliklerdenhaberiyok.

Upanişat*“Tanrısın”diyorinsana.Freud“İtsin”diyor.Hangisihaklı?

Şairidinleyelim:

“Göktenyücesin,topraktanbayağı.

Yoklukzulmedylebağlıysan,toprak,

İlâhinuruntecelligâhıisen,arş.”

(Feyz-iHindî)

TestidekiAy

Hadis:“Kendinitanıyan,Rabbinitanır”diyor.Enküçüksonsuzla,enbüyüksonsuz arasındaki esrarlı ayniyeti ifşa eden büyük söz. Hint bilgeleri de“Göktebir tekayvar, akisleri sonsuz.Her testinin suyundabaşkabir ay.Otestilerdenbiridesensin”derkenaynıhakikate tercümanolmuyorlarmıydı?Kendinitanımak,marifetlermarifeti.

Doğu,kıyılarıgörünmeyenbuummandabinlerceyıldanberidolaşıyor.Ama keşiflerini kitaplaştırmamış; gönülden gönüle aktarılmış sır. Batı’yagelince:Freudöncesipsikoloji,çeşitlibilginçehrelerisunanbirkaleydoskop.Bakışlarını iç dünyaya çeviren aydın, şuurunmağarasında kendi gölgesiylekarşılaşmış.Montaigneelindebirkitaplaresimçektirenadam.Denemelerbiraile albümü.Madam Bovary* Flaubert’in kendisi, İnsanlık Komedyasının*tekkahramanı:Balzac.

Bütün yok bu psikolojide. Küçük dertleri, küçük sevinçleri, küçükmeseleleri ile bir çağın ve bir ülkenin insanı var. Bu testilerdeki ay, ay’abenzemiyor.

YogiİleKomiser

Peşin hüküm yok Koestler’de.* Yasak bölge tanımayan bir tecessüs. GünOrtasında Karanlık, bir çağın muhakemesi; bir çağın hattâ bütün çağların.Düşünce,kınındansıyrılankılıçgibikeskin,parlakvehissiz.YogiileKomiserdeGünOrtasındaKaranlık’ınbiruzantısı.

Bu iki insan, düşünce tarihinin iki kutbu veya iki zirvesi: Gandi ileLenin.

İnsanın hayat karşısındaki bütün davranışlarını bir gök kuşağınabenzetiyorKoestler.Ve sosyolojik bir spektroskoptan seyrediyor. Tayfın birucunda (kızıl-ötesi) komiser, ötekinde (mor-ötesi) yogi. Komiser dünyayıdışardandeğiştireceğineinanır;devrim,bütünfelâketleriortadankaldıracaktır(ne inkibazkalacaktır,neÖdipkompleksi*).Devrim, istihsallemübadeleninyeni baştan düzenlenmesi. Amaca götüren her vasıta meşru: şiddet, hile,hıyanet,zehir.Mantıktekyanılmazpusula.Kâinatbirkerehareketegeçirildimihepaynıgidiş-gelişleritekrarlayanbirrakkas.

Yogi der ki: amacı bilen var mı? Yalnız vasıtalar önemli. Zor yok.Dıştanhiçbir şeydüzelemez.Tekmanivela,kişinin ruhîkuvvetleri.Her işinbaşı:mistik bir terbiye. Fert, görünmeyen bir göbek bağıyla sonsuza bağlı.Onunmanevîdeğerlerinibesleyen:sonsuz.

Bu iki kutup arasında düşüncenin nüansları. Merkeze yaklaştıkçarenkler sisli ve karışık. Komiserle münakaşa edemezsiniz. Hazret “dövüşehazırlanan goriller gibi göğsünü döver önce, sonra ister dost olun isterdüşman,sizikucaklarveboğar.”Yogiylede tartışılmaz.Kelimelere inanma:ki. Liberallerle, Fabiancılarla,* filantroplarla* tartışabilirsiniz. Ama neyeyarar? Dâva, Yogi ile Komiser arasında. Dünya dıştan değiştirilebilir mi?Tarihiberbateden, ikiucunanlaşamaması.Komiserinbütündikkati:kişi iletoplumarasındakimünasebetetakılı.Yogiyiilgilendirenyalnızkişiilesonsuzarasındaki bağlar. Komiserin bütün çabaları insan tabiatını değiştiremedi,diyor Koestler. Bu iflâsın iki sebebi var: ütopya sarp bir zirve. Yoldolambaçlı,Yükseldikçezirvekaybolurgözden,netarafagidildiğibilinmez.Kalabalıkkılavuzunuyolundışınaiter,sonrakendisideyuvarlanıruçuruma.

İkinci sebep de gayeyle vasıtalar arasındaki uyuşmazlık. Mesulmevkidekiadamdaimaiki imkândanbiriniseçmekzorundadır.Yavasıtalarıgayeyeuyduracak,yagayeyivasıtalara.Nazarîolarakbiruzlaşmayavarmakkabil:din, iyiniyet, liberalizmbireruzlaşma.Amelîmesuliyetlerdilemmayıkeskinleştirir.Seçeceksiniz.Vasıtalarıamacatâbikılınca,faydacımantıksizi

aşağıyakaydırırboyuna.Öncemeşrumüdafaadansözedersiniz, sonraen iyimüdafaa taarruzdur düsturuna varırsınız. Bu yol sizi atom bombasına,Nagazaki’deki iki yüz bin ölüye götürür. Bu uğursuz inişin ikinci örneğiyarayıdağlamakiddiasıylabaşlar,Moskovatasfiyelerindebiter.

Peki, Yoginin davetine koşalım: yazık ki murakabe ancak ferdikurtarabiliyor.Kalabalığıdışardangünâhsızlaştırmak, temizlemeksözkonusuoluncada,karşımızaaynıdilemmaçıkıyor.Gayelerivasıtalaratâbitutuncadaaynı kayışmukadder.Yollardan biriMoskova dâvalarına açılıyor, öteki herşeyi kabule: istilâyı, sefaleti, zilleti. Mazinin bir terkibe kavuşmayan halkhareketleri rasyonalizmle* mistisizm* kutupları arasında yalpa vurur gibi.Bazı devirlerde kitle kızıl-ötesi’ndenmor-ötesi’ne yönelmiş, bazı devirlerdetersine. Sanki tarihte de musonlar esiyor. XIX. yüzyılda hareket Komiseredoğru. Bugünün insanı mor-ötesi’ne koşmakta. 1930’dan beri hepimiz birparça Yogileştik, diyor Koestler. Rasyonalden inasyonale itildiğimizinfarkındadeğiliz.Aydınıönünekatanrüzgârlaboratuvarlardanesiyor.Soldansağa kayış, başlangıçta ilim adamlarının eseri. Fizik son yıllara kadar birKomiser-ilim’di. Gittikçe bir Yogi-ilim oluyor. Psikoloji de öyle. XX. asırrasyonalizmi, yalınkat iyimserliğe, hayâsız mantığa, küstah bir kendinegüvenişe, hulâsa XIX. asrın Prometeci davranışına şüpheyle bakar. Irklarıngelişmesinde Yogi-geceler ve Komiser-gündüzler var. Belki de medeniyetuyuyorvezamanzamanrüyagörüyor.

Çağdaş insan, insanın yarısı. Ona kutsiyetini ve bütünlüğünükazandırmanın yolu murakabe. Bizi ne yalnız veli kurtarabilir, ne ihtilalci,diyor Koestler. Kutuplar arasında ahenk kurulmadıkça, insanlığın istikbalitehlikelidir. Ve murakabenin mekteplerde ders olarak okutulmasını istiyor,jimnastikvematematikgibi.

NeYogiNeKomisi

Yıl 1893. Güney Afrika’dayız. Pretoria’ya giden trenin birinci mevkikompartımanındagençbiravukatüzerinealdığıdâvayıdüşünüyor.Busakindelikanlıyı yakasından tutup, tarihin girdabına fırlatan bir kondüktörün eli.GençadamHintliolduğuiçinvagondanatılır,öğrenirkionbinlercesoydaşıyıllardanberiaynıhakaretlereuğramaktadır.

Birvicdanilebirimparatorlukarasındakisavaşogünbaşlar.Çağımızınvebelkidebütünçağlarınenbüyükdestanı.Gandibir insandeğil,birşuur,Hint’inşuuru.VeHint,zulmünsüngüsünü,kanınınalevindeeritenmillet.

Gandi’nin sise ihtiyacı yok. Hakikatlerin hurafelerle sarmaş dolaşolduğubirülkedeefsanelerinhâlesinetenezzületmeyenbüyükruh.İkbal’in*sarhoşedemediğitekpolitikacı.NeYogi,neKomiser.

LanzodelVasto*doğrusöylüyor:korkunçbirtehlikeninarifesindeyiz.Çatışan milletler ve sınıflarla, gelişen teknik, uçuruma açılan iki ray.İmparatorluklar yok artık, iki blok var. Hâkim devletler, bir ülkenin adınıtaşımıyor. İsimleri başharflerden ibaret:ABD,SSCB…Pençeleri birbirininkarnına geçmiş iki canavar. Bu azgın düşmanların en göze çarpan tarafı,benzerlikleri. Her iki blokun rejimi de kanlı bir ihtilalden doğdu. Birinci,blok,Fransızİhtilali’ninçocuğu.Mecburîaskerlikhizmetinikanunlaştırano;topyekûnsavaşailkhazırlık.İkinciblokkadınlarıdasilâhlandırdı.Vasıtalarıaynı:şiddet.Kanunlarıaynı:madde.Bulanetzinciriniancakhakikat,adaletve aşk kırabilir. Kapitalizmle komünizm Batı’nın iki çehresi… Birikumarhane,ötekimahpes.

Koestler,yaKomiser,yaYogidiyor.Gandi,zirvelereyükselenüçüncüyolunmüjdecisi.

Düşman süngülerine göğsü ile karşı koymak… Zora yok demek,direnişlerin en erkekçesi. Diz çöken bir direniş değil bu; haksızlığa boyuneğen,zorayokdemişolmaz.Cinayetesesçıkarmayan,canininsuçortağıdır.Herzorbayiğitliktendemvurur.Tehlikeyigörüncesıvışan,kuşatılıncateslimolan sahte bir kahramanlık.Tekgerçekyiğitlik, zora yokdemek.Zora yok,demek, insana güvenmektir. Düşmanı dost ederek yoketmek. Küçültmekdeğil, küçülmekten kurtarmak. Hakkın ezelî gücüne, cihanşümul gücüneinanan zora yok diyebilir. Tek düşman var: aldanan. Savaş bir irşat. Savaş,ışıkla karanlığın diyaloğu. Düşman, gözü bağlı olandır. Savaşın amacı, bubağları çözmek; kinin, öfkenin, peşin hükmün, küçümseyişin bağlarını,güvensizliğin,inadınbağlarını.

Hürriyet bir bağış değil, bir fetih. Zafer acıya katlananındır. Zor,hayvana yakışır, “ahimsa”* insana. Şiddet, uçuruma açılan bir yol; sabırhakikate.

Gandi,Hint’inruhunudilegetirdiğiiçinbüyükveölümsüz:Hint’inveinsanlığın. Hem Doğu, hem Batı. Politikayı bile ulvîleştiren o büyükmücâhidinderslerineherkestençokmuhtacız.

BizanlayabilirmiyizGandi’yi?Hayır.ÇünkühayranıolduğumuzBatıanlamaz.HıristiyanAvrupa hakikatte tek Tanrı tanır, Tanrı veya kahraman:Promete.Aşkın,imanın,sabrınzaferlerindenhabersizdir.

İnsanNereye?

Servet,küstah;sefalet,tehditkâr.Voltaire’inkahkahasıbaykuşunulumasındanfarksız,yakınharabelerinrüyasıylasermestbirbaykuşun.Gözler,yadoğacakfecirlerinhasretiyleyaşlı,yakaybolanbiraltınçağın.

Bu çökmeye mahkûm medeniyet üç sütun üzerinde duruyor; süngü,açlık, fuhuş. Fransa yorgundur, zaferden yorgun, yenilgiden yorgun,sefahatten yorgun, sefaletten yorgun. Ve burjuvazinin gittikçe kabaraniştihası.

Saray kanlı akıbetinden habersiz. İmtiyazlılar filozoflarla kadehtokuşturuyor.

Altın çağ yalnız zamanın külleri altında kaybolan bir belde değil,denizlerinötesindedemevcut.Ummanıaştınmı:Eldorado.SendeböylebirEldorado yaratabilirsin, “Emil”i oku: “Her şey Yaratanın elinden çıkarkengüzel…”, bu bir nâra. Konuşan, filozoftan çok hicivci, “insanın elindeyozlaşmışherşey.”

İyi amaYaratan’ın eserini tahrip eden insan daYaratan’ın eseri değilmi? Güzel, güzel’i nasıl bozar? Belli ki şuuraltında konuşan, “ilk günâh”masalı. Yedi canlı bir masal bu. Calvin ahlâkı bu masala dayanıyor;kapitalizm,Calvinahlâkına.

Rousseau için şeytan: özel mülkiyet. İnsan, bir tarlanın etrafını çitlekuşatıp,burasıbenimdirdediğigündenberidoğruyoldanuzaklaşmış.Cinayetcinayetikovalamış,faciafaciayı.Sonundamedeniyetdenilenbuyapmadüzenkurulmuş.

OysaOscarWildeiçiniğrençolantabiatınkendisi.Terbiyedeiçtimaîyeyöneldiğiölçüdebozucu.Şuçocuğabakındiyor,nekadarsevimli,birdeşuyirmisindeki haytaya bakın: nobran, edepsiz, lanet. Onu bu hâle getirentoplumyaniterbiye.

Ummanların ötesinde bir altın şehir yok. İnsan her ülkede hilekâr veyırtıcı, zaruret tünelinden hürriyet alanına çıkamadı henüz. Elli bin yılöncesinekıyaslaçokdahagüçlüyüz.Amagelişmebütünükucaklamıyor.Yolinişçıkışlarla,geriyedönüşlerle,sapışlarlauzamaktadır.

Dünle yarın, karanlıkla aydınlık boğaz boğaza. Vedalarla Avesta’nınanlattığı kavga sona ermedi. Soyumuzun ana dâvalarından hangisi çözümebağlanabildi?Sanayidevrimihayatüslubunualtüstettiamakafalarhepaynı.Devler her çağda vardı. Zerdüşt’le Russell, Yajnavalkiya* ile Sartre aynı

insan.CilâlıTaşDevri’ndenbuyanainsanlığınenbüyükzaferiondokuzuncuyüzyılda gerçekleşmiş: madde üzerinde hâkimiyet. Kimin hâkimiyeti? ÜçbuçukAvrupalı’nın.Yaaltüstolanruhdengemiz?

“İnsanın elinde yozlaşmış her şey”, doğru ama her şeyi düzelten deinsan değil mi? Peygamberler de, veliler de kahramanlar da insan. Tarihiyaratan,fertleyığınarasındakianlaşmazlık.Hayatınkanunutezat.Çatışmasıztoplumberaberotlayan,berabergevişgetirenadsızbirsürü.

Tarihin mimarı: isyan, kadere, zamana, insana. Dâhi iki taşınçarpışmasındandoğankıvılcım.Marxdatoplumuneseri,Lacenaire*de.Amaikisidetoplum-dışı.

Versailles bahçeleri gibi tarhlara ayrılmış toplum ama tarhların sınınbelirsiz. Toplumun içinde birçok toplumlar var. Büyük adam, kucağındayaşadığı toplumun üvey evlâdı dünkü, yarınki, ötelerdeki bir toplumunçocuğu. Rousseau’yu Rousseau yapan yüzünü görmediği annesiyle ayyaşbabasımı?Marx, avukatMarx’ın oğlu olmaktan çok Rousseau’nun, Saint-Simon’un,Hegel’inçocuğu.

Kaderimizi çizen toplum, ama ona teslim olunca yokuz, denizdekiherhangibirdalgayızartık.Dalgalarınbirtarihivarmı?Kişilikbirkopuş,birolmayan’a, bir olacağa bağlanıştır. Görünen toplum içinde görünmeyentoplumuseçmek.

İnsan tabiatı değiştirirken kendini de değiştirilmiş, yalnız tabiatıdeğiştirirkenmi?Büyükadambirdevinsırtınatırmanancüce,diyorMichelet.Belkidoğru,dev:Goliatyaniyürüyendağparçası,sırtındakicüce:Davutyanizekâ. Büyük adam, kalabalığı tekme ile uyandıran kılavuz. Sonra uyananCalibanefendisiniparçalar.

Tarih hürriyetle kader, ruhlamadde arasındaki kavgaymış.Bir kelimeile tabiatla insanınkavgası.Tabiat hepaynı tabiat, nevarki insanhepaynıinsan değil.Ummanlar dehşetinden birşey kaybetmedi.Ama çağdaşÜlis’inemrinde yüzen şehirler var. Ve Jüpiter’in korkunç silâhını, emekleyen birçocuğunparmaklarıbiravuçışığakalbedebiliyor.Nesillerfetihlerininesilleredevretti ama ilerleyen yalnız homo faber. Bütün bu zaferler biraz gözboyayıcı.

JeanRostand,“tabiatınsırlarındanbazılarınıaşırdık”,diyor,ilimadamıçokdefaneyaptığını bilmeyenbirbüyücüçırağı.Tabiat kuvvetlerini, uysalbir arslanla oynayan çocuk gibi mıncıklıyor… ya arslan kızıverirse. WillDuranthiçdeiyimserdeğil,“depremdevişöylebirdizlerinedayanıparzımızısallayacakolsanekulübekalırnegökdelen.”İkirobotunyanlışbirhareketi,

neredengeldiği,niçingeldiğihâlâbilinemeyenbuahmakyuvarlağıyenidenkaoslaştırabilir.

İnsanlık, barut fıçıları üzerinde rakseden sarhoş. Ağzında sigara veelindehavaîfişekler.

Soyumuz Tanrı’nın halifesiymiş, pek toy bir halife. Kâinatın bu yenimisafirinihayetbirmilyonyaşındadır.Elbethatalarıolacak.Şahikalaraancaktırmanarakyükselinebilir.

Yaratanın elinden çıkarken her şey güzelmiş, kime göre güzel?Evrenbir hammaddedeposu.Her şeyi biçimlendiren insan; güzel de iyi de insanicadı.Yalnızhilkatinatölyesindeçalışan,yaniyenibirdünyaparçası,yenibirdüşünce, yeni bir terkip kurabilen ustaların sayısı bir asırda üç-beş. Ötesimevaşi.

BirAvuçDuman

Düşünce bir köprü: kıldan ince, kılıçtan keskin… Kalabalıklar geçemezüzerinden.Ülkelerasırlarcahabersizyaşamışbirbirinden.

Ne Asya Avrupa’yı tanımış, ne Avrupa Asya’yı. El Birûnî boşunaanlatmış Hint’i çağdaşlarına. Kıt’alar kapalı birbirine. Yalnız kıt’alar mı?Aynı mahalledeki insanlar birbirine yabancı. Her ev meçhule giden birkompartıman.Kompartımandakilertesadüfünbirarayatopladığıüçbeşyolcu.NeMarx’ınannesioğlunuanlayabilmiş;neCromwell,Milton’u.Saint-Simon“Ebediyete giden yol tımarhaneden geçer” diyor. Tehlikeli bir durak,tımarhane.Birçokyolcularcinnettekararkıldı:Nietzsche,Hölderlin.Comte,ömrüboyuncahuysuzbir âşık gibi dalaştı cinnetle.Ayrılan, birleşen, tekrarayrılanbirçifttiler.

VeRubaçofzindanınınduvarındaseslerduydu,kelimeleşensesler.Biravuçkelimekıtaları birbirinden ayırır, yer sarsıntısı gibi.Uçurumlaraköprüatancümlelerdevar.

Bir ırmağabenziyor zaman.Hayrettendonakalmış.Perdedehep aynıgölgeler. Karagöz’ün repertuvarı tarihinkinden daha zengin. Juvenal’i öfkeşairleştirmiş,öfkeyaniisyan.Şark’ta fertdeğil, sokak isyaneder.Sorumsuzve şuursuz bir ayaklanış. Hikmet, hamakatle vuslatı hayatın tabiî cilvesisaymaktanibaret.

Batılı için tekâmül bir başkalaşma, bir kişileşme. Sürünün tarihi yok.Ama tarihin yaratıcısı o. Sürünün önüne geçmek, sürüden ayrılmak mı?Aradakimesafeuzayınca,evet!

Coşmak lâzım, diyor Saint-Simon, yaşamak lâzım. Hem zirvelerde,hemuçurumlardayaşamak.Dizginlerigerilenatşahlanır,amakanatlanmaz.

Tecrübe, harem ağalarının silâhı. Büyüklerin bu koltuk değneğineihtiyacıvarmı?İsatecrübesiz.Saint-Justtecrübesizolduğuiçinulu.Tecrübe,bayağılığaalışmakvebayağılaşmak.

İnsanlarıeskisikadarsevmemek.İnsanlarıveeşyayı.Galibaölmekdebu.

III-MÜNZEVIYILDIZLAR5

Diderot’undelişmenbirkahramanı,nelüzumvardâhiyeder,dünyanınbaşınadertaçanhepo.Dehatabiatınentehlikeliarmağanı.

Düşüncenin bütün “cenin-i sâkıt’larını kudurtan bu tehlikeli armağannediracaba?

Deha, Genie’nin tercümesi. Genie, bulutların arkasından gülümseyentayf. Alnında kâh yıldızlardan bir taç, kâh dikenden. Görülür, fakatanlatılmaz.On sekizinci asrın sonlarına kadar yerine oturmamış bir kelime.La Harpe* isteyenin dilediği mânâda kullandığı bu içi boş kelimeden hiçhoşlanmaz.AmaGenie,oyavuzbelâgatçınınyıldırımlarınarağmenyaşarveyaygınlaşır. Zaferleriyle sarhoş bir neslin bayrağı olur. Cihanşümûllüğününsırrı,müphemiyetindedir.Bütüngönüllerifetheder,bütündudaklardadolaşır.

GençHugo,münzevi bir dinleyici olduğunu söyler… “Esrarlı bir sesyükselir içimden, dışımdan esrarlı bir ses gelir. Kimin sesi bu, ne söylerbilmem.”Şairinduyduğubusesilhamınsesidir;ilhamın,yanidehanın.

Bu cezbe Lamartine’in de yabancısı değildir: “Mucizelerini terennümedeyimdiye,ikincibirsesverdinbanaTanrım.Duyduğumuzseslerdendahasaf, rüzgârlardan, dalgalardan, ormanlardan daha heybetli. İsrail nebilerininsoluğu bu.Ölümlü dünyanın hay-u huyunumusikiye kalbeden deruni ses.”Başkabir şiirdedehayı şöyle anlatır şair: “Vecit, omuzaffer kartal, ruhumasaldırdığı zaman, alevden kanatlarının sesi, mukaddes bir korkuyla ürpertirbeni.”

İlham perisi, Musset’yi de sık sık ziyaret eder. Yan putperest, yanHıristiyan bir bakire bu. Homeros’tan çok Ossian’ın* kızı. Kendini şairesunanbirsevgili,şairikoruyanbirTanrıçadeğil.

Sanat bir görevdir Hugo için, mukaddes bir görev. Sanatçı bir nevirahiptir.Yeryüzünderuhanîbirreis,bir‘sacerdosmagnus’var:deha.Builahîgüç zaman zamanbir insanda tecelli eder. “Shakespeare”yazarı için ilham,meçhul bir varlığın esrarlı fısıltısı değildir, artık. Dâhinin tabiat-üstüyardımcıları yok. Tek yardımcısı: beyni. Sokrates’in Demon’u, Musa’nınyanançalısı,Numa’nınperisi…birerremiz.

Yunancadadâhiileşairinkökleribir,ikisideyaratıcıdemek.Dehailahîbir cezbedir, Eflatun’a göre.Kant için, “sanata kaideler sunan birmeleke.”Hegel “Gerçek sanat ne öğrenilir, ne aktarılır”, diyor. Kabiliyet ile dehayışöyle ayırıyor Schopenhauer: kabiliyet, belli bir hedefe başkalarından dahaustacaokatmak;deha,oklarını,başkalarınınbakışlarıyladahiulaşamayacağıbir hedefe saplamak. Taine, dehayı girift bir varlık olarak vasıflandırıyor.Öncesanatçınınmizacı,üslubu,yapıcılığı,sonraçevre.Tabiat,insiyak,deha,

mizaç, sinir sistemi, beyin veya kan… Bu esrarlı varlığa ne ad verirsenizverin,herbüyükeserin ilkkaynağıo.Sabırmış,emekmiş,çevreymiş,hiçbirşeyocevherinyerinitutamaz.

Şairlerle filozoflardan sonra, bir filozof-şair, Guyau’yu* dinleyelim:“Sanatveşiirdedeha,alabildiğinegenişvederinbirsevgi,bir içtimaîleşmegücüdür. Veludiyete yönelen bir aşk bu, bütün gerçek aşklar gibi; yeni birdünya,yenibircanlılardünyasıyaratmadanrahatetmez.Dâhibütünvarlıklarıanlamak için, bütün varlıkları sevmelidir. İlimde bile, hakikati bulmanın ilkşartı,kendinibirdüşünceyebağlamak,birmeseleyevermek.Sevmedenolurmu bu? Dâhi başkasının içine giren, başkasını veya başkalarını duyan,yaşayan, yani yaratan adam.” Deha bazen bütün melekelerin harikuladegüçlü, harikulade ahenkli bir gelişmesidir, bazen bir tek melekeninalabildiğine derinleşmesi, büyümesi, bazen de oldukça gelişmiş melekelerarasında tam bir ahenk. Çevre ile izah edemeyiz dehayı; çevrenin eseriolmaktançokyaratıcısıdırdeha.Darwin’in“mes’uttesadüfü.

Seneca “Her dâhi bir parça delidir” diyordu. Guyau da “Perili ruhlarvar” diyor, eski konaklar gibi. Bazı hekimlere göre bir sanrıdır deha,bazılarına göre bir nevroz. Max Nordau,* Beethoven’den Tolstoy’a,Verlaine’denRimbaud’yakadargeçenasrınbütünbüyükşöhretlerini tereddiiledamgalar.

Bu cüceler asrı, ne dehaya inanıyor, ne fazilete. “Deha bir sümükmeselesidir” Leon Paul Fargue’a göre, “sanat bir virgül meselesi”; Aragoniçin,“dâhi’nin özelliği, öldükten yirmi yıl sonra salaklara düşünceler ilhametmesidir.”

Dâhi münzevi bir yıldız; anasız doğan çocuk, anasız doğan vezürriyetsizölen.Zirvedenzirveyeaksedenşarkı.

Dante

Rüyalarından biri Machiavelli oldu, mısralarından biri Michelangelo.İtalya’ya bir dil armağan ettiDante, yani İtalya’yı yarattı.Ve sefalet içindeöldü. Ve elli yıl sonra bir Tanrı olarak kalktı mezarından, bir bayrak oldu:İtalyan birliğinin bayrağı. İtalya beş yüzyıl tek birlik tanımış: İlâhîKomedya’nın gerçekleştirdiği edebî birlik. Tevrat, önce kelâm vardı, diyor.İtalyanmilletiiçindeönceİlâhîKomedyavardı.Kasvetlibirtecelli:çığlıklar,gözyaşları,ümitsizlikler.

“Siyahlarabürünmüşkadimbirkatedral.Birtabutveduasesleri.Amakubbelerürpertiiçinde.Hayatdolubirsolukdolaşıyormabedi.Buşiirçökenbirçağınmezarı,doğacakbirdünyanınbeşiği”(Lamennais*).

Dante tek başına yürüyen adam: mağrur ve münzevi. Sevgileri dekinleri de kendinin. Cehennem’i ve Cennet’i olan bir Tanrı. Hem ölülerinyargıcı,hemdirilerin.Oysanebirtarikatıtemsilediyor,nebirdevleti.Vatanıbileyok.Sürgünvefermanlı.Kaybolanbirdâvanınsonmücahidi,birvicdan.Fikir adamının müdahale hakkını idrak eden ilk şair. İnsanlara hakikatihaykıran bütün haysiyet sahibi yazarların kılavuzu. Gönlüyle muhafazakâr,dehasıyladevrimci.

İbnHaldunileVico

“Mukaddime”bulutlarıdağıtanbirrüzgâr.“ScienzaNuova”*teolojininsisleriarkasındaçakanbirşimşek.İbnHaldunakıl,Vico*seziş.İkisidezirvededir.Tunuslufilozofbirkartalgibiyükselirbulutlara.İtalyanzirveyetırnaklarıiletırmanır.Hakikatiadımadımfethedenbirsabır;büyükveyiğit.

Yeniilminanahtarışu:insanlıkkendikendinineseri.Tarihtentesadüfükovan bir ihtilal. Büyük adam efsanesi, “ScienzaNuova” ile tarihe karışır.Michelet* tek hoca tanır: Vico. Ve üstadını bir havari vecdi ile çağınınkayıtsızvekadirnaşinasAvrupa’sınatanıtır.

Camoens

GerçeklerüyaarasındakiuçurumaşiirdenbirköprükurmuşCamoens.

1580birşairindeğil,biredebiyatınölümtarihi.Portekiztekbüyükfâtihyaratmış:Camoens.Bir kıta değil, bütün kıtaları fethetmişCamoens; bütünkıtaları, yani ebediyeti. “Os Luciades” çağımızın gerçek destanı, diyorQuinet.*“Kankokmayantekdestan!”AvrupaşiirininilhamperisibiraniçinAkdeniz’den uzaklaşıp Okyanuslara kanatlanır. Her mısrada, insanlıkgemisinin uzun zamandır hasretini çektiği kıyılara yaklaştığını sezersiniz.Yelkenleri yenimeltemlerle kabarır, veAsya gökleri Taj ırmağının sularınaakseder. Mısralar kâh portakal çiçeği kokar, kâh tarçın. Şairin kalbi deOkyanuskadarderinvegeniş,veOkyanusgibiikikıtayıbirleştirir.

Hayatı bir destandan çok bir hâile. Sürgün, hapishane, savaş;Merakeş’te bir gözünü ve ikbal rüyalarını kaybeder. Yeniden yaralanır,yeniden yollanır sürgüne. Mekong nehrinin ağzında ölümle kucaklaşır veelinde dalgalardan kurtardığı şaheser, karaya çıkar. Sonra binbir ümitledöndüğüvatanında,gurbetlerinenzaliminibulur:zillet,sefalet,hastalık.HerakşamLizbonsokaklarındabirhayaletdolaşırmış,efendisiCamoens’esadakatoplamağa çıkanCavalı bir köle.Voltaire “Os Luciades” şairiniHomeros’abenzetiyor. Onun gibi ülkeler dolaştı diyor, yoksul yaşadı, yoksul öldü. Veöldüktensonrakadribilindi.“Bütünbuörneklerdâhilereöğretmeliki,dehaikbalegötürmezinsanı.”

Scott*

Scott’unhikâyeleri yirmiyaşlarımın “BinbirGecelerinden.Obüyülüülkeyiİnsanlığın Komedyasından tanıdım önce. Sonra Zola’dan, Marx’tan,Taine’den. On dokuzuncu asır Avrupa’sını bir baştan bir başa fethedenromancı,benim toyveobur tecessüsümüdeçabucakalevlendirdi.Nekadaranlıyordum? Anlayabilir miydim? Bilmediğim bir tarih, görmediğimülkeler… Başka bir ruh iklimine ne kadar girebiliriz? Birçok kitapları,okumuş olmak, hattâ okumuş görünmek için okuyoruz. Birçoklarını daçevremizden kaçmak için. Goethe doğru söylemiş: kitap, Batı’nın afyonu.Aylarca masallar dinledim Scott’tan. Her roman merakla seyrettiğim uzun,esrarlı bir filmgibiydi.Nekaldı?Birdüzine roman ismi, üçbeşkahraman,birkaçpeyzaj,meçhulbirdâvauğrunadövüşenyiğit,serazat,inatçıinsanlar,kanveölüm,ArslanYürekliRişarlaSelâhattinEyyûbi,Haçlılarınİstanbul’agirişiveoldukçagenişbirzamançerçevesi içindedal-budaksalanihtiraslar,Londra, saray, gelişen burjuvazi, derebeyleri ile şehirler arasındaki savaş,İsviçre’ninhürriyetkavgası,hayatvegerçek…

Scott, Batı’da tarih sevgisini canlandırmış. Romantizmin köşetaşlarından. O olmasa, Hugo, Nötre Dame’ı yazamazdı. Avrupa’yı Avrupayapan, bu düşünce fâtihleri değil mi? Scott, Gervantes’in daha genişlemiş,dahagelişmişbirdevamı.Balzacise,Fransa’dayaşayanbirScott.Mezarlarınkapısını açar Scott, ölüleri konuşturur, çağları, âdetleri, müesseseleri günışığınaçıkarır.Enbaşarılıeserleriyakınmaziyianlatanlar.Balzacbuhakikatihemenfarketmişvegündemeyaşadığıçağıgetirmiş.SonŞuan’daBalzac’tançokScottvar.

ScottnedençevrilmemişTürkçeye?Çevrilmemiş,çünkütadınavarmakiçin geniş bilgiye ihtiyaç var. Alexandre Dumas’nın romanları, daha harcıâlem. Hamzanâmelerle beslenen muhayyileler, Monte Kristo’lara, ÜçSilâhşörler’e, Jozef Balsamo’lara eğilecekti. Bununla beraber geçen asrıntembel okuyucusu Dumas’yı bile fazla ciddi buldu. Asrımızın gözderomancısı: Michel Zevaco. Yan aydınlar, tarihî roman diye, onun hiçbirhazırlık istemeyen,ucuz, çiğnenmiş,kavaf işi hikâyelerine saldırdılar.Dâhi,hocasınıiyiseçendir.Scott,Balzac’ıyaratır;MichelZevaco,Kozanoğlu’nu.

Scott, Balzac… Geçen asrın iki büyük yaratıcısı. Balzac’ı daha çoktanıyoruz. Çünkü bizim için Avrupa demek, Fransa demek. Scott’un entanınmışdevamcısı:Cooper,Balzac’ın:Zola, ikisi de hocalarına kıyasla sığveyalınkat.

Balzac

Her Mayıs Balzac’la yeniden doğarım. Dante için Vergilius ne idibilmiyorum.Yanyoldabırakanbirkılavuz.Balzac’labaşladımyazıhayatına,Zweig* ömür boyu yaşadı Balzac’ı ve eserini tamamlayamadan öldü.Yıllardır yazmak istediğim bir Balzac var: Belki de hiçbir zamangerçekleşemeyecek bir rüya. Kitap üç bölümü kucaklayacak: 1) Balzac’ıyaratandünya,2)Balzac’ınyarattığıdünya,3)DünyadakiBalzac.

İnsanlığın Komedyası’nı otuz yıldan beri tavaf ederim. Dosyalarkabardıkçakabarmış.Yazmışmıyım,çevirmişmiyimbilmiyorum:Şöylebirkâğıt:

Şair, yarattıktan sonra şairdir, Hegel’e göre. Şairin yazmayanı olmaz.Eserlerindenüstünyazarlarvar.Eserlerindenüstünveyaonlarlaaynıçizgide.Flaubertromanlarınıaşar,kiminegöre.Valeryşiiriniaşar.Goethe’ninkişiliğikonuşmalarında bütün heybetiyle yaşar. Balzac mektuplarında yok. Balzacgünlükhayattayok.Yiyen,dolaşandalaşanbaşkabiri.

İnsanlığın Komedyası’nı kimin yazdığını bilmesek, birkaç Homerosaramağa kalkardık. Tek Homeros, yaratamaz böyle bir kâinatı, derdik. Birkâinat ki her cins insanla dolu: delisi, akıllısı, sapığı, bilgesi, dâhisi. BelkiTanrı’nınkindendahaküçük,amadahazengin.

İnsanlığınKomedyası…DemekBalzacbirkomedyayıseyretmiş,oyunakarışmamış,yahutgördüklerinibirseyircisoğukkanlılığı ileanlatıyor.Tarihiyapan: cemiyet. Yazarı: o. İnsanlığın Komedyası Batı’nın Binbir GeceMasalları.Hangiinsanbumasallarınhepsinibirdenyaşayabilir?

Kaynakları hem hayal, hem hakikat. Rüyayla kaynaşan gerçek. Buromanlar birer itirafnâme değil, Balzac konuları seçmez, konular seçerBalzac’ı.

İkiBalzacvar:yaşayanBalzac,yaratanBalzac.BirinciBalzacöfkeleri,azgınlıkları, bayağılıkları, hülyaları ve iştihaları ile ikincisinin hammaddesi.Birinci Balzac hüddam, ikincisi büyücü. İki Balzac mı? Hangi iki Balzac?TabiatbirBalzac’labinbirBalzachakketmeseydiinsanlığınKomedyasınasılçıkardı ortaya? Romancı yaşayacak, duyacak ki, yaşatsın ve duyursun.Ağlatmak istiyorsanız önce siz ağlayın. Gördüklerinizi anlamak için dahaönce yaşamış olmalısınız. İnsan ancak yaşadığı kadarını görür, gerçekhayatındaveyarüyalarındayaşadığıkadarını.

İnsanlığın Komedyası ne rasgele bir ilhamın mahsulü, ne tarafsız bir

anketin.Balzaceserininiçindedir.Romanlarındaâdetarüyalarınıyaşar.Yahutherromangerçektoprağındagelişen,dalbudaksalanbirrüya.

Adamla eser arasındaki uçurum, görünüşteki Balzac’la gerçekBalzacarasındakiuçurumuntıpkısı.Balzacyalnızyaratıcıdeğil,yaratıcıyıbesleyenihtirasların da tümü. Eseri dolduran insan, vazoyu dolduran su gibi. Balzaceserini ne olduğunu anlatmak için yazdı. Her yaratıcı iki insan. Görüneninsan, görünmeyen insan. Çağdaşlarının Balzac’ı tanımayışları bundan.Gerçek Balzac mektuplarında yok. Söyledikleri pestenkerani şeyler. Zateniçindekidünyanınfarkındadadeğil.İçindekidünyadadışındakidünyagibi,parçaparçafethedilmesigerek;parçaparçayaratılması.

Biradamıtanımakiçindüşüncelerini,acılarını,heyecanlarınıbilmemizlâzım, hiç değilse. Hayatın maddî olaylarıyla ancak kronoloji yapılabilir.Kronoloji:aptallarıntarihi.

Lamennais

LamennaisHıristiyanlığın en coşkun, en inanmış savunucusu.Kilise aforozetmiş üstadı. Her müessese yalanlara dayanır. İstediği: ezeli prensiplerinaydınlatılması değil, çıkarlarının korunması. Lamennais vecitle yazar. OndokuzuncuasırAvrupa’sını,akıldışıbiryobazlıkdalgasıönünekatmıştır:aklaperestiş.Hangiakla?Maddîçıkarlarınıbirçobanköpeğiuysallığıilekoruyan,alelade ihtimalleri ezelî kanun diye sunan, bakkal terazisi kadar hassas,bakkal terazisikadaryalanabiraşağı-yukarıya.LamennaisbusahteTanrıyaisyaneder.“Enhastaasırkendinihatayakaptıranasırdeğildir;hakikattenyüzçeviren, hakikati küçümseyen asırdır… Coşkun heyecanların olduğu yerdegüçtükenmemiştir,ümitvardırhenüz.Amayakıpırdanışlarsonaermiş,nabızdurmuş, kalp soğumuşsa…yakın ve önüne geçilmez bir çöküşten başka neumulabilir? Neden saklamalı? Avrupa’da toplum hızla bir vahim âkibetekoşmaktadır.İlletinenkorkunçarazısinesindeuğuldayaneninler,varlığınıaltüst eden sarsıntılar mı? Hayır? İçine yuvarlandığı ölü kayıtsızlığı, derinuyuşukluk.Bukurukemikyığınlarınıhanginefescanlandıracak?Din,ahlâk,şeref, vazife… en mukaddes umdeler, en asil duygular birer rüya, birerhayalet. Düşüncenin ufuklarında hemen belirip kayboluyorlar, hem de birdaha görünmemek üzere. Benzerine hiçbir zaman şahit olunmayan, hattâtahayyül bile edilmeyen bir olay karşısındayız. Bu hayvancavurdumduymazlığaerişmekiçinuzunveısrarlıçabalar,insanoğlununvicdanveaklıylayorulmabilmedenboğuşmasılâzımdı.İnsanhakikatintâcidarıimiş.Sevsinler! Bu zavallı yaratık sevinçten, mutluluktan habersiz. Hakikate de,hataya da iğrenerek bakıyor. Ve cehaletinden memnun. Bu utanç vericiyozlaşmanınkaynağı:ruhumuzunzaafıdeğil,vücudaesiroluşu.Sanıyoruzkiyalnızgördüklerigerçek;başkanevarsa,birer soyutlama,birerhayal.Fizikdünyayı tanıyor sadece, manevî dünya umurunda değil. Düşünceyiuzviyetininbireserisayıyor,maddeleştiriyoronu.”

Batıdan pozitivizmin döküntüsünü almışız. Avrupa insanı hiç değilseAristomantığınainanmış.Belkiruhunuöldürmüş,maverayasırtınıçevirmiş,büyük,ebedîvemutlakhakikateyabancıkalmış.Birkelimeileruhunusatmışşeytana. Ama madde dünyasında zaferler kazanmış. Kıtalara fermandinletmiş.Vedinletiyor.Avrupa,yarım.Bizyarımbiledeğiliz.

LamennaistanımadığımızbirAvrupa’nınsesi.

HayatınınyarısıKilise’nin abesleri uğrunda savaşmakla geçti.Yıkılanbir nizama inanıyordu. Teokrasi ezelî hakikat demekti. Ortaçağa dönmedenkurtulamazdık.Kilise, bu samimî ve pervasızmücahidini inkâr etti. Zavallı

Lamennaisömrünüvakfettiğidâvanınnasılbirserapnasılbirabes,nasılbirbâtıl olduğunu anlayınca, ümitlerini halka bağladı. Vehimlerinden sıyrılanLamennais’nin ölünceye kadar taşıyacağı bayrak, demokrasi ve hürriyet.Değişikliksatıhtadır.Yazarilkinanışlarınaebediyyensâdık.İnsanlık,içindekiAllah düşüncesini öldürmemeli. “Bir Müminin Sözleri” imansız,samimiyetsiz,namussuzbirtoplumunsuratındasaklayankamçı.

Biz sadece çıkara Avrupa’yı tanıdık. Oysa, bugün bileLamennais’lerden öğreneceğimiz çok şey var. Avrupaperestlerimiz yalnızMarx’ı değil, Lamennais’yi de okumalıdırlar. Hırçın, tedirgin ve deli. Amakalbi daima insanlık aşkı ile tutuşmuş; daima inandığı hakikatin canfedamüdafii.Onun için yalnızBatı’yadeğil,Doğu’ya da seslenebilmiş.Yer yerSaid Nursî. Bir parça Akif. Daha çok Necip Fâzıl. Ama hepsinden başka.Başkaçünkü,İslâm’ıtanımıyor.Onikiciltlikkülliyatıkanlaalevleyazılmış.Çığlıkvehırçınlık.

Tagor

Hermeyvedetohum,hercanlıdaTanrı.Onuniçinseviyoruz cananı, çocuğumuz O’ndan bir zerrediye aziz… Sevgin bütün varlıkları kucaklaman;onu, beni, onları değil. Bütün varlıkları yaniTanrı’yı. Kurtuluş, Kesret’ten Vahdet’e dönüş.Tanrı’nıniçindekaybolmaksın.Ummanadökülenırmaklar gibi, benliğinden sıyrılmalısın. Nekalıbın, ne de adın kalmalı. Tanrı nedir diyesoruyorsun,Tanrısensin.

UPANIŞATLAR.

Binlerce yılın ötesindengelen, binlerce yankısı olan bir ses…Hint’inveşiirinsesi.Kâhcoşkunvebulanık,kâhdurgunveberrak,Ganjgibi.

Yapraktan taçlarındaağaçların,güneşyükseliyordu,hürveşuh.Açıldıgönlümünkapıları,dünyalardolduiçime.Oynaşan,cıvıldaşandünyalar.

Şaire içindeki Tanrıyı keşfettiren: Tabiat. Vuslat: sonluda sonsuzubulmanınsevinci.Sevinç,heryandasevinç.“Benideçağırdılarhayatdenenşölene.Rebâbımıalıpkoştum.”

Upanişatlarnediyor:“Kâinatsevinçtendoğdu,sevincekoşuyor,sevinçiçinde eriyecek.” Ama “acıların anahtarıyla açılır sevincin kapakları.” “Birneyebenzesinömrün,onunağmelerledoldur.”Tagor’daademkorkusuyok.Sevgililer ondan şarkı bekliyor. Öbür dünyayı neden düşünsün? Biliyor kibesteleri ebedî. Biliyor ki ezel kıyılarında ne bir ümit kaybolur ne birmutluluk.Varlıklarınsondurağıburası.Sendekarışdalgalaravesonsuzluktakaybol.

Din, bir susuzluk, sonsuza karşı duyulan özlem.Bilgi değil, aşk.Aşköğretilirmi?Dini,mektebesokmakyanlış.O,dostbiriklimdekendiliğindençiçeklenmeli.Hintbilgeleriormanaotağkurarlardı.Kâinatınruhuileinsanıngönlü,sessizliktekaynaşırdı.Kuşlarla,çiçeklerlekardeştiler.Duailebaşlardıgünleri,duailebiterdi.ŞairdeinsanlatabiatıkaynaştırmakiçinSantiniketanıkurdu. Bir tekke idi Santiniketan, bir âşiyandı. Kapısında şu sözleriokuyordunuz: “Burada hiçbir puta tapılmaz, her inanca saygı gösterilir.”Terbiyemetotları,birbaşkaülkedenithaledilemezdi.İnsanağaçlargibiboyatmalıydı,kendi toprağında.Dallarınıgöğeuzatmalıydı.Yabancı terbiye,bu

serazat,buyaşayanağacıkesip,ambalajsandıklarıyapıyorduondan.Hayatıkurutuyor,insanıöldürüyorduiçimizde.

Çevresindekilerüstat(grudev)diyorlardıona,Gandi,“büyükkılavuz”.Tagor, “kavili” adını benimsiyordu. Şair demekti kavili, bilge demekti. Birnevi meczub-u ilâhî. Edebiyatın belli bir bölgesine, dar bir bölgesinehapsedilemezdio.Hemgönül,hemdüşünceadamıydı.İlhamlarınıkâhsözle,kâhçizgiyledilegetirenbirdüşünceadamı,kadîmRişiler*gibi.

Altın bir rebapta inleyen şarkı Tagor; ihtirasların ummanı üzerindeyükselen ezelînin şarkısı. “Tagor’a ilk defa yaklaşıyorsanız, bir mabettesanırsınız kendinizi. Fısıldayarakkonuşursunuz ancak.Sonrabumağrur, bukibar çehreyi daha yakından incelersiniz, çizgilerinin sükûnu ve musikisialtında,dizginlenenacılarsezersiniz,vehimlerdenkurtulmuşbiridrak,hayatkavgasınaerkekçemeydanokuyanyiğitbirzekâ.”(RomainRolland*)

Bengalli bir hekim, “Çağımız Rabindranal çağı”, diyor. Hint’inbatısından,Birmanya’yakadar,Bengalcekonuşulanheryerdeonunşiirleriniduyarsınız. Tagor, hayatı bütünüyle yaşayan, bütünüyle terennüm eden ilkHintvelisi.

Hint tarihinin fırtınalı günleri. Ülkeyi ikiye bölmek isteyen LordCurson.* Sene 1905. İngiliz mallarına boykot. Ve cihada bütün varlığıylakatılan Tagor. Mitingler, nutuklar. Nihayet şairin tereddütleri: Ya hatalı birparola, şahlanan kalabalıkları kanlı bir maceraya sürüklerse!Çevresindekilerin dar milliyetçiliğinden endişe duyan Tagor Santiniketan’açekilir.Şiirler yazar, şarkılar besteler, şakirtler yetiştirir.Tagor içinmilletleryoktu,milletvardı.Aaçeken,dövüşen,düşüpkalkanvealınteriyleıslanmışyoldadurmadanilerleyenmillet:Bütüninsanlarınmilleti.

Avrupa’yı seviyordu şair: Shakespeare’lerin, Hugo’ların, Goethe’lerinAvrupa’sını.Amagözübağlıbiraşkdeğildibu.ÇağdaşAvrupaşatafatlıadlartakmıştı bencilliğine. Aile, sınıf, millet. İpek eldivenler geçirmiştipençelerine. Kutsal mefhumların gölgesinde her cinayeti işlemişti. İkiyebölmüştü ahlâkı; bir yamyamlar medeniyetiydi Balı Medeniyeti. Kıt’alarıyiyerek semiren bir medeniyet. Ama altın buzağıya tapan sömürücüAvrupa’nın yanında bir başka Avrupa daha vardı: barışçı Avrupa, düşünenAvrupa. Canavarlar yaratan Avrupa, canavarları tepeleyen savaşçıların davatanıydı.Maddeninkaranlıkzindanındamahpustu insanruhu,onuBatı’nıntekniğikurtaracaktı.Doğu,sonsuzukucaklayandüşüncesiniarmağanedecektiinsanlığa; Batı, tekniğini. Biri ruhtu, öteki madde. İki medeniyetinkucaklaşması Asyalı şairin en büyük emeli, en muhteşem ümidiydi.Tanyerininağarmağabaşladığıbirçağdaydık.

Gandi ileTagor çağdaşHint düşüncesinin iki kutbu.Kalplerinde aynıkutsal inançlar tutuşuyordu. Zora düşmandılar, sömürgeciliğe düşmandılar.Ama uçurumlar vardı aralarında; yaşayışları başkaydı, duyuşları başkaydı,anlayışlarıbaşka.Biri imanlaşefkatti, tekarzusuyenibirinsanlıkyaratmak;öteki sakin, serazat bir gönül, bütün varlıkları kucaklayacak kadar geniş,bütün tezatları ahenkleştirecek kadar güçlü. İngiltere ile işbirliğine karşıydıGandi. Avrupa’yı söküp atmak istiyordu Hint’ten. Tohum serpmeden öncetoprağı temizlemek lazımdı. Tagor, ahenk bozulmasın diyordu, ne varsakalsın. Uğultudan hoşlanmıyordu, kandan hoşlanmıyordu. Çocuklarlaoynamakistiyordukumsalda.Tanrıdaçağlarınkâğıttangemilerinirüyalarıyladoldurup değişiklik girdabına fırlatmıyor mu muydu? “İnsanların bütünzaferleri benim zaferlerim” diyordu şair… Hiçbir millet tek başınakurtulamaz. Birlik: hakikat; bölünüş: vehim (maya). Gandi ise “Avrupa‘maya’dır”, diye haykırıyordu. “Hint eski ihtişamına kavuşabilmek için bu‘maya’dan bir an önce kurtulmalı.”Tagor’a göre, bir insan ne kadar büyükolursa olsunbir ülkeninkaderinehükmedilmemeliydi.Gandi, kadimRişilergibi, Hint’in bütün bilgelerini işbirliğine çağırmıyor, sadece emrediyordu:“Eğirin, dokuyun!” Tek iş kalıyordu yapılacak: “Eğirin, dokuyun!” Tek işkalıyorduyapılacak:bayuneğmek.Dışhürriyetadına,içhürriyetieziliyorduinsanın.Çıkrığıkutsallaştırıyordu.Gandi,amayalnızmidedeğildiinsan.Şaircoşuyordu: “Fecirle uyanan kuş yalnız yiyecek aramaz. Kanatları yorulmabilmedengöğündavetinecevapverir.Işığaneşidelerterennümederhançeresi.Bizimdeşafağakarşıödevimizvar:birolan’ı,renkvesınıffarkıtanımayan’ı,hepimizinimetegarkeden’ianmak.”

Şair zirvelerde kanat çırpıyor, ezelide yaşıyordu.Ama anın ihtiyaçlarıvardı: Acıları dindirmek, hemen dindirmek, mutlaka dindirmek. Gandi’nincevabı dünyanın bütün şairlerini susturacak kadar kesindi: “Hint alevleriçinde,önceyangınısöndürelim;şair,şarkılarınısonrasöylesin.Hint’içıkrığazorlayan:açlık.Hintliaç.Tagorkuşlardansözediyor.Kuşlarınkarınlarıtokvekanatları dinlenmiş. Şarkılar açların acısını dindirmiyor. “Bugünün vazifesiyüneğirmekveİngilizkumaşlarınıyakmak.YarınaAllahkerim.”

Sefaletiinkâretmiyorduşair.Ben,diyordu,askerlikoyunuoynayamam.VeHint’iAvrupa’yatanıtıyor,Avrupa’yasevdiriyordu.Gandihakikatti,Tagorrüya.Tagor’unvatanıistikbaldi,istikbalibileaşanbirvatan:ebediyet.Heine*gibi tabutuna bir kılıç konulmasını istemiyordu Tagor. Barış’tı, neşe idi,neşideidi.Nehru,*“GlimpsesofWordHistory”yi*Tagor’unşumısralanylatamamlar:

“Düşünceninherkorkudanâzâdolduğubirülke

Birülkekiinsanlarıdimdik,

Dünyaduvarlarlabölünmemiş,

Kelimelergönlünderinliklerindenfışkırır,

Emekkemâleuzatırkollarını,

Aklınırmağıalışkanlıklarınkaranlıkçölündekuruyupgitmemiş.

NeolurduTanrım!Benimyurdumdaböylebirülkeolsa!”

SaidNursi

Said’in müridi, bir havariler ormanı. Yekpare ve kesif. Ağaçlar kaynaşmışbirbirleriyle.Vebağrındanadsızbiruğultuyükseliyor…Birfırtınarüzgârınabenzeyen Nur risalelerinin zaman zaman boğuk, zaman zaman heybetliyankısı.

Said, dağbaşında va’z eden bir mürşit. Hor görülenler, her şeyinikaybedenler,mukaddesleriçiğnenenleronakoştuakınakın.

Nass’larınyalçınduvarlarıarkasındangeliyordubuses,tarihiniçindengeliyordu: kabuğuna çekilmiş yüz binlerce insanı uyandırdı. Bu hayalîinsanlarokonuştukçagerçekleşti.Yani,Nurculardanöncekelâmvar.

Okonuştukça,laikliğinkartondansetleriyıkıldıbirerbirer.Kentleköy,çağdaşuygarlıkdüzeyi(!)ileAnadolu,tereddütleinanç…karşıkarşıyageldi.

Nurculuk, bir tepkidir. Kısır ve yapma bir üniversiteye karşımedresenin,küfrekarşı imanın,Batı’yakarşıDoğununisyanı.Herrisalebirçığlık,şuuraltı’nınçığlığı.Zulmünahmakçataarruzuolmasa,bumünzevisesböylesayhalaşırmıydı?

Tanzimat’tanberiherhisarıdevirenteceddütdalgasıilkdefaolarakNurkalesi önünde geriler. Bu emekleyen, bu kekeleyen yığın, devrim yobazlarıiçin bir yüz karasıdır.Düşünmezler ki kendi yüz karaları bu.Nurcuları yokfarzetmek, gaflet. Nurcular adalarında kendi hayatlarına devam edebilirler.Ama kökünden kopmak kimseye mutluluk getirmez. Aydının görevi fildişikulesini yıkarak bu mazlum kitleyi muhabbetle bağıma basmak, acısınıanlamağaçalışmak.

SaidNursî,birkavgaadamı.Yalçınbirirade,tavizvermeyenbirmizaç,tefekkürdençokiman.Said’inkavgası,YogiileKomiserinkavgası.

KemalTahir

“Gerçekkendisinizorteslimeder,çünkücanlıdır,değişkendir.Canlıvedeğişkenolduğuiçindebirkere teslim alınınca sürgit elimizde kalmaz. Busebeplegerçeklegirişilecek savaşın sonuyoktur.Busavaşınzaferisürekliliğindendir.”

(Birkonuşmasından)

Konuşmakbir arayıştı onun için, bir vuzuha varmak cehtiydi.Hayatın bellimerhalelerinde,bellihatalaradüşmeninmukadderolduğunuçokiyibiliyordu.UyanıkbirşuurduKemal,heranzenginleşenbirşuur.Veokşayanbirses…dost,ılık,ışıltılı.

Ulu çamlar, fırtınalı diyarlarda yetişirmiş. Kemal’i ıstırap yarattı…Hapishane,maskelerinçıkarıldığıyerdir.İhtiraslar,cangıldakicanavarlargibidişgıcırdatırhapishanede.Faziletlerdegünâhlarkadarsamimidirler,samimive çıplak. Kemal, Türk insanını böyle bir laboratuvarda tanıdı, bütüngiriftliği,bütünsefaletiveihtişamıyla.

Hapishaneden önce çapkın ve şımarık bir İstanbul delikanlısıdır.Sağlambiriştiha,diribirtecessüs,dirifakattoyveserseri.Ülkemizbirgeçişdevresininhummalarıveyasaklarıiçindedir.Mukaddeslerincançekiştiğibirdevir,“izm’leringittikçekesifleşentaarruzukarşısındabütünsetleryıkılmış.Maziyok, istikbalmeçhul…Tutunacakdalarayangençzekâlar,mücerredincazibesinekapıldılar,mücerredinyanimeçhulün.İçtimaîreçetelerinenucuzu,enyalınkatı,enaldatıcısıelbettekibüyüleyecektionları.

Gerçeğin çelik pençesi, şairane hayallerden ayırdı delikanlıyı. Çılgınümitler, yerlerini çetin bir murakabeye terkettiler. Hapishane hapishanedolaştı. Yokolmamak için, bir hayvan terbiyecisinin gergin ve süreklidikkatine muhtaçtı. Hatalar bıçakla düzeltilir “dam”da. Kemal, o çetintecrübelerdenyüz akıyla çıktı; yüz akıyla yani hemkendini hem insanımızıtanıyarak. En sağlam bilgilerini o acılar ummanından devşirdi. Kitaplar,bildiklerinivesikalandırmasınayarayacaktır.

Hayata karışan Kemal Tahir’i, peşin hükümlerin esaretinden dekurtulmuşgörüyoruz.Nass’larınpeçesinisıyırıp,gözlerininiçinebakabiliyor.Fikir adamı için namus, abes de direniş değil, hakikate teslimiyet. Kemal

yaşayanadamdı.Yaşamak tekâmül etmektir.Çocukluktadinlenenmasalları,ölünceyekadarciddiyealamazdı.Putlarıkırılanlaröfkelendiler.

“Sol’daki tefekkür sefaletini bütün buudlarıyla açıklıyordu, Kemal:“Hiçbir şey bilmediğimiz meydana çıktı”, diyordu… “yeni bir şeygetiremezdikbiz…yazıyazanlarımızortada.Hiçfikirleriyokadamların.Zor,bizim fikrimizin olması… Gerçekleri araştıramıyoruz, fikrimiz neredenolacak?” Tecrübeli bir hekim soğukkanlılığıyla teşhisini koyuyordu:Batılılaşma… “Biz Batılılaşma hareketini -tabiî Batılılaşma hareketinin birkoluda,sosyalistharekettir-yanilaiklik,maiklikdenilenmaskaralıklarınyanısıra, sosyalizmi biz, tıpkı Batılılaştırmacılarımızın Batılılaşmayı aldığı gibialdık.Ozaman,Batıdabüyükbir sosyalistbirikim, fikirbirikimivardı.Hergelen dergi, bize yeni fikirler getirecekti ve bizim, Batıdan hiçbir farkımızolmadığı için, aynen kullanacaktık onları! Batı’da bizim için hazır fikirolmadığıanlaşılıncakıyametkoptu…Zirabizgözükapalı,Batı’dakifikirleriburada tekrar ediyorduk… Dünya’da bir tek sosyalizm var, o da bilimselsosyalizm diyorduk. Hâlâ da bu lâkırdıyı söyleyenler var Türkiye’de.Müslümanlıkla sosyalizmin münasebetlerini Garaudy’den öğreniyorlar…”“Elli yılı kucaklayan sosyalist düşünce tarihimizde, Türkiye gerçeklerineyönelmişikitanemakalebulmanınihtimaliyoktur;Batı’danduyduğumuzbirikibasmakalıpdüşünceyitekrarlamaktanbaşkaneyaptık?”(“Solbölünmelerüstünekonuşma”,TürkiyeDefteridergisis.2.)

Sonra, cıvık ve hain bir ilericilik adına tarihe saldıran madrabazlarasesleniyordu: “Tarihsiz toplumların büyük sanatı olamaz. Elli yıllık tarihlesanat olamayacağı gibi, uydurma tarihle de sanat yapılamaz…” Ve itirazkabuletmezbirhakikatinaltınıçiziyordu:“Osmanlılık,birtarihdöneminde,çokönemlibircoğrafyaalanında,çokonurlubirinsanlıkgöreviyüklenmiştir.Osmanlılık, kolektif dehayla kurulmuş bir dünya imparatorluğudur. Saltgeçmişi değil, taşıdığı insan değeri ve özelliğiyle ne kadar görünmezdengelinmek istenirse istensin, geleceğimizi de etkileyecek bir deha eseridir.AnadoluTürkdehasınınenbüyükeseridir…”

Her kitabı bir bombaydıKemalTahir’in; hıyanet kalesinde kapanmazgedikleraçanbirbomba.Hersözübirtokattı;hamakatinçehresindesaklayanbir tokat: “Hümanizma dünyanın en namussuz sömürüsü olan burjuvasömürüsünüörtbasetmekiçinilerisürülmüşbirdumanperdesidir”diyordu.

Kemal’inromanları,hiçbirkiliseninsözcülüğünüyapmaz,herhangibirtarikatındeğil,hakikatinemrindedirler.ZatenKemal’ide,siyasîbirdoktrinehapsetmek yanlış. Sağ ve sol tasnifi, o büyük ve coşkun yaratıcı için değil“ulema-ı rüsum”umuzun mumyalaşmış kafaları için geçerli. Sosyalizm,

Kemal’de bir gençlik hatırası; daha doğrusu onun sosyalizmi alıştığımızsosyalizmlerden çok başka. Kendisini dinleyelim: “Gerçeklerle gerçektensavaşmakisteyenbirsosyalist,geçmişgerçeklerleyaşadığıçağıngerçekleriniiçiçedüşünmek,onlarıherdurumdayenidenanlamlaştırmak,değerlendirmekzorundadır…” “Her ülkenin sosyalistleri kendi yollarını kendileri bulmak,daha açıkçası sosyalizmlerini kendileri yaratmak zorundadırlar.”(Konuşmalarından,TürkiyeDefteri,s.6.)

DostbirsestiKemal,okşayan,inandıranbirses.Amabuyumuşaksesinarada bir korkunçlaştığına da şahit olurduk. Bir vicdanın sesiydi bu.Melanetleremeydanokuyanbirsayhaidi.Yalanlarısilipsüpürenbir fırtına.Kemal, her namuslu aydının yol arkadaşıydı, yol arkadaşı ve zaman zamankılavuzu.Hataları,hepimizinhataları.Vahşicenkçığlıklarıatarakbirbirlerinesaldıranlar,onunhusumetduvarlarınıyıkanbüyüksabrındanveanlayışındandersalmalıdırlar.

Kemal, bu ülkenin yani hepimizindir. Mahalle kavgaları, tefekkürünzirvelerineulaşmamalı.

O hayat ve hareket dolu adamın ölümüne hâlâ inanamıyorum. VedudaklarımaSadi’ninmısralarıdüğümleniyor:

“Eyyam-ıbaharest,gul-u,lâle-unesrin;

Ezhakberayentvetüderhâkçeraği.”

KerimSadi

Herdeğeredost,hersahteyedüşman.Önce,mabedibezirgânlardan temizlerKerimSadi.Sonra,habercisiolduğudüşünceyibütünvecdi,bütünşiiriyetiilekitaplaştırır.Doğu’dankopmayanBatı,yobazlaşmayaniman.

KerimSadi, bir düşünce dünyasını yarım asır dev omuzlarında taşıdı.Cangüdakemançalmaklageçtihayatı.Çöldevaızlarverençilekeş.BirparçaSadi, bir parça Faust. Oynak zekâsıyla Fransız, derin tecessüsü ile Alman,diyalektik virtüözü olarakGrek, tevazuu -isterseniz gururu deyin- kibarlığı,çelebiliğiileyüzdeyüzOsmanlı.

KerimSadi,TürksosyalizmininPlehanov’udur.

IV.FILDIŞIKULEDEN

Kelime

1

Bir adamMeçhule tırmanıyordu. Sisyphe’e* benziyordu uzaktan. Bir adamMeçhule tırmanıyordu topraktan. Arkası uçurum, yanları duvar. Kaç sabahgüneşleselâmlaştılar,kaçakşamyıldızlarfenerioldu,bilmiyor.

Koro

Olemp’e yalnız gidilmez. Kervanla çıkılır yola.Bin çıkılır, bir varılır; bir çıkıp bir varılmaz.Olemp’eyalnızgidilmez.

Ve adam tırmanıyordu. Musa’nın gözünü kamaştıran nur, kavurdugözbebeklerini.

Koro

Kayaya çaktılar Promete’yi, Homer’i karanlığagömdüler, Tanrılara yaklaşan, Nemesis’in*gazabınauğrar.

Adam haykırdı: Nemesis, Nemesis! Yıldırımlar gibi ulu çınarlaramusallatTanrıça…BenneOlemp’insırlarınıfâşedenbiryarı-Tanrıydım,neerguvanlar içinde doğan bir prens.Amamademki, parmakların bana kadaruzandı,mademkibenidehışmınalâyıkgördün,seniutandırmayacağım.Yaölüm boğacak şarkılarımı, ya elimden aldığın dünyadan daha muhteşeminiyaratacağım.

VeMeçhultırmananadamKelimeoldu.

2

Tanrı,yıldızlarlaoynayanbirçocuk.

Senin yıldızların kelimeler, söyle raksetsinler, alev saçlarıyla sonsuzbahçesindehayallerinin.

Kelimeormandauyuyandilber,şairuzaklardangelenşehzade.

Öyleseveceksinkikelimelerisanayetecekler.

YıldızlarTanrıyayetmişmi?

Kelimelerbenimsudakigölgem,okşayamamonları,öpemem.Birdavetolarakgüzelkelimevedualardamuhterem.Gönüldengönüleköprü,asırdanaşıramerdiven.

Kelime,kendimiseyrettiğimdere.Kelimesonsuz,kelimeadem.

3

Kuşlara benzer kelimeler, odana dolarlar bir akşam. Nereden gelirlerbilinmez.Kâhçığlıkçığlığadırlar,kâhsesleriişitilmez.

Çiçeğebenzer kelimeler: turuncu, erguvan, beyaz.Bir rüzgâr sürüklerhepsini.Bulutlaragüvenolmaz…

4

Saçlarındanyakalayamıyorsunzamanı,mısraa, şarkıyakalbedemiyorsun.Vesükûtmedarormanlarındaki*bitkilergibibüyüdükçebüyüyor.

Senin türben kelimeler. Yuvarlanırken tırnaklarını kâğıda geçirmekistiyorsun; kâğıda, yani ebediyete. Zavallı çocuk, bilmiyorsun ki ebediyetsümüklüböceğinizlerikadaraldatıcı.

Kitap

1

Herkitap,tılsımlıbirsaray.Kapılarıilkgeleneaçılmaz.Büyüklerdekıskanç,Tanrılar gibi. Yalnız Numa’ya* görünmüş Egeria”. Beatrice,* Dante içinBeatrice. Kitaplar kadınlara; kadınlar şehirlere benzer. Paris, Londra veyaMadrid…herhangibirdişikadarmuhteşem,herhangibirdişikadaralelade.İnsanşehriylebinertrene;şehri,yanizaafları,alışkanlıkları,zilletleriyle.Herkitaptakendimiziokuruz.Kendimizleyatarızherkadında.Kitaplar,kadınlar,şehirler,metrukkervansaraylar gibi boş.Onları dolduran senin kafan, seningönlün.

2

Ruh, yazının icadından beri ölümsüz. Kaya homurdanır, mermer gülümser,konuşanyalnızkitap.

LogosSpermaticos,*diyorbiryazar:gebebırakansöz.Kimi?

3

Kartacalı Augustinus,* buhranlar içinde kıvranıyormuş. Bir yandan bütünsıcaklığı,bütündiriliği,bütünşuhluğuilehayat:şarap,kadın,tiyatro…Ötedeçile.

Kafesteki bir aslan gibi isyanla, öfke ile, endişe ile dolaşırken bir sesgelirkulağınahafiften:Alveoku.Veönündebirkitapaçılır:AzizPetrus’un*“Mektuplar”ı. “Ömrünüzü şölenlerle geçirmeyin. Kaçın tenin nazlarından.”VeçapkınAugustinus,AzizAugustinusolur.

4

Şuursuz bir büyücü Gütenberg!* Işığı paçavraya hapsetmiş. Yüzyıllarıkutularla doldurmuş Gütenberg’in çocukları, peygamberleri işportayadökmüş;tuğlakadardeğerikalmamışdehanın.Eflatun,birsokakkadınıgibiheristeyeninyatağınakoşuyor.DonKişotfutbolmaçıbiletindenucuz.

5

SanCassino’da*çiledolduranMachiavelli,akşamlarıkütüphanesinegirerkenkirlilibaslarındansıyrılır,birtâcidarınhuzurunaçıkargibiitinailegiyinirmiş.Sonundakendidekitapolmuş.Kitap,yaniışık.

6

Denizeatılanbirşişeherkitap.Asırlar,kumsaldaoynayanbirerçocuk.İçinegönlünüboşalttığınşişeyibelkiaçarlarbelkiaçmazlar.

V.BAKIKALAN6

1

Kime yazıyorsun bu mektubu? Elinde hiçbir adres yok. Domuzlar kutsalkitaplarlabeslenmez.

2

Mabetler her çağda ziyaretçisiz kalmış. Tefekkür Sina’sı* metruk birmanastır. Kimin için yaratacaksın? İnsanlar ışığa, hayata, sonsuza düşman.Aydınlanmakiçinyan,aydınlatmakiçindeğil.

3

Kölelerehramlardayaşıyor.Istıraptaşolmuş.

Rüyalarından birMusa yaratıyorduMichelangelo ve zamanımermerehapsediyordu. Ruhunu işliyordu maddeye: coşkunluklarını, emellerini,vecitleriniişliyordu.

Yaratmak yabancılaşmaktır. Yaratılan bir başkası. Yaratmakyokolmaktır; ya yaşayacak, ya yaratacaksın. Ebediyet, hazin bir tesellimükâfatı.

4

Balçığı mermer yapan, zilletin yıldırımı. Ama balçık, mermerden dahayumuşak, daha sıcak, daha insan: Âdem ile Havva’nın ham maddesi. Fâniolduğu için güzel. Ölümsüzleşmek milyonlarca budalanın dudağındatebessümleşmek ve binlerce yıl anlaşılmadan tekrarlanmak, kirlenmek,genelleşmek.Ebediyet,cehennemintakendisi.

5

Zekârüzgârdaunutulanmum,bencillikfanus.Seninfanusunyok.Veşuurun,hastabirhayvanınkorkularınıaksettirenkırıkbirayna.

6

Havarilerini yaratamayan İsa’nın yeri tımarhanedir, tarih değil.Muhammed’inilkmucizesi:Haticet-ülkübrâ.

7

Arzudan tutuşan parmaklarınla dallara boşuna uzanma Tantal* Meyvelerikoparamazsın.Hemböylesidahaiyideğilmi?

O altınmeyveler boyalı birer top. Serabın büyüsü yokvahada; rüyasımuhteşemsuyun,kendisideğil.

8

Fil dişi kule, davasız sanatmeczuplarını barındıranmiskinler tekkesi. Amahermücahitotekkedesilâhkuşanır.Buzindandeğil,birliman.

9

Itırgülünsesi,ışıksonsuzun.Geceleriölümkonuşurkaranlıklarda.

10

“İsrail oğulları arz-ı mev’ud’a geldikleri zaman, karşılarında Jeriko’yubuldular”,diyorTevrat.Aşılmazduvarları iledüşmanbirülke idi Jeriko.Oduvarlarıilâhileryıktı;ilâhiler,yanises.

Gandi’ninsesidezulmünduvarlarınıdevirmedimi?Banaöylegeliyorki,aksaçlıAryaçobanlarıTanrılarabusesleyalvarmışlardı;Vedalar*busesleokunur, Upanişatlar bu sesle fısıldanırdı. Britanya adalarında kurt sürüleridolaşırken,Himalayadoruklarıbusesleürpermişti.BusestebütünHintvar;bütün Hint, hattâ bütün insanlık. Berrak, telaşsız, sakin ama İsrafil’in sûrukadarheybetli.

11

Öncesükûtvardı,kelâmdeğil,“Tanrısükûttur”diyorbirHintbilgesi.Söz,ikisonsuz arasında bir çırpmış. Hayat gibi sıcak ve dost. Kutuplarınsessizliğindenbanane?

12

Kamus,birumman.A’makındaincilergülümser?Kimibirsevgiligöğsündeparlayacak,kimibirtâcidaralnında,kimisedefmahfazasındaunutulacak.

Kamusbirumman,dualaruğuldarderinliklerinde,destanlarcoşar.Şairbusesleriduyanveduyuran.

13

Münakaşaedenikiinsan,aynıgranitiyontanikiheykeltıraş,hakikatiarayaniki yol arkadaşı. Hedefi, tahrip değil, terkiptir bu kavganın. Mağlubunmuzafferolduğutekyarış.Yanıldığınıkabuletmek,yenibirhakikatinfethiylezenginleşmektir:parçadanbütüne,karanlıktanaydınlığageçiş.

14

Arzın kaderini değiştirenler, kaderlerinden utananlardır. Zilletten kurtulmakiçinSezarlaşılır.*Taç,yüzkarasınıpırıltılarlagizlediğiiçinkutsal.

15

Kılavuzlarınsesiçılgınkahkahalararasındaboğulmuş.Nutkututulmuşaklın.Zincirsesleri,kadehşakırtıları,heyheyler.Veuçurumadoğruilerleyenkafile.

Manu,*birbaşınatırmanmışdağa.Nuh’ungemisinetekinsanbinmiş.Sodom’da*kalmışLut’unümmeti.

Kâbusa,geceye,uçurumakoşankafileler.Bucihanşümulhâileyi ibretaynasındanseyredemezsin.Devran,çoktanparçaladıaynam.Sendekafileniniçindesin: kafanla, etinle, çocuklarınla. Dostlarını çağıracağın arz-ı mevudnerede?

16

Sendüşüncelerin bulutlaştığını bilirmisin?Bulutlaşır, cıvıldaşır, katranlasınTedailer zikzakçizerboyuna.Kafatasındamusikisi biter kelimelerin, uğultubaşlar, şuuraltının veya şuursuzluğun uğultusu. Hayat, uyku ile uyuşuklukarasındarakseder.Tehlikeyedüşenvücutiçin,şuurbirsafradır.Külçegibi,leşgibiyaşamakdayaşamaktır.Zekânınsürekliisyanlarındanbizarolanmadde,buşımarık,bugeveze,bumütecessismeşaleyibirüfleyiştesöndürür.Cinnetmaddeninzaferi.

17

Spinoza,“Havayafırlatılantaşkonuşabilseydikendiarzusuileyolaçıktığınısöylerdi”,diyor.Kasırgalıbirdenizdeçalkalanansalbizdendahahür.Hangilimana yöneleceğiz? Riyazet kalesi metruk bir harabe. Büyükler masalsöyleyipuykuyadalmışHayyam’agöre,amaonunsunduğukadehdeköpükdoludeğilmi?Eflatun’usokaktakiadamdanayıran:üslup.

Dâhi, bahtiyar tedaileri olan adam. Tedailere istikamet veren saiklersonsuz… Kapanan bir kapı, açılan bir pencere, müziç bir korna, gazetedeokunanbirhaber,havanınaçıkveyakapalıoluşu…hepsiirademizindışında.Düşüncelerini dilediği ülkelere kanatlandırmak kimin haddi? Her şahesermesutbirtesadüfünçocuğu,yanibabasımeçhulbirpiç.

18

Âsaf’ın manzum bir tekerlemesini hatırlıyorum: “Seni görmesem Budaolurdum, seni gördümbudala oldum.” “On binlerceBuda gelmiş dünyaya”diyor,“bizyalnızsonuncusunutanıyoruz.”Tanıyormuyuzacaba?Tarihçilerinüzerinde anlaştığı tek hakikat var mı? Kimine göre, bir ömür boyu dünyanimetlerinihorgörenBuda,nefisbirdomuzkızartmasını tıkabasaatıştırdığıiçingöçüpgitmiş…İnanacakmıyız?Kahramanlarınçamurlaştığınıgörmek,sokaktakiadamiçinburukbirteselli.

Tabiatın dev’e tahammülü yok. Ermişler bile kurtulamamış sitemoklarından.Çağımız,delilerisevimlileştirdiği içinDosto’ya tutkun.Cinnetlecinayetsanatınkonusuoluncabirnevimeşruiyetkazanıyor.

Zerdüşt’ten beri hangi muammayı çözebildik? Hâlâ çöller kadarsusuzuz hakikate, yalana, hayat ve ölüme. İnsanlık daima daha kötüoyuncaklarpeşindekoşanbirçocuk.

19

Büyükadam,birdevin sırtına tırmanancüce.Dev:halk.Şuursuz, sevimsiz,tehditkâr.

Yığın kadındır. Irzını teslim edecek bir zorba arar. Çobansız rahatedemeyenkazsürüsü.

20

Üçhücrelibirmahpesteyiz:ütopya,mit,ideoloji.Dışardabirdelihaykırıyor:“Hakikatisöyler’Hangihakikati?

Hermabut, bir devrin hakikatiydi.Devalar* dev oldular.Ahuramazdaöldü,Zeusnerede?

İnsan,ormandaunutulançocuk,yalanzırhı.Yalanhürriyeteaçılankapı.Yalan,kaygılarınbittiğiliman.

Samson’un*gücüsaçlarındaydı,esirleringücüyalanlarında.Tarihyalansöyler,şiiryalan.

Geçen’i, değişen’i yazıya veya sese kalbetmek, yalanlaştırmak değilmi? Dudaklarımdan çıkarken öyle düşünüyordum. Gülümsediniz. Şuurundurgun gölü dalgalandı. Göl, artık o göl değil. Her yeni oluş’u nasılkelimeleştirebilirim?Duygularkuşlardanürkek.

Banahakikatideğil,kendiniver.Kendini,yanirüyanı.Olmakistediğingibi görün, olduğun gibi değil. Zaten nasıl olduğunu, ne olduğunu biliyormusun?Heryalanbiryaratış.

Hakikat,kaderinimzasızmektubu.

21

Mezartaşlarınaşiirokumak,güzel;taşlarayaktadinlersizi.Çöldevaazetmekmutluluk!Kumlarperestişleürperir.

22

Çıplak, sevimsiz, uçsuz bucaksız bir dağ: zaman. Kıracaksın onu,heykelleştireceksin.Kaos’ubeşerîleştiren:insan;insan,yanisanatkâr.Hayat,herkesin yaşadığı, kimsenin yaşamaktan hoşlanmadığı komedya. İnsan,hayalleriyle Tanrı. Goethe, bunun için hatıralarına “Şiir ve Hakikat” adınıvermiş.

Breton’lar ummanın derinliklerine gömülü bir beldeden yükselen çansesleri duyarlarmış zaman zaman. “Benim içimde de böyle bir şehir var”diyor Renan.* “Ama aradaki yarım asır, uzaktan gelen sesleriboğuklaştırıyor.”

Kim maziyi değiştirmeden anlatabilir ki? Kelimeleşmeyen “zevk-itahattur”,birrüyakadarsolukvefâni.Amayaşayaninsanla,hatırlayaninsanaynımı?

Klasisizm müeddepdir, “ben”i teşhir etmez. Günâh rahip önündeçıkarılır, okuyucu yatak odalarına sokulmaz.Edebiyat pazarı,Rousseau’danberikirliçamaşırlarladolu.Nekazandık?

Otobiyografileri hep şüpheyle karşılarım. En masumları, ihtiyarnazeninler gibi aşın bir tuvaletle çıkar tarih karşısına. Talleyrand* doğrusöylüyorgaliba:“Dilingörevihakikatigizlemektir.”

Sartre, “Kelimeler”de bir yarı-Tanrının veya bir hükümdarınçocukluğunuanlatanücretlibirvakanüvis.Herdokunduğunuçirkinleştiriyor.Bu felâketten kurtulabilen yalnız kitaplar. Kendisi de ancak okumaöğrendikten sonra sevimlileşiyor. Kendimizi tanımak… Ruhumuzunmahzenlerindebizdenhabersizyaşayanbiralaymisafirvar.

23

Kendimizitanımak…Ruhumuzunmahzenlerindebizdenhabersizyaşayanbiralay misafir var. Berhanenin bazen bir, bazen birkaç odası aydınlık. Işıkbinanın üst katlarında. Kendini tanımak. Kendini, yani eriyeni, dağılanı,dumanlaşanı. Sen acıların, utançların, zilletlerinle aynısın. Rüyaların,hayallerin,dileklerinlebirbaşkası.

Gideceksin.Tanrılarbilerolünübitirenaktörlergibikâhbirerbirer,kâhhep beraber çekiliyor bu sahneden. Senin zavallı gölgen zaman perdesinebelki bir kere bile aksetmeden, oyuna katılmayan bir kukla gibi unutulupgidecek.

24

Hayatbirabeslercangılı.Kimimukaddesabeslerin,kimimülevves. İnsanıntekhürriyetikendinialdatmak.Hiçbirzaferumulanıgetirmez,hiçbirbozgunmutlakdeğildir.

Her mücahidin iki çehresi var: Don Kişot ve Sezar Borjiya. Sezar,tarihinenbüyükşaheseri,Machiavelli’yegöre.Olaylarveinsanlarlaoynayanyavuz bir satranç ustası; hem aslan, hem tilki. Kader, o büyük iradeyi birtekmedeyerlebiretti.Birİtalyansıtmasıgranitiçamurlaştırdı.

Önünde birçok yollar var. Politika bunlardan biri. Belki en aldatıcıolduğuiçinencazibi.Mutlakınvesonsuzunrüyası.Mukaddesbirabes.Banasorarsankütüphanenedön,yanikitapol.Aydınlanveaydınlat.

25

AltınlarınıcamkarşılığıdağıtanKızılderiliyihiçbirzamangülünçbulmadım.Cam, altından çok daha asil. İsrail peygamberlerinden beri lanetlenmiş birmaden,altın.Adı,tarihinbütüncinayetlerinekarışmış.Pıhtılaşmışkan,insankanı. Cam güzel, çünkü kirli bir mazisi yok. Cam güzel, çünkü kalbi var,kırılıverir.

Deli İbrahim,Osmanoğullarının en akıllısı. İnci balıklara atılmak içinyaratılmışolmasaydı,denizlerdeneişivardı?

İnsanlar beyni fırlatıyor lâğıma. Süleyman’ın sofrası iltifatlarınamuntazır, onlar kemik peşindeler. Venüs’e arkaları dönük, köpekleresırıtıyorlar. Efsane yalan söylüyor: Sirse* insanları domuzlaştırmamış,domuzlarıinsanlaştırmış.BunlarıtekrarahırasokSirse!

26

Yeşiller-Maviler kavgası Bizans’ın iliklerine işlemiş. Türk sarığı Romalıserpuşunun yerini almadan bu tenperver sürününTanrısı: cokeydi.Hayvanakanat takan arabacı, topa tekme savuran şaşkının yanında haysiyet veciddiyettir.Bugününayaktakımıkahramanadeğil,maskarayaalkıştutuyor.

27

Din,aşk,şiir…Boşluktayuvarlananinsanınbiryıldızaattığımerdivenler.Enyüce, en güzel, en ölümsüz taraflarını benliğinden koparıp bir mücerredearmağan eden insan, neden fakirleşsin? Boş kubbeleri sonsuzluğumuzladoldurmak,sonsuzlaşmaktır.Tanrıbeşerinenbüyükkeşfi.

Mağarasındameçhul kuvvetlere yalvaran uzak ceddimiz, feza çağınınzındığından daha mı az bahtiyardı? Hangi ilmî hakikat bir kabile dinininnass’larından daha sıcak, daha doyurucu? İnanmayanların, inananlarasataşmalarıkıskançlıklarından.Mü’minlerin saadetini gölgeleyen tek ıstırap,inanmayanlarakarşıduyulanmerhametolmalı.

28

Sensizgidentrenler,ufuklardakaybolanbirerümit

NehirgibiakmıyorgünlerHeraklitHeraklit.

Zamanmasalkuşlarınabenziyor…

Abus,kocaman,sâkit.

Vegeceleri

Alnındadolaşırbiteviye

Kirli,soğukpençeleri.

Yıldızlarısöndürmüşfırtına,

Batanbirgemidesin,

Sendennekalacakyarına!

Kıyılardanimdatisteyensesin.

KANAVIÇE

AbdülhakHâmit: (1852-1937).Büyük ırmaklargibi coşkunvebulanıkbirşiir.Üçkıt’ayafermandinletenbirimparatorluğunsesi…ÇağdaşlarıiçinşiirinTanrısıdırHâmit,çağdaşlarıveâşinâlarıiçin,Hamâkatetelkinettiğikin de dehasının parlak delillerinden biri değil mi? Hâmit’i yerenler,Makber şairinin büyük bir yaratıcı olmadığını ileri sürüyorlar. Hâmitkullandığımalzemeyibaşkalarındanalmış,neayıp!Goethe,“Kendiyağıile kavrulan dâhi yok” diyor: “Dâhi bütün intibaları benimseyen,karşılaştığınesneleriayıklayan,düzenleyen,canlandıran;kimindentunç,kimindenmermer alıpölümsüzbir âbidekurankişi.”“Ben ne yaptım?Gördüklerimi,duyduklarımıbirarayagetirdim.Tabiatındaeserlerindenfaydalandım, insanların da. Her yazımı binlerce insana veya binlercenesneyeborçluyum.Alimde,cahilde;bilgede,delide;çocukda,ihtiyarda yardımcım oldu. Yani benim eserim mevcut unsurları toparlıyorsadece.”Goethebubütündenibaret.

Heyhat! Hâmit de belli bir çağın insanıydı. Zaafları vekuvvetleriyle belli bir çağın insanı. Dile getirdiği acılar, ümitler, dilleberaber unutuldu.Millî hafızamızın tahripçileri arasında, talihsiz şairinadı da geçer. Filhakika TDK’nın hararetli müdavimleri içinde Makberşairinindebulunduğusöylenir.

Ahimsa: Hint ahlâkının ana ilkelerinden biri: Kötülüğe sevgi ilemukabeleetmek.

Ahmet Ağaoğlu: (1868-1939). Gazeteci, fikir adamı, profesör. Karabağlı(Azerbaycan)bir aileyemensup.1909’daTürkiye’yegeldi.Tercüman-ıHakikat gazetesinde başyazar. Ziya Gökalp, Yusuf Akçura veMehmetEmin’leTürkçülükcereyanınakatıldı.TürkYurdudergisinikurdu,TürkOcağı’nda çalıştı. 1909’daDârülfünûn’da Rusça ve Türk-Moğol tarihihocası, 1912’de Afyonkarahisar milletvekili ve İttihat Terakki Fırkasıumumimerkez üyesi oldu. 1918’deMalta’ya sürüldü. 1921’de serbestbırakılıncaAnadolu’yageçti.Matbuatumummüdürü,Karsmilletvekili,Ankara Hukuk Fakültesi Hukuk-u Esâsiye hocası, Hâkimiyet-iMilliyegazetesi başmuharriri. Serbest Cumhuriyet Fırkası kurucuları arasınakatıldı ise de parti dağıldıktan sonra siyasî hayattan çekildi. (Hayatınınbu devresi için Bkz. Kemal Tahir, “Yol Ayrımı”) İstanbulDârülfünûnu’na Hukuk Tarihi Müderrisi tayin edildi. Akın gazetesini

kurdu. 1933’te emekliye ayrıldı. Ölümüne kadar yazar olarak çalıştı.Eserleri: Şii Mezhebi ve Menbaları (1892), İslam ve Ahund (1900),İslama Göre ve İslamÂlemindeKadın (1901), Üç Medeniyet (1920)(Malta’da yazılmıştır),Hindistan ve İngiltere (1927), Serbest İnsanlarÜlkesinde(1931),DevletveFert(1939),Ethika(Krapotkin’dentercüme1931),BenNeyim (1939),TürkTeşkilat-ıEsasiyesi,TürkHukukTarihi,GönülsüzOlmaz,İhtilalmiİnkilapmı?

AhmetMithat: (1844-1912).Cihangir ve cihanşümulbir tecessüs, cihangirvecihanşümulbirzekâ.Çağdaşlarınagörehâce-ievvel;bizegöre,hâce-ievvel ve âhir. (Bkz. Cemil Meriç, Kültürden İrfana, İnsan Yayınları,İstanbul,1986,“Doğulukalantekmüstağrip”,s.231vd.)

AhmetŞuayp: (1876-1910).Edebiyat-ıCedideyazarlarından.Batıdüşünceveedebiyatdünyasındansekizünlüadamınhayatını,eserleriniinceleyenHayat ve Kitaplar (1901) adlı eserinden sonra yayımlanan Esmâr-ıMatbuat veHukuk-uUmûmiye-iDüvel (1912) adlı eserleri vardır.RızaTevfik ve Mehmet Câvit ile birlikte İstanbul’da Ulum-ı iktisadiye veİçtimaiyeMecmuası(1908-1910,26sayı)adlıaylıkbirdergikurdu.

Akademi: Akademus veya Hekademos bir efsane kahramanı. HükümdarTheseus güzel Helena’yı kaçırınca kardeşleri bir ordu toplayıp peşinedüşmüşler, ama Helena’yı koydunsa bul. Akademos, Helena’nınkardeşlerine, kızın saklandığı yeri haber vermiş ve böylece Atina’yıyıkılmaktan kurtarmış. Bilinen tek marifeti bu. Akademos adınıölümsüzleştiren:birtoprakparçası.HazretinAtina’danikifersahuzaktatarlaları varmış. Kucağında birçok tapınağın yükseldiği bu topraklarçınarlarıvezeytinağaçlarıylaün salmış.KahramanınölümündensonraAkademos adıyla yadedilen malikâne, gezinti yeri olmuş. Eflatun dadolaşırmış o hıyabanda, şakirtlerini orada toplar, çınarların gölgesindeverirmişderslerini.NesillerbirbirinikovalamışveEflatun’unfelsefesineAkademyadenilmiş.

ZamanlaAkademyabelirlibirfelsefemektebininismiolmaktançıkmış,yüksekokulanlamınagelmiş.Bugündenizcilik,askerlik, tarım, ticaret,güzel sanatlar gibi birçok alanlarda öğretim yapan okulların adı:akademi.

Kelime,bilginler,şairlertopluluklarıiçindekullanılmış.

Rönesans,yalnızklasikedebiyatlarındeğil,millîdillerinveedebiyatlarında canlandığı dönem. 16. yüzyılda kalyan akademilerinin sayısı yediyüze ulaşır. En meşhurları 1582’de Floransa’da kurulmuş: Academia

dellaCrusca.Crusca’nınSözlüğüedebî İtalyancayı,Toskanya lehçesiniesastutaraktespitetmiştir.

AkademilerçokgeçmedenbütünAvrupaülkelerineyayılır,hepsinindeörneği:kalyanakademileri.

FransızAkademisi’ne gelince. 1629’larda üç beş aydın, haftada bir ikigün, kralın sekreteri Conrard’ın evinde toplanıyorlardı. İşten güçten,politikadan, edebiyattan sözediliyor, içlerinden biri herhangi bir eserkalemealmışsabirlikteokunuyor,herkesfikrinisöylüyordu.Başvekilbutoplantılarıhaberaldı (1634)veüyelere toplantılarınıdevletinhimayesialtında yapmalarını teklif etti.Önceleri tereddüt, sonraları kabul ettiler.Richelieu, sayılarını çoğaltmalarını ve kurulacak cemiyet için birnizâmnâme hazırlamalarını istedi. Ama önce bir ad bulmak lâzımdıcemiyete:EdebiyatçılarAkademisi,BelagatAkademisi,YüceAkademiadlarıdüşünüldü,sonrabirdenFransızAkademisigeldiaklavebuisimkabuledildi.İlktoplantı1634’teyapıldı,üyelerkırkkişi.Akademi,edebîkabiliyetlerisivriltecekbirmüesseseolmaktançok,güzelkonuşmayavegüzel eserlere tutkunbir aydınlar topluluğudurönceleri.Ama resmîbirteşekkül, sohbetle vakit geçiremezdi. Üyelerden biri, Chapelain,nizâmnâmenin ruhundan faydalanarak kırk kişinin yapabileceği ortakeserikeşfetti: lügat.Lügatbitincebirdegramerhazırlanacaktı.BöyleceAkademi kibar toplumun bir imtiyazına son vermiş oluyordu: dilingelişmesine yön vermek imtiyazı. Akademi bilgiç hanımların aşınhassasiyetine kulak asmadı. Amacı, salonları memnun etmekten çokdüşüncenin gerçek ihtiyaçlarını karşılamaktı. Bu anlayışın başmimarı:Vaugelas. Dilini çok iyi bilen bu taşralı asilzadenin her hükmü kanunsayıldı.Vaugelasda,şairMalherbegibi,tekölçütanır:kullanılış.Dilbirişaretler sistemidir. Bir işaretin başlıca meziyeti kullananlar tarafındananlaşılırolması.Yalnızbiriyikullanılışvardır,birdekötükullanılış.İyikullanılış,zamanıneniyiyazarlarındakikullanıştarzınauygunkonuşma.Taşrakonuşmalarıda, teknikdildekibartabakanınkonuşmalarındayeralmaz.Vaugelas içinmühimolan,efendi takımınınyaniaydınlarındili.Çünkü Akademinin tespit edeceği dili efendiler kullanacak, efendileryazacaktır. Amaç dili dondurmak değil, düzene sokmak. Ve koyduğuesaslar“dilvedevletbakikaldıkça”ayaktadurur.Başkabirdeyişle,dilkonusunda, ihtilâl ve hükümet darbeleri çağı sona erer, Vaugelas ile.Evet,dilağırağırgelişen,olgunlaşanbirmüessese.Bugelişmeyekişilermüdahaleedemez,çünküdilbütünbirmilletin.İlercanlıiçinolduğugibidiliçindebirolgunluknoktasıvardır.Bunoktayagelincegenelbiçimlerde, iç bünye de gelişmez artık; organlar sayıca da, inkişafça da

tamamlanmıştır. Demek ki vuku bulacak değişiklikler esas yapıyızedelemez.17.yüzyılFransızcanınolgunlukçağı.Vaugelasanlamıştıbuhakikati. Gerçekten de Victor Hugo Malherbe’e, Ronsard’ın Villon’ayakınolduğundandahayakındır.

Vaugeles öldü, fakat lügat çalışmaları aksamadı. Alaylar, yergilerdurduramadı bu işi. Akademi lügatinin ilk baskısı 1694 (ikinci baskı1718, 1932’de sekizinci baskı; gramer, 1933). Bu baskıdaki Fransızca,16.asırdilinekıyasladahakuru,dahasoyut.Nevarkiteknikkelimeleri,somutmefhumları hudut dışı edenAkademi lügati dile tam bir vuzuh,tam bir kesinlik kazandırmıştır. Fakirleşerek zenginleşme. Atılanlar:somut, renkli, şairane kelimeler, muhafaza edilen, sivriltilen,güçlendirilen: aklî unsurlar yani soyut ve adeta riyazi kelimeler,düşünceyi gevezeliğe kaçmadan ifade eden mefhumlar. Akademi’ninkurmayaçalıştığıdil,safzekânın,mantığın,tecridindilidir…Voltaire’in,Condülac’ıntahlilcidili.

1672’de 14.Louis hami oluyor veAkademi resmî birmüessese hâlinegeliyor. O zamana kadar toplantıların belli bir yeri yoktu, bir evdenötekinedolaşılıyordu.14.LouisLouvre’dabirdaireayırdıAkademi’yevekırkkoltukyolladı:üyelerarasındatambireşitlik.Akademi’ninitibarıgün geçtikçe artıyordu. 1774’lerde efkâr-ı umumiyenin rakipsiztâcidandırAkademi.Buhükümranlıkİhtilal’ekadardevamedecektir.

1793’te kapatılan Akademi, 1816’da tekrar kuruluyor. Yirmi üç ödülüvar,onyedisiedebiyat,altısıahlâködülü.

Akl-ıSelim:XVIII.asrınmaddecifilozofud’Holbach’ınHıristiyanlığıyerenmeşhurkitabı.AbdullahCevdetyanlışlıklapapazMeslier’yeatfedilenbueseri yobazlıkla savaşmak için (?) Türkçeye çevirir. M.E.B. yanlışlığıdüzeltmedenveçoklüzumlubirkitapmışgibiyeniharflerletekrarbasarAkl-ıSelim’i.

Ali Kemal: Asıl adı Ali Rıza, gazeteci ve yazar (İstanbul 1867 - İzmir18.11.1922). Balmumcu esnafı kethüdası Çankırılı Ahmet Efendi’ninoğlu. Tahsilini İstanbul, Paris ve Cenevre’de yaptı; miras işleri içinİstanbul’adönünce,siyasîfaaliyetleriyüzündenHalep’esürüldü(1889).HalepidadisindeFransızcaveedebiyatdersleriokuttu.TekrarAvrupa’yagitti (1894). Paris’ten İkdam gazetesine yazdığı edebî ve tarihîmakalelerle tanındı. Brüksel Elçiliği ikinci kâtipliğinde, Mısır’da bazıprenslerinçiftliknazırlığında(kâhyalığında)bulundu. II.Meşrutiyet’tensonra İstanbul’a döndü. Hürriyet ve İtilâf Partisine girdi, İkdamgazetesinesiyasîyazılaryazdı,ittihatveTerakkiPartisinemuhalefetetti.

Peyam adlı günlük siyasî bir gazete çıkardı. Gazete sonraları,Peyam-ıEdebî, Peyam-ı Sabah Edebî Nüshası ve Peyam-ı Sabah adlarıylayayımlandı. Damat Ferit Paşa kabinesinde Maarif ve Dahiliyenazırlıklarında bulundu (1919). Gazetesini Mihran Efendi’nin SabahgazetesiilebirleştirerekPeyam-ıSabah’ınbaşyazarıvesorumlumüdürüoldu. Mütareke yıllarında Anadolu’daki İstiklâl Mücadelesi aleyhineşiddetli yazılar yazdı, bir gün Nurettin Paşa’nın adamları tarafındanİzmit’egötürüldüveoradahalktarafındanlinçedileli.

Tarihveedebiyatüzerinemakale,tercümevekitaplarıvardır.Peyam’ınilaveleriyle devrin edebiyatına hizmette bulundu;Rıza Tevfik,HüseyinDaniş, Ahmet Refik, Yahya Kemal, Yakup Kadri gibi yazarlar bugazetede toplandılar. Yazdığı şiirlerde Muallim Naci’yi üstat tanırdı.(ML)

Ali Namık: (1885-1953) Defalarca sadrazam olan, Ayan reisi Küçük SaitPaşa’nınoğludur.Çocukluğunuvegençliğinikitaplararasındageçirmiş,okumanıntadınıalmış,kendideyimiyle inzivanınve tetebbuun“templaserana”sında yaşamıştı. 1918’de yayımlanan “Verite, Justice, Bonte”(Hakikat,Adalet,İyilik),buçalışmalarınmeyvesi.(Bkz.A.Cerrahoglu,Türkiye’deSosyalizminTarihineKatkı,1975.s.9-22.VeCemilMeriç,Dönemdergisi,“AliNamık’lar.)

Arz-ıMev’ut:Vadedilentoprak:Filistin.

Âteşgede:Ateşetapanlarınibadetettikleritapınak.

ATÜT:AsyaTipiÜretimTarzı.

Augias’ın ahırı: Augias adlı bir hükümdar varmış. Bir de asırlardırtemizlenmeyenahırı.Rivayetederlerki,Herakles,bunecasetderyasınıtemizlemeğe talip olmuş, hizmetine karşılık ahırdaki üç yüz sığırınotuzunu alacakmış. Anlaşmışlar. Herakles, Fırat nehrinin yatağınıdeğiştirerek temizlemiş ahırı. Ama Augias sözünden caymış, sığırlarıvermemiş.Kahramanımızdakellesinikoparmışherifin.Augias’ınahırıdiye asırlardır su yüzü görmemiş pislik deryası yerlere denir. Tâbirmecazendekullanılır,buradaolduğugibi.

Aziz Petrus: (Saint Pierre), (?-64), İsa’nın havarisi. Petrus (taş) ismi,kendisine İsa tarafından verilmiş. “Sen taş’sın, ben kilisemi bu taşüzerine kuracağım.” (Matta, XVI, 18). Hıristiyanlar İsa’nın dirilipPetrus’agöründüğüneveonakiliseyiemanetettiğineinanırlar.Petrus,ozamanlardanberiilkpapasayılır.

Babıâli: Osmanlı Devleti zamanında İstanbul’da Sadaret. Dahiliye ve

Hariciye Nezaretleriyle Şûrâyı Devlet dairelerinin bulunduğu bina.MecazîolarakOsmanlıhükümeti.

BâbilKulesi:Tevrat’agöreNuh’untorunlarıgökyüzüneulaşmakiçinböylebir kule inşâ etmek sevdasına düşmüşler. Ve Yehova onlarıcezalandırmış. İçinde çeşitli dillerin konuşulduğu yer. Büyük birkarışıklığınhâkimolduğu,kimseninkimseyidinlemedenhepbirağızdankonuştuğutoplantı.

BahâTevfik: (1881-1914), “1908’den itibaren yayımladığı dergi, gazete vekitaplarlakısasüredeyenibirfikirçığrıaçtı.Pozitifbilimvemateryalistfelsefeyi savundu. Teceddüd-ü ilmi ve felsefî kütüphanesini kurdu, 11cilteseryayımladı.”(Meydan-Larousse)

Balzac: (1799-1850). Eserlerini “iki ezelî hakikatin, kilise ile monarşininışığındayazdığını”söyler.(Dahagenişbilgiiçinbkz.CemilMeriç,KırkAmbar,ÖtükenYayınevi,İstanbul1980:“Edebiyat tarihininhükmü”,s.151vd.)

Ba’s-übâd-elmevt:Ölümdensonradiriliş.Çağlamızevkinehitapetmeyenyazarlarvar.StendhalveNietzschegibi.Birzamanunutulduktansonratekrarsahneyeçıkarvekalabalığıngönlünüfethederler.

Beatrice:Dante’nin sevgilisi. Şair bu Floransalı dilberi önce “VitaNuova”(Yeni Hayat), sonra “Divina Comedia” (İlâhî Komedya’da terennümeder. Kimdir bu Beatrice? Herhangi bir İtalyan kızı. Babası Portinari.Doğum tarihi, aşağı yukarı 1265. 1288’de rasgele bir herifle evlenir.1290’dadasizlereömür.Beatrice’itoputopuikikeregörürDante.Önce,kilisededokuzyaşındabirkızçocuğuolarak,sonradaonsekizyaşında.Dante, aşkından haberdar olmayan Beatrice’in dünya evine girmesinealdırmaz,kendisideevlenir.Beatriceöldüktensonra,büyükveezelîaşkıruhunu sarar. Beatrice, bir hakikat midir, bir remiz mi? Araştırıcılar,İtalyanşiirindeyüzlerceBeatricebulunduğunusöylerler.

YaniBeatrice, yalnızDante içinBeatrice’dir.Bir tecrit, bir vesile, birilhamperisi.Nedîm’intabiriyle.

“YokseninvasfettiğindilberbuşehriçreNedim,

Birperi-sûret,görünmüş,birhayalolmuşsana.”

Beşir Fuat: (1852-1887). Oscar Wilde, “Lucien’in ölümünü hatırladıkçakalbim acıyla burkulur” der. Lucien, Balzac’ın bir kahramanıdır. Birzindan hücresinde kendini kravatıyla tavana asarak hayatına son veren,coşkun, hayalperest, züppe bir şair. Beşir’in ölümü de beni, her

hatırladıkçaye’sesürükler.Çalışkandı,halûktu,dürüsttü.Amabaşkabirdevirde, başka bir dünyada yaşıyordu. Tek dostu vardı, AhmetMithat.Bumanevîgurbetedahafazladayanamazdı,damarlarınıkeserekcanınakıydı.(Bkz.CemilMeriç,KırkAmbar,“Şuuruburkulanaydın”,s.174)

Buda:(İ.Ö.563-483).Budizminkurucusu.KuzeydoğuHindistan’dayaşamış,vaazlarını orada vermiş ve orada ölmüş. Ama kurduğu mezhep Orta,KuzeyveGüneyAsya’daköksalmış.(BilgiiçinBkz.CemilMeriç,BirDünyanınEşiğinde).

Burjuvazi: 1789 İhtilâlinden önce Fransa üç sınıfa ayrılmıştı: Zadegan,ruhban ve halk. Halka, üçüncü sınıf (Tiersetat) da denilir. Burjuvazitiersetat’nınenseçkin,enzenginveenşuurlukısmı.

Büchner: (Ludwig) (1824-1899).MaddeciAlman filozofu.BahâTevfik ileAhmet Nebil’in dilimize çevirdikleri “Madde ve Kuvvet” (1855)nesillerin imanını tahrip edenmeşumbir kitabıdır.AbdullahCevdet dehayranlarındandı.

Caliban:Shakespeare’in“Fırtına”sındaadıgeçenbirkahraman.Birbüyücüilebirşeytanınçocuğu.Dahabüyükbirgüceboyuneğmekzorundakalırama daima başkaldırır. Yazımızda, Avrupa burjuvazisini temsil eder.Ernest Renan’in Caliban adlı felsefî dramı vardır. (Fırtınanın devamı).Caliban, avamdan bir zattır. Avamın bütün pisliklerini, adiliklerininefsindetoplamıştır;cumhurbaşkanıolur.Nefisveöğretici,dahadoğrusudüşündürücübirdram.

Caton: (İ.Ö. 232-149). Meşhur Romalı devlet adamı. Yunan âdetlerininRoma’ya yerleşmesinden müthiş şikâyetçi idi. Filozofların kapı dışarıedilmesiniistiyordu.Lüksedüşmandı.Kartaca’yıRomanınrakibiolarakgörüyor ve imha edilmesini istiyordu, İnatçı, cimri, tam bir Romaköylüsü.Senato’dakihernutkunuaynıcümleilebitirirdi:“…veayrıcaşunakaniimki,Kartacamutlakaimhaedilmeli.”(DelendaCarthaga).

CavitBey:(Selanik1875-Ankara1926).Osmanlımaliyecisi.Eserleri:İlm-iİktisat (4 cilt, 1905-1912), İhsaiyat (1909). Günlük hatıraları HüseyinCahit Yalçın tarafından 1943-1946 yılları arasında Tanin gazetesindetefrikaedildi.

CelâlNuri İleri: (1877-1939).Gazeteci vemebus.Eserleri:Hukuk-iDüvel(1914),ŞimalHâtıraları (1914). İttihad-ı İslâm, İslâm’ınMazisi, Hâli,İstikbali (1914), Kadınlarımız (1915), Kutup Musahabeleri, Tarih-iTedenniyat-ıOsmaniye(1915),Hâtem’ülEnbiyâ,RumveBizans(1917),TaçGiyenMillet(1923),Türkİnkılâbı(1926).(Bkz.CemilMeriç,“Celâl

Nuri’nin Türk İnkılabı” Tarih ve Toplum, İletişim Yayınları, Eylül veEkim1984veKültürdenİrfana,“TunusluHayrettin’denCelâlNuri’ye”,s.107vd.)

CelliniBenvenuto:(1505-1571).İtalyankuyumcusuveheykeltıraşı.Ünlübirotobiyografininyazarı.Floransa’dadoğdu.Birkavgayüzündensürgüneyollandı.1523’teyenibirvakanınkahramanıdır.Ölümemahkûmedilir.Roma’ya kaçar. Orada Salamanca piskoposunun ve Papanın (VII.Clement) emrinde çalışır. Roma’nın savunmasına katılır (1527).Anlattığına göre iki kodaman Fransız asilzadesini öldürür. 1528’dehazreti yeniden Floransa’da görüyoruz. Çeşitli devlet büyüklerininhizmetinde çalışır.Birçok şaheserler yaratır.Bir rahibi haklar.Papa III.Paul tarafından affedilir. Sonra efendim, bir noteri yaralayıpRoma’danfirar eder. Ver elini Fransa. Kabına sığmayan bu çılgın zekâ orada daduramaz. Floransa’da ihtilastan mahkûm edilir. Hapishaneden kaçar,tekraryakalanır.Budefadabirkardinalinşefaatiylehürriyetekavuşur.

Cellini Rönesansın muhteşem canavarlarından biri. Hayırla şerdenhabersiz, coşkun, serazat, serkeş.Tekmukaddesi: güzel.Eserleri dünyamüzelerininiftiharvesilesi.Amaasılününüsağlayan,otobiyografisi.İkiİtalyanca baskısı (1728) var. İngilizcesi (1771), Almancası (1796),Fransızcası (1882). Üslup çıplak, yapmacıksız, konuşma diline yakın.Hem bir insanı, hem bir çağı tanımak isteyenler bu eşsiz vesikayaeğilmek zorundadırlar. Ne yazık ki Türkçemiz hâlâ bu usta kitaptanmahrum.

CevdetPaşa:(1822-1895).Devletadamı,tarihçi,hukukçu,edebiyatçı.(Bkz.CemilMeriç,Kültürdenİrfana,“BirGurubveBirTulu”,s.93vd.)

Chenier:(1762-1794),Fransızşairi.HemklasikFransıznazmınınbirustası,hem de romantizmin öncüsü. İhtilâl onun da başını yedi, giyotinsehpasındacanverdişair.

CizvitMektepleri:HıristiyanAvrupa’nın fikirhayatına tahakkümetmişbirtarikat, Cizvitler. Köklü, inzibatlı, uzun ömürlü. Amerika’nın veDoğu’nun çeşitli ülkelerinden kiliseye sadık şakirtler yetiştirmek içinbüyük bir gayret göstermişlerdir. Aleyhinde ve lehinde ciltlerce eseryazılancizvitlerinsayısı17.000civarındadırbugün.

Comte: (1789-1857). Fransız filozofu. (Fazla bilgi için bkz. Cemil Meriç,Saint-SimonİlkSosyologİlkSosyalist,ÇanYayınları,İstanbul,1967,s.58v.d.).

Curson: (1859-1925).XVIII. asır İngiliz aristokrasisinin yolundan yürüyen

son devlet adamı. Tanınmış bir Türk düşmanı olan bu habis lordHindistan’da umûmî vali olarak bulunmuş ve o ülke halkına kanküstürmüştür. 1919’dan 1924’e kadar İngiliz hariciye vekilidir.Lozan’daki marifetleri için Rıza Nur’un Hatıralar’ıyla KadirMısıroğlu’nun Lozan, Zafer mi, Hezimet mi adlı iki ciltlik eserinebaşvurulabilir.

Çelebi(AsafHalet),(İstanbul1907-1958).Türkşairiveyazarı.Şiirkitapları:He (1942),Lamelif (1945),OmManiPadmeHum (1953). İnceleme veantolojileri: Mevlana (1940), Molla Cami (1940), Eşrefoğlu Divanı(1944),Naima(1953),DivanŞiirlerindeİstanbul(1953),ÖmerHayyam(1954).

DanielDefoe:(1660-1731).HayatıtezatlarladolubiradamDefoe,hayatıvemizacı. Dürüst, kalleş, kahraman, ödlek. Fırtınalı bir devrin çocuğu.Hicivde zirve, romanda yaratıcı, gazetecilikte merhale. Bir kasabınoğluydu.Çorapçılıklabaşladıişe.İflasetti,yazıhayatınaatıldı.Zindanıboyladı, hicivleri yüzünden teşhir cezasına çarptırıldı. Ama halkıngözünde de kahramanlaştı. İngiltere’nin ilk romanı sayılan Robinson’ualtmışındayazar.Kurubirromanbu,Avrupaburjuvazisiningönlünegörebirroman.Amaaynışiiriyetsizlik,aynıçırılçıplaklık,aynısahterealizm,Defoe’nun bütün romanlarında var. “Çağdaşlarından hiçbir yazar,edebiyatın temellerini onun kadar genişletmemiş, o kadar kalabalık birkitleye okutmamıştır kendini. Ama edebiyatçılar, onu edebiyat dışısayarlar. Ne Pope ciddiye alır romancımızı, ne Swift. Bu mahkûmiyetkararı, Defoe’nin hicivci olarak davranışından ileri gelir bir parça(çağdaşları onu düşmanlarına ajanlık yapmakla suçlarlar), bir parça dadevrin bütün naşirleri için müşterek bir vasıf olan hümanizmgeleneklerinesırtçevirişinden.”(Legouis).

Danilevsky:(1822-1885).Rustabiiyecisivetarihfelsefecisi.EnmeşhureseriRusya ve Avrupa (1869). (1920’de Almancaya çevrilmiştir: RusslandUnd Europa). Tarih felsefesini ilk defa birbirinden farklı medeniyetlerdizisiolarakelealır.Danilevsky’yegöreRuslarlaSlavlarBatı’ylahiçbirzamankaynaşmayacaklardır.Herikisidekendikültürelmiraslarınısiyasîabsolütizm (mutlakiyet) yolunda geliştireceklerdir. Rusya’nın inkişâfıBatı’nınkinden daha parlak olmayacaktır belki, ama farklı olacaktır.Danilevsky, Rus yazarları arasında bilhassa Konstantin Leotiev’i, Batıfilozofları arasındadaOswaldSpengler’i etkilemiştir. (Britanica.Fazlabilgi için bkz. Cemil Meriç, ÜmrandanUygarlığa, Ötüken Yayınevi,İstanbul 1977, 2. baskı: “MedeniyetlerinÖlümü” s. 117 v.d.Yine bkz.

CemilMeriç,KırkAmbar,“AvrupalılaşmakmıAvrupalılaştırılmakmı?”s.263v.d.)

Dante: (1265-1321).Dante başka bir dünyanın şairi, düşman bir dünyanın.Kinleri,emelleri,özleyişleriyle,Hıristiyan,İlahiKomedya.İslâmşiirineneler borçlu, araştırmamışız (meselâ,Hıristiyan teolojisindeAraf yok).Türk okuyucusu, İlâhî Komedyadan zevk alabilir mi? Hayır. Zatenbizdeki tercümeleri de, İncil’den bir mephas gibi tatsız ve soğuk.Apenin’inyeşilmahfazasındagülümseyençiçeklerbeldesiFloransaXIII.asrınsonlarındaaşkınvezerafetinvatanıydı.Mermeromuhteşemtabiatiçinde kanatlandı; bir büyü oldu resim. Ve şiir yıldızlaştı. “Napoli’deyaşanır”diyorbiryazar, “Roma’dadüşünülür,Floransa’dayaratılır.”Obeldede sanatın saltanatını banka hazırladı, banka ve ticaret. PontoVechio’nunmağazalarına ırmaklar gibi altın akıyordu, ama,düşmanlarıvardı, Floransa’nın. Sokaklarında iki çağ dövüşüyordu, iki çağ ve ikidüzen.

Floransa’nın savaş bayrağında kızıl bir zambak vardı; hür olmak içindövüşeceksin diyen bir zambak. Floransa’nın bayrağında mavi birMadonna gülümsüyordu: “Seveceksin, acı çekeceksin”, diyen birMadonna.

Ilık bir rüzgâr esiyordu Provence’dan, şiirin rüzgârı. Haçlı SeferleriBatı’ya aşkı öğretmişti.Toskana şairleri, trubadurları taklit ederek yenibirüslupyarattılar:Ildolcestilenuovo.

MayısayınınortalarınadoğruSaint-JeanBaptisteKilisesi’neyenidoğanbirçocukgetirdiler.Duranteadıverildiyavruya,DuranteAlighierivebirmelek, dehanın dikenli tacını koydu başına (1265-1321). İnsanlıkDurante’yiDanteadıylatanıyacaktır.

Floransa’daonunmısralarıkarşılarsizi.Kaldırımlaronundilinikonuşur.Bütünİtalya’dayoldaşınızo.Şiiri,vatancoğrafyasınıkutsallaştırmış.Birgül bahçesi değil bu İtalya; bir günahlar, bir cinayetler ülkesi. “Esifİtalya, korkunç bir kasırgada kaptansız kalan gemi, bir zamanlarkraliçesiydinülkelerinşimdifahişesi.”

Ortaçağ, mazi’nin uçurumlarına gömülmeden önce İlâhî Komedya’datecelliediyor.

Bazı yazarlara göre, komedyanın ilham kaynağı aşk. Şair omuhteşemtürbeyi Beatrice Portinari’yi ölümsüzleştirmek için yaratmış; Beatrice’ivehatıralarını.Dante27Ocak1302’denberisürgündedir,10Şubat’tanberi gıyaben ölüme mahkûm: “Yelkensiz ve dümensiz bir gemi.” Ve

peşindefelâketinayrılmazyoldaşı:zillet.Sevgilisinikaybetmiş,vatanınıkaybetmişti. Korsan Donati’nin hempaları ferman inletiyorduFloransa’ya. Başları çiçeklerle taçlı, ayakları insan kanıyla kıpkızıl,zaferlerini kutluyorlardı. Bütün faziletler kovulmuştu, Cumhuriyetten.Bir dünyanın yıkılışı idi bu. Ama, şair boyun eğmeyecekti kadere.Bayağılıkları teşhir edecek, suçları cezalandıracak, bu habislerienselerindenyakalayıptarihmahkemesininhuzurunaçıkaracaktı.

Şair eski çağları göklere çıkarırken yükselen burjuvaziyi en zehirlioklarıyla delik deşik eder. Dante bir aristokrattır, tepeden tırnağaaristokrat. Mukaddes Cermen İmparatorluğu dinlemezdi artık, mazidinlemezdi.Birütopyaidibu,ölüdoğanbirütopya.

Floransalışairinyaşayanveyaşayacakolantarafı: realizmi.“Cennetvecehennem, geçen asır aydınlarını hayran bırakan mimarisi, Araplardanalınma. Hıristiyanlık’ta Araf yok. Çerçeve İslâm’ın, ama içindeki ruhHıristiyan. Dante çağların ve kıtaların dörtyol ağzında, iki çağ ve ikidünyayı birleştiriyor. Fertleri de, fırkaları da, milletleri demahkemeyeçekenşairebuselâhiyetiverenkim?Dehası.Milton,Voltaire,HugoveyaSartre… “İnsanım, insanla ilgili hiçbir şey bana yabana değildir”diyenlerinöncüsüDante.

Garipbiralınyazısı,maziyeinanıyordu,istikbaliyarattı.

Fransageçtanımış,Dante’yi.İlahîKomedyadefalarcaçevrilmişama18.asıra kadar okuyan, anlayan olmamış. İtalya’da Tasso ile tanışanMontaigne’ineserindeDante’ninadıgeçmez.BoileaudasözünüetmezDante’nin. 18. asırda Dante ile lütfen meşgul olanların nelerdüşündüğünüVoltaire’denöğreniyoruz:“İtalyanlarilâhîderlerona.Gizlibirululukbu.Bir sürüyorumcusuçıkmış,budaanlaşılmaması içinbirsebep belki de. Şöhreti gün geçtikçe kök salacak.Çünkü okuyanı yok.Hiçbir zaman okunmayacak Dante. Benim kütüphanemden Arioste’uaşıran çok oldu ama, Dante’yi kaldırana hiç rastlamadım”. Dante’nindehasını ilk sezen Rivarol. Romantizm, ortaçağı bayraklaştırırkenDante’yidegöklereçıkarır.Sainte-Beuve,1845’teyayımladığınefisbirincelemede (Causeries de Lundi, cilt 2) ‘bu hayranlığın psikolojiksebeplerini aydınladı’. Dante’yi en çok sevenlerden biri de Balzac’tır.İnsanlığın Komedyası yazarı, eserinin adını Floransalı şairden alır.Lamartinegenişyerayırırşaire.(CoursFamiliersdeLitterature,cilt3-4.)AmaGraziellayazarınagöre:İlahîKomedyafânikinleringölgelediğianlaşılmaz bir kitap. Tek güzel tarafı üslubu. Dante şiirinMichelangelo’su.Şairbüyükama, şiirikötü. İlahîKomedya,bir destan

sayılabilirmi?Hayır.Uyanıkkengörülenbirrüyabu.Kahramanı:tayflar.Sahnesi: asırların gecesi. Çağlayanlar gibi uçurumlara akan bir insankalabalığı.” Victor Hugo Dante’ye karşı çok daha saygılıdır. TayflarındestanınıyazanDante’ye.“Dantebütünkaranlığı,bütünaydınlığıdevbirhelezonda birbirine katar.Önce inen, sonra çıkan bir helezon…Dante,Montesquieu’nün hocası. Kanunların Ruhu yazarı cezaların tasnifini,Cehennemden kopye etmiş. Juvenalis’in kamçısı meşindendir,Dante’ninkialevden.”(WilliamShakespeare).

Eliot’a göre, “Modern birAvrupa dilinde klasisizmin en parlak örneği:İlâhîKomedya.”

Dante,Shakespeare,Goethe…Modernşiirinüçzirvesi.Almanya’dabukanaatikanunlaştıran:StephanGeorgevemektebi.Goethe’ninDante’yekarşıdavranışıhiçdeaçıkdeğil.1787’de,“İnsanDante’ninşiirlerindennasılzevkalabilir”der.“Cehennemiğrenç,Arafkarışık,Cennetsıkıcı.”1805”teçokdahatakdirkârdır.CehennemdekiUgolinhikâyesinigöklereçıkarır. Sonra yeniden kötülerDante’yi; 1823’te Eckermann’ı uyarmakister:“Dantebüyükgörünüyorbize,arkasındaasırlarsürenbirmedeniyetolduğuiçinbüyükgörünüyor.”

Dante,Avrupa’nınKutupyıldızlarındanbiri.Bizimiçinkapalıbirdünya.Kapalı ve düşman. Hâmit, “Tayflar Geçidi”nde “koca dahi-i müfteri”diye selâmlar, Cehennem şairini. Cahit Sıtkı “Dante gibi ortasındayızömrün”mısraı ile yâd eder. Sevgileri de, kinleri de yabancı bize. Şairitanımak için dilini bilmek lazım. Fransızca tercümelerinin hepsini,İngilizcetercümelerininbirkaçınıgördüm.Karanlıkvemeçhullerledolubirmasal.BirFuzulî’den,birŞeyhGalip’denaldığımhazzınbindebirinivermedi bana, Dante. Yalnız, her aydının ondan alacağı ders: celâdeti.Şair, Dante’den beri fildişi kulede mısralar arayan bir meczûb-u ilâhiolmak hakkını kaybetmiştir. Dâvası, dâvamız değil Ama, bir dâvauğrunda nasıl dövüşüleceğini öğrenmek isteyenler büyük Floransalınınhayathikâyesindenyinedeçokşeyleröğrenebilirler.“Seguiiltuocorso,ellasciadirleganti!”(Senyolunadevamet,herkesnedersedesin)diyenDante,buyönüylehepimizinhocasıdır.

Delille, Jacques: (1738-1813). Tanınmış Fransız şairi. Babası meçhuldür.Annesi çocuğunu okutmak için dilenmek zorunda kaldı. Delille, Parisliselerinde hocalık yaptı. Bu arada, Racine’in tavsiyesiyle Latin şairiVirgile’denyaptığı“Georgiques”tercümesiniyayımladı(1769).Voltaire,Delille’in Akademiye alınması için teklifte bulundu. Elçi ChoiseulGouffier ile İstanbul’a geldi. Şehrin güzellikleriyle büyülenen şair

ilhamını “Imagination” adlı eserinde ebedileştirdi. Fransa’ya dönüncesalonların gözdesi oldu. İhtilal, bu şımarık şairin ikbal rüyalarını sonaerdirecektir.Terördetevkifedildi.SonraParis’tenuzaklaştı.Yenieserlerkalemealdı.Almanya’yagitti.İngiltere’yiziyaretettiveoradaMilton’un“KaybolanCennet”inimanzumolarakçevirdiFransızcaya(1805).TekrarülkesinedönenDelille,CollegedeFrance’taşiirkürsüsünetayinedildi.NeyazıkkiodaMiltongibi,gözlerinikaybedecekti.Çağınıbüyülemiştişair.Sevimliydi,konuşkandı.Çokgüzelşiirokurdu.“KaybolanCennet”tercümelerininşaheseri.

RivayetederlerkiizdivaçhayatıSokratgibi,Delille’edegülümsememiş.Para canlısı bir hatun olan karısı onu odaya hapseder, zorla şiirleryazmasınısağlamakiçinaklagelmezoyunlarabaşvururmuş.

Demolins: (1852-1907). Fransız tarihçisi ve sosyologu. Prens Sabahattin’inüstatlarından.

Deva:Aryaların eski tanrısı: gök, ışık. İslâmiyet’in kabulünden sonraDevaDevolur,yanikadimmabutifritleşir.

Diderot: (1713-1784). Çağı için bir filozof,mimarı olduğuAnsiklopedininsembolü, seçkinbirhatip,ateşlive taşkınduygular ilhamedenbir fikiröncüsü. Almanya’da romantizmin müjdecisi olarak tanınır. Bugününtenkitçilerinegöre,onsekizinciyüzyıldüşüncesininenbüyüktemsilcisi.Tutarlı bir felsefe doktrini yok. Önce Tanrıcı (deist), sonra maddeci,sonra da panteist. Faydacı ahlâk anlayışı ile on dokuzuncu asır İngilizfilozoflarının öncüsü.Hem fazilete, hem güzelliğe âşık. Sanat eserindeduyguveahlâkarar.Sanattayalnızustalıkdeğil,şiiriyetdeolmalıdır.

Dilemma: Kıyâs-ı mukassem. Konuşmacıya seçmesi için iki ihtimal sunanakılyürütme.Diğeriyanlışsa,ötekidoğrudurbuihtimallerin.Veherikikaziyeninortakbirneticesivardır,kendinikesinolarakkabulettirenbirnetice.

Din şehit ister Asuman kurban/Her zaman her tarafta kan kan kan. TevfikFikret’inbedbinbirânınıdilegetirenmısralar.

Diyalektikmaddecilik:Marx-Engels’inmaddeciliği.Tabiatlazihin,temelbirbütündür bu maddecilikte. Mutlak olan tabiat değil, tabiattaki beşeriakıştır (gelişme). Metot bakımından diyalektik maddecilik Hegel’indiyalektiğini benimser. Ama bu diyalektiği tersine çevirerek. Eşyanındiyalektiği fikirlerin diyalektiğinimeydana getirir, fikirlerin diyalektiğieşyanın diyalektiğini değil.Maddi tabiat diyalektik olarak geliştiği içininsandüşüncesidediyalektikolarakgelişir.

Dostoyevski: (1821-1881). Dosto “Ortodoks Doğulu veya Bizanslı birHıristiyandır…MistikbirRusvatanperveri”(UptonSinclair).“Birülkemazisinden kopamaz, kopmamalıdır. Aydın, sınırların ötesindenbasmakalıp ıslahat projeleri dileneceğine, halkın içine inmeli. Rusya’yıancakdinkurtarabilir!”(KaramazovKardeşler’den).(Bkz.CemilMeriç,Mağaradakiler,Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1980, 2. baskı, “Dosto vebiz”,s.311v.d.)

Durkheim:(1858-1917).Fransızsosyologu.Türkiyetemsilcisi,ZiyaGökalp,temsilcisidahadoğrusukomisyoncusu.

Ebüzziyâ Tevfik: (1849-1913). Yazar, gazeteci, matbaacı. Türk irfanınaoklukçahizmet etmiş bir kalem sahibi.Çalışkanmüteşebbis.Numûne-iEdebiyat’ı Osmaniye, defalarca basılan ve kıymetini hâlâ koruyan birnesir antolojisi.YeniOsmanlılar Tarihi, sevimli birmüdafaanâme. Sonzamanlarda yayımlanan vesikalar (Abdülhamid’e Verilen Jurnaller -İbret,AsafTugay)hazretinsarayladairtibatıolduğunuispatetmektedir.

Edebiyat-ıUmûmîyeMecmuası:BirinciCihanSavaşındaCelâlNuri,AhmetSaki,İsmailHamitarafındançıkarılandergi.

Edinburg Review: On dokuzuncu asırda yeni bir mecmua türü kurulurİngiltere’de,tenkitçibirzihniyetinifadevasıtasıolan“criticalreview”.

Zenginveikbalperesttâbilertarafındandesteklenenbumecmualar,çağınenbüyükyazarlarındanyardımgörmektedirler.Yayıldıklarısahaoldukçageniştir. Edinburg Review or Critial Journal’in kuruluşu, tenkitmecmualarınıntarihindebüyükbirmerhale(1802-1929).

“On sekizinci asır sona ermiştir”, diyor bir yazar. “İrlanda’yıköleleştirmişti İngiltere, ama İskoçya direniyordu, dini bile başkaydıİngiltere’ninkinden.Ustabirpolitikacıyollandıİskoçya’ya:Dundas.Buuyuşturucu idarenin siyası ve ahlâkî zararlarını önlemek için bir fikirorganına ihtiyaç vardı. Genç kabiliyetler,EdinburgReview’u kurdular.Ama dergi İskoç ruhunun temsilcisi. İlk sayı büyük bir rağbet gördü.Üçüncü sayıdan itibaren, satış 2500’e yükseldi. Sonra, 13.500’e.Tory’lerin hâkim olduğu bir şehirde çıkıyordu dergi. Liberal fikirlerinbayrağıydı ama hiçbir partinin emrinde değildi. Teşebbüsün gerçekkurucusu,Jeffrey.Dergionyıl,onunçizdiğiyoldayürüdü.Sonra,diğeryazarlar: Sidney Smith,Macaulay, Carlyle,HenryBrougham. Tory’ler1819’darakipbirdergiçıkardılar:QuartcrlyReview.Mecmuanınzenginbiryazıailesivardır:JohnMurray,WalterScott,Canning,Souther,LordSalisbury, Hazlitt, J.W. Croker. Tirajı kısa zamanda 14.000’e yükselir

derginin.”

Egeria: (Ejeri). Romalı peri, Kaynaklar Tanrıçası: Geleneğe göre KralNuma’nındanışmanı;onunlageceleribuluşurmuş.

Ehrimen:YahutAngromenyu.ZerdüştîlerinŞerTanrısı.

Emil:İkinciadı“TerbiyeyeDair”,Rousseau’nunpedagojiyleilgilifikirlerini,romantarzındatoplayankitabı(1762).

Eşref:(1846-1912).Zerâfetlemüstehcenimeczeder.Kâhbirkafiyeninilhamıilegökleresüzülür,kâhbirmazmunpeşindeuçurumlarainer.Hayâsızvehaşarıbirzekâ.

Eyyam-ı baharest: Bahar geldi, gül, lâle ve nesrin fışkırdı topraktan. Senhâlâtopraktanearıyorsun.

Fabiancemiyeti:1833sonlarındaLondra’dakurulanİngilizsosyalistlerininderneği. Derneğin çekirdeğini meydana getiren yazarlar (G.B. Shaw,H.G.Wels,v.s.)veİktisatçılar(SidneyveBeatriceWebb,O.Lodgevs.)önce hemen uygulanabilecek devrimlerle ilgilendiler ve 1889’da, K.Marx’ınkinden çok J. Stuart Mill ile W.S. Jevons’un sosyalizmanlayışlarına yakın bir sosyalizmi savunan “Fabian Essays”iyayımladılar. Fabiancılar, kapitalistlerin artık-deger kavramına karşılık,gelirkavramınıortayaattılar.Devlet,geliri,kamukuruluşlarıaracılığıyladoğrudandoğruyahalkaaktaracaktı.1900’densonra“Emeğitemsiledenkomite”de, trade-union’cularla ve bağımsız Emek Partisi delegeleriylebirleştiler. Bu birleşme İngiliz İşçi Partisi’nin temellerini attı.Fabiancılarınçoğubupartiyekatıldılar.Uzunsürecançekişiyorgözüylebakılandernek,1930’dabazıişçimilletvekilleritarafındankurulmuşolan“New Fabian Research Bureau’ya (Yeni Fabian Araştırma Bürosu)katılarak canlandı ve başkan Beatrice Webb’in iktisadî ve içtimaîaraştırmalarıyla,bütündünyadatanındı.İşçiPartisi’ninyönünüdahaçokbu derneğin aydınları çizdiler; parti, milletvekillerinin çoğunuFabian’lardanseçti.

Feodalite: Derebeylik. Toprağı ve üzerinde yaşayan köylüleri tek birkimsenin malı sayan ortaçağ nizamı. Avrupa’ya mahsus bir zillet veistismarrejimi.

Fıkıh:İslâmhukuku.

Filantrop:İnsanlarıseven,insanlarıniyiliğiiçinçalışan.

Francmaçonnerie: Farmasonluk. Kardeşlik ilkelerini benimseyen,birbirlerini işaret ve remizlerle tanıyan ve loca denilen bölümlere

ayrılmışkimselerdenkurulu,kısmengizlidernek.

Freud:(1856-1939).Psikanalizinkurucusu.

FreundJ.:ÇağdaşFransızsosyologu,Weber’ci.

Gardet: Çağdaş Fransız müşteriki. “La Çite Musulmane” en meşhureserlerindenbiri (Bkz,CemilMeriç,Kültürden İrfana,“İslâm tarihindezamanboyutu”,s.163vd.)

GlimpsesofWorldHistory:“CihanTarihineBakışlar”Nehru’nuneseri.

Guyau: (1854-1888). Meydan Larousse’da Alfred Fouille’nin damadıdeniyor,oysaüveyçocuğudur.Parlak,derinveatılganzekâsıylaçağındaekili oldu. Eserinin ahlâkî yönü iki temel fikre dayanır: 1)Yapabiliyorsun, o halde yapmalısın; 2) İnsanlar sıkı bir dayanışma ilebirbirlerine bağlıdırlar. Abdullah Cevdet, bu coşkun ve şair fikiradamının hayranlarındandı. “Terbiye ve Veraset” adlı eserini Türkçeyekazandırdı. Guyau’dan bir başka tercümesi de, “Bir FilozofunŞiirleri”dir. Hasan Âli, “Sosyolojik Bakımdan Sanat”ın ana fikirlerini1928’deyayımlananbirrisaledehülâsaetmiştir.

Gütenberg:(1394-1468).Matbaanınmucidi.

Hân-ı yağma: Fikret’in dilden dile dolaşan bu tanınmış hicvi VictorHugo’nun “Joyeuse vie” adlı şiirinden ilham alınarak yazılmıştır.Mukayeseiçinilkkıt’anıntercümesinitakdimediyoruz:

“Hagayretyağmacılar,salaklar,sayınbaylar,

Hazlarınetrafınaçöreklenin,şölenvar…

Koşunyerinizhazır,

Baylar,hayatkısadır,yiyin,içineğlenin

Sizlersinizsahibibutalihsizülkenin

Bumilletmalınızdır…”

Hâşim: (1883-1933). Bize Göre, Gurebâhâne-i Lâklâkan, FrankfurtSeyahatnamesi,usta,beklenmediklerledolu, sıcakve lezzetlibirnesrinnefisörnekleri.

Hayyam:(1044-1132).İranlışairvebilgin.11.MeşrutiyetintelijansiyasıburintvederyadilhakimiAvrupaaracılığıylatanır.Müessesinançlarasavaşaçanlar onu bayraklaştırırlar. Hayyam, Doğu’nun dar ve kalıplaşmışnass’larını yıkmak isteyenlere Doğu’dan gelen bir müttefiktir.

“Rubâiyât” kolay ve aydınlık üslubu, şüpheciliği, gülümseyen edası ilehürendîşyazarlarınelkitabıolur.AbdullahCevdet,HüseyinDâniş,RızaTevfik, Nişâbur’lu şairi bir sonraki nesle devrederler. Gölpınarlı, A.Kadir,OrhanVeli…FarsçabilenbilmeyenRubâiyâttercümesinegirişir.

Hegel:(1770-1831).MeşhurAlmanfilozofu.

Heine: (1797-1856). Büyük Alman şairi, heccavı ve gazetecisi (püblisist).Şairliği, tüccar amcasının ticarethanesindemilyon avcılığına tercih etti.Schlegefin, Hegel’in, Friedrich-Wolf’un şakirti oldu. Edebiyatmahfillerinegirdiçıktı.Lirikşiirleryazdı.ÜlkesindeYahudialeyhtarıbirhava esince Paris’te gazetecilik yapmağa karar verdi. Paris’te Saint-Simon’cularla tanıştı. Saint-Simon’culuk istikbalin dini idi şaire göre,1831’deayakbastığıParis’tenbirdahaçıkmayacaktır.Heineçağınınenbüyük zekâlarından biridir. Almanca ve Fransızcayı aşağı yukarı aynıustalıkla kullanır. Thiers’in tabiriyle Voltaire’den sonra en spiritüelFransız.Dizgintanımayanbirhürriyetaşkı,haksızlığakarşışahlananbiröfke…hicivlerininbaşlıca ilhamkaynağı. “Tabutumazeytindalıdeğil,kılıç koyun. Zira insanlığın kurtuluş savaşında cesur bir asker oldum”diyeövünür…Manc’aFransızsosyalizminitanıtanodur.

Henry Miller: (1891-1980). Amerikalı romancı. Çağdaş dünyayı şiddetlesuçlayan başlıca eserleri: Yengeç Dönencesi (1934), Siyah İlkbahar(1936), Oğlak Dönencesi (1939), Maroussi Heykeli (1914),HavalandırılmışKâbus (1945), Seksus (1949), Pleksus (1952),Neksus(1961),adlıüçlüdenmeydanagelenPembeÖlüm.

Heraklit (Heraklaitos): Yunanın yedi bilgesinden biri.Muzlim ve bedbin.Kâinattaki ezelî akış dehşete düşürmüş üstadı. Bir nehrin sularında ikidefayıkanılmazgibihikmetlersavurmuş.ŞirazlıHafız“Irmakkenarınaoturvehayatınakışınıseyret”,derkençokdahaşair.

Hezârbütgede:Bâki’ninKanunîmersiyesinden.Beytintamamışu:

“Aldınhezârbütgedeyi,mescîdeyledin

Nâkusyerlerindeokuttunezanları.”

Bugünündiliyle:

“Binlercekiliseyimescideçevirdin,

Ezanlarokuttunçanyerlerinde.”

Hezeliyât ve Hezliyât: “Hezl meşhur bir nazmın vezni ve kafiyesi taklitedilmeksuretiylelâtifeyolluşiiryazmakdemektir,bunatehzildedenir.”

(Tâhir-ülMevlevi).

Hicrî takvim: Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göçüş yılınıbaşlangıçolarakalantakvim.16Temmuz622tarihindebaşlar.

Horatius:(M.Û.65-M.Ö.8).Latinşairi.Babasıazatlıbirköleydi.Horatius,Roma’daöğrenimgördüktensonra20yaşındaAtina’yafelsefeokumağagitti. Sonra savaş ve Roma’ya dönüş. Vergilius ile tanışma. Sefaletedüşen şair 38 yaşlarında iken zengin ve sanatsever bir koruyucu bulur.Maecenas (Fransızca, Meşen). Maecenas, iki şairi İmparator’a takdimeder. Horatius, imparatorun teklif ettiği özel sekreterliği reddeder.Hayatınınenbüyükacılarındanbiri, dostuVergilius’unölümü.Kendiside,hâmisiMaecenasileaynıyıldahayatagözleriniyumar.

ZarifbiradamdıHoratius.Zevklerinevehürriyetinedüşkünbirsanatçı.Kültürü, zekâsı, inceliği ile Romalı kibarların gözbebeği oldu.Epikürcüydü.Kırhayatından,eğlenceden,yalnızlıktanhoşlanırdı.Ahlâkanlayışı,aşırılıklardankaçan,kültürlübirinsanınahlâkanlayışıidi.

Hugo: (1802-1885). Sür, roman, deneme… on dokuzuncu asrın en büyükfikirvesanatzirvelerinden.BeşirFuat,çağınınnazımperestlerineçatmakiçin Hugo’yu tartaklar, ama şiirden anlamadığını mahviyetle itirafettikten sonra. Bizce edebiyat tarihinde tek büyük devrim vardır:romantizm.Bumeslek edebiyatta liberalizmdirHugo’ya göre. Hernaniyazarı dramın önsözünde bu hükmü bütün vuzuh ve şümûliyle belirtir.(Bkz. Hugo V. Hernani, çeviren C. Meriç, Millî Eğitim Basımevi,İstanbul1966,2.basılış.“Önsöz”).Filhakika,oyıllarınumumîefkârınıfetheden ideolojisi liberalizmdir. Liberalizm cazibesini kaybedinceromantizmyenibirtariflezenginleşir;edebiyattasosyalizm.

Hümâyunnâme: Hint’in büyük kitabı Pança Tantra’nın Türkçe tercümesi.İran Müslümanlar tarafından fethedilinceye kadar hükümdarlarınhazinesinde saklanmış Pança Tantra. İkinci Abbasi halifesi El Mansurkitabın methini duymuş, uzun araştırmalardan sonra bir nüshabulunabilmiş. Arapçaya İbn el Mukaffa kazandırmış eseri. VeBarzuyeh’in Farsça tercümesi kaybolmuş. Pança Tantra Doğu dillerinegeçerkençeşitlideğişikliklereuğramış,İbnelMukaffatercümesiyenidençevrilmişFarsçaya…EdirneliAliÇelebi,HüseyinbinAliVaiz’ınFarsçatercümesi üzerinde yirmi yıl uğraşmış ve Hümâyunnâme adını verdiğieseri Kanunî Süleyman’a ithaf etmiş. Kitap XVIII. yüzyılın sonlarınakadar altmış dile çevrilir, İzlanda’dan Moğolistan’a ve Cava’ya kadaryayılır… Divan nesrinin en parlak örneklerinden biri sayılanHümâyunnâme, Şeyhülislâm Yahya Efendi tarafından kısaltılmış:

Mulahhas-ı Hümâyun. (Fazla bilgi için bkz. Bir Dünyanın Eşiğinde,CemilMeriç,ÖtükenYayınları, İstanbul1979.Üçüncübaskı,s.109ve113v.d.)

Hürmüz:YahutAhuramazda.ZerdüştîlerinhayırTanrısı.

Hüseyin Dâniş (Mirza): (1870-1943). İsfahanlı bir babanın oğlu. Kendikendini yetiştirmiş. Prens Sabahattin ile Prens Lutfullah’ın altı yılAcemce ve Fransızca hocalığını yapmış. Damat Mahmut Paşa veoğullarıyla Avrupa’ya gitmiş. 14 aysonraTercümeKalemiReisi.Galatasaray’da Farsça hocası. Nihayet 1909’da İstanbul DarülfünunuTarih-iEdebiyat-ı İranMüderrisi.1910’daİran’da ilkMeclis-iMillîninküşadında Tebrizliler hazreti Azerbaycan mebusluğuna seçmişler. Amagidememiş.Eserleri:“SerAmedân-ıSühan”(İranEdebiyatıAntolojisi),“Tâlim-iLisân-ıFârisî”,“Hediye-iSal”,“Tercüme-iHalveŞerh-iÖmerHayyam”, “Zerdüştnâme”. Darülfünûn’da hocalığı 14 sene. Türkçeşiirlerini“Kârvân-ıÖmr”adıyla1926’dabastırmış.

İbnHaldun:Bkz.CemilMeriç,ÜmrandanUygarlığa:“Kendisahasındatekyıldız” s. 149-17veCemilMeriç, IşıkDoğudanGelir,PınarYayınları,İstanbul1984,“İbnHaldunve…”s.226v.d.

İdeoloji:Bkz.CemilMeriç,ÜmrandanUygarlığa:‘İdeoloji”s.229veCemilMeriç,KırkAmbar.“İdeolojilerveçağdaşelit”s.358v.d.

İkbal: Yüksek bir mevkie veya duruma erişmiş olma, talihli olma. Erkekveya kadın adı. Şair Eşref aşağıdaki beytinde kelimenin bu çiftemânâsındanfaydalanarakgüzelbircinasyapar:“Baltasıylekat’ederdimbaşınıAllahiçin,Neyleyimolkâfiringayetgüzelikbalivar.”

İkinciMeşrutiyet:OsmanlıdevletindeülkeyönetiminiBatılıanlamdaikincidefa düzenleme dönemi (23 Temmuz 1908-21Aralık 1918). (Meydan-Larousse).

İkonoloji:Mefhumlarıresimlerleifadeedensanatdalı.

İlyada:Homer’ineseri.KuvvetlibirrivayetegöreHintçedenaktarılmış.

İnsanlığınKomedyası:Balzacbütünromanlarınıbubaşlıkaltındatoplar.

İntelijansiya:Aydınlartakımı.

İsmail Habip: (1892-1954). Yaşadığı çağın resmî ideolojisini samimiyetlebenimseyen “teceddüt” âşığı Osmanlı aydını. “Türk TeceddütEdebiyatınınyolaçtığıtartışmaları“NeDediler”başlığıaltındatoplayanİsmail Habip tarafsız bir müşahit, yani bir tarihçi olmak iddiasında

değildir. Hâmit’in Makber mukaddimesi, en sevdiği nesir. Coşkun,serazat, mesuliyetsiz bir kalem adamı. (Bkz. Cemil Meriç,Mağaradakiler,“ÖnceHiciv”s.292v.d.).

Jaspers:(1883-).Almanfilozofuvepsikiyatriuzmanı.

Jaures: (1859-1914).Hatip, yazar, devlet adamı. 1901’de Fransız SosyalistPartisi’nikurarakçeşitlisosyalisteğilimleribirleştirmekistedi.1902’denitibaren aralıksız milletvekili seçildi. 1904’te L’Humanité gazetesinikurdu. Bir deli tarafından öldürüldü (31 Temmuz 1914). Sol birliğinseçimlerde kazandığı zaferden sonra, kemikleri Pantheon’a taşındı(1924).

Jön fesede: (Fesede, fasidin çoğulu, fasid, kalp, sahte, fesatçı). Ebüzziyâ,efendisiAbdülhamitHan’ahulûsçakmakiçinJönTürkyerinekullanıyorjönfesedeyi.

Justinianus:Romakanunlarının toplayıcısı veya toplatıcısı olan hükümdar.“Avrupa kıtasında en ibtida tedvin olunan kanunnâme Roma kanunnâmesidir,kişehr-iKonstantiniyye’debircem’iyyet-iilmiyemarifetiyletertibvetedvinolunmuşidi.Avrupakanunlarınınesasıdırvehertaraftameşhur vemu’teberdir.FakatMecelle-iAhkâm-ıAdliyyeyebenzemez.Beyinlerinde çok fark vardır. Çünkü o beş altı kanunşinas zâtınmarifetiyleyapılmıştır.Bu isebeşaltı fakihzâtınmarifetiylevaz-ı ilâhîolanşerîat-igarrâ’danalızüiltikatedilmiştir.”(Tezâkir-iCevdet8).

Juvenalis: (60-140). Latin şairi. Zengin bir azatlının oğlu. 40 yaşına kadarhitabetleuğraşır.Satirlerinikırkyaşındayazmağabaşlar.Sonra,sürülürRoma’dan.Felsefîgörüşü,müphembirStoacılık.Hayâsızlığakaçanbirrealizm,giriftmuhteşemvekaranlıkbirşiirdili.

Kabil: Tevrat’a göre kardeşi Habil’i öldürdükten sonra anayurdundanuzaklaşır.ÇağdaşpsikolojiKabilkompleksidiyebüyükkardeşinküçükkardeşekarşıduyduğukıskançlığıadlandırır.Biz,Kabilkompleksiniayrıbir mânâda kullanıyoruz: İşlediği cinayeti unutmak için vakamahallindenuzaklaşan,vicdanınınsesiniyâdellerdeunutmağaçalışanbirbedbahünkaranlıkvegünahkârduyguları.

Kabiller soyu: Kabil insanlık tarihinin ilk kardeş katili. Kapitalizminkurucusu olan burjuvazi önce kendi ülkesindeki en yoksul ve enkalabalıksınıfısömürürsonrabütünkıtalardaki insanları.Kabillersoyuyerinekatillersoyudadiyebilirdik.

Kadirnâşinaslık:Kadirbilmezlik.

KâmilPaşa:(1808-1876).Tanınmışdevletadamıve“Telemak”mütercimi.

Kamûs-uFelsefe:Metotsuz,derbederamasevimlibirkitap.Sevimli,çünküsamimi. Uzun bir hazırlıktan sonra değil, günü gününe yazılmış. Birâbidenin ilk taşları. Emrullah Efendinin Muhit-el Maarifi gibi. İlksayfasındaşunlaryazılı:“Maarif-iUmûmiyeNezâreti,MufassalKamûs-u Felsefe, Kamûs-u Umûmî’nin yalnız İstılâhât-ı felsefiye kısmınaşâmildir.MüellifiRızâTevfik.1330(1914).Matbaa-iÂmire,İstanbul.”Birinci cilt 806 sayfa, ikinci cilt 400 sayfa. (Classification kelimesinekadar).

Kapitol’ünKazları:Kapitolbirmabet.Mimarı: tarih.Mihmandarı: efsane.Harcı kanla yoğrulmuş bu mabedin. Dehlizlerinde hazineler uyurmuş,sütunlarında semegûn efserler. Kapitol’de kahramanlar taç giyermiş.Zirvesinde Jüpiter’in otağı. Hem bir mabet, hem bir hisarmış Kapitol.İhtiyar Roma’nın gururu, yüz akı, itibarı. Nihayet zevı’ saati çalmış.Düşmanlar kuşatmış Roma’yı. Kapital geçit vermemiş. Bir akşam,karanlığa bürünen barbarlar, gizli bir yoldan Kapitol’e girecek olmuş.Zaman bu zaman, nöbetçiler uyumuş, karanlık zifiri. Fakat birdençığlıklarkopmuşhisarda.Breaman!Buneninnesi?Nöbetçileruyanmış;saldıranlar gerisin geri. Meğer kazlar beklermiş siperleri. Kapitol’ükazlarkurtarmış.Sonraneolmuşdersiniz.KazlarınkurtardığıRomaçokyaşamış. Barbarlar, yine girmiş Kapitol’e, her tarafı yakıp yıkmış.Jüpiter’in otağı, harabelerinde bezirgân çadırlarının yarasalaştığı birpanayır yeri olmuş; kutsal tepe bir tekeler zinagâhı. Ve barbarlarkargılarını yangın alevlerine batırarak insanlığın hafızasına Romanınmersiyesinikaralamışlar.ZavallıRoma…Biranlıkkurtuluşunukazlaraborçluolmanınutanaiçindegöçüpgitmiş.

Kartacalı Augustinus: (Aziz Aurelius Augustinus, Fransızcası: SaintAugustin). Latin kilise babalarının en tanınmışı (354-430). BabasıPatriciusputperest,anasıMonicaHıristiyandı.Maniheist,yeniEflatuncu,nihayetHıristiyan…Tomasso skolastiğinekadar, bütünBatı ilahiyatınaAugustinus’unbilgiveaşk,hafızavevarlık,bilgelikgibibüyüktemalarıhâkimdir. Luther’in günahkâr insan hakkındaki kötümser görüşününkabağıAugustinus’dur.HıristiyanegzistansiyalizmininbazıgörüşlerindeAugustinusculuğun izlerine rastlanır. Başlıca eserleri: Mektuplar,İtiraflar,TanrıÜlkesi.

Kazaîmagister:Yargıgücü(selahiyeti).

KoçiBey:(GöriceliMustafa).Yazarvedevletadamı(onyedinciasır).Hayatıhakkında pek az şey bildiğimiz bu tok sözlü musahip, ebediyeti iki

risaleyle fethetti. 1631’de IV Murat’a sunulan birinci risale, Devlet-iÂliyye’ninıslahıiçinkalemealmanlahiyaları(arztezkeresi)ihtivaeder.Bu lahiyalarda devletin gerileme sebepleri, vakalara ve rakamlaradayanılarakanlatılır.Kurtuluş,kanun-ukadim’edönmek.1640’taSultanİbrahim’e sunulan risale, daha az ehemmiyetlidir. Risalelerin Latinharfleriyleikibaskısıvardır.Birincibaskı,dahaitinalı,dahasadık,yanidahailmiolup,AliKemâliAksüt’ünoldukçaetraflıbirtakdimyazısıyla(s. 1-17) yayımlanmıştır (İstanbul, 1939). İkinci baskı, alelacele“Türkçeleştirilmis” bir metni ve Zuhuri Danışman tarafından -AliKemâlî’nin giriş yazısı alt üst edilerek çırpıştırılan- bir mukaldimeyihâvidir(M.E.B.,TürkKültürüKaynakEserleriDizisi,1972,İstanbul).

Koestler:(1905-1983).İngilizceyazanMacarmuharriri.NewsFreePress’in,sonra News Chronide’in (İspanya) muhabirliği. Eserleri: SpanishTestament (İspanya’da Ölüm Güncesi), Darkness at Noon (GünOrtasındaKaranlık,Fransızcatercümesi:SıfırveSonsuz),TheYogiandtheCommissar(YogiveKomiser),ThievesintheNight(GeceHırsızları)Arrow in theBlue (GöktekiOk),TheSleepwalkers (Uyurgezerler), TheLotus and the Robot (Lotus ve Robot). (Bkz. Cemil Meriç,Mağaradakiler,“Entelektüelyahut”s.38-43-61.)

Kültür:Genişbilgiiçinbkz.CemilMeriç,ÜmrandanUygarlığa,“Kültürveötesi”s.100v.d.veKültürdenİrfana,birincibölüm,s.9v.d.

Konfüçyus: (İ.Ö. 551-470).Çin’in en ünlü kişisi. Hoca, filozof ve politikanazariyecisi.FikirleriDoğuAsyamedeniyetiniderindenderineetkilemiş.

Lacenaire: (1800-1836).Ünlükatil.Derbederbirhayat.Bir lisedenötekinekovularak tamamlamış öğrenimini. Yirmi beş yaşında Paris. Aşırı biredebiyatsevgisi.Kalemiyleyaşamakistemiş,matbuattanyüzbulamamış.Askere almışlar, kaçmış.Ver elini Paris!Önce kumarla yaşamış, sonrakalpazanlıkla. Sonra savaş açmış topluma. Hırsızlık, hapishane.Hürriyete kavuşunca yeniden hırsızlık. Altaroş isimli bir gazeteci iletanışmış, Lacenaire zindanı boylayınca, herif Lacenaire’in bassın diyeverdiği bir şiiri kendi imzasıyla yayımlamaz mı? Küplere binmişLacenaire,şuşiiriyazmış:

Benbirhırsızım,namussuzum

Düpedüzbirhaytayım,doğru!

Amameteliğimyoktuçalarken.

Açköpekfırındelerdemişler.

Amasizbeynimiçalıyorsunuz,

Nekadarbeyinsizmişsinizmeğer!

Sonra soygunlar. Nihayet cinayet üstüne cinayet. Kellesi kesilmedenönce“Hatıralarınıkalemealmış.

LaHarpe:(1739-1803).Fransızşairvetenkitçisi.Edebiyatlailgiliderslerini,LyceeouCoursdeLitteratureAncienneetModeme(LiseveyaEskiveYeni Edebiyat Dersleri, 1799) adlı eserde topladı, edebiyat tarihinibütünü içindeelealan ilkkitap.Tiyatrolarıbazenalkışlanmış, çokdefaıslıklanmışım Düşmanlarından bir şair şöyle der: “La Harpe’ı yılanabenzeten aldanır; yılan ıslık çalar,LaHarpe ıslıklanır.”Lamanie de lalecture:Ossip-Lourie’nin 1915’te Revue Philosophicjue’de yayımlananincelemesi;“okumahastalığı”.

Lamennais: (1782-1854). Fransız yazarı ve düşünürü. Lanzo del Vasto:Çağdaş fikir adamı. Kendisi bir İtalyan asilzâdesidir, Fransa’da yaşar.Romancı, şair, ressam, tiyatroyazarı.Tarikatkurucusu.Gandi’e âşıktır.Hıristiyanlığınilkdevirlerine,altınçağmadönmekister.

Lâyetebeddel:Değişmez.

Legion d’Honneur: Bonapart tarafından ihdas edilen (19 Mayıs 1802)Fransızaskerivesivilmadalyası(Meydan-Larousse).

LePlay: (1806-1882).Fransızmühendisive iktisatçısı.SamimibirKatolik.Tasarladığıpederşahîdünyadüzeninde,çeşitlihücrelerinailedüzenigibiişlemelerini ve istihsal bolluğundan çok, huzura… yönelmelerini ister.Bizdeilkhayranı,AliSuavi’dirhazretin.Sonra,PrensSabahattin’inakılhocasıolur.

Lesage: (1668-1747).Fransız romancısıvedramyazarı.TopalŞeytanlaGilBlasentanınmışikiromanı.TiyatrolarınınengüzeliTurcaret.

LesLoisPsychologiquesdel’EvolutiondesPeuples:“Tekâmûl-üAkvamınPsikolojikKanunları”G.LeBon’uneseri.

Logosspermaticos: (Sperma söz).Kayserling’egöregerçek söz spermadır.Gebebırakırruhları.

Machiavelli: (1469-1527). Bu cesur fikir adamına göre politikayla ahlâkbirbirinden ayrılmalıdır. İyi ahlâk, fertler için fazilettir, topluluklar içindeğil.“Gayevasıtalarımeşrukılar”fikri,siyasîfelsefenintemelidir.Amabu cümle kendisinin değil, Cizvit tarikatının kurucusu Ignace deLoyala’nındır.(Fazlabilgiiçinbkz.CemilMeriç,ÜmrandanUygarlığa,

“ZavallıMachiavelli”s.171v.d.)

Madame Bovary: Flaubert’in romanı. Emma’nın müphem ve çılgınümitlerini, acı hayal kırıklıklarını, arayışlarını, minnacık sevinçlerini,sonsuzacılarını,dramlaştırır.Flaubert“MadameBovarybenim”dermiş.Başkanasılolabilirdi.Hersanatçıeserinikenditecrübeleriverüyalarıylaörer.

Maddecilik: Her türlü varlığın maddeye dayandığını ileri süren felsefesistemi.Ruhun,ötekidünyanınveTanrınınvarlığınıkabuletmez.

Maistre:(Josephde)(1753-1821).Fransızsiyasetadamı,yazarıvefilozofu.Katolik ve Muhafazakâr Bonald ile Fransız ihtilalinin ve XVIII.yüzyıldüşüncesininenateşlidüşmanı.

Manu: Hint inançlarına göre tufandan kurtulan tek insan. Dağa tek başınatırmanırveoradayenidenüretirsoyumuzu.

Marshall Plânı: Avrupa’ya iktisadî yardım yapmak için düzenlenen veGeneralMarshalltarafındanortayaatılanprogram.

MaurrasCharles:(1868-1952).Fransızyazarı.Demokratikfikirlerekarşıvekraltaraftarıydı.Buyüzdenşiddetlipolemikleregirdi.1908’denitibaren,Leon Daudet ile, günlük V Action Française’i yönetti. 1935’te faşistİtalya’yı savunmak için parlamento üyelerine mektuplar yazdı, onlarıölümle tehdit etti. Bir yıla yakın hapsedildi. Haziran 1940’tan sonra,Alman işgali süresince, serbest bölgede Vichy Hükümetinin ateşli birsavunucusu oldu ve 1944’te tutuklandı, düşmanla işbirliği suçundan1945’te müebbet sürgün ve kamu haklarından mahrumiyet cezalarınaçarptırıldı.(ML)

Mecmua-i Fünün: “Tam bir mekteptir ve bizde, Büyük FransızAnsiklopedisinin on sekizinci asırdaki rolünü oynar. Sadece muhtelifbilgilerdeğil,onlarınmuhasalasıolanmuasırvemüsbetgörüşveayrıcailim ve felsefe dili, onun vasıtasıyla münakaşa sahasına girer… Bumecmua belki de o zamanların en faydalı teşebbüsüydü… Avrupa’datahsiletmiş,yahutİstanbul’daFransızcaöğrenmiş,mevkisahibigençleritoplayanmecmua…Tasvir’denhiçdeaşağıkalmaz,ikincisayısındaAliPaşa’nın,Şinasi’yiazçokhatırlatanbirüsluplabirtakrizivardır.Paşa,buyazısında“Medeniyetcemiyet-ibeşeriyeyitertibedenefradınheryüzdenmazhar-ıemniyetikâmilevemütenâ’im-inîmet-iasayişverefaholmasıdemektir; imdi dâire-yi emniyet ve refah bir hâl-i vasatta kalmayıpbittedriçtevessüetmekistervebutevessüeterakkiıtlakolunur”diyerekmecmuanınkuruluşgayesiniöver.MünifPaşa’nınbüyükyolaçıcı rolü

bumecmuailebiter.PaşaMecmua-iFûnûn’u1882’detekrarçıkarmayateşebbüs ederse de, ilk nüshasına koyduğu Bir Yıldız Böceği fıkrası ozaman artık tamamiyle Yıldıza çekilmiş olan Abdülhamid’ikuşkulandırdığı için mecmua kapatılır ve nüshaları toplanır.” OnDokuzuncuAsırTürk EdebiyatıTarihi,AhmetHamdiTanpınar, s. 154,ikincibaskı1956).

Medarormanları:Tropikormanları.

Mekanistmaddecilik: 18. asırda çeşitli ilimlerin buluşlarından faydalananmekanist maddecilik Diderot, d’Holbach, Helvetius, Cabanis gibiyazarlar tarafından ideolojik mücadelede silâh olarak kullanıldı. Budüşünürlerin fikirleri 19. asırda Fourier, Qwen, Cabet gibi içtimaîıslahatçılartarafındanelealındı.19.asırdaVogt,BüchnerveMoleschottgibi Alman filozofları “kuvvet” (dinamizm) kavramını ekleyerekmekanistmaddeciliğevuzuhkazandırmakisterler.

Mesih: İsa Peygambere verilen adlardan biri. Daha çokYahudiler arasındayaygın bir inanca göre, Mesih, günü gelince gökten inecek, yıkılanYahudi devletinin kutsal birliğini yeniden kuracak, ezilen Yahudimilletini kurtaracaktır.Mesih, Tanrı gücü taşıyan, Tanrının yeryüzündebütün âlemlerde temsilcisi olanyücebir varlıktır.Ölmemiştir, göklerdeYahudimilletinevaatedilenkurtuluşgününübeklemektedir.

Metternich: (1773-1859). Avusturya devlet adamı. Avusturya’yı Avrupapolitikasının başına geçirdi. Geniş bilgisi, emsalsiz tecrübesi,muhafazakârumdeleriveaşklarıylameşhur.Tanzimat’ın fikrî temelleri,uzunzaman,Viyana’daelçiolarakbulunanSâdıkRıfatPaşa tarafındanatılmış. PaşaMettemich’in yakın dostuydu. Bu itibarla Gülhane Hatt-ıHümâyûnu’nda Prensin de büyük tesiri olduğu iddia edilir. BumektubuEngelhardt’ınlaTurauieetleTanzimatadlıkitabındançevirdik.

Mezdek, Mazdak: Cevdet Paşa Batı’daki bütün izm’lerin -bilhassasosyalizm, nihilizm v.s.- kaynağını Doğu’da bulur, ilaçlı seferlerindeİslâmülkesineyayılanAvrupalılaroradakibatınımezhepleribenimsemişvevatanlarınadöndüklerizamanbugibidüşünceleringelişmesineuygunbirzeminbulduklarındançeşitliizinlermantargibifışkırmıştırtopraktan.Batınî mezhepler ise mezdekçiliğin kılık değiştirmiş biçimleri, yahutürünleridir, Paşa’ya göre. Bu iddiaların isabet derecesini okuyucununanlayışına terkederek Mezdek’i tanıtmaya çalışalım. İslâmAnsiklopedisinegöremezdekçilikdiyeanılandinîakideMezdek’tenikiasır önce doğmuş. Kurucusu, Hurrakanoğlu Zaraduşt. Ama bu akideyiyayan hükümdar Kabaz (488-531) zamanında yaşayan: Mezdek.

Önceleri Kabaz da Mezdek’in şakirtleri arasındadır. Mezdek ayininiuygulamak için hükümler isdar eder. Ama sonra Mezdek ile onakatılanların büyük bir kısmını öldürtür. Bu akidenin en çok bilinenhususiyeti, insanlar arasındaki bütün kıskançlık ve anlaşmazlıksebeplerini ortadan kaldırmak ve böylecemülkte ve kadınlarda iştirakikabulederek,dinisafbirhâlegetirmektenibaretidi.

Michelet: (1789-1874). Fransız yazarı ve tarihçisi. Rivayete göre, gençMicheletilearkadaşıQuinetdevrinbüyüküstadıVictorCousin’iziyaretegiderler. Cousin, Michelet’ye İtalyanca öğrenmesini ve Vico üzerindeçalışmasını tavsiye eder; Quinet’ye de Herder’i incelemesini söyler.Filhakika,MicheletScienzzNuova’yıFransızcayaçevirerekVico’yuçağdaşlarına tanıtır,QuinetdeHerder’inTarihFelsefesini. (Bkz. CemilMeriç,IşıkDoğudanGelir.“ExOrienteLux”s.144v.d.)

Milton, John: (1608-1674). İngiliz şairi, tarihçisi, bilgini ve devlet adamı.Ailesi papaz olmasını istiyordu. Milton şairliği tercih etti. Çağındaöğrenilmesi mümkün olan bütün ilimleri kucaklayan geniş bir kültür.Üniversiteyi bitirdikten sonra tatlı şiirler yazdı. İki yıl seyahat etti.İtalya’da Galileo ile tanıştı. Ülkesinde karışıklık çıktığını duyuncaİngiltere’yedöndü.SaraylaPüritenlerarasındakisavaştahalkınyanındayeraldı. Hayatını şiire adayan o coşkun zekâ 20 yıl ilham perilerindenuzak yaşayacak, kalemini bir dâvanın emrine verecektir. Cromwell’inkâtibiolarakçalıştıyıllarca.İngiltere’ninobüyükdevletadamı,çağınınen büyük şairini anlamayacak kadar nasipsizdi. Milton hakkındakihükmü şu: “Bizim kâtip garip bir adam, ilmine, fazlına diyecek yok…amaçocukçaşiirlerkaralıyor.”

Coşkunzekâsınıhürriyetveinsanlıkuğrundaharcayanoyamanmücahitsonunda gözlerini kaybetti (1652). Homer ve EbulAlâ gibi.KaybolanCennetbaşlıcaşaheseri.

Mistisizm: Müşahede ve muhakemeden çok, duygu ve sezgiye dayananakide.

Montesquieu: (1689-1755). Başlıca eserleri: Kanunların Ruhu, AcemMektupları.Fazla şişirilmiş bir şöhret,Hammer, İbnHaldun’a İslam’ınMontesquieu’südiyor?…iltifatdeğil,iftira.

Mukaddime: İbn Haldun’un büyük emsalsiz eseri. (Bkz. Cemil Meriç,ÜmrandanUygarlığa,“KendiSemâsındaTekYıldız”s.149vd.).

NamıkKemal: (1840-1888). Gür sesli ve geniş kanatlı bir nesir, bir hatipnesri. Bu coşkun şairin ne kadar hayalperest olduğunu anlamak için

Canninghakkındakihükmünühatırlatmakyeter.Kemal,Londra’da ikenİngiliz devlet adamlarının toplandığı bir kulübe götürülür. Canning ilebirkaç dakikalık bir konuşma yirmi yedi yaşındakiKemal’de şöyle birkanaatyaratır:nekadarbudalaadam!Tanzimat’ınçokpahalıyamalolanbu çocukça saffetini Cevdet Paşa’da bile görüyoruz. Tarihçiye göre,Avrupa tarafından aldatıla aldatıla aldatmağı öğrenmişiz… Şimdi bizaldatıyormuşuzAvrupa’yı.

Narsisizm: Kişinin kendi kendine hayran olması. Hastanın kendine karşıtutkunlukduymasıylabelirencinsîsapıklık.

Nass:Dogma.

Nehru:(1889-1964)BağımsızHindistan’ınilkbaşvekili.

Nemesis: İntikam Tanrıçası. Ölçüyü aşan, yani başkalarından ayrılan herinsan, bu şirret Tanrıçanın gazabına uğrar. Sonra Nemesis, adaletintemsilcisi olur. Nahvet veya serveti felaketle cezalandıran garip biradalet.

Neşideler Neşidesi: Cihan edebiyatının en güzel aşk şiirlerinden biriSüleyman Peygamber’e atfedilir. Ernest Renan’a göre, zamanla tertibibozulandramatikbirşiirmiş,NeşidelerNeşidesi.Üstat,bunuyenibaştançevirerekeskihâline,yaniilkdramatikhâleircaetmekisterveederde.

Neyzen Tevfik: (1878-1953). Koca Neyzen’i tanımayan var mı? Alaycı,öfkeli,sarhoşvebilge.Süruri,EşrefveFikretkarması.

Nihilist: Sosyal gelenek ve göreneklere karşı tenkitçi bir tavır takman kişi.Rusya’daII.Aleksandrdevrininikinciyarısındagelişenihtilalcihareket.Aşınvesertferdiyetçilik.“Birsiyasîpartideğildebirzihniyetmeselesiolan nihilizm, Çerniçevski’nin Ne Yapmalı? (1864) sorusunu kendikendilerinesoranlarınumutsuzluğudur. I.Nikolay’ınhükümdarlık devrisonundaromantikidealizmdençokuzakolanbuzihniyet,II.Aleksandrreformlarıdevrindemeydanagetirilmiş,amabureformlarakarşıgirişilenhareketler yüzünden lüzumsuz olduklarını duyan kadroların (hekim,avukat, tarım ekonomisi teknisyenleri v.b.) özellikle II. Aleksandr’ınsosyalilerlemesiyasetindenyararlanmakumuduylaüniversiteyegirenvehayatta kendilerini eli boş ve amaçsız bulan yoksul sınıflardan (iflâsetmişasilzadelerinoğulları,azatedilmişköleler,gençkızlarv.b.)gelmegençaydınlarınzihniyetiydi.Buyüzdenintiharlarvebaşarısızkomplolarbirbirini kovalıyordu. İlk nihilistler, her şeyin sebebi ilmî olarakincelenmedikçe içtimaî terakkinin gerçekleşemeyeceğine inanıyorlardı.Nihilistler hiçbir nazarî izahı ve peşin hükmü kabul etmiyor, ilahiyat,

estetik v.s. alanlarda kendilerine aşılanmış fikirleri bir kenara atarakdünyalarını yeni temeller ve daha çok tabiat ilimlerinin üstüne kurmakistiyorlardı. Kötülüğün kaçınılmaz bir şey olduğunu inkâr ediyorlar veilmî zihniyetle kurulacak bir toplumun, halk kitlelerine mutluluksağlayacağınıdüşünüyorlardı.Nihilizm,1870’ten sonraÇerniçevski’ninetkisinde gelişti… Nihilistler maddeciydiler, ama olayların ilmîizahından çok, pratik eylemle, iktisadî meseleler ve Rusya’dakapitalizmin gelişmesiyle ilgileniyorlardı. Ne var ki gerek hükümetmakamlarının kovuşturması, gerek tahrikçilerin etkisiyle, nihilistlerdenbazıları, anarşistlerin çıkardıkları olaylara ve suikastlara katıldılar…Oysa bu davranış, nihilistlerin temel programında yoktu. Böylece,nihilistlerleNeçayevgibikişilerarasındabirbağlantıkuruldu.Neçayev,Bakunin’den de ileri giderek, genç nesillere şöyle esleniyordu: “Tamyollaçamuradaim,nekadarmümkünseokadaryakıpyıkın!”NihilistveanarşisthareketlerinbirbirinekarışmasıÇarlıkHükûmeti’ninbaskısıyladaha da arttı; gerçekten de muhaliflerle üniversitelilerin peşine düşenhükümetbunlarınkaçmalarınavearalarındakigörüşayrılıklarınıhesabakatmadanyabancıülkelerdebirleşmelerinesebepoldu.”(L).

Nomokrasi:Kanununsaltanatı,kanununhâkimiyeti.

Nordau, Max: (1849-1923). Macar yazarı, ruh doktoru ve edebiyatçı.1895’ten itibaren Siyonist hareketin önderliğini yapar. On dokuzuncuasrın sonlarında başlayan ve Avrupa edebiyatlarını bedbinlikledamgalayanruhvezevkbuhranını“Tereddi”adlıeserindeuzunuzadıyainceler. Çağımızın büyük ıstırabı, “itibarî birtakım yalanlaradayanmasından ileri gelmektedir”,Nordau’ya göre. Keskin ve insafsızbir zekâ olan Nordau, asrın başlarında Bahâ Tevfik gibi bazı Türkaydınlarınailhamkaynağıolmuştur.

Numa Pompilius: (M.Û. 715-672). Roma’nın ikinci efsanevî kralı. Birmağarada su perisi Egeria’dan öğütler aldığını ileri süren bu gariphükümdar,Roma’nınilkkanunvaızıdır.

Oryantalizm:Batı’nınDoğuileilgiliaraştırmaları,Şarkiyat.Sömürgeciliğinkeşif kolu. (Bkz. Cemil Meriç, Kültürden İrfana, “Oryantalizmsömürgeciliğinkeşifkolu”,s.61ve“OryantalizminKaynağı”,s.73)

OsmanlıBankası:İngiliz-FransızortakgrubutarafındanTürkiye’dekurulanyabana sermayeli banka. 1863’te Bank-ı Osmânî-ı Şâhâne adıylakuruldu. Türkiye dışındaki adı, Banque Ottomane’dır. Türkiye’nin eneskibankası.

Ossian:İskoçyalıefsanevîkahramanveşair(III.yüzyıl).DemekistiyoruzkiMusset’ninilhamperisiYunanlıolmaktançokİskoçyalıdır.OtarihlerdeşairMacpherson,Ossian’ıgenişbirokuyucukitlesinesevdirmiştir.Gerçibu Ossian, İskoçya’nın efsanevî saz şairinden çok Macpherson’unkendisiydi,amasahiciOssiantanınmıyorduhenüz.

Ossip-Lourie: On dokuzuncu asrın sonlarında yirmincinin başlarındayaşayan Rus asıllı Fransız yazarı. Sahası, daha çok marazı ruhiyat.Başlıca eserleri: “Verbomanie” (Düşük Çenelilik),Graphomanie (YazıYazmaHastalığı…Bizdekikalemşörleriniçdünyasınıdaaydınlatantatlıbirkitap),RevuePhilosophique’debirçokmakalelerivardır.

Ödip kompleksi: Erkek çocuğun babasına karşı beslediği düşmanlık,annesinekarşıduyduğusevgi.

Penelop:Kitapşöylediyor:“Yirmiyılboyuncauzaklardaolankocasınabağlıkaldıvesarayınazorlayerleşenbütüntaliplerinintekliflerinigeriçevirdi.Onlara örmekte okluğu büyük bir tülü bitirmeden evlenmeyeceğinisöylüyordu. Gündüz dokuduğu tülü geceleyin söker, böylece tül hiçbirzamantamamlanamazdı.Dahasonrakiefsaneleregöreise,Penelopbütüntaliplerine teslim olmuş veÜlis döndüğü zaman onu kovmuştur. HattâTanrı Pan’ı doğurduğu söylenir.” Homeros’a göre faziletli zevce.Yunanlı,bufındıkçıdilberibiriffetmelikesiolarakgöklereçıkarır.Oysabazı yazarlara göre taliplerle evlenmeyişi kendisini tek insanabağlamamakiçindir.GüzelPenelopyavuklularınhepsiilegönüleğlemekister. Bu belâlı âşıklar, kocasının keçilerini kestirip bir güzel atıştırır,mahzendeki şarapları gövdeye göçürürken dilber Penelop aralarındadolaşıp çeşitli cilvelerle arzularını tutuşturur. Oğlunu da, fazla rahatsızedilmemek için, yirmi yıldır haber alamadığı kocasını aramağa yollar.Belâlıları oyalamak için karşılarına geçip binbir işve içinde örer gibiyaptığımeşhur“tuval”kayınpederininkefenidir.Birtürlübitmez.Çünkükitabın dediği gibi gündüz ördüğünü gece söker. Pausanias’a göre evimeyhaneye çeviren, Penelop’un kendisi imiş. Belâlıları o toplamışkocasınınülkesine.Ülisdönüncehayâsızzevcesinihakaretlekovmuşv.s.Sair Ovidius’a göre, babasının keçilerini otlatırken Tanrı Merkürtarafından iğfaledilmiş.TekekılığınagirmişMerkür.VePenelopPan’ıdoğurmuş.Başkabir an’aneye görePan, bütün taliplerin ortak çocuğu.Bunun içinPandenmişadına.AmaPan’ınannesiPenelopperiydi, ItakKraliçesiPenelopisebenîâdemdir,diyenlerdevar.

Promete: Gökten ateşi çaldığı için, Tanrıların gazabına uğrayan yarı-Tanrı.Kafkas Dağının tepesine zincirlenir. Bir kartal gündüzleri ciğerlerini

kemirir. Herakles kartalı öldürerek işkenceye son verir. Promete,Tanrılara isyan eden bir kahraman olarak işlenir romantizmde.Schlegel’in, Byron’un, Shelley’in Prometheus isimli şiirleri insanlığamedeniyetigetirenbüyükkılavuzuyüceltir.MaralaProudhon’unençoksevdiklerikahraman.

Proudhon: (1809-1865). Anarşizmin babası, sosyalist. Büyük bir yazar,dürüst bir seciye, yiğit bir fikir adamı. Anarşizm, Proudhonsosyalizminin amacıdır. Yani, insanlık belli bir inkişaf merhalesineulaşıncadevleteihtiyaçkalmayacaktır.(Bkz.CemilMeriç,KırkAmbar;“Proudhonyahutaforozedilendüşünce”,s.379v.d.)

Proust: (1871-1922). Romana iç dünyanın kapılarını açan Fransız yazarı.Üslûbunu Ruskin tercümeleriyle olgunlaştırdı. 19. asır romanı içinBalzacneise,20.asırromanıiçindeProusto.

PubliusSyrus:Latinkomedişairi.İsa’danönce1.yüzyıl.

Quinet:(1803-1875).Fransıztarihçisivesiyasetadamı.Eserleri30cilttutar.Aşağı yukarı, Michelet ile aynı konuları işlerler. Michelet “İnsanlığınlncili”ndedünyanınbüyükdinleriniinceler,Quinet“DininŞeceresi”nde.İkisi de hint düşüncesine âşıktır. Cizvit düşmanıdır ikisi de. OndokuzuncuasrınFransa’sınaşerefverengenişdüşünceli,hür-endîş,şairruhluikidüşünceadamı.

Ramayana: Hint’in iki büyük destanından biri. (Bkz. Cemil Meriç, BirDünyanınEşiğinde,s.49v.d.)

Rasyonalizm:Akılcılık.

Renan:(1823-1892).Fransızyazarı.

ReşitPaşa:(1800-1858).İsmietrafındazıthükümlerinmihraklaştığıbuzat,kiminegörebirkurtarıcı,kiminegörebirhaindir.

Revue desDeuxMondes: 1 Ağustos 1828’deMauroy ve Segur Dupeyrontarafındankurulansüreliyayınorganı.1830’daJournaldesVbyages ilebirleşti; 1831’de François Buloz derginin idareciliğini üzerine aldı.Dumas,Balzac,Vigny,Sainte-Beuvev.s.budergideyazdılar.İkiaydabirçıkandergideedebiyat ağırbasıyordu.Ama1832’den itibaren siyasete,iktisada, güzel sanatlara, v.s.’ye yer verilmeğe başlandı; on dokuzuncuasırsonundaBrunetiere’inetkisiyleKatoliktaraftanbiryayınorganıoldudergi. İkinci Dünya Savaşı’na kadar çeşitli temayüllere mâkes olanRevuedesDeuxMondes,daimaaydınFransızburjuvazisininfikirlerinetercüman olmuştur. Bugün de küçük bir isim değişikliği ile hayatını

sürdürmektedir:LaRevue,Litterature,Histoire,Arts,Sciences,desDeuxMondes.

Rıza Tevfik: (1869-1949) Nesri yavan ve derbeder. Kâmûs-u Felsefe,Hâmidnâme,FelsefeDersleri’ndekiüslup,laubaliveşiiriyettenmahrum.(Bkz.CemilMeriç,Kültürdenİrfana,“İnsanlığın son sözü agnostisizmmi”,s.198veizleyenikiyazı.)

Rişiler:EskiHintbilgeleri.

Romain Rolland: (1860-1944). Büyük bir kalp ve usta bir kalem. YazaraHint’i sevdirenogenişvecihanşümul tecessüsoldu.YazaraveçağınınFransa’sına.

Roman:Fazlabilgiiçinbkz.CemilMeriç,KırkAmbar,“Romanınromanı”s.75v.d.ile“Bizderoman”s.173v.d.

Rub’-umeskûn:Dünyanınkaraolandörttebirkısım.

Ruskin:(1819-1900).İngiltere’ninenbüyüksanattenkitçisi.Engenişufuklusosyologu.İnanmışvekilise-dışıbirsosyalist.BirparçaTaine,birparçaTolstoy,birparçaCarlyle.

Sade, Marquis de: (1740-1814). Sadizmin isim babası. Şımarık, küstah,edepsiz. Evlenir. Baldızına balta olur. Sokak sürtükleriyle hayâsızmaceraların kahramanı. Hapse tıkılır, kaçar, yeni rezaletler icat eder.1775’tebaldızıyla İtalya’yagider.Dönüştehapsedilir.Biryolunubuluphapishanedentüyer;yenidenkaçar,yenidenenselenir.NihayetCharentontımarhanesine tıkılır (1789). Bir yıl sonra tahliye edilir. Piyesler yazar.İhtilalekatılır.Sonrasefaletedüşervebiraktrisleyaşar.Amabudurgundevir çabuk sona erer. Justine romanını kaleme aldı diye tevkif edilir.Hapishanedenhapishaneyeyollanır.Nihayettekrartımarhaneyiboylarve1814’teCharenton’daölür.Eserlerininçoğunuhapishanelerdeyazmıştır,ömrünün27yılındanfazlasınıyaşadığıhapishanelerde.Eserleri:Justineyahut Faziletin Belâları, Juliette yahut Hayâsızlığın Mutlulukları,Sodome’da120Gün,AlineileValcour,HalvetOdasındaFelsefe.

Sainte-Beuve,Baudelaire ve Swinburne bumüstehcen kitapların geçenasırdakiünlühayranları.Lamartine,Barbeyd’Auerevilly,Apollinairedeobulanıkkaynaktanfeyzalmışzamanzaman.Sürrealistlerhazretiüstattanımışlar. O hayranlıklar Sade’a cihanşümul bir ün kazandırmış.ÇağımızAvrupa’sınınputlarındanbiriolmuş,“ilâhî”Marquis.

Sadi: (1213-1292). Akif, Şiraz’lı şair için haklı olarak “Sadi, o bizimşarkımızınrûh-ukemâli”der.Asırlarcamedreselerdeokutulan,mısraları

hafızalarısüsleyenhakim.Şiirvehikâyelerinde,sınırsızbirinsansevgisi,özlübirinsansaygısıdilegetirilir.Başlıcaeserleri:Gülistan,Bostan.

Sadullah Paşa: (1839-1891). Devlet adamı ve edebiyatçı. Hürriyete âşıktı.Hangi hürriyete? Batı’nın maddî ihtişamını bu sihirli lâfzın yarattığınısanıyordu. Bir nevi rüyada taaşşuktu bu. Kader ona garip bir oyunoynadı.Ömrününengüzel,enverimliyıllarınıgurbetteyaşadı.Vevatanhasretiyleçırpınaraksonverdihayatına.

SağveSol:Hintmeçhule açılanbir kapıydı,meçhuleyani insana.Dört yılGanjkıyılarındavecitledolaştım.Sağdediler.OysaHint’i bana tanıtanvesevdirenRomainRollandolmuştu,banaveFransa’ya.Saint-Simon’lauğraştımikiyıl,çağımızonunlabaşlıyordu.Soldediler.Hint’iyazarkentek amacım vardı. Asya’nın büyüklüğünü haykırmak, yani bir vehmidevirmek, bir iftirayı yoketmek. Saint-Simon’u putları yıkmak içinkalemealmıştım.Herikikitapdapeşinhükümlerinrahatımkaçırdı.Nesol’unhoşunagittiler,nesağ’ın.

Anladım ki, bu iki kelime aynı anlayışsızlığın, aynı kinlerin, aynıcehaletin ifadesidir. Çamur, ama, Batı’dan ithal edilmiş. Lukretius’uhatırlıyorum.Büyükşair2000yılöncegörmüşhakikati:

“Eğer pek yakınlarındaysan birbirleriyle çeliştiklerini görürsün.Bakarsın,kimişupartiden,kimibupartiden.Amahelebirazuzaklaş,birtepeyeçık:Tozudumanakatanbusüvarilerintopubirdensanabirtektozbulutu,aynıtozbulutuhâlindeayanolacaktır.”

BuikikelimenintopografyadanpolitikayasıçrayışlarıFransızİhtilali’yleyaşıt.Eskiparlamentolarböylebirkutuplaşmadanhabersizdiler.1789’daKurucuMeclis’tekikralcılar,kemal-i tantana ile,zat-ışahaneninsağmakurulmuşlar. Teşriî Meclis’te de yerlerini değiştirmemişler. SonralarıKonvansiyonda mutediller başkanın sağını seçmiş hep. Karşıcephedekilere de sol tarafı kalmış başkanın. Onlar da oradakümelenmişler. O çağlarda yaşayan “ilerici” bir yazar: “Öbürdünyadakinintamtersi,”eliyor,“iyilersolda,kötülersağda,”Birtarafsız,sağları da solları da iğneliyor: “Kutsal Meclis’te bütün işler aksıyor.Sebebimeydanda:Sağ cenah her zaman solak, sol cenah hiçbir zamansağdeğil.”

Sağla sol, Batı’yla Doğu gibi kaypak iki kavram. Sağ da, sol datecanüstenmahrum.Bugünsağıtemsiledenler,dünsolutemsilediyordu.R. Remond’a göre soldaki çeşitli temayülleri birkaç başlık altındatoplamak mümkün. Önce ihtilal aleyhtarı bir sağın karşısında Fransız

İhtilali’nin mirasını ve 89’un prensiplerini benimseyen liberal bir sol.Liberaller 1830’dan itibaren Orleancılarla birlikte sağa geçerler. İkincisol demokratik ve laik radikalizm, genel oydan yanadır veonunbütünsiyasîsonuçlarınıbenimser.1848’debiraniçinmuzafferdir.Cumhuriyetikurar,1900ile1940arasındaişbaşındadır.Üçüncüsol(baştaMarksizmolmak üzere) sosyalist mektepler. Sosyalizmin kazandığı her zaferradikalizmibirazdahasağaiter.Dördüncüsolkomünizm.

Fransızsağınındaüçkaynağıvar:Bir,restorasyondevrininültraları.İki,Orleancılık.Üç,çeşitlimiraslarıkaynaştırannasyonalizm.Nasyonalizm,XIX. asır sonlarında bulanjizmle beraber sağa geçer. Sağ partiler,hüviyetleriniaçıkçasöylemediklerindenneolduklarınıtespitetmekgüç.Sol,Fransa içinbüyülübirkelimedir.Hakikattehiçbir ileri fikirle ilgisiolmayan partiler dahi sahneye solun bayrağı altında çıkarlar. Solla sağdünyapolitikedebiyatınaFransa’nınarmağanı.Herülke,buikikelimeyikendiheyecanları,kendiihtirasları,kenditercihleriyledamgalamıştır.

SahyunNebileri: İsrail peygamberleri. Üslupları haşin ve serttir. Korkunçkehanetlerdebulunurlar.

Sait Paşa: (1839-1914). Dokuz kere sadrazam olmuş (ilk sadareti, 1879),idare-i maslahatçı, Batı hayranı bir zat. Halk arasında “Şapur Çelebi”diyeanılır.EfendisiAbdülhamitHan’ınfelaketinihazırlayanlardanbiri.KüçükSaitPaşa,gerçektendeküçükbiradamdır.

SaintBarthelemykatliamı:24Ağustos1572’deParis’teKralIX.Charles’ınemriyleProtestanlarıntoplucakatliamınaverilenad.

Salname:Yıllık.

SametAğaoğlu:(1909-1982).Yazarvepolitikacı.AhmetAğaoğlu’nunoğlu.

Şamili Rıfat: (1874-1932). Vali, müsteşar, şair, milletvekili. Türk DilKurumuBaşkanı.

Samson: Yahudilerin yalancı peygamberlerinden. Gönlünü Dalila adlı birfahişeye kaptırır. Düşmanları fahişeyi kandırırlar. Kadın Samson’unsaçlarınıkeser.Oysahazretinbütüngücüsaçlarındadır.

SanCassiano:Machiavelli’ninsürgünyeri.

ScienzaNuova:Yeni ilim.FilozofVico’nun tarih felsefesi ile ilgilikitabınaverdiğiisim.

Scott, Walter: (1771-1832). Tarihî romanın yaratıcısı. Ülkemizde pek aztanınanbubüyük İskoçyazarı,Talisman adlı romanındaAslanYürekli

Rişar’la, SelahattinEyyubi karşılaşmalarını, “Robert of Paris’te Bizansdevri İstanbul’unu tasvir eder. Birinci roman -galiba- ArapçadanTürkçeye çevrilmiştir: “Selahattin Eyyubî Seyf-i Sârim-i İlâhî”. CürciZeydan, üstadın Mısırlı şakirtlerinden. Bizde tarihî roman deyinceAlexande Dumas gelir akla. Dumas, Scott’un yanında çok ve çabukyazarı kabiliyetli bir halk hikâyecisidir. (Fazla bilgi için bkz. Balzac,AltınGözlüKız,çevirenCemilMeriç,KenanMatbaası, İstanbul1943.“Balzac’tanöncemodernroman”.)Birİngilizedebiyatçı tarihçisi,Scottiçin şöyle yazmış: “Şiirleriyle romantizmin ilk neslinden, romanlarıylaikinci. Kafaca hep birinci nesil. 1815’lerin siyasî ve entelektüeldönemecini yaşamamış gibi. Kişiliği kıvamını bulmuş bir kere. Artıkdeğişmeyecek,sereserpeboyatacak,gelişecek.Odöneminşiirisayısızkabiliyetleryetiştirmiş,hepsidebirbirindenparlakbireryıldızşair.AmaScott’unromandakisaltanatırakipsiz.YirmiyılayakınbirzamanbütünyazılanlarıgölgedebırakmışScott’uneseri.

Bugündeaşağıyukarıaynıtazelik,aynıbüyü.Edebiyattarihindebenzeriolmayan bir imtiyaz bu.Malalar birbirini kovalamış, zevkler değişmiş,Scott hâlâ aynı Scott. Aydınlar, eleştiriciler onu göklere çıkarmış, yerebatırmış, o her zaman halkın sevgilisi. Bütünüyle edebiyat hazinesinegirmişbirkere,millîmirasınbirparçasıolmuş.Pekiama,yıllarhiçmiaşındırmamış üstadı?Aşındırmış elbet!Binanın her yanı aynı nitelikte,aynıdayanıklılıktadeğil.Scott’taeksikolan:itina.İtinasızkemâlolabilirmi? Evet, bu yazılar kaynaktan fışkırıyor, gür bir ilham çocuğu. Vetemelde bir ömrü dolduran bir tefekkür çabası, özümleyici bir hafıza,geniş bir hayalin aralıksız kanat çırpışları. İskoçya’yı çok iyi biliyorduScott. Belgelerden taramıştı maziyi, tarihten, efsanelerden taramıştı.Olayların geçtiği bölgeleri adım adını dolaşmış, maziyi yenidenyaşamıştı coğrafyada ve yaşatmıştı: törelerde, geleneklerde, dilde içiniçin yaşayan maziyi. Bir kelime ile bir kavmin bu gününü yapandeğişmezbaşkalığasomutbirgerçeklikkazandırmıştı.Yıllarcasürmüştübu şuuraltı hazırlanış. Öyle ki şair hikâyeciliğe başlayınca daha geniştablolar çizmek için âdeta tükenmez bir kaynak vardı emrinde. Tarihîinşalarındaki büyük değer bu kaynaktan gelir. Scott’un yaratıcılığınıyapan, insanlarınaodoyulmazcanlılığıverende aynıkaynak.Scott’unbaşlıcazaafı:kolayyaratmak.

Aradan geçen bir asır romanın estetiğini ve okuyucunun ihtiyaçlarınıdeğiştirdi. Tok bir hakikat peşindeyiz artık. Scott’un romanlarındahayalin payı lüzumundan fazla büyük. Hem de hayal olduğunu kabuletmekistemeyenbirhayal.Tarihidilediğigibikullanıyorarada.Scott’un

hakikatten anladığı on dokuzuncu asır düşüncesinin çabalarından sonrakabul edilen titiz ve sahici hakikat değil henüz.” (Cazamian). (Bkz.CemilMeriç,KırkAmbar,“Avrupa’yı fetheden romancı:Scott”, s. 129vd.)

Sebb-üşetim:Soğupsayma.

Sembolizm:Velvele ileortayaçıkanvesamanalevigibisönenbiredebiyatcereyanı.Akla,vuzuha,pozitivizmedüşman.Hakikatteherşiirbirtarafıile sembolisttir.Üç silahşoru:Verlaine,Mallarme,Rimbaud.Kelimeleridilediği mânâda kullanan, sentaksa karşı fazla hür ve laubali olan bumektepyenikelimeleruydurmakbelâhatinigöstermemiştir.

SerseriYahudi:Bir ayakkabı tamircisi (Yahudi) sandallarını tamir ettirmekisteyen Hz. İsa’yı tanımaz ve kovar. Tanrının gazabına uğrayarakkıyamete kadar dolaşmağamahkûm edilir. Bu garipYahudi bir felakettaşıyıcısıdır.Uğradığı her ülkede veba çıkar. Fransız romancısı EugeneSue Serseri Yahudi isimli romanında bu korkunç Yahudiyi sahneyeçıkarmış, masalla gerçeği kaynaştırarak hikâyesinde daha esrarlı, dahacazipbirhüviyetkazandırmıştır.

Sezarlaşmak: Mutlak iktidar, içkilerin en serti ve maskelerin en emini.Rivayet ederler ki Julius Caeser, gençliğinde korsanlar tarafındankaçırılıp Bitini hükümdarına satılmış. Hükümdar da iffetine tecavüzetmiş hazretin. Tarihler Roma İmparatorlarının en afifiydi derler, amahatırasıkorkunçhakaretlerehedefolmuştur,hattâKapitol’açıkarkenbirRomalının hazrete “İmparatoriçem” diye hitap ettiği söylenir. Biz,Doğu’nun ve Batının birçok taçlı despotu için hakikat olan bu ithamadayanarak“ZillettenkurtulmakiçinSezarlaşılır”dedik.

Sihâm-ıKaza:(KazaOkları).Neft’ninSihâm-ıKazâ’sıcoşkun,yaramazvedehasıyla sarhoş şairin hicivlerini topluyordu. Kaynağı öfkeydi buşiirlerin, öfke ve enaniyet. Nefi oynuyordu: haysiyetlerle, gururla vekendihayatıyla.Babasındanbaşlıyorduhicve; sonradevlet adamlarıvesanatçılarkazaoklarınahedefoluyordu.Su testisi suyolundakırıldıveNefi-i âteşzebân, ‘Gökten nazire indi Sihâm-ı Kazâsına/Nefî diliyleuğradıHakk’ınbelâsına”mısralarınınanlattığıgibikatlettirildi.

Sirse(Kirke): Güzel Sirse bir adada oturmuş, ne ada ne ada. Sirse’nin birsarayı varmış mermerden, ne saray ne saray. Sirse gergef işler, şarkısöylermiş. Nağmeler uçarmış pencerelerden kelebekler gibi. Sirse’ninbekçisi canavarlarmış, munis, uysal, dost canavarlar. Adaya ayakbasanlarkumsalaaksedensesiylebüyülenirmişSirse’nin.Sonrasevimli

canavarların kılavuzluk ettiği yoldan saraya varırlarmış.Muhteşem birsofrabeklermişonları.Vesofradançokdahamuhteşembirkadın:Sirse.Altın kâselerden içilen şarap aklını başından alırmış insanın. Hatıralarunutulurmuşbirbir.Sirsehemvatanolurmuş,hemsevgili.Amabirdensehhar Sirse sopayla dokunurmuş misafirlere ve misafirler domuzolurmuş, eşek olurmuş, köstebek olurmuş. Ve hepsi birden ahırasokulurmuş,Sirse’nindomuzahırı.

Ülis’inarkadaşlarıbuhazinakıbeteuğramışlar.ÜlisMerkür’ünavucunasıkıştırdığı moli otu sayesinde efsundan kurtulmuş ve kılıcını çekipteslimalmışdilberi.Hikâyenin sonunumerakedenlerHomer’i okusun.Bizdenbukadar.

Pardon, bu Sirse için bir roman ve birçok şiirler de yazılmış. Romanİtalyanca.(Yazarınadı:J.B.Gelli,Floransa1549).Fransızcayadefalarcaçevrilmişburoman.Hikâyeningüzel tarafışu:ÜlisçapkınıkılıcıçekipTanrıçayı(zirabüyücümüzbirTanrıçadır)arzularınarâmedince,ahmakarkadaşlarını kurtarmak islemiş. Sirse: “Emredersiniz sultanım” demiş.“Yalnız bakalım onlar tekrar insan olmak isteyecekler mi?” Ahıragidilmiş.Ülisbirerbirersormuşhayvanlara.Arkadaşlarındanaslanolan,“Alay mı ediyorsun”, diye gürlemiş. “Şimdi ben de senin gibihükümdarım, hem de senden çok daha güçlü bir hükümdar.” KurtayaklaşmışÜlisvekulağınafısıldamış,“İnsanolmakistemezmisin?”“Nemünasebet” diye ulumuş kurt. “Onlar benden daha kıyıcı, dahanamussuz, üstelik hürriyetleri de yok.” Sözün kısası filden köstebeğekadarbütünhayvanlarhakaretlekovmuşlarÜlis’i.

SisypheyahutSisyphos:Korent’inefsanevîkralı.Cezasımalûm,amasuçupek belli değil. Kimine göre muhterem bir zatın nişanlısını baştançıkarmış… Kimine göre zincire vurmuş ölümü. Cehennemde iri birkayayı dik bir dağın tepesine çıkarmak zorundadır. Kaya tepeye varırvarmazaşağıyayuvarlanır.Sisyphosadı,güçvesonucavarmayanbirişiboyunatekrarlayankimseleriçinkullanılır.

Smolett: (1721-1771). Cerrah ve gazeteci. Le Sage’ın ve Cervantes’inmütercimi.Onsekizinciyüzyılİngiltere’sininendeğerliromancılarındanbiri ve Critical Review’un naşiri (1736-1762). Şaheseri HummpryClinfeer.

Sodom: Batı dillerine “Sodomie, Sodomiste” gibi kirli kelimeler armağanedengünahkârbelde.Tevrat’agöremeleklerLut’unbusefil“Lutiler”lebaşa çıkamadığını görerek yanına sevdiklerini alıp ardına bakmadanşehirdenuzaklaşmasınısöylerler.Lut,karısıveikikızıylaSodom’u terk

eder.Kadınarkasınabaktığı için tuzdanbirheykelolur.SekseniniaşanLut’un körpe kızlarıyla maceralarını okuyucular Tevrat’tanöğrenebilirler. İsrail’in mukaddes kitabı (sözde mukaddes) bazıbölümleriylebir“Bahnâme’dendahayüzkızartıcıdır.

Sürûri: (1752-1814). Usta bir nâzım. Tarihleri ve Hezeliyât’ıyle meşhur.Dîvan şiirine alayı, nükteyi ve müstehceni getiren adam. SümbülzâdeVehbi’yle atışmaları, şiire tanınan büyük hürriyetin inkâr kabul etmezdelillerinden biri. Her ikisi de kadıydılar, ağır başlı, ciddi birer ilimadamı.Amaküfrederekeğleniyorlardı.

ŞîrlerPençei:YavuzSultanSelim’in.Bütünüşu:

“Merdüm-üdîdemebilmemnefüsunettifelek

Giryemiettifüzûneskimihünettifelek

Şîrlerpençe-ikahrımdaolurkenlerzân

Benibirgözleriâhûyazebûnettifelek

Bugünündiliile:

Bilmem,beni nasıl büyüledi felek/Boyuna ağlıyorum,kanlı gözyaşlarıdökerek/Aslanlar, kahreden pençemde tir tir titrerken/Bir ceylângözlününesirioldum.

Tâhir-ül Mevlevi: (1877-1951). Şark irfanının son temsilcilerinden.“EdebiyatLügati”MuallimNaci’nin“lstilâhât-ıEdebiyye”sinihatırlatır.Metin,mazbutvegüvenilirbirkaynak.AmayalnızDoğuedebiyatlarınaaçık.

Takrir-i Sükûn: Takrir’i Sükûn Kanunu, Türkiye’nin içinde bulunduğuolağanüstüşartlarınveyenikurulmuşbulunancumhuriyetinkarşılaştığıfiilî engellerin ortadan kaldırılması amacıyla 4 Mart 1925 tarihindeyürürlüğekonuldu.Önce,ikiyıllıkbirsüreiçinçıkarılanbukanun,irtica,isyan,ülkeninsosyaldüzenini,huzurvesükûnunu,güvenliğiniyıkmayayönelenher türlü teşkilatı, tahrikleri, teşvik, teşebbüsveyayınıönlemeyetkisini Bakanlar Kuruluna veriyordu. Cumhurbaşkanı’nın onayışartıyla hükümet bu yetkiyi kullanabilecekti. Hükümetin bu eylemleriyapan kişileri istiklal mahkemelerine verme yetkisi de vardı. Takrir-iSükûnKanunu, 2Mart 1927’de kabul edilen ikinci bir kanunla, iki yıldaha uzatıldı ve 4 Mart 1929’a kadar yürürlükte kaldı (Meydan-Larousse).

Talleyrand:(1754-1838).Fransızsiyasetadamı.

Tantal (Tantalos): Tanrılar Tanrısı Zeus’un piçi, Kadîm Yunan’ın ünlükitaplarına göre…Ve muhteşem bir ülkede hükümdar. Hazret Tanrılarbezminin mahremi imiş. Bir akşam fanilere tattırmak için ölmezlersofrasından nektarını aşırmış, ambruvazmı?Bilen yok.Babasının itiniçaldı, diyenler de var. Ölümsüzlerin sırlarını fâşetti, diyenler de var.Bilinenşuki,Zeuscenaplarıfenahâldeöfkelenipmerkumucehennemeyollamış.İşbukadarlabitseiyi.ZebanilerZeuszâdeyibirgölünortasınagötürüporadaki bir ağaca sımsıkı bağlamışlar. Sular serin, sular dilber.Ve zavallı Tantal susuz mu susuz, ama dudakları uzadıkça göl çekilir.Ağaçmeyvelerleyüklü,altınmeyvelerle.AmaTantal’ınelleriuzandıkçabirrüzgârbulutlarakadaryükseltirdalları.Vebuişkencekıyametekadarsürer.

Zavallı Tantal Batı dillerinin ortak kelimelerinden biri olmuştur: Eldeedemeyeceğişeyiveyaşeyleriisteyen;varlıkiçindeyoklukçekenkimse.

Tantal işkencesi de şu mânâda kullanılır: eli altındaki nimetlereerişemeyen veya arzuları tam gerçekleşmek üzereyken beklenmedikengelleryüzündengerçekleşmeyenlerindurumu.

Tefekkür Sina’sı: Hâşim; “Fırâz-ı zirve-i sînâ-ıyı kahre” diyordu. Biz dedüşünceyiSînâ’yabenzettik.Musa’nınilâhîtecelliyemazharolduğudağ.

Telemak:Fenelon’un veliahtı devlet idaresine alıştırmak için kaleme aldığıroman.Penelop,Truva savaşındandönmeyenbabasını arasındiyegençTelemaki yolcu eder. Ülis’in yakın dostu olan Tanrı Minerva kılıkdeğiştirip Telemak’ı himayesine alır. Delikanlı ile hocası ülke ülkedolaşır, çeşitli hükümdarlarla karşılaşırlar. Minerva (hikâyedeki adıMentor)Ülis’inoğlunaâdilbirhükümdarınvasıflarıhakkındabilgiverir.

Teodosyus: Vali Antiokhos’un teşvikiyle II. Theodosius’un 435-438yıllarından hazırlattığı kanun. Theodosius İmparator Constantinuszamanındanberiçıkarılan imparatorlukkararnamelerini tekbirderlemehalinde toplatmış ve tasnif ettirmişti. Theodosius kanunu Batı Romaİmparatorluğu yıkılıncaya kadar süren dönemde Theodosius sonrasıkanunlariletamamlandı.

Teşrî-imagister:Kanunyapmagücü(selâhiyeti).

Thierry: (1795-1856).Fransız tarihçisi.Saint-Simon’unsekreterliğiniyaptı.Moderntarihinyaratıcılarındanbiri.

TopalŞeytan:Lesage’ınromanı.

Truman:(1884-1972).Amerikalıdevletadamı.

TürkTeceddüt Edebiyatı: İsmail Habib’in 1925’lerde yayımlanan edebiyattarihi.YazarbukitaptaTanzimat’taneserinyazıldığıdevrekadaruzananbir edebiyatın müdafaasını yapar. Daha sonra -ufak tefek tashihlerle-liselerdeokutulanbirmektepkitabıhalinegelmiş,EdebîYeniliğimizismialtında birkaç kere basılmıştır. Habip’in tesbit ve tasniflerinde başlıcakılavuz,ZiyaGökalp’tir.

Ulu-l-emr:Padişah,kanunvâzu.

Upanişatlar: Hint’in mukaddes kitaplarından. Sanskritçe yazılmış bumetinlerinsayısı,108ilâ1180arasındadır.Nazımvenesiriçiçe.(Fazlabilgi için bkz. CemilMeriç,BirDünyanın Eşiğinde, “İmandan inkâra:Upanişatlar”,s.25v.d.)

Vacherot:(1809-1897).Fransızfelsefecisi.

Vedalar: Aryaların kutsal kitapları. (Bkz. Cemil Meriç, Bir DünyanınEşiğinde,“VedalarınAlacaKaranlığında”,s.17v.d.)

Vergilius: Dante cehennemin kapısında Latin şairi Vergilius’a rastlar.Vergilius, “Heneide” adlı destanın yazarıdır ve İtalyan şairi tarafındanmürşit olarak yüceltilir. Vergilius, cehennemde ve arafta Dante’yekılavuzluk eder. Cennete gelince yerini Beatrice’e bırakır, zira kendisiHıristiyanlıktanöncedoğmuştur,yeriaraftır,cennetegiremez.

Vico:(1668-1744).İtalyantarihçisivefilozofu.

Voltaire: (1694-1778). Türk intelijansiyasının Voitaire’i tanıyışı bir haylieskidir. Münif paşa eserlerinden parçalar çevirir. Beşir Fuat oldukçaetraflıbirmonografisinikalemealır.AhmetMithatEfendi,BeşirFuat’ınkitabını kalabalığa tanıtır. Voltaire bütün ihtişam ve sefaletiyle Fransızburjuvazisidir; hayâsız bir tefeci, hilekâr bir müteahhit, (galiba esirtüccarıda).Amaherhaksızlığadüşman;herfikrehürmetkâr,hürriyetingözünüdaldanbudaktan sakınmazkoruyucusu.Halkı sever fakathalkagüvenmez.

WeberMax: (1864-1920). Alman iktisatçısı, sosyologu ve filozofu. (Fazlabilgi için bkz. Cemil Meriç, Ümrandan Uygarlığa, “Çağdaş uygarlıkdüzeyi”s.18v.d.ile“Politikaveilim”s.217v.d.)

Witfogel, Karl: (1896). Alman yazarı. Birinci Dünya Savaşının sonunda,komünizmdenilhamalanbirçokoyunlarkalemealdı;1922’denitibarengenel sosyolojive tariheserleri…Ama,dahaçok,Çin’in iktisadî tarihiüzerindeki araştırmalarıyla tanındı. III. Enternasyonal hesabına UzakDoğu sorunlarına eğilenWittfogel’in tezleri, 1931’den sonraMoskova

tarafındanmahkûm edilir.Naziler iktidara geçince,Wittfogel temerküzkamplarını boylar. Sonra, Çin’de uzun bir inceleme seyahati (1935-1937). 1937’de ABD’ye yerleşir 1939’da Çin tarihi araştırmalarıdirektörü;1947’deWashingtonÜniversitesi’ndeÇin tarihiprofesörü.Ozamandan bu yana, Amerikan entelektüel çevrelerinde, anti-komünistakımının başta gelen temsilcilerinden. En tanınmış kitabı: OrientalDespotism,AComparativeStudyatTotalPower (1957,YaleUniversityPress).Fransızcatercümesi,1964,AnneMarchand.

Yajnavalkiya:Upanişatlardaadısıkgeçenbirfilozof.

Yedi askı (muallâkat-ı seb’a): Cahiliye devri Arap edebiyatında Kabeduvarınaasılanyediünlükasideninhepsinebirdenverilenad.

Yehova: Kitâb-ı Mukaddes’te Tanrı. Başlangıçta “Yaho” veya “Yahu”şeklinde telâffuzedilirve“O’dur”mânâsınagelirdi.Bâbilsürgünündenberi bu ad ağıza alınmaz oldu.Hahamlar,Kitâb-ıMukaddes’i okurkenbununyerineTanrınınbaşkabiradınıveyaAdonai(Rabbim)kelimesinikullanmağataşladılar.

Yezdan:(Zerdüştîlerde)Hayırilâhı.

Zafernâme:ZiyaPaşanınmeşurhicviyesi.

Zeki Velidi Togan: (1890-1970). Tarihçi. Başkırdistan Devlet Başkanlığıyapmış.İstanbulÜniversitesitarihprofesörü.

Zentce:İran’ıneneskidillerindenbiri.ZerdüştünkitabıAvrupa’daAnquetilDuperron’danberi -yanlışolarak-“ZentAvesta”diyebilinir.Eserinadısade“Avesta’dır.Zentyorumdemektir.

Zıllullâh-ıfilâlem:Allah’ınyeryüzündegölgesi.

ZiyaPaşa: (1825-1880).Mısırlı bir ikbal]3erestin kalemşörlüğünüDevlet-iÂliyye’nin Kıbrıs mutasarrıflığına tercih eden Paşa, küçük kinlerinharekete geçirdiği büyük bir zekâdır. Âli Paşa’yı insafsızca hicveder.Vatana döndükten sonra ölen sadrâzamın mezarına gidip göz yaşlarıiçindebağışlanmasınıdileyecekkadardürüst.

Zweig: (1881-1942). Avusturyalı yazar. Zweig romancıdır, ama en güzeleserleri denemeleri, “Üç Usta: Balzac, Dickens, Dostoyevsky” (1920).“Hölderlin,Kleist,Nietzsche”(1925),nihayet“Balzac”(1946).Nazizmedüşmandı, 1934’te sürüldü: İngiltere. Sonra Brezilya… Avrupa’nınHitler’e köle olduğunu görerek ümitsizliğe kapıldı, karısıyla birlikteintiharetti.

BuÜlkeileilgiliBasındaÇıkanYazılardanSeçmeler

CemilMeriçveBuÜlke

Bu Ülke yüz elli yıldan beri bir saralılar kafilesi halinde, kendi kültür vemedeniyetlerinden kopup Batı’ya sığman Tanzimat ve Cumhuriyet devrimaydınlarınınhazinmacerasıdır..

…Bu kitap yüz elli yıl sonra da olsa Türk düşüncesinin haysiyetini,kurtarmıştır.

… “BuÜlke harikulade bir üslup, temiz ve sağlam Türkçesiyle TürknesrindeCumhuriyetdevrininbirşaheseriolaraköğülmeyedeğerbireser.

Türkdüşüncetarihiisebukitaplabirhaysiyetmücadelesivermiştir.”

ÖmerÖztürkmen,OrtaDoğu,17.5.1974

***

BuÜlke

“Politikacısı,sosyalist,ümanist,yangeldimci,hattâmilliyetçiaydınıile,‘Batıçıkmazı’ içinde kaybolmuş zavallılar kafilesinin, zorla öldürülen büyükOsmanlı’nın mirasçısı Türklüğe biçtikleri zulümlü kaderin, bu kitap edebihikâyesidir. Bir üslup ki, teksif edilmiş fikir ve dünya görüşü; bir bakış ki,bugünkünesildeğilse,yarınkilermutlakadüsturedinecekler.

… Hocamın.. Bu Ülke’sini, ülkemizi irfan ve yorumla tamamlayanışıklarolarakokumakyetmez,kabilseezberlemeli.”

AhmetKabaklı,Tercüman,19.5.1974

***

“BuÜlke”den“BuÜlke”ye

“Bu ülkenin, yani bizim ülkemizin trajedisini, hem de komedisinianlatanzevkleokunacakbireser.”

Halukİmamoğlu,YeniAsya,7.2.1977

***

BuÜlke

“Asırlarıkucaklayanbirtecessüs.Nesirvenazım,üsluptasermedibirvuslatiçindebillurlaşıyor.

… Bir medeniyetin, baştanbaşa haysiyet olan bir medeniyetin, çakalsürülerinekarşımüdafaası.

… Düşünmek ve okumak isteyen insan, karşısındaki fikirleri inceelemeli, önce hayal hanesinde dolaştırmalı, sonra akıl terazisinde, tartmalı.Altın çıkanları al ve sakla. Eğer içinde bakır varsa, yazar bunlarmemnuniyetlekabuledecektir,çünküo,düşünenadam,düşünenyanihakikatiarayan.”

MuhsinDemirci,YeniAsya,4.2.1978

***

BuÜlke

“Şiirle öfkeyi, tefekkürle heyecanı birleştiren edebî, fikrî, içtimaî bir eserinadıdır Bu Ülke… Profesör Kaya Bilgegil’in bir sohbette: ‘elimde olsamekteplerde kıraat kitabı diye okuturdum’ dediği bu eser, yazarın diğereserlerinekaynakteşkilediyor.

… Yeni nesil, geçmiş nesillerin hatalarına düşmemek, günahlarınabulaşmamakiçin,ışıktutanBuÜlke’yiokumalı.”

İslâmiHareket,1.6.1978

***

CemilMeriç’in“BuÜlkesi

“Son on yılda Cemil Meriç, gittikçe artan bir güçle ananevi Osmanlıdeğerlerininmüdafaasınıyapmaktadır.Batımedeniyetinekarşıbirsavaşilanı.

Denemeler kısa, veciz. En uzunu bin beş yüz kelimeyi aşmıyor.Birçoklarıonikikelimeyleyüzkelimearasında.Üslupçarpıcıvediri,tambirpolemikçi üslubu. Öncüller de yargılar da kesin… Yazar en amansızhücumlarınıda19.asırdanbuyanahükümettevekültürdeegemengüçolanTürkBatıcılarına saklamış.Batımedeniyetinebukadar şiddetle saldıranbirbaşkabüyükTürkyazarıhatırlamıyoruz.

Bu Ülke’nin Batı’ya karşı olduğu şüphe götürmez bir gerçek, amaMeriç, Türkiye’nin siyaset ve kültür hayatına nasıl bir yön verebileceğiniveyaverilmesigerektiğiniaçıkçasöylemiyor.

Ne var ki kitaptan çıkardığımız anlam şu: siyaset ve kültür hayatıOsmanlı’nınahlâkdeğerlerinedayanacak.Batı’nındüşünceve ideolojilerineyervermeyecektir.”

TalatSaitHalman,WorldLitteratureToday,

1978/YeniDevir,7.7.1978

***

“BuÜlke”Üzerine

“ÇağımızınbüyükmütefekkiriCemilMeriçBeyüstadımızınbirbirindennefiseserlerinin tekrar tekrar basılmış olması, fikir hayatımız için öğünçlekarşılanacakbirgelişmeyigösteriyor.ElimizdeüstadınBuÜlkeadlıeserinin4.baskısıbulunuyor.Bukadarkısabirzamandavebukadarzorbireserin,Türkiyegibi,adamınbol,okuyucununkıtolduğubirülkedeveaşağıyukarıheryılbirbaskıyapmışolması,oldukçaönemlibirbasınolayıdır.

…Bazen öyle eserler vardır ki, onları her Türk aydınına adeta zorlaokutmakmecburiyetikonmalıdırSayınüstadımızıneserleribubakımdanen

baş sırayı alabilecek kıvamda eserlerden meydana gelmektedir. Ancak, bircümleyi belli bir saatte yazdığını tahmin ettiğimiz Cemil Meriç Beyineserindende,onispette faydalanmak için,yinehercümleninüzerindederinderin düşünerek, o cümlenin mânasını yeniden keşfetmeye ve anlamayaçalışarakokumaklazımdır.Bazenbirsahifeyazı,hattâbircümle,biradamınhayatınınakışınıdeğiştirir.Üstadımızın sonyayımlanandörtbüyükeseridebukabileserlerdendir…”

MuhittinNalbantoğlu,Hergün,24.12.1979

***

KitaplarıDolduranSeninKafan,SeninGönlün

“…BuÜlke,yazarının,gelecekkitaplarınınçekirdeği.Yarınölecekmişgibi,soluksoluğayazılmış,lakonik,hattâşifrelibirmektup.Birderskitabıkadarnet,birgüncekadargizemli.

… Geçenlerde bir dostuma BuÜlke’yi gösterdim: Yayınevinin adını(Ötüken) görünce kapağını bile açmadı. Nedir bu kadar korkutan?… Ben,demokratolmaçabasıiçindeyim,diyordukapağıaçmayan.

… Fırtınasının önüne kattı, savurdu, tartakladı, tahrik etti, meydanokuduMeriç. ‘Arkamdangeleceksen,kiminleyolaçıktığınıbil’ diyor, ‘amayoldikenlidir,amahazırlıksızsın,amaalışageldiğinsistematiğiyokyazıların’.

… ‘Yazar, düşüncesini yardım olsun diye sunmaz. Birmükâfattır bu.Lâyık mısınız, değil misiniz? Anlamak ister’ diyorsun. Sözde kibrini‘Kanaviçe’ yadsıyor, üşenmeden sıraladığı referanslar yadsıyor. Dip notlarıkendisine saklayıp, fetva vermek de vardı. Bundan dolayıdır ki kitabından,ışığından,yanisendenkorkmuyorum.İnsanlarısevmesenyazmazdın.Nedenitirafetmiyorsun191.sayfanınTagor’ununkendinolduğunu?

Düşünceninherkorkudanazadolduğubirülke

Birülkekiinsanlarıdimdik

Dünyaduvarlarlabölünmemiş

Kelimelergönlünderinliklerindenfışkırır

Emekkemaleuzatırkollarını

Aklınırmağı,alışkanlıklarınkaranlıkçölündekuruyupgitmemiş

NeolurduTanrım?Benimyurdumdaböylebirülkeolsa!

AlevAlatlı,TürkEdebiyatı,Nisan1984

DerleyenMAHMUTALİMERİÇ

Notlar

[←1]1985’de kaleme aldığımız Kronoloji’yi gözden geçirip bazı eksikliklerini tamamlayarak 1992yılınakadargetirdik.

[←2]Yanında*işaretiolankelimeleriçinbakınızKanaviçe.

[←3]“FildişiKuleden”bölümündençıkarıpburayayerleştirdik.

[←4]“FildişiKuleden’’alarakburayayerleştirmeyiuygungördüğümüzbuoldukçauzunyazıyı

ikiyebölerekikincibölümünebirdebaşlıkekledik.

[←5]Daha önceki baskılardan farklı olarak “Fildişi Kuleden” ayırıp ayrı bir bölüm olarak

düzenlemeyiuygungördük.

[←6]Dahaöncekibaskılardanfarklıolarakayrıbirbölümolarakdüzenledik.

Documents

1974-1975-1976-1979 (4 baskı) - okumedya.com Ulke - Cemil Meric.pdf · Cemil Meriç, Jurnal, 18.6.1974 Cemil Meriç’le ilgili, o daha hayattayken bir biyografi yazmak çok zor