Z EYLÜL ÜNİVERSİT

GÜZEL SANATLAR FAKÜLTESİ YAYINLARI

2. ULUSAL EL SANATLARI SEMPOZYUMU

B İ L D İ R İ L E R İ

18-20 Kasım 1982 İ Z M İ R

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

I I . Ulusal El Sanatları Sempozyumu

18-20 Kasım 1982

Esin 1

TARİH ÖNCESİNDEN MİLADİ ONÜÇÜNCÜ ASRA KADAR

IÇ ASYA'DA, TÜRK ÇİNİCİLİĞİ

Dr.Emel ES1NX

1- TARİH ÖNCESİ

Türk çiniciliğinin hikâyesi, Milâddan önceki binyıllarda, şimâlî Asya i l e

Çin'in sınırlarında, Çinliler i l e Türklerin ataları arasında geniş kültür

alış verişi olduğu, tarih-öncesi devre kadar ger i gider. Bu eski kültür

cereyanlarının i z l e r i , i k i kavmin i l k dînleri olan gök-yer ve at a l a r ibâ­

d e t i n i n sanata şekil veren mefhûmlarında ve sanat kollarında, bu arada ke-

ramik eserlerinde de bel i r m e k t e d i r . ( 1 ) Bu son husûs hakkındaki kaynakları,

önceki tafsilatlı b i r yazıda vermişdim. Bu araştırmada, o yazıdaki b i l g i l e ­

re işâret i l e , bazı yeni malûmât ve görüşler de ilâve e t t i m . 0 yazıda oldu­

ğu g i b i , bunda da, keramik tabîrı, toprak malzeme manâsına kullanılmaktadır.

Milâddan önceki binyıllarda, aralarında Türklerin atalarının da bulunduğu

Çinli olmayan ve son araştırmalara göre europid (bugünki Avrupalılara benzer)

olup, Milâddan önceki binyılda mongolid (bugünki Moğollara müşabih) ırklar

i l e karışan bazı kavmlar, Çin'in batısında ve şimâlinde yaşıyorlardı. (2)

Bunlar, küçük çapda çiftçilik ve ırmaklarda balıkçılık i l e geçinerek, y e r l e ­

şik b i r hayât sürüyorlardı. Çinin batısında, bugün Kansu denen çevrede ve Doğu

Türkistan'da, (3) Milâddan önceki binyıldan kalıntılar târîhî Türk de v r i n i n i l k

safhalarındaki (M.VI.-VIII. asırlara) keramik sanatının menşei sanılır. (4)

Bu erken devirde, keramik mevzûundaki yazılı kaynaklarda, ancak çince adlar ve­

rilm e k l e beraber, M.VI. asırdan sonra meydana çıkacak olan Türkçe i s i m l e r i de

şimdiden kaydedeceğiz Çinin batı ve şimâlindeki kavmler, i l e r i Çin keramik tek­

n i k l e r i n i öğrenmekte i d i l e r . El i l e , daha sonra, çömlekçi çarkında, orta Türkçe

tabîr i l e "evürmek" (5) yolu i l e , elde edilen çanakların bazı husûsiyetleri şun­

lardı. (6) Çanaklar, Kansu ve Doğu Türkistan'da, bilhassa al veya kurşunî "toy"

dan "çömlekçi balçığı) olup, astar altı veya üstü, (sonradan tekrar pişirilerek)

boya i l e , süsleniyordu (Lev.II/a. 3u keramikde görülen m o t i f , o çevrede, gök

timsallerinden sayılan kanat ve kuş tüyüdür). Daha şimâlde, s g r a f i t t o denen, s i v -

(x) 31. Topraklı Sk.

Salacak-üSKÜDAR-İSTANBUL

Esin 2

r i b i r uç i l e çizmek tekniği ve i p , veya kumaşdan, yahud tahtadan kalıplar

vurarak, tesyîn etmek usûlleri de kullanılıyordu. Süsleyici unsurlar, el

i l e de yapışdırılmakta i d i . Çinde olduğu (7) g i b i , Asya'da ve i l k Türklerde

de, keramik sanatının madenî kaplardan ilhâm aldığı, çanakların sıcak maden

fırınında pişirildiğinden ve şekillerinden anlaşılmaktadır. Çinde mevcûd

b i r teknik, çanakları yaprak inceliğinde maden i l e kaplamak sanatı da, iç

Asya 'ya aks edecekti. Tahta kaplar i l e de, keramik arasında, benzerlikler

vardı. Çinde hem tahta, hem keramik için kullanılan ch ' i adlı nebâtî cilâ

(rhus v e r n i c i f e r a ) . Çinin şimâl ve batısındaki kavmlar tarafından da, b i l i n -

mekde i d i . Türkçe "sır" kelimesinin Ch'i den geldiği sanılır. Ancak daha

sonra türkçede,sır kelimesi şimdiki manâsını alacak ve nebâtî cilaya ise " s a l "

denecekdi.(8) Çinde çok erken devirde icâd edilen, feldspath ve kurşun halîtele-

r i , parlak yeşil ve ak sırlama i l e , su sızdırmayan, çakmak taşından "toy" i l e

yuğrulan (çömlekçi hamuru) keramik tekniği de, Çinden Türklere i n t i k a l edecek-

d i . (9)

Çin i l e onun şimâl-batısındaki Çinli olmayan kavmlar arasındaki mevcud kültür

bağları, kapların şekillerinde de tezâhür e t t i . Kaplar dînî merâsimlerde k u l l a ­

nıldıkları ve ölçüleri belirlenmiş olması sebebi i l e , uzun asırlar, şeklen de­

ğişmeyecekti. Çin i l e şimâl batı komşularının kosmolojik timsâlleri ve ölçüleri­

nin b i r b i r i n e tesîr ettiği bazı husûslar ise şunlardı:(lü)Kaplar, bazan, hayvan -

ların şekillerini t a k ! i d ediyordu. Bu arada, kuşa benzetilen kapların (Türkçe

"kazlaya-bas":kaz başlı), Çine "Hu" lardan (şimâlî Asyalılardan) geldiği rivâ-

yet e d i l i y o r d u . Buna karşılık Türkler, kaplar için çok kerre, çinceden gelme

ölçüleri kullanıyorlardı ("kav", "şu" ve "şeng" g i b i . Müşterek şekiller arasında

şunlar sayılabilir: çince t i n g ve l i , Türkçe "küzeç" denip içi dört köşe b i r

çanak olarak tanıtılan ve dînî merâsimlerde de kullanılıp, ocak v a z i f e s i n i de

gören üç-ayaklı kap (Lev.I/b ,d); çince kuei ve p'ou, Türkçe "ayak" ve " i d i s "

adn v e r i l e n , kâse ve maşraba biçimlerine kadehler (Lev.l/a.c.f1. Büyük çanaklara

türkçe "yoğrı" ve "aşıç'V'eşiç" ismi v e r i l i y o r d u . Toprak malzemeden i b r i k l e r e ve

destî'lere, türkçe "olma", veya hükümdâr sofrasına mahsûs ise "sagrak" deniyordu

Sonradan icâd edilmiş bulunmakla beraber, yine Çin'den Türklere geçdiği anlaşılan

şu şekiller de burada k a y d e d i l e b i l i r : Çince tiez-tzu'dan muharrif olarak, türkçe

"(ayaklığ) t e v s i " denen ve masa v a z i f e s i n i de gören ayaklı t e p s i l e r (Le.V/a,b .

Çukur t e p s i l e r e "işküm" deniyordu); "kaşugluk ayak" adı verilen ve yemek için k u l ­

lanılan kaşık!ı kâseler; çince ch'a (cay) dan geldiği sanılan "çalıng" kelimesi

Ö7

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 3

i l e tavsiîf edilmiş "ayak"lar (çay kadehleri?). Türkçe "kaltuk" denen ve

Çin'de (11) de çok eskiden b i l i n i p , i k i n c i dereceden kimselere v e r i l e n ,

içki içmeğe mahsûs boynuzun, Çin tekniğinde sırlanmış, çiniden b i r t a k l i ­

d i , şimâl-doğu Türkistanda bulundu ( L e v . I I I / a ) . Çin keramik sanatının Türk

kültürüne b i r katkısı da, oymalı ve daha sonra sırlı da o l a b i l e n mimârî un­

sunlar, dıvar kaplamaları, tuğlalar, ve yarı-üstüvânî şekilde k i r e m i t l e r o l a -

cakdı (12) ( L e v . V I I , V I I I ) .

Çin sınırlarındaki Çinli olmayan kavmlerin daha şimalde ve batıdaki i l l e r d e de

eskiden beri yaşamakda olmaları, veya, muhtelif zamânlarda, o yönlere göçmele­

r i i l e , Çin keramik sanatı t e s i r l e r i , bu c i h e t l e r e de, gittikçe i l e r l e d i . B i l ­

hassa k i , Mîlâddan önceki binyılda, İç Asyalılar, yerleşik hayâttan ayrılmışlar

ve atlı çobanlık etmeğe başlamışlardı . Böylece o t l a k peşinde, yayla i l e kışlak

arasında göç etmekde i d i l e r . "Yarı göçebelik" denen bu yaşayış tarzında, madeni

ve tahta kaplar t e r c i h edilmekle b i r l i k d e , keramik sanatı yine kışlaklarda ve

mezar eşyâsında devâm ediyordu. Mîlâd sıralarından, keramik eserler arasında,

Türklerin i l k vatanlarından sanılan i l l e r d e , türkçe adları i l e ötüken s i l s i l e s i

(Hangay: A8 °$; 99°, A5 D), ve Altun yış (Alt a y ) dağlarından, şimâle akıp, Kem

(Yenisey) nehri (67°, A8 Ş; 77° D) i l e birleşen Abakan ırmağı (53°, A3Ş; 91°,

28° D) çevrelerinde, böyle es e r l e r yapılıyordu. Hükümdâr meskenlerinin damları,

Çin usûlünde, uzun üstüvâni keramik tuğlalar i l e örtülmüşdü (Le.VII/a) (İA)

Bu meskeni erdeki, merkezî b i r külhandan , keramik borular i l e cereyân e t t i r i l e n

sıcak hava tesîsâtının i s e , y e r l i b i r icâd olduğu anlaşılmaktadır. Kem ırmağı

cıvârındaki, Mîlâd sıralarından mezarlarda da, boyalı keramikten ölü maskeleri

(Le. IV/a),.ve altın varak i l e kaplı keramikden.yapraklı dal şekilleri bulundu

(15)Bu keramikler, Türk sanat târihi bakımından, çok dikkate değer, çünkü bazı

Türk boylarının menşeinin bu 411er sanıldığını teyyiden, Mîlâddan önceki bmyıl-

dan Otüken mezarlarında, okunamayan yazılar (16) ve Abakan meskeninin k i r e m i t l e ­

rinde (17) (Lev. VH/a) ise Kök-Türk a l f a b e s i n i n h a r f l e r i n i n i l k numûneleri sa­

yılan damgalar da kaydedildi.

I I - ÎSLAMDAN ÖNCEKİ TORK SANATINDA KERAMİK

Türk adının târîhde belirdiği M.VI. asırdan sonra, Türklerin yaşadığı engin

Eurasia sâhasının cenûbî kısmında, Türkistan ve Khorâsan i l l e r i n d e (35°-A5° Ş

55°-100° D), o devirde, i l e r l e y e n Burkan (Buddha'nın türkçesi) dîni, Türkler

arasında da yayılacaktı Bu dînin tapınakl-aj^ında, heykeller de.mahallî malzeme

Esin 4

olan toprakdan yapılıyorsa (şimâlî Asya kayalık olduğundan, o sâhadaki Türkler

taşdan heykel yontardı). Toprak malzemeden, Buddhist ve başka kültürlere men-

sûb Türk heykel sanatı, geniş b i r mevzû olmakla, buna hasr edilmiş ayrı araş­

tırmalara (18) işâret i l e y e t i n i l e r e k , bu yazıda, yanlız sofra takımları ve

mimârî cebhelerin tezyinatı üzerinde durulacaktır. Ancak şu k a y d e d i l e b i l i r :

kadîm şimâlî Asya ölü maskeleri (lev. IV/a) geleneğinde, rûh veya mabûd timsâ­

l i olduğu sanılabilen maskeleri, V I I I . asırda, Türkler devâm ettirmekde i d i l e r .

(Lev. IV/b ) (19)

Milâdî VI. asırdan itibâren de, yine Çin'in batı ve şimâl sınırlarında yaşayan

Türklere, bilhassa Kök-Türk (M.550-7A5) ve Uygur (M.7A5-1577 sıraları) Hakanlık­

ları Daşkentleri ve saraylarına. Çin keramik sanatındaki iler l e m e l e r pek çabuk

aks ediyordu. Şekiller gerek madenî kaplarda, (20) gerek çanaklarda, bel k i yuka­

rıda söylenen, dinî gelenek ve ölçü i l e bağlı nisbetlerden dolayı, değişmemişdi.

Târihî devir Türk sanatının i l k safhasına îfd kalıntılarda, heykellerde ve dı­

var resimlerinde (21) (Le.l-V), yukarıda adı v e r i l e n çanakların b i r çok c i n s i

görülür: "idiş" ve "ayak"lar (Lev. l / f , g , h ) (22) olmalar (23) (Lev. I I / b , c , d ,

e,g); "kazlayu-baş" (kaz başlı) "sagrak"lar (2A) (Lev.V/a); "ayaklıg t e v s i " l e r

(25) (Lev. V/a,b) ve ilâveten toprak malzemeden su mataraları (26) (Lev.III/b,c)

Türk keramik sanatı, gerek sofra takımlarında; gerek mimârî kaplamalarda (Lev.X);

(27) kiremitlerde (28) (Lev. VII/b,c; V I I I / a ) ; esâsen y e r l i Iç Asya geleneğinde

olan ocaklarda (29) ( l e v . IX/a,b,c), Çin'den gittikçe ayrılan b i r süsleme üslûbu

i l e tabârüz ediyordu. Tezyînât, Çin'e nazaran, daha çok satıh kaplamakda ve resim­

den ziyâde, p l a s t i k mâhiyette i d i . Sgrafitto,noktalama, taraklama, kalıp damgası,

champ-levé denen oyma t e k n i k l e r i ; yapışdırma unsurlar, hep b i r l i k t e kullanılıyor­

du. Bazı e s e r l e r i n yüzünde, hiç süslemesiz yer bırakı İmamışdı. Boya, cilâ ve

sırlama usûlleri de yaygın i d i . Mimârî kaplamalarda, sırlama tekniği, X. asır­

dan önce, ancak Doğu Türkistan da mevcûd i d i . (30) Doğu Türkistan'da,IX./XII.

asırlar arasındaki Uygur başkenti Koço harâbelerinde, kurşunî-mavî renkde, sırlı

ve oymalı tuğlalar (Lev.VIII/a,b); daha cenûbdaki Kâşghar'da ise (X. asırdan

önce), yeşil renkde, parlak sırlı ve oymalı dıvar kaplamaları kullanılıyordu. Mi­

mârî kaplamaları sırlamak tekniği, Batı Türkistan'a daha geç, doğulu Türkler vâ­

sıtası i l e , i l e r l e y e c e k d i .

Keramikleri süslemede kullanılan mütiflerin (31) b i r kısmı, Çin i l e Müşterek ve

gök-yer-atalar ibâdetine aîd veya Burkan i l e Mani dînlerinden alınmış ve dînî ma­

nâları da olan remzlerden i d i . M o t i f l e r i n çoğu ise Türk geleneğinde, şahıs veya

B9

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 5

^boy damgaları; şahıs, veya tanrı, yahud ongun'ların t a s v i r l e r i ; unvân işâret-

l e r i ve Türkçe harf ve yazılardan müteşekkil i d i . İlk kısımdan, şu misâller

v e r i l e b i l i r : gök ve yer i l e unsurların ve diğer kosmolojik mefhumların remz-

l e r i . Bunlar, ateş unsuru timsâli alev; su unsuru timsâli bulut veya dalga

(helezon); toprak unsuru timsâllerinden, dağ ve ağaç (servi ve çam) g i b i t a b i ­

at görünüşlerinin resmi, veya piktoğramı (basitleşdirilmiş resmi) o l a b i l i r d i .

Bu mefhûmların, t a b i a t i l e alâkası olmayan, kosmolojik tasavvurlardan mülhem

remzleri de vardı: gök remzi dâire, yer remzi dört-köşe, ateş remzi üçgen g i b i

remzler , kriptoğram mâhiyetinde de (varlıkların terkîblerini gösteren g i z l i

yazı) tarzında, türkçe "ırk", çince "kua"denen ve çizgiler i l e noktalardan müte­

şekkil mühürler o l a b i l i y o r d u . Aynı gruba dâhil başka motiflerden b i r i , Türkçe

"kün-ay" denen astral-piktogram i d i (dünyevî, veya manevi hükümdar pâyesinaeki

şahısların parlaklığının, yahud gök kubbenin remzi olan, güneş i l e ay içtimâinin

Pigtoğramı k i bayrağımızın menşeidir: (Lev. IX/c,5) Güneş, Cindeki g i b i , nokta­

lı dâire görünüşünde; veya Orta Asya tarzında, şekiz-köşeli yıldız, veya lotus

( I ev.IX/b) yahud ok biçiminde; ay ise noktasız, yahud çift da i r e , veya hilâl,

veya yay (Kök-Türk h a r f l e r i n d e ay veya, yani yay, aynı işâretle gösterilirdi)

şeklinde i d i . ölümsüzlük timsâllerinden şeftali ve ebedî hayat veren otu otlayan

geyik mevzûları da bu meyânda idi.Yıldız manzûmelerinin müşahhas t a s v i r l e r i , Türk

çe adları i l e , "Sağızgan" (saksağan ve umûmiyetle kuşlar); "Luu" ( e j d e r i n eski

türkçesi "Evren" de denirdi (Lev.IX/c/5); Bars ( p a r s ) ; Yılan ve Oniki hayvanlı

takvimin remzleri de bu grupda sayılabilir. Burkan dîninden mülhem timsâllerden

bilhassa şunlar, Türk keramik eserlerinde tekerrür ediyordu; "Monçuk" (boncuk)

denen Cintâmani; "Oç e r d i n i " (üç cevher) adı v e r i l e n , üç toparlakdan ibâret remz;

bulut ve a l e v l i hâle (türkçesi "çok yalın"); dört altı, sekiz yön remzleri olan

haç i l e altı ve sekiz köşeli şekiller ve y ıldızlar; ebediyyet timsâli, çapraz

yönde dört düğümü olan m o t i f (türkçesi:tügsin" ) ; Burkan dîni a z i z l e r i n i n (Lev.

I l / f ) ; Burkan pâyeli a z i z l e r i n açılmış gönlünü ve güneşi de temsil eden sekiz yap

raklı lotus (türkçesi "linkhua, veya "khua çeçek"); henüz Burkan olmamış ermişle­

r i n k a l b i n i n remzi olan l o t u s goncası ("linkhua ağzı") ve be l k i bunlardan gelişen

yürek biçimindeki motif de (Lev.X/a) Burkan dininden mülhemdi. Nar ve üzüm, nûr-

lu cennet yemişleri sayılarak, Mani dîni eserlerinde yer alıyordu. Türk gelene­

ğinden m o t i f l e r arasında, keramiklerde görülenlerden şunlar sayılabilir: boy ve

şahıs damgaları, h a r f l e r ve yazılar; keramik sahibinin p o r t r e s i olabilecek insan

basları ( l e v . IV/c,d); boy ve şahıs ongunlarının t a s v i r l e r i ; alplık ve okculukda

mahâret nişânesi olarak baslığa takılan boynuz ve şâhîn kanadı, veya cennet kuşu

90

Esin 6

sayılan tavus (eski Türkçe; "yuy", "yoy") tüyünden sorguç (eski Türkçede:

"çuylamış kuş yüke"); kadınlardan başka, hükümdârlara da mahsûs olan, "yinçü

tiziği" ( i n c i d i z i s i ) ve "yıp" ( i p ) de denen gerdanlıklar ( L e v . I I / a ) ; er

mertebesi ve devlet hizmeti alâmeti olan "kur" (madeni levhalar i l e süslü,

kayış kemer). Çakı ve kese g i b i küçük eşyâsarkmağa mahsûs, kayış uzantıları

da olan "kur",bazan pek vâzıh biçimde gösterilirdi (Lev.II/c) Türk keramikle-

rinde çok görüldüğü yukarıda kayd edilen yürek şeklinin, çift boynuz'dan geliş-

diğini sananlar da vardır.

M o t i f l e r i n çoğunun kosmolojik manâsı olduğu için, bunlar gök, yer ve unsurla­

rın dînî kanûnlara göre, sınıflandırılmış sıralarında, yapud b i r merkez etrâ-

fında; veya üst-üste ve yan-yana, bazan da b i r mimârî cebhenin kat-kat kemerle­

r i içinde d i z i l i y o r d u . Tertîbler, böylece, g i r i f t değildi. Tertîblerin mihveri­

ni teşkil eden, kâinâtın merkezinde tasavvur edilen ağaç, eski türkçe adı i l e

"Sıruk" (sırık) da o l a b i l i y o r d u . Kâinâtın muhtelif remzlerini taşıyan ağaç d a l ­

ları, nebâtı kıvrımlar şeklinde, satıhları dolduruyordu. Türk sanatının istidadı­

na uygun olarak , m o t i f l e r büyük çapda i d i . Hatta, tek veya b i r çift motif i l e

de iktifâ e d i l e b i l i y o r d u .

I I I - ÎLK ÎSLAMÎ DEVİR ( M.VIII. ASIRDAN SONRA)

Mîlâdî V I I I . asırdan sonra, Orta Asya'da Islâmın ilerlemesi i l e b i r l i k t e , bazı

değişiklikler oldu. Bu değişiklikler Türk sanatına da aks e t t i . 0 devirde mevcûd

en büyük Türk d e v l e t i , kendilerine "Hakanî Türk" adını verenler, modern târîhci-

l e r i n tabîri i l e Kara-hanlılar (M.840-1220), 926 sıralarında Islâmı kâbul edince,

büyük devlet ölçüsünde, Islâmî Türk sanatı başladı. Türk keramik sanatında, tek­

n i k l e r şekiller ve motiflerde per fark olmadı (32) (Lev.V/d., l/g,h; 1 1 / 1 , i , j ,

K.L) Hakanî keramiklerinden, ( L e v . I I I / c ) boru biçimindeki (Lev.IV/d) kulplu bardak

l a r a , Osmanlı devrinde aynı şeklin devamı bakımından, burada işâret e d i l e b i l i r .

( L e v . I I / h ) . Türklerin, büyük devlet ölçüsünde Islâma girişi, Türk sanatında değil

fakat İslam sanatındaki ve bu arada keramiklerdeki tezyînî motiflerde, büyük ye­

n i l i k l e r e yol açdı. Daha önce, Orta Asya Islâmî çevrelerinde, müşahhas t a s v i r l e r a

deta yok olmuş, veya hendesî, yahud nebâtî şekillere dönüşmekde i d i (yanlış ola­

rak. Anadolu'nun eski adı Rûm'dan mülhem, "Rûmî dediğimiz bu tarz m o t i f l e r i n men­

şei, IX-XII asırlardaki Türkistan'dır. Bu cereyân Hakanî devrinde de devâm edip,

Selçuklular i l e b i r l i k d e , Anadolu'ya g e l e c e k t i ) . Hakanî Türkleri, Islâmden önceki

91

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 7

moti f l e r d e n , kendi kadîm g e l e n e k l e r i , hatta eski d i n l e r i l e alâkalı olanları

b i l e Islâml mevzûlara i n t i b a k e t t i r d i l e r . Keramik sâhasında b i r misal ilâve­

ten: Kadim Doğu Asya'da gök remzi; Türklerde ise alplık i l e alâkalı tüy m o t i ­

f i , b i r mihrabı süsledi ( L e v . V I I I / e ) . Belki mihrâb'daki mo t i f Burkan dininde, cen

net kuşu sayılan tavus tüyü o l a b i l i r d i . "Türk Hakanları" diye anılan Hakan!

sülâlesi, çok dindar Müslüman olmakla b i r l i k d e , kendi yüksek payelerinin alâ­

me t l e r i sayılan motiflerden vazgeçememişlerdi. İnsan t a s v i r l e r i (33) meyânında,

tah t üstünde bağdaş kurmuş, veya ata binmiş hükümdar m o t i f i yanında, portre mâ­

hiyetinde insan başı t a s v i r l e r i dahi, İslâm! devirde, yok olmadı (Lev.IV/d)(İn­

san başı t a s v i r l e r i Orta Asya Selçuklu keramiklerine de aks edecekdi). Eski

mabûdlarda, masallarda ve p e r i l e r i l e c i n l e r hakkında r i v a y e t l e r e bürünerek, ha­

ya l l e r d e bazan yaşamağa devam e t t i . Bu meyânda, taçlı kadın-baslı kus (Budhist

inançlarda Mnnart denen cennet musikişinâs'ı), " p e r r i " ismi i l e Dede Korkut des­

tanına geçdi ve simâl-batı Türkistan'da, Kûfî yazı t a k l i d i i l e süslü, al b i r kera

mikde temsil eoilmişdi ( L e v . I I / j ) (34) Sekil itibarı i l e , bu desti.Çin'de chüef

(serçe) dört ayaklı dönen kapları (Lev.l/e) da hatırlatmaktadır. Islâmda haram

olan a s t r o l o j i (35) de, başka Müslüman memleketlerinde olduğu g i b i , Hakan! Tiırkle

rince de mubah sayılıyordu.

Bazı müşahhas t a s v i r l e r , a s t r o l o j i k veçhede, t e f s i r edilmektedir. Hakanllerin

muhâfaza e t t i k l e r i eski m o t i f l e r arasında şunlar da vardı. (36) Türk Hakanlarına

gök ve a t a l a r dinînde a t f edilen semavi hüvviyet ve dünyâ hâkimiyeti alâmetle­

r i olan a s t r a l ve diğer remzler ( l e v . IX/c/5 de görülen "Kün-ay"; Lev.XII/a da

görülen ve dört yön i l e her yöne hâkimiyeti ifâde eden haç ve yıldız; lev.IX/b

de temsil edilen ve felek çarkı olarak da tasavvur edilen "Luu; veya "Evren"

yani Ejder yıldız manzûmesi g i b i ) ; m uhtelif unvânların ongunları (37) (Lev.l/h

da görülen arslan; l e v . l / g de, güneş ve ay pittogramları arasında, okunmayan

b i r yazı i l e b i r l i k d e görülen "Kara-kuş",yani k a r t a l ; lev.VI/A'da, gerçekçi,

veya piktogram şeklinde yer alan "Bars", yani pars g i b i ) Unvân ongunu, diğer

yırtıcı kuşlar ve hayvanlardan başka, Oniki hayvanlı takvimden,bilhassa "Tavış-

gan" (tavşan) g i b i , bolluk uğuru getirdiği sanılan şekiller de kullanılıyordu.

Hükümdârlık alâmeti m o t i f l e r d e n , atlı, avcı, arslan, k a r t a l , yırtıcı diğer kuş­

l a r , diğer Türk sülâlelerine, Simcur oğullarına, Selçuklulara, Osmanlılara

mirâs kalacakdı. Hakan! s i k k e l e r i n d e , ve bazı keramiklerde (Lev.X/b,c) (38)

sülâlenin timsâllerinden o l a b i l e n nar ağacı da görülmektedir. Eski dinlerden

kalan başka m o t i f l e r de Hakan! keram i k l e r i n i süslemekde i d i ; (39) çam ve servi

92

Esin S

g i b i ağaçlar ( l e v . I X / c ) ; ölümsüzlük timsâli geyik ( l e v . I I / 1 ) ; lotus çiçeği ve

goncası ( l e v . V I I I / c . d ) ebediyet demzi "tügsin" bu meyanda i d i . Lotus goncası,

zamân i l e , lâle şekline de g i r d i (Lev.IV/c).

Yakın Doğu Müslüman sanatının Türk sanatına t e s i r l e r i de tedricen belirmekde i d i .

Eskiden, kosmik kanûnlara göre sınırlandırılan ve müstakil duran motiflerden mü-

rekkeb t e r t l b l e r , eski d i n l e r i n sınıflandırın kosmolojik kanûnlarının unutulması

i l e , daha dağınık ve böylece g i r i f t hâle girmeğe başlamışdı. Bu gelişmede, İs­

lam sanatında, Emevl devrinden beri tekâmül eden "Arabesque" t e r t l b l e r i n i n t e s i r i

de oldu. Türk sanatında, hendes! Arabesque, i l k önce, yan-yana d i z i l e n yıldızlar

ve çok-köşeliler t e r t i b i n d e (Lev,XI/a,b), daha sonra ise, merkezden güneş ışığı

gi b i yayılan ag olarak, görüldü. (40) "Bin-dal" dediğimiz nebâtî kıvrımlar, Türk

sanatında Islâmdan önce de mevcûddü. "Bin dal" süslemesi Hakan! keramiklerinde

Osmanlı üslûbunun öncüsü olarak, aksırlı zemin üstünde, tersim ediliyordu (Lev.

n/k). ( 4 i )

Islâmın Türk sanatına ve bu arada keramik eserlere getirdiği başlıca yeni motif,

arabça yazı, keramiklerde i l k önce şekl 1 taklîdler i l e başladı (Lev.IV/b). Daha

sonra okunabilir ibareler ve nihâyet hattâtlık sanatı gelişdi (Lev.VI/d). Türk­

lerde, Kök-TUrk ve Uygur yazılarında çok i l e r i olan güzel yazı sanatı geleneği;

(43) arabça harflere de teşmil edilerek,Hakanl üslûbunda, Kûfî Celi sülüs ve nesk-

bî hatları, mimari kitabelerde de, yüksek z i r v e l e r e erişdi (Lev.XII/a).(44)

Hakâni sanatının bu sâhada b i r buluşu, Selçuklu devrinde ve daha sonraki Türk

sanatında, çığır açmış oldu: tuğlaların mozaik g i b i dizilmesi i l e , Kûf! ibâreler

teşkil edilerek, mimârl cebheler, bu tertîbde kaplanıyordu (Lev.XII/b)(45) .

Kûf! i b a r e l e r i n tuğla mosaik'ine teşmili, Uygurlarda ve Doğu Türklerinde kullanı­

lan, dört-köşe çerçeve içindeki Çin yazısına benzer mühür şekillerinden mülhem o-

1 abı l i r d i .

İslâm! umdelere göre, d i n i eserlerde müşahhas t a s v i r l e r i n yasaklanması k e y f i y e t i ,

başka m o t i f l e r i n , iç ve dış mimârl cebhelerinde, inkişâfına sebep oldu. Hakanl

mimârl cebheleri, muhtelif t e k n i k l e r i n b i r l i k d e kullanılmasından müteşekkil, i n ­

ce ve zengin b i r t e z y i n i ağ i l e kaplandı. Bu arada, oymalı kısımlar yanında, ye­

şil ve gök renklerde sırlı keramiklerin de mimârîde kullanılması geleneği, Hakanl

Türklerinin merkezleri olan Doğu Türkistanda eskiden beri mevcûd iken bu sülâle­

nin Islâmı raoûlu i l e , islam sanatına teşmil edilmiş oldu. (46) Sırlı keramikle-

9 3

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 9

r i n , sırsız ve oymalı kısımlar içinde, madenî çerçevelerdeki b i r e r r e n k l i mücev­

her g i b i parladığı, göz-alıcı Hakanî mimârî ce b h e l e r i , böylece vücûd buldu.

(Lev.VIIIZc.d) (47)

Hakanîler, kültürün her kolunda olduğu g i b i , keramik sanatında da, Türk gele­

neğini Islâmî umdeler i l e birleşdirmişlerdi. Böylece Islâmî Türk keramik sanatı­

nın bütün dalları ve Türkiye dalı da, bu müşterek kökden doğdu. Iç Asya dalları,

kendi topraklarında gelişdiler. Türkiye dalı ise Anadoluya, yeni b i r zemine

e k i l d i . Hakânî keramik geleneğinin cenubi Türk i l l e r i n e Türkmenistan'a Azerbay­

can'a ve Türkiye'ye i n t i k a l i , Orta Asya Selçuklu keramik merkezleri (Merv g i b i )

aracılığı i l e oldu. Bu geçiş safhası, ayrı b i r mevzu olarak, araştırıcısını

beklemektedir.

N O T L A R :

1- E.Esin, "Selçuklular'dan önceki, proto-Türk ve Türk keramik sanatına dâir",

Sanat târihi yıllığı , IX-X (İstanbul-1981). Bundan sonra, bu yazı, Esin,

"Keramik" Kısaltması i l e anılacaktır.

2- E.Esin, îslâmiyettenönceki Türk kültür târîhi ve islâm'a giriş,(istanbul,

1978), sahife 33-42. Yeni araştırmalar: E.A. Novgorodova-V.V.Volkov-S.N.

Korenevskij-N.N.Mamonova, Ulangom (Wiesbaden, 1982), s.42,141- 42.

3- Bkz. aşağ. not 6 ve 7.

4- Bkz. aşağ. not 12.

5- Mahmûd Kâshğharî, Ad-Dîvân-u lughât i t - T u r k , B.Atalay bask.(Ankara,1941-43)

c.l,s.V8: "Ayak (çanak) evürdi".

6- Bkz. Esin, "Keramik", not 1 de a.g.e. s.10-10 da v e r i l e n kaynaklar (başlıca-

ları: J.G. Anderson, Preliminary report on archaeological research i n Kansu

(Peking, 1925) (Andersson'un getirdiği es e r l e r Stockholm'da, Museum of Far

Eastern A n t i q u i t i e s ' d e d i r ve bu yazıdaki lev. Va,b, onlardandır. Doğu Tür­

kistan için: F.Bergman, Archaeological researches i n Sinkiang (Stockholm,

1939), s.14-19 ve lev 1( bu yazıda lev. 11/a). Kuş tüyü'nün manâsı (mezarlar­

da bulunan eserlerde): E.Esin, "Turfan kazıları", "Türk Ansiklopedisi (Anka-

'94

Esin 10

ra,1982),s.10-11. Türkçeler: G.Clauson, An Etymological dictionary of pre-

' T h i r t t e n t h century Turkish (Oxford,1972).

7- Çin t e k n i k l e r i ve bugün şimâl-batı Çinde olup, eskiden Çinli olmayan kavmla-

rın vatanı olan i l l e r d e n , Mîlâddan önceki binyıla S id eserler: Cheng-Tê-K'un,

Chou China (Cambridge, 1973), s.127,168 ,203-12,lev.19 ve 22 (bu yazıda lev.

İZc-e). Şimâlî Asya'da altın varak i l e kaplı keramik: Esin, "Keramik",s.109.

8- Bkz. Clauson, not 6'da a.g.e.

9- Bkz. yuk. not 6 ve 7.

10- Kapların şekillerinin dînî ve temsilî mâhiyetleri ve ölçüleri: E.Biot,

Le Tchéou-li (Paris,1851), indeks, "Vasses". Türkçe adlar ve ölçüler: Clausson,

yuk. not 6 da a.g.e. ve A.N. Bernstam, "Uygurskaya epigrafika Semireç'ya".

Epigrafika Vostoka, 1-11 (Moskova, 1947-48). Çince adlar ve Çin i l e batısında­

ki şekiller:bkz. yuk. not 6 da, Andersson ve Bergman i l e , yuk.not 7 de Chêng.

Türk şekilleri: bkz. aşağ . not 20-26. Umûmî b i l g i l e r : Esin, "Keramik", yuk.not.

1 da a.g.e., s.110-11 ,117-18, 122-23.

11- M. Granet, Danses et légendes de la Chine ancienne(Paris, 1959),s.38. Bu yazı­

daki lev. l l l Z a nın kaynağı: Esin, "Keramik", res.10

12- Bkz. Esin, "Keramik", s.111-30

13- Pruşek, Chinese s t a t e l e t s and the Northern Barbarians, 1400-300 B.C.

(Dordrecht, 1971} ,s.81-83 de verilen kaynaklar.

14- Bkz. Esin, "Keramik, s.109-12 ve res.4 (bu yazıda lev.VIIZa)

15- Esin, "Keramik", s.109,res.2 (bu yazıda,lev.IVZa)

16- Novgorodova-Volkov ve diğerleri, yuk.not 2'de a-g-e-_ res.2673.

17- Bakz.yuk.not 15

18- E.Esir., "Burkar, ve Mani dînleri çevesinde Türk sanatı". Türk kültürü el k i -

tabı, seri I I , c i l d , l Z a ( I s t a n b u l , M i l l i EĞitim Bakanlığı basın-evi,1972) de ve­

r i l e n kaynaklara bakz.

19- E.Esin, Türk kosmolojisi (Erken devir) (istanbul ,1979), s.19-21 deki kaynakla­

ra bkz. a.g.e. deki l e v . I I I Z b , M.VIII asırda ölen Gök-Türk hakimi Tonyukuk'un

mezarındandır (bu yazıda lev.IVZb)

20- Esin, "Keramik", res.8 VI-IX. asırlardan, Sibirya'da Kök-Türk h a r f l e r i i l e türk-

3b

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 1i

çe yazılar olan mezardan gümüş, kadeh, a.g.e. res.10 (Çin de bulunmuş

Kök-Türk yazılı altın kadeh)

21- Bkz. aşağ.not . 22-26

22- Esin, "Keramik", res I I den (bu yazıda l e v . l / f ) : Şimâl-batı Türkistan'da­

k i , VI-IX. asırlardan Türk merkezlerinde bulunan "ayak" ve "idiş"ler.

23- Esin, "Keramik", res. 16,16,17,18,19,20,26 (bu yazıda lev. I I / b , c , d ) : muh­

t e l i f , VI-IX asırlardan Türk mezarlarında ve şehir kalıntılarında ve b i r

Uygur k i t a p resmindeki ( l e v . I l / e ) "olma"lar.

2A- Esin, "Keramik", res. 12 ve 13 (bu yazıda lev. V / a , l l / d ) : Doğu Türkistan'­

da Koço'daki, I X - X I I . asırlardan kalan Uygur sarayının dıvar resimlerinde,

"ayaklıg t e v s i " , "idiş","ayak" ve kuş başlı "sagrak" 1ar i l e Doğu Türkis­

tan'da bulunmuş, yeşil sırlı "sagrak".

2B- Esin, "Keramik", res.27 (bu yazıda lev. V/b ): şimâl-batı Türkistan'da,

Taraz'da (hükümdâr merkezi) bulunmuş, VI-IX. asırlardan al renkde "ayak­

lıg t e v s i " (ayaklı t e p s i ) .

26- Şimâl-batı Türkistan da bulunmuş, VII-IX asırlardan, oymalı toprak malzeme­

den su matarası. E.I.Aegeva-Patseviç, " I z i s t o r i i osednix poselenii i gro-

dov yujnogo Kazakstana", Trudı I n s t i t u t a i s t o r i i , a r x e o l o g i i i etnogr. Aked.

Nauk Kazak. SSR (Alma-ata, 19B8) (bu yazıda,lev.III./b).Lev.III/c, Esin,

Kültür târihi

27- Esin,"Keramik", res. A8 ve B2 (bu yazıda lev.X/a,b): şimâl-batı Türkistan'­

da, V I I . - I X . asırlardan, keramik dıvar kaplamaları ve Uygur şehir kalıntı­

larında, mavi-kurşuni r e n k l i , kabartmalı ve az sırlı tuğla.

28- Bu yazıda lev.VII/b,c, Esin, "Keramik",res. 6 ve 7 d i r . ve ötüken i l i i l e

şimâl-batı Türkistan'da, V I I I . asır Türk yapılarında, keramik k i r e m i t l e r i n

süslemelerini gösterir. Lev. V I I I / a , Esin, Kültür Târihi lev.LXXVII/a dır

ve I X . - X I I . asırlardan b i r Uygur dıvar resminde, r e n k l i tuğlalar ve r e n k l i ,

oymalı (kuş-başı şeklinde) k i r e m i t l e r i olan b i r evi t a s v i r eder.

29- Bu yazıda lev. IX/a,b,c, Esin, "Keramik" res. A0-A3 dür ve Islâmdan önceki

i l e derhâl sonraki (Hakan! l e r i n Samarkand daki sarayından) muhtelif Türk

merkezlerinde ocak şekilleri ve tezyinâtını gösterir.

30- Bu yazıda lev. VII/b:Esin, "Keramik", s.119-21 ve res. B2 dendir. L e v . V I I I /

a:bkz.yuk.not.28 sırlı mimâri keramik'in islam sanatına teşmil):bkz.aşağ.

not A6.

96

Esin 12

31- Ekseri m o t i f l e r hakkında b i l g i l e r şu kaynakdandır: Esin, "Keramik",s.124.

a.g.e. de res. 29 bu yazıda lev. IV/c'dır. İlâve mefhûmlardan kosmolojik

mevzûlar: Esin, Kosmoloji (yuk. not 19'da a.g.e.), indeks, "bulung"(yön),

"ırk", "kün-ay", "sıgun - keyik" (geyik), "yıgaç" (ağaç), i l a h . i n c i ve

gerdanlık, hükümdârlık alâmeti: J.Nobel, Suvarna prabhâsottama-sûtra . ( L e i -

den-19B8), s.195. Lotus timsâlleri: G.Kara-P.Zieme, Ein Uigurishes Totenbuch,

(Wiesbaden, 1979), indeks, "linkhua ağcı". Bulut, "coğ yalın": bkz. Clauson.

"Kur": bkz. E.Esin, "Kur-kurşak", Central Asatic j o u r n a l , XXIV/3-A (Weisba-

den, 1980). Tüy, yük. not 6 ve kanat, boynuz: bkz.E.Esin,"Bedük-börk", Pro-

ceedings of the ninth meeting of the Permanent International A l t a i s t i e con-

ference (Napoli, 1970), s.112-116 "Çuglamış kuş yüki": G.Kara-P.Zieme, Frag­

mente tantrischer Werke in uigurischer übersetzung ( B e r l i n , 1976), satır

2B6. Tavus kışı: S.Tezcan, Pas Uigurische Insadi-sûtra Beriin,197A), satır

981 .

32- Bu yazıdaki lev. l/g,h; I I / d , e , f , g , j , k , Esin, "Keramik", res.13,19,22,26,

33,39, dandır. L e v . I I / I ; I I I / c ; IV/d ; için not 36, 26 ve 33 e bakınız.

Lev.II/h şu kaynakdandır: G.A- Brikina, Karabulak (Moskova, 1974), IX.-XI.

asırlardan keramik kalıntıları Lev. V/c 'deki " t e v s i " ise Esin, Kültür T a r i -

I n , lev. C/e'dendir. Müşahhas m o t i f l e r i n nebâti şekillere dönüşmesi için:

a.g.e., s.l70'de verilen kaynaklara bkz. Tüy ve tavus m o t i f l e r i : bkz. yuk.

not 6 ve 31. Tüy m o t i f l i Hakan! minrâbı: S.G. X melnitzkiy-N.N.Negmatov,

"Mihrab v Ast", Sovetskaya arxeologiya(1963/2): bu yazıda, lev. V I I I / e .

33- Türk sanatında atlı hükümdâr t e m s i l l e r i : E.Esin, "Kuşçı", Sanat târihi yıllığı

VI ( i s t a n b u l , 1976). Keramik'de insan-başı t a s v i r i geleneği: bkz.yuk. not 31.

Hakan! keramik'inde insan başı: Esin, "Keramik'Ves. 29 (bu yazıda, lev. IV/d)

Orta Asya Selçuklu sanatında: G.A. Pugaçenkova, "Master-keramist Muhammed-Ali

Inayetan iz Merva" , Sovetskaya arxeologiya (19B8-2).

3A- Esin. "Keramik",res.3? 'bu yazıda l e v . T I / j ) . Peri şeklinin menşei: Esin

Kültür-târİhi , s. 159

35- Mehmed A r i f , Binbir Hadis-i şerif şerhi (Kahire, H.1319), hadis no 28,149,

36- Bu m o t i f l e r i n eski şekilleri ve ifâde e t t i k l e r i manâlar:bkz.yuk.not 31.

Hakanî keramik eserlerinde t a s v i r l e r : Pugaçenkova-Rempel', not 33 de a.g.e.,

res.218, 235 (geyik: bu yazıda, l e v . I I / 1 ) ; Esin, "Keramik", res.A2 (sarayda­

ki ocak süslemesinde "kün-ay, çift-ejder ve çift kuş. Bu yazıda, lev.IX/c);

a.g.e., res.A2 (aynı ocakda s e r v i , veya kavağa benzer ağaç: bu yazıda lev.

77

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 13

yine bkz.yuk.not 3B (nar ağacı): Esin, "Keramik" res.A3 (ocak süslemesinde

açılmış l o t u s : bu yazıda lev. IX/b); a.g.e., res.38 (yeşil renkde, sırlı

ve sırsız mimârı kaplamalarında lotus goncası: bu yazıda, l e v . V I I I Z c ) , l o ­

tus goncasından lale'ye geçiş için bkz. EbEsin, "Lale devrinde Türkistan

ilhâmı", Türk dünyâsı araştırmaları d e r g i s i , X ( i s t a n b u l , Şubat 1981),

s.16-21,lev.7. Bu yazıda lev.VI/a (açılmış lotus ve lâleye benzer goncalı

tabak) şu kaynakdan: G.A. Puğaçenkova-L.I. Rempel' Oçerki iskusstva Sredney

A z i i (Moskova, 1982),res. 200. Bu yazıda lev.XI/a (Hakan! mimâr! keramik şe­

k i l l e r i ) : Esin, "Keramik", res.A9.

37- Hakan! ongunları: Esin, Kül tür târihi, s.169. T a s v i r l i keramikler: G.A.

Pugaçenkova-L.I. Rempel', I s t o r i y a iskusstva Uzbekistana (Moskova, 196B),

res.227 (Kara-kiş: bu yazıda, l e v . l / g ) ; res. 231 (pars ve pars sırtında av­

cı kuş: bu yazıda lev. VI/a) Oniki hayvanlı takvimde, Tavışgan (tavşan) ve

Luu ( e j d e r ) yılları bolluk uğuru g e t i r i r sanılırdı: 0 Turan, Oniki hayvanlı

Türk takvimi ( i s t a n b u l , 1949), s.92-93.

38- Nar'ın Hakan! lerde manâsı: E.Esin, "Otüken-yış", Atsız armağanı (İstanbul

1976), s.173. Sikkelerde, keramikde nar resmi: a.g.e., le v . V I I I / a , b , c ,

(bu yazıda lev. X/b) Lev.X/c nin kaynağı: Esin, "Keramik" , res.A7

39- Bkz.yuk.not 36

AO- Yan -yana dizilmiş yıldızsız has ve altı-köşeli m o t i f l e r i , Arabesque'den mülhem

tarzda, Hakan! Türk sülâlesinden M. A30/M.10AB sıralarında Khuttal vâlîsi

olan Nasr oğlu, İbrâhim Böri T i g i n devrine a t f e d i l e b i l e c e k , üzgend Hâkani âbi­

d e l e r i üslûbunda, b i r saday odası kalıntılarında görülür (bu yazıda lev . X I / b ) :

E.Gulyamova, "Raskopki na gorodişçe Sayed", Arxeologiçiskie o t k r i t i y a 1977

goda (Moskova, 1978), S.BB6. Altı ve sekiz köşeli yıldızlar, Hakan! Türk dev­

r i n i n alâmeti olan motiflerdendir:E.A. Dayidoviç, Kladı drevnix i sredneveko-

vix monet Tacikistana (Moskova, 1979),s.133. Khuttal'da daha önce de Türk sü­

lâleleri hâkimdi: H.233-337/M.8A7-9A8 arasındaki Baniçur oğullarından sonra,

Gazneliler (423/1051 ) ve H.A30/10AB'de Hakanı Türk sülâlesi g e l d i : Davidoviç,

s. A29-30 Merkezden inkişâf eden Hakan! Arabesque'i; Esin, "Keramik", res.

AB. deki numûne 'ye bkz.

A l - A.g.e., res. 26, 37. "Bin-dal"ın, kâinâtın merkezi ağacı i l e alâkalı şekli:

bkz.yuk.not 31, "sıruk" mevzûu. Bu yazıdaki lev. II/k:a.g.e., res.39 dur.

A2- Bkz. Esin, "Keramik, r s . 34 ve 36 (bu yazıda, lev. Vl/b,d)

A3- Esin, Kültür târihi lev. LXXXVII ve CVII-CVIII.

98

Esin 14

_AA- A.g.e., res. SO (bu yazıda, lev. XII/a)

A5- Bkz. Esin, "Keramik", s. 128'de ve r i l e n kaynaklar. Bu yazıda lev. Şimâl-batı Türkistan da, XI. asırdan Daya Hatun ribât'ındandır: V.A.Lavror, Gradostroitel'naya kul'tura Sredney Az i i (Moscova, i960), res. 200

A6- Esin, "Keramik", s.!29'da verilen kaynaklar.

A7- A.g.e., res. 38. ve B3. (bu yazıda, l e v . VIII/c,d)

99

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 16

Lev. I /f Bkz. Not 22

101

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 17

102

Esin 18

Lev. II / c Bkz. Not 23 103

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 19

Lev. II/e Bkz. Not 32

Lev. II/d Bkz. Not 24_32 10i*

Esin 20

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

«ı i i i ı y ı ı i i i ı tunumınmmmtuı Esin 21

jiunu ıı mııı 111\ııııııuıınınıımtııuı/ıii

Lev. I I/i Bkz. Not 32

Lev. II/j Bkz. Not32_3A

106

Esin 22

107

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 25

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 27

112

Lev. VI/a Bkz. Not 36

113

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 29

Lev. VIZb Bkz. Not Ul

Lev. VIZ d Bkz. Not U2

11i*

Esin 30

115

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 31

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 33

Esin 3i*

119

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Esin 36 Esin .35

121

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı