KPSS2017

30.Eğitimde

yıl

önce bİz sorduk

soru32

50 Soruda

SINIFÖĞRETMENLİĞİ

ÖABT

UYGARLIK TARİHİ, TÜRK KÜLTÜR TARİHİTÜRKİYE COĞRAFYASI ve JEOPOLİTİĞİ

Komisyon Uygarlık Tarihi, Türk Kültür Tarihi

Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği Konu Anlatımlı

ISBN 978-605-318-644-1Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

3.Baskı: Ekim 2016, Ankara

Proje-Yayın: Özge IşıkcıDizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun

Kapak Tasarımı: Gürsel AVCI

Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ

Sevgili Öğretmen Adayları,

Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Sınıf Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi (Uygarlık Tarihi, Türk Kültür Tarihi, Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopoli-tiği) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın tara-ması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedefl enmiştir. Detay-lı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıkla-malarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir.

Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucukla-rıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazır-lanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi pegem@pegem.net adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimi-zin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle...

Başarılar

SINIF ÖĞRETMENLİĞİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER

ÖABT SINIF ÖĞRETMENLİĞİ, 50 sorudan oluşmakta ve Sınıf Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Temel Matematik, Genel Biyoloji, Genel Fizik, Genel Kimya, Türk Dili, Cumhuruyet Dönemi Türk Edebiyatı, Çocuk Edebiyatı, Uygarlık Tarihi, Türk Tarihi ve Kültürü, Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir.

Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Sınıf Öğretmenliği Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.

Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı

Alan Bilgisi Testi % 80 1 - 40

a) Temel Matematik

b) Genel Biyoloji

c) Genel Fizik

d) Genel Kimya

e) Türk Dili

f) Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyat

g) Çocuk Edebiyatı

h) Uygarlık Tarihi

i) Türk Tarihi ve Kültürü

j) Genel Coğrafya

k) Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

% 12

% 6

% 6

% 6

% 12

% 6

% 6

% 6

% 6

% 6

% 8

Alan Eğitimi Testi % 20 41 - 50

Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2014 - 2015 - 2016 ÖABT Sınıf Öğretmenliği Sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

İÇİNDEKİLER

TARİH

1. BÖLÜM: TÜRK SİYASİ TARİHİ

Genel Türk Tarihi ....................................................5İslamiyet Öncesi Türk Tarihi ..............................5İslamiyet’ten Önceki Türk Devletleri ..................6

Asya’da Kurulan Türk Devletleri .................6Avrupa’da Kurulan Türk Devletleri .............10

Türk İslam Tarihi ............................................. 11Türklerin İslamiyet’i Kabul Etme Sebepleri .....11Türklerin İslam Dünyası'nda Olan Hizmetleri ....11İlk Türk İslam Devletleri ............................. 11

Anadolu'da Kurulan İlk Türk Devletleri ...........14I. Beylikler Dönemi.....................................14Türkiye Selçuklu Devleti ............................15II. Beylikler Dönemi....................................17Anadolu’da Kurulan Diğer Devletler ..........19

Moğol İstilası’ndan Sonra Kurulan Bazı Türk Devletleri .........................................................20

Moğollar .....................................................20Timur Devleti .............................................20Timurlulardan Sonra Kurulan Hanlıklar .....21

Osmanlı devleti .....................................................25Beylikten Devlete (1300-1453) ........................25Dünya Gücü Osmanlı Devleti (1453-1600)......27

Fatih Sultan Mehmet Dönemi (1451-141) ....27II. Bayezıt Dönemi (1481-1512).................28Yavuz Sultan Selim Dönemi (1512-1520) ..29Kanuni Sultan Süleyman Dönemi (1520-1566) ...29II. Selim Dönemi (1566-1574)....................31III. Murat Dönemi (1574-1595) ..................31III. Mehmet Dönemi (1595-1603)...............31

Arayış Yılları (XVII. Yüzyıl) ..............................31Osmanlı Devleti- Avusturya İlişkileri ..........31Osmanlı Devleti - İran İlişkilleri ..................31Osmanlı - Lehistan İlişkileri........................32Osmanlı - Venedik İlişkileri .......................32Osmanlı - Rusya İlişkileri ...........................32Arayış Yıllarında Islahatlar.........................32

XVIII.Yüzyılda Değişim ve Diplomasi ..............32III. Ahmet Dönemi ......................................33I. Mahmut Dönemi ....................................33III. Mustafa Dönemi ...................................34

I. Abdülhamit Dönemi ................................34III. Selim Dönemleri ...................................34

En Uzun Yüzyıl (1800 - 1922) .........................35II. Mahmut Dönemi ....................................36Abdülmecit Dönemi ...................................38Abdülaziz Dönemi......................................41II. Abdülhamit Dönemi ...............................41

II. Meşrutiyet Dönemi.......................................45Türkiye Cumhuryeti Devleti Tarihi .........................52

I. Dünya Savaşı Sonunda Osmanlı Devleti ....52Millî Mücadelenin Hazırlık Dönemi ..................53

Samsun Raporu.........................................54Havza Genelgesi .......................................54Amasya Genelgesi ....................................54Erzurum Kongresi ......................................54Sivas Kongresi...........................................55Amasya Görüşmesi ...................................55Misak-ı Millî'nin Kabul Edilmesi .....................56TBMM’nin Açılması....................................56Sevr Antlaşması ........................................58

Kurtuluş Savaşı Dönemi ..................................58Doğu Cephesi ............................................58Güney Cephesi ..........................................58Batı Cephesi ..............................................59Mudanya Ateşkesi Hükümleri ....................61Lozan Antlaşması ......................................61

Atatürk Dönemi Dış Politikası ..........................631923-1932 Yılları Arasında Türk Dış Politikası .....631932-1938 Dönemi Dış Politikası ..............65

Atatürk Dönemi İç Gelişmeler ..........................66Teşkilat-ı Esasiye’nin İlanı .........................66Saltanatın Kaldırılması ..............................66II. TBMM’nin Açılması................................66Ankara'nın Başkent Olması .......................66Cumhuriyet’in İlan Edilmesi .......................671924 Anayasası’nın Kabul Edilmesi ..........67Halifeliğin Kaldırılması ...............................67Şeriye ve Evkaf Vekaleti’nin Kaldırılması(3 Mart 1924) ............................................68Ordunun Siyasetten Ayrılması ..................68

Atatürk Dönemi Siyasi Partiler ve Çok Partili Hayata Geçiş Çabaları ...................................68

Cumhuriyet Halk Fırkası ...........................68Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası..............68Şeyh Sait İsyanı.........................................69Mustafa Kemal Paşa’ya Suikast Girişimi ...69

vi

Serbest Cumhuriyet Fırkası ......................69Menemen Olayı .........................................69Bursa Olayı ................................................69Vagon Lits Olayı ........................................69Razgrat Dolayı ...........................................70Dersim Olayları ..........................................70Hükûmet Değişikliği ...................................70

Atatürk İlke ve İnkılapları .................................70İnkılabın Tanımı, Özellikleri ve Hedefleri ...70Hukuk Alanında Yapılan İnkılaplar .............70Eğitim Alanında Yapılan İnkılaplar .............71Sosyal Yapı ve Sağlık Alanında Yapılan İnklaplar ..73Ekonomi Alanında Yapılan İnkılaplar .........75

Atatürkçülük ve Atatürk İlkeleri ........................76Atatürk Sonrası Türkiye Siyaseti .....................78

İsmet İnönü Dönemi .................................78Adnan Menderes Dönemi ..........................79Yumuşama Dönemi’nde Türkiye .......................80Küreselleşme Dönemi’nde Türkiye ...................80

Çağdaş Türk Devletleri ve Toplulukları ............82Kafkasya ....................................................82Orta Asya (Batı Türkistan) .........................82Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ..................83Balkanlar....................................................83Ukrayna ve Kırım Tatarları .........................83Rusya Federasyonu’ndaki Türk Toplulukları . 83

Çözümlü Test ........................................................84Çözümler ...............................................................87

2. BÖLÜM: TÜRK KÜLTÜR ve UYGARLIK TARİHİ

Türklerde Devlet Yönetimi .....................................91İslamiyet Öncesi Tüklerde Devlet Yönetimi .....91Türk-İslam Devletlerinde Devlet Yönetimi .......92Osmanlılarda Devlet İdaresi ............................93

Merkez Yönetimi .......................................93Hükûmdar ve Saray ...................................93Divan-ı Hümayun .......................................94Taşra Yönetimi ...........................................95

Türklerde Hukuk ....................................................95İslamiyet Öncesi Tüklerde Hukuk ....................95Türk-İslam Devletlerinde Hukuk ......................96Osmanlı Devleti’nde Hukuk .............................96

Türklerde Ordu ......................................................97İslamiyet Öncesi Türk Devlerinde Ordu ...........97Türk-İslam Devletlerinde Ordu.........................97Osmanlı Devleti’nde Ordu ..............................98

Kara Kuvvetleri ..........................................99Deniz Kuvvetleri.......................................101

Türklerde Sosyal Yapı .........................................102İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Sosyal Yapı . 102Türk-İslam Devletlerinde Sosyal Yapı ............102Osmanlı Devleti’nde Sosyal Yapı ..................103

Türklerde Ekonomi ............................................. 105İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Ekonomi ..105Türk-İslam Devletlerinde Ekonomi................ 105Osmanlı Devleti’nde Ekonomi ...................... 108

Türklerde Din ve İnanış ...................................... 114İslamiyet Öncesi Türklerinde Din ve İnanış .. 114Türk-İslam Devletlerinde Din ve İnanış......... 115

Türklerde Dil, Edebiyat ve Yazı .......................... 115İslamiyet Öncesi Türklerinde Dil Edebiyat ve Yazı 115Türk-İslam Devletlerinde Dil, Edebiyat ve Yazı ..117Osmanlı Devleti’nde Dil, Edebiyat ve Yazı ... 117

Türklerde Eğitim ve Bilim .................................... 119İslamiyet Öncesin Türk Devletlerinde Eğitim ve Bilim 119Türk-İslam Devletlerinde Eğitim ve Bilim ..... 119Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Bilim ............. 121

Türklerde Sanat .................................................. 126İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Sanat... 126Türk-İslam Devletlerinde Sanat .................... 127Osmanlı Devleti’nde Sanat ........................... 131

Çözümlü Test ...................................................... 136Çözümler ............................................................ 139

3. BÖLÜM: UYGARLIK TARİHİ

Uygarlığın Tanımı ................................................143Tarihin Tanımı ......................................................143Tarihe Yardımcı Sosyal Bilimler ...........................143Evren ve Dünya ...................................................143İnsan Yeryüzünde ................................................143Uygarlık Tarihi ve Zaman Şeridi...........................144İlkçağ Tarihi ve Uygarlıkları..................................145

Asya Uygarlıkları ...........................................145Anadolu’da Kurulan Medeniyetler..................146Mezopotamya Uygarlıkları .............................147Mısır Uygarlığı ...............................................149Doğu Akdeniz Uygarlığı .................................150İran Uygarlığı .................................................150Hint Uygarlığı .................................................151Çin Uygarlığı ..................................................151Ege Uygarlıkları .............................................151

Orta Çağ Tarihi ve Uygarlığı ................................154

vii

Feodalite Sistemi ............................................154Orta Çağ Avrupasında Sosyal Sınıflar ...........155Orta Çağ’da Kilise ve Siyaset İlişkisi ..............155Orta Çağ Siyasi Tarihi.....................................156

Orta Çağ İslam Tarihi ve Uygarlığı .......................157İslamiyet Öncesi Dünya'nın Durumu .......157İslamiyet Öncesi Arap Yarımadası'nın Durumu 157İslamiyet’in Doğuşu, Yayılışı ve Hz. Muham-met Dönemi .............................................158Dört Halife Dönemi ..................................159Emevi Devleti...........................................160Endülüs Emevi Devleti.............................161Ben-i Ahmer Devleti.................................161Abbasi Devleti..........................................161İslam Kültür ve Uygarlığı .........................162

Yeniçağ ve Yakınçağ Uygarlığı ve Tarihi........164Coğrafi Keşifler ........................................164Rönesans Hareketleri ..............................166Avrupa’da Reform Hareketleri .................167XVII. ve XVIII. yy.da Avrupa ....................169Otuz Yıl Savaşları ve Westphalia Barışı .169İspanya’da Veraset Savaşları ve Utrecht Barışı 1691740-1748 Avusturya Veraset Savaşları 170Rus Çarlığı’nın Kurulması .......................170Yedi Yıl Savaşları ...................................170Amerika Birleşik Devletleri’nin Kurulması ....170Avrupa’da Bilimsel Gelişmeler ve Aydınlanma Çağı .....................................170Yakınçağ’da Avrupa .................................173İtalya’da Siyasi Birliğin Sağlanması ........175Almanya’da Siyasi Birliğin Sağlanması ..175Sanayi İnkılabı .........................................176Çarlık Rusyası’nın Yıkılışı ve Bolşevik İhtilali 177

Çözümlü Test .......................................................179Çözümler .............................................................184

4. BÖLÜM: ÇAĞDAŞ DÜNYA TARİHİ

I. Dünya Savaşı ...................................................189I. Dünya Savaşı’nın Sebepleri .................189Ana Sebepler ...........................................189Ara Sebepler............................................189Savaşın Başlaması ..................................189Paris Barış Konferansı.............................189I. Dünya Savaşı’ndan sonra imzalanan barış antlaşmaları ....................................189Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), Orta Asya’daki Türk Devlet ve Toplulukları .............................................190

SSCB Yönetimindeki Türk Topluluğunun Durumu ....................................................190Basmacı Hareketi ....................................191Ortadoğu'da Manda Yönetimlerinin Kurulması ................................................191Uzak Doğu'da Yeni Güç Japonya ............1911929 Dünya Ekonomi Krizi ......................192Ekonomik Kriz Öncesi Dünya ..................192Ekonomik Krizin Ortaya Çıkışı (Kara Per-şembe) ....................................................192İki Savaş Arası Dönemde Avrupa ............192Barışın Sürekliliğini Sağlama Çabaları ...192Avrupa’da Sosyal ve Ekonomik Hayat .....193Totaliter Rejimlerin Doğuşu......................193Almanya’da Nazi İktidarı .........................193İspanya’da Franco Dönemi......................194İki Savaş Arası Dönemde Dünya.............195

II. Dünya Savaşı .................................................196Savaş Öncesinde Gelişmeler ..................196Japonya ...................................................196İtalya ........................................................196Almanya...................................................196Savaş Yılı: 1939 ......................................198Avrupa’da Savaş .....................................198Almanya-Fransa Savaşı ..........................199Almanya-İngiltere Savaşı.........................199Almanya – Sovyet Rusya Savaşı ............199Almanya’nın Balkanlardaki Yayılımı ........199İtalya’nın Yunanistan’a Saldırması ..........199Kuzey Afrika’da Savaş ............................200Asya ve Pasifik’te Savaş ........................200Savaş Öncesi ABD ..................................200Pearl Harbour Baskını ve ABD’nin Savaşa Girmesi ....................................................200Pasifik Savaşları .....................................200Barışa Doğru ..........................................200Avrupa’da Savaşın Sona Ermesi .............200Pasifik’te Savaşın Sona Ermesi...............201Iı. Dünya Savaşı’nda Toplanan Konferanslar ...........................................201Türkiye’nin II. Dünya Savaşı’na katılması yönünde kararların alındığı konferanslar ....201Birleşmiş Milletlerin kurulması yönünde kararların alındığı yerler ..........................201Savaşın Etkileri ........................................201Siyasi Sonuçları .......................................201Savaş Yıllarında Türkiye..........................203İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası 203

viii

Adana Konferansı (30 Ocak 1943) .........204Kahire Konferansı (4-6 Aralık 1943) ........204II. Dünya Savaşı’nın Türkiye’ye Etkileri ...204II. Dünya Savaşı Kronolojisi.....................205Soğuk Savaş Dönemi ..............................205Doğu Bloku'nun Kuruluşu .......................205Doğu Bloku İçinde Gelişmeler .................206Sovyet Modeline Göre Ekonomik ve Sosyal Düzenin Kurulması .................................206Sosyalist Blok'ta Sarsıntılar .....................207Batı Bloku’nun Kurulması .......................208Truman Doktrini .......................................208Marshall Planı .........................................208NATO’nun Kuruluşu .................................208Avrupa Konseyi’nin Kuruluşu ..................209Avrupa Ekonomik Topluluğu ...................209Paylaşılamayan Ortadoğu ......................209İsrail’in Kuruluşu .....................................209Eisenhower Doktrini.................................210Uzak Doğu’da Çatışma............................210Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kurulması ........210Uzak Doğu’da Hâkimiyet Mücadeleleri ....210Kore Savaşı .............................................210Tibet Sorunu ............................................ 211SEATO’nun Kuruluşu (8 Eylül 1954) ....... 211Asya ve Afrika’nın Kurtuluşu ................... 211Güney Asya’daki Gelişmeler ................... 211Afrika’daki Gelişmeler ..............................212Soğuk Savaş Dönemi’nde Dünya ............213Yumuşama Dönemi ve Sonrası ...............213Uluslararası İlişkilerde Değişim Süreci ....213Yumuşama Dönemi Politikaları................214Helsinki Konferansı (1 Ağustos 1975) .....214Yumuşama Dönemi Çatışmaları ve Anlaşmazlıkları .......................................214Berlin Buhranı .........................................215Küba Bunalımı .........................................215Vietnam Savaşı ......................................215Keşmir Meselesi ......................................216Afganistan’ın SSCB Tarafından İşgali......216Barış İçinde Bir Arada Yaşama ...............216Bağlantısızlar ..........................................216Arap İsrail Savaşları ...............................217Camp David Antlaşmaları ........................218İslâm Konferansı Örgütü..........................219Uluslararası Politikada Petrolün Yeri .......219

Irak-İran Savaşları (1980-1988)...............220Irak’taki Gelişmeler ..................................220İran’daki Gelişmeler .................................220Savaş ve Sonuçları .................................220Yumuşama Dönemi Dünya ......................221Ekonomi...................................................221Bilimsel Gelişmeler ..................................221Kültürel Gelişmeler ..................................222Küreselleşen Dünya ...............................222SSCB’de Politika Değişiklikleri ve Nedenleri . 222SSCB’nin Dağılması ...............................223SSCB’nin Dağılmasının Sonuçları ..........224SSCB’nin Dağılmasının Güçler Dengesi Üzerindeki Etkisi ......................................224Bağımsız Devletler Topluluğu ..................226TİKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı) ..............................................226Doğu Bloku'ndan Sonra Avrupa’da Yeni Arayışlar ..................................................227İki Almanya’dan Tek Devlete ...................227Avrupa Ekonomik Topluluğu’ndan (AET) Avrupa Birliğine .......................................227Maastrich Kriterleri...................................227Kopenhag Kriterleri ..................................227Avrupa Birliği ve Dünya ..........................227NATO’nun Avrupa’da Genişlemesi .........227Yeni Oluşum Sürecinde Balkanlar............. 228Arnavutluk’un Demokratikleşme Süreci ...229Ortadoğu, Afganistan Ve Arap Baharı ........229Körfez Savaşları ......................................229Filistin Sorunu ve Orta Doğu’da Barış Görüşmeleri .............................................230Afganistan’daki Gelişmeler ......................230Ortadoğu’da Su Sorunu ..........................230Arap Baharı .............................................231Müslüman Kardeşler (İhvan-ı Müslimin) ..231Vahhabilik ................................................231Dünyadaki Gelişmeler .............................231Bilimsel ve Teknolojik Gelişmelerin Etkileri ... 231Küreselleşme ve Etkileri ..........................232

Küresel Sorunlar ......................................233Kaynaklar ...........................................................235

ix

COĞRAFYA

1. BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA

Coğrafyanın Prensipleri (İlkeleri) .........................2451. Dağılış İlkesi .............................................2452. İlgi ve Bağlılık İlkesi ..................................2453. Nedensellik İlkesi ......................................245

Coğrafyanın Bölümleri .........................................245A. Fiziki Coğrafya ................................................245

1. Jeomorfoloji ...............................................2452. Klimatoloji ..................................................2453. Hidrografya ................................................2454. Bitki Coğrafyası .........................................2455. Zoocoğrafya...............................................2466. Toprak Coğrafyası .....................................2467. Kartografya ................................................246

B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya.........................2461. Nüfus Coğrafyası .......................................2462. Yerleşme Coğrafyası .................................2463. Siyasi Coğrafya .........................................2464. Kültürel Coğrafya .......................................2465. Ekonomik Coğrafya ...................................246

Doğal Unsurlar.....................................................248Litosfer: ..........................................................248Atmosfer ........................................................248Biyosfer..........................................................248Hidrosfer ........................................................248

Coğrafyanın Tarihçesi ve Gelişimi .......................248Dünya (Yer Yuvarlağı) .........................................251Dünya'nın Şekli ve Sonuçları ...............................251

Dünya'nın Geoid Şeklinin Sonuçları ..............251Dünya'nın yüzeyinin küre olmasının sonuçları ..252

Dünya'nın Hareketleri ..........................................253Dünya'nın Kendi Ekseni Etrafındaki Hareketi (Günlük Hareketi) ve Sonuçları .....................253Dünya'nın Ekseni Etrafındaki Hareketinin (Günlük Hareketin) Sonuçları ........................253Dünya'nın Eksen Hareketinin (Günlük Hareketin) Yönü.............................................254

Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları .........................................255Eksen Eğikliği (Ekvator İle Yörünge Düzlemi Arasındaki Açı) ....................................................256

Eksen Eğikliğinin Sonuçları ...........................256Güneş Işınlarının Yıl İçinde Dik Düştüğü Enlemlerin Değişmesi ............................................................258

Eksen yörünge düzlemine dik olsaydı ...........258Dünya'nın Yıl İçinde Güneş'e Karşı Konumları ....259

21 Mart ve 23 Eylül Durumu (Ekinokslar) ......25921 Haziran Durumu (Yaz Solstisi) ..................26021 Aralık Durumu (Kış Solstisi)......................260

Gölge Boyu Grafiklerini Yorumlama ....................261Harita Bilgisi (Kartografya)...................................263

1. Silindirik Projeksiyon (Açı Koruyan)...........2642. Konik Projeksiyon ......................................2643. Düzlem Projeksiyon (Uzunluk Koruyan) ....265Harita Bilgisi İle İlgili Bazı Kavramlar .............265Haritada Ölçek Kavramı ................................265Ölçek .............................................................266Ölçeklerin Birbirine Çevrilmesi.......................266

A. Kesir Ölçeğin Çizgi Ölçeğe Çevrilmesi 266B. Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi 266

Haritaların Ölçeklerinden Yararlanma ............2671. Ölçekten Faydalanarak Uzunluk Hesaplamaları 267

A) Gerçek Uzunluğun Hesaplanması ......267B) Haritadaki Uzunluğun Hesaplanması..267C) Haritanın Ölçeğinin Hesaplanması ....268

2. Ölçekten Faydalanarak Alan Hesaplamaları .... 268A) Gerçek Alanın Hesaplanması .............268B) Haritadaki Alanın Hesaplanması.........269C) Harita Ölçeğinin Hesaplanması ..........269

Eğim ..............................................................269Harita Çeşitleri ...............................................270Ölçeklerine Göre Haritalar .............................270

1. Büyük Ölçekli Haritalar ........................2702. Orta Ölçekli Haritalar ...........................2703. Küçük Ölçekli Haritalar ........................270

Ölçeklerine Göre Haritaların Birbirleriyle Karşılaştırılması .............................................271Konularına Göre Haritalar..............................271

A. Genel Haritalar ....................................271B. Özel Haritalar ......................................271

1. Fiziki Haritalar ............................................2712. Beşerî ve Ekonomik Haritalar ....................2723. İdari Haritalar .............................................272

Haritalarda Yeryüzü Şekillerinin ve Çeşitli Bilgilerin Gösterilmesi.........................................................272

1. Tarama Yöntemi ........................................2722. Gölgelendirme Yöntemi .............................2723. Kabartma Yöntemi .....................................2734. Renklendirme Yöntemi ..............................2735. İzohips (Eş Yükselti Eğrileri) Yöntemi........274İzohipslerden Yararlanarak Profil Çıkarma ....277

Coğrafi Koordinat Sistemi ....................................278Matematik (Mutlak) Konum............................278

1. Paraleller .............................................278

x

2. Meridyenler ..........................................2793. Enlem ..................................................2804. Boylam.................................................281

Yerel Saat ............................................................281Güneş'in Gün İçindeki Konumu .....................282Yerel Saat Hesaplamaları ..............................282

Uluslararası Saat (Saat Dilimleri) ........................283Ulusal Saat ....................................................283Tarih Değiştirme Çizgisi .................................284

Göreceli (Özel) Konum ........................................284Çözümlü Test .......................................................285Çözümler .............................................................287Klimatoloji - İklim Bilgisi .......................................289Atmosfer ..............................................................290Atmosferin Katları ................................................292

a) Troposfer ...................................................292b) Stratosfer ...................................................292c) Şemosfer ...................................................292d) İyonosfer....................................................292e) Eksosfer ....................................................292

İklim Elemanları ...................................................292Sıcaklık ................................................................292

Sıcaklığın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler 2931. Güneş Işınlarının Yere Düşme Açısı ...2932. Atmosferdeki Nem Oranı .....................2943. Yükselti ................................................2954. Kara ve Denizlerin Dağılışı ..................2955. Rüzgârlar .............................................2956. Okyanus Akıntıları ...............................296

İzoterm Haritaları ...........................................296Dünya Yıllık İzoterm Haritası .........................297Dünya Ocak Ayı İzoterm Haritası ..................298Dünya Temmuz Ayı İzoterm Haritası .............298

Basınç..................................................................299Basıncın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler .299

1. Yerçekimi .............................................2992. Yoğunluk ..............................................2993. Yükselti ................................................2994. Sıcaklık (Termik faktörler) ....................2995. Dinamik Nedenler (Günlük Hareket)....300

Alçak Basınç (Siklon).....................................300Yüksek Basınç (Antisiklon) ............................300Basınç Alanlarındaki Sapmalar .....................301İzobar Haritaları .............................................301

Rüzgârlar .............................................................302Rüzgârın Hızı.................................................302Rüzgârın Hızını Etkileyen Faktörler ...............302

a) Basınç Farkı (Basınç Gradyanı) ..........302b) Basınç Merkezleri Arasındaki Mesafe .302c) Sürtünme .............................................302d) Günlük Hareket (Koriyolis Kuvveti)......302

Rüzgârın Yönü...............................................302Rüzgârın Yönünü Etkileyen Faktörler ...........302

a) Basınç Merkezlerinin Konumu.............302b) Yer şekilleri ..........................................302c) Dünya'nın Günlük Hareketi ..................303

Rüzgârın Esme Sıklığı (Rüzgâr Frekansı) .....303Rüzgâr Çeşitleri .............................................304A) Sürekli Rüzgârlar ......................................304

1. Alizeler .................................................3042. Batı Rüzgârları.....................................3043. Kutup Rüzgârları..................................305

B) Mevsimlik Devirli Rüzgârlar .......................305Musonlar ..................................................305

C) Yerel Rüzgârlar .........................................3051. Meltemler .............................................3052. Sıcak Yerel Rüzgârlar ..........................307Akdeniz Çevresinde Sıcak Yerel Rüzgârlar 3073. Soğuk Yerel Rüzgârlar .........................307Akdeniz Çevresinde Soğuk Yerel Rüzgârlar .. 307

D) Tropikal Rüzgârlar (Tropikal Siklonlar) ......308Nemlilik Ve Yağış .................................................309Nem ve Yağışlar ..................................................309

1. Mutlak Nem (Salt Nemlilik) ........................3092. Maksimum Nem - Doyma Noktası .............3093. Bağıl Nem (Nispi Nem) ..............................309

Yoğunlaşma .........................................................310Yoğunlaşma Şekilleri .....................................310Sis ve Bulut....................................................310Bulut Şekilleri ................................................. 311

A) Şekillerine Göre .................................. 311B) Yüksekliklerine Göre ........................... 311

Yağışlar ................................................................3121. Konveksiyonel (Yükselim) Yağışlar ...........3122. Orografik (Yamaç) Yağışlar .......................3123. Frontal (Cephesel) Yağışlar .......................312

Yağış Biçimleri .........................................312Çiy ...........................................................313Kırağı .......................................................313Kırç ..........................................................313

4. Yükselen Havanın Oluşturduğu Yağışlar .......313Yağmur ....................................................313Kar ...........................................................313Dolu .........................................................313

xi

Yağış Rejimi .............................................313 Yeryüzünde Yağış Dağılışı.......................314

Büyük İklim Tipleri ...............................................315Başlıca Büyük İklim Tipleri .............................315Ekvatoral İklim ...............................................315Yazı Yağışlı Tropikal İklim (Subtropikal) ........316Savan İklimi ...................................................316Muson İklimi...................................................316Çöl İklimi ........................................................317Akdeniz İklimi.................................................317Ilıman Okyanus İklimi ....................................318Sert Karasal İklim ..........................................318Step İklimi (Ilıman Karasal İklim) ...................319Tundra İklimi ..................................................320Kutup İklimi ....................................................320

Bitki (Vejetasyon) Topografyası ...........................321Bitki Yetişme Koşulları ...................................321

1. İklim .....................................................3222. Yer şekilleri ..........................................3223. Toprak (Edafik) ....................................3224. Biyotik (Canlı) ......................................322

Başlıca Bitki Toplulukları ................................3231. Ağaç Formasyonu ................................3232. Çalı Formasyonu .................................3233. Ot Formasyonu ....................................323

Çözümlü Test .......................................................325Çözümler .............................................................327Jeomorfoloji (Yer şekilleri) ...................................328Dünya'nın İç Yapısı ..............................................328

Yeryuvarlağının Yapısı ...................................3281. Yerkabuğu (Litosfer) ............................3282. Manto (Magma) ...................................3283. Çekirdek ..............................................329

Levha Hareketleri ..........................................329Kıtaların Kayması ..........................................329Jeolojik Zamanlar ..........................................330Yer Kabuğunun Malzemesi Taşlar .................331

A. Katılaşım Kayaçları (Püskürük) ...........331B. Tortul Kayaçlar (Sediment) ..................331C. Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar .....331

Tor Topografyası ............................................332Karst Topografyası.........................................333Peri Bacaları ..................................................333

Yer şekillerinin Oluşumu ......................................333Yer şekillerinin Oluşum Süreçleri ve Yer şekillerini Oluşturan Kuvvetler .................333A. İç Kuvvetler ...............................................333

1. Orojenik Hareketler (Dağ Oluşumu) ....3342. Epirojenik Hareketler (Kıta Oluşumu) ..334

3. Volkanizma ..........................................3354. Depremler ............................................336

Depremlerin Yeryüzüne Dağılışı ....................336B. Dış Kuvvetler .............................................337Çözülme ........................................................337

1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme.................3372. Kimyasal Çözünme..............................337

Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya) ..........338Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri .339Vadi Çeşitleri ..................................................339Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri ..341

Kıyı Topografyası .................................................343Dalga Aşındırma Şekilleri .............................344Dalga Biriktirme Şekilleri................................3441. Kumsallar...................................................3442. Kıyı Oku ve Kıyı Kordonu ..........................3443. Birikim Düzlükleri .......................................3454. Lagün.........................................................3455. Tombolo .....................................................3456. Resifler ......................................................345Kıyı Tipleri ......................................................345

Karst Topografyası...............................................348Karstik Aşındırma Şekilleri...................................348

1. Lapya .........................................................3482. Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava)................3493. Uvala .........................................................3494. Polye..........................................................3495. Obruk .........................................................3496. Düden (Su yutan- Su batan) ......................3497. Mağara ......................................................3498. Doğal Tünel ve Köprüler ............................3509. Kör ve Kuru Vadiler ....................................350

Karstik Biriktirme Şekilleri ....................................3501. Traverten ...................................................3502. Sarkıt, Dikit ve Sütun .................................350

Kurak Ve Yarı Kurak Bölgeler Topografyası ........351Kurak ve Yarı Kurak Bölgede Aşındırma Şekilleri 351

1. Mantarkaya (Şahit Tepeler) .......................3512. Tafoni .........................................................3513. Yardanglar .................................................352

Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Biriktirme Şekilleri ... 3521. Kumullar (Kum Yığınları) ...........................3522. Lös .............................................................352

Buzul Topografyası (Glasiyal) ..............................352Buzullar................................................................352Başlıca Buzul Tipleri ............................................353Buzul Aşındırma Şekilleri.....................................354

1. Sirkler (Buz Yalağı) ....................................3542. Buzul Vadileri (Tekne Vadi) ........................3543. Fiyord.........................................................3544. Hörgüç Kayalar ..........................................354

xii

Buzul Biriktirme Şekilleri ......................................3541. Moren .......................................................3542. Sandur Ovası.............................................3553. Drumlinler ..................................................355

Yeryüzünde Ana Yer şekilleri ...............................355Dağlar ............................................................355Ovalar ............................................................356Platolar ..........................................................357Denizler ve Okyanuslar .................................358

A. Dalgalar ...............................................359B. Akıntılar ...............................................359C. Gelgit (Med - Cezir) ............................360

Kanallar ve Boğazlar .....................................361Kanallar ve Boğazlar Tablosu ........................364

2. Akarsular .........................................................365Akarsu Rejimi (Akım Düzeni).........................366Akarsu Rejimleri ............................................366

3. Göller ...............................................................367A. Doğal Göller ..............................................367B. Yapay Göller (Barajlar) ..............................367

Su Özelliklerine Göre Göller ....................3684. Yer Altı Suları ve Kaynaklar .............................368

A. Artezyen Kaynaklar ...................................368B. Karstik Kaynaklar (Voklüz) ........................369C. Fay Kaynakları ..........................................369D. Yamaç (Vadi) Kaynakları ...........................369E. Gayzer Kaynaklar......................................369F. Kaplıcalar ve Ilıcalar ..................................370

Sulardan Faydalanma .............................370A) Deniz ve Okyanuslardan Yararlanma .......370B) Akarsulardan Yararlanma .........................370C) Göllerden Yararlanma ...............................370D) Yer Altı Sularından Yararlanma.................370

Hidroelektrik Potansiyel ...........................370Toprak Coğrafyası ...............................................371Toprağın Özellikleri ve Toprağın Oluşumunu Etkileyen Faktörler ...............................................372Toprak Türleri.......................................................373

1. Zonal (Yerli Kaya Toprakları) .....................3732. Azonal (Taşınmış Topraklar) ......................3743. İntrazonal ...................................................374

Heyelan ...............................................................374Heyelana Neden Olan Faktörler ..........................375Erozyon ...............................................................375Çözümlü Test .......................................................377Çözümler .............................................................379

2. BÖLÜM: BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA

Nüfus Coğrafyası .................................................383Nüfusun Sıçrama Dönemleri .........................383Nüfus Artışı .................................................... 383Dünyada Nüfusun Dağılışı ve Bu Dağılışı Etkileyen Faktörler .........................................384

1. Doğal Faktörler ....................................3842. Beşerî ve Ekonomik Faktörler .............384

Nüfus Politikaları..................................................386Nüfusun Yapısı ....................................................387

Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Piramitleri ..............388Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ..................390Nüfusun Eğitim Durumu ................................391

Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kolları-na Dağılımı ..............................................391Kırsal - Kentsel Nüfus ..............................392

Nüfus Yoğunluğu Kavramları .........................3921. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu ..................3922. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ...................3933. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu .................393

Göçler ..................................................................393Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler ..............393Göçlerin Nedenleri ...............................................395Göçlerin Sonuçları ...............................................395Gidilen Yere Göre Göçler ....................................396Kalma Süresine Göre Göçler...............................396Beyin Göçü ..........................................................396

Beyin Göçü Veren Ülkeler .............................396Beyin Göçü Alan Ülkeler................................396

Yerleşme Coğrafyası ...........................................397Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler ......................397Yerleşme Çeşitleri ..........................................397Kır Yerleşmeleri .............................................397Kent Yerleşmeleri ..........................................397Yerleşme Dokuları .........................................398Konut Tipleri ..................................................399Yapı Malzemesine Göre Evler .......................399Çözümlü Test .................................................400Çözümler .......................................................402

Ekonomik Coğrafya .............................................404Gelişmiş Ülkeler.............................................404Gelişmemiş Ülkeler........................................404

Ekonomik Faaliyet Türleri ....................................405Tarım Faaliyetleri .................................................406Mümbit Hilal (Bereketli Topraklar)........................406Tarımı etkileyen doğal faktörler............................406Tarımı etkileyen beşerî faktörler ..........................406Tarımsal Yöntemler ve Tipler ...............................407Tahıl Tarımı ..........................................................408

xiii

Endüstri Bitkileri ...................................................408Meyveler ..............................................................408Hayvancılık ..........................................................409Büyükbaş Hayvancılık .........................................409Küçükbaş Hayvancılık .........................................409Su Ürünleri...........................................................409Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma ..............410Madenler.............................................................. 411Enerji Kaynakları .................................................412Ulaşım .................................................................412Kara Yolu .............................................................412Demir Yolu ...........................................................412Deniz Yolu ...........................................................412Hava Yolu ............................................................413Turizm ..................................................................413A. Doğal Turistik Kaynaklar .................................413B. Beşerî Turistik Kaynaklar ................................415

1. Tarih Öncesi Yerleşmeler ...........................4152. Tarihî Yerleşmeler ......................................4153. Konaklama Tesisleri...................................415

Sanayi..................................................................416Sanayinin Gelişimi ...............................................416

a. Ev İmalatı...................................................416b. Atölye İmalatı .............................................416c. Modern Sanayi (Fabrika Sanayisi).............416

Sanayide Yer Seçimi ...........................................416a. Ham madde ...............................................417b. Enerji .........................................................417c. Sermaye ....................................................417d. İşgücü ........................................................417e. Ulaşım .......................................................417f. Pazar ..........................................................417

Ticaret ..................................................................418Çözümlü Test .......................................................419Çözümler .............................................................421

3. BÖLÜM: TÜRKYE'NİN JEOPOLİTİĞİ ve TÜRKİYE COĞRAFYASI

Türkiye'nin Coğrafi Konumu ................................425Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu Ve Sonuçları .............................................................425Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları ...............426Özel Tarihlerde Türkiye........................................427Türkiye'de Ortak Saat Kavramı ...........................428Türkiye'nin Jeopolitik Konumu .............................429

Değişen Unsurlar ...........................................429Değişmeyen Unsurlar ....................................429Zaman ...........................................................429

Değişmeyen Unsurlara Göre Türkiye ............429

Değişen Unsurlara Göre Türkiye ...................429

Medeniyetlerin Çıkış Noktasi Türkiye ..................430

Dünyadaki Çatışma Bölgeleri ve Türkiye.............430

Orta Asya.......................................................431

Afrika .............................................................431

Pakt - Birlikler ve Türkiye .....................................431

Birleşmiş Milletler (BM) ..................................432

Avrupa Birliği (AB) .........................................432

Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (KEİ) ..432

Arap Birliği (Arap Ligi)....................................432

G7 Ülkeleri .....................................................432

Gelişmekte Olan 8 Ülke (D8) .........................433

Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) .....433

İslam İş Birliği Örgütü (İİÖ) ............................433

Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Coğrafi Konumu ve Avantajları ............................................................433

Türkiye'nin Sınırları ..............................................434

Türkiye'nin Jeolojik Özellikleri ..............................436

Jeolojik Zamanlarda Türkiye................................436

Birinci Jeolojik Zaman (Paleozoik).................436

İkinci Jeolojik Zaman (Mesozoik)...................436

Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer) .................436

Dördüncü Jeolojik Zaman (Kuaterner)...........436

Türkiye'de Arazilerin Yaşları ..........................437

Türkiye'de Orojenik Hareketler ............................438

Türkiye'de Epirojenik Hareketler .........................438

Türkiye'de Volkanizma .........................................439

Oluşumlarına ve Bulunduğu Yere Göre Dağlar .. 440

Türkiye'de Depremler ..........................................441

I. Dereceden Deprem Alanları .......................441

Türkiye'de Yeryüzü Şekillerinin Genel Özellikleri .442

Türkiye'nin Bazı Ovaları ve Platoları ...................443

Türkiye'nin Ovaları ...............................................444

Bulundukları Yere Yani Yükseltilerine Göre Ovalar ... 444

A. Kıyı Ovaları ...............................................444

B. İç Ovalar ....................................................444

Türkiye'nin Platoları .............................................445

Türkiye'de Çözülme .............................................445

1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme.......................445

2. Kimyasal Çözünme....................................445

Türkiye'de Başlıca Toprak Tipleri .........................446

1. Zonal Topraklar ..........................................446

2. İntrazonal Topraklar ...................................447

3. Azonal Topraklar ........................................447Türkiye'de Topraklardan Yararlanma ...................448

xiv

1. Tarım, Hayvancılık ve Ormancılık Alanında .... 4482. Sanayide Ham madde Olarak ...................448

Türkiye'de Heyelan ..............................................448Türkiye'de Erozyon ..............................................448

Türkiye'de Erozyonu Artıran Faktörler ...........448Türkiye'de Rüzgâr Erozyonunun Etkili Olduğu Alanlar ...........................................................449

Türkiye Akarsuları................................................450Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri ...............450Türkiye'deki Akarsu Havzaları .............................450Türkiye'deki Başlıca Akarsular ............................451Türkiye Akarsularının Rejimleri............................451

A. Yağmur Suları ile Beslenen Akarsular .......451B. Kar ve Buz Suları ile Beslenen Akarsular .451C. Kaynak Suları ile Beslenen Akarsular .......452D. Gölden Çıkan Akarsular (Göl Ayağı) .........452E. Karma Rejimli Akarsular............................452

Türkiye'de Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri .. 452Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri ..........................................................452Vadi Çeşitleri ..................................................452

Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri ................................................................454Türkiye'de Rüzgârların Oluşturduğu Şekiller .......455Türkiye'de Buzulların Oluşturduğu Şekiller ..........456Türkiye'de Buzul Aşındırma Şekilleri ...................456

1. Sirkler (Buz Yalağı) ....................................4562. Buzul Vadiler (Tekne Vadiler) .....................456

Türkiye'de Buzul Biriktirme Şekilleri ....................456Moren ............................................................456

Türkiye'nin Yeraltı Suları Ve Kaynakları ...............457Türkiye'nin Kaynakları .........................................457

1. Artezyen Kaynaklar ...................................4572. Karstik Kaynaklar (Voklüz).........................4573. Fay Kaynakları...........................................4574. Yamaç Kaynakları ......................................458

Türkiye'nin Kaplıca Ve Ilıcaları ............................458Türkiye'de Karstik Şekiller ...................................458Türkiye'de Karstik Arazilerin Dağılışı ...................459Türkiye'de Karstik Aşındırma Şekilleri .................459

1. Lapya .........................................................4593. Uvala .........................................................4604. Polye..........................................................4605. Obruk .........................................................4606. Düden (Su yutan - Su batan) .....................4607. Mağara ......................................................460

Türkiye'de Karstik Biriktirme Şekilleri ..................4611. Traverten ...................................................461

2. Sarkıt, Dikit ve Sütun .................................461Türkiye'de Dalgaların ve Akıntıların Oluşturduğu Şekiller .................................................................461Türkiye'de Dalga Aşındırma Şekilleri ...................461

Falez (Yalıyar) ...............................................461Türkiye'de Dalga Biriktirme Şekilleri ....................462Türkiye'de Kıyı Tipleri ..........................................463

1. Boyuna Kıyılar ...........................................4632. Enine Kıyılar ..............................................4633. Ria Tipi Kıyılar ..........................................4634. Dalmaçya Tipi Kıyılar .................................4635. Limanlı Kıyılar ..........................................464

Türkiye'de Göller .................................................464A. Doğal Göller ..............................................465

1. Yerli Kaya Gölleri .................................4652. Set Gölleri ............................................465

B. Yapay (Baraj) Göller ..................................466Türkiye'nin İklimini Etkileyen Faktörler ve Türkiye'de İklim Elemanları ...................................................467Matematik Konumun İklime Etkisi........................467Özel Konumun İklime Etkisi .................................467

a. Etrafındaki Denizlerin Etkisi .......................467b. Yükselti ......................................................467c. Dağların Uzanışı ........................................467d. Etrafındaki Basınç Merkezlerinin Etkisi .....467e. Bakı ...........................................................467

Türkiye'de Sıcaklık ..............................................468Türkiye'nin Yıllık Ortalama Sıcaklık Haritası ........468Türkiye Ocak Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ...468Türkiye Temmuz Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ..469Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkı Haritası ....................469Türkiye'yi Etkileyen Basınç Merkezleri ....................... 469Türkiye'yi Etkileyen Rüzgârlar .............................470Türkiye'de Nem ve Yağış .....................................471Oluşumuna Göre Yağış Çeşitleri .........................471

Türkiye'de Yağışın Fazla Olduğu Yerler ........471Türkiye'de Yağışın Az Olduğu Yerler .............471

Türkiye'de İklim Tipleri .........................................472Karadeniz İklimi ...................................................472Akdeniz İklimi.......................................................473Karasal İklim .......................................................473

Sert Karasal İklim ....................................473Step İklimi ................................................474

Türkiye'nin Bitki Örtüsü ........................................4741. Ormanlar....................................................4742. Maki ...........................................................4753. Bozkır ........................................................4764. Yüksek Dağ Çayırları.................................476

xv

Türkiye'de Nüfus ve Yerleşme .............................478Türkiye'de Nüfus Sayımları ................................478Nüfus Artışı ve Sonuçları ....................................478Türkiye'de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler .... 481

1. Doğal Faktörler ..........................................4812. Beşerî ve Ekonomik Faktörler ...................481

Türkiye'de Nüfusun Seyrek Olduğu Yerler ...........481Türkiye'de Nüfusun Sık Olduğu Yerler ................482Türkiye'de Nüfus Yoğunlukları ............................482

1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu .......................4822. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu .........................4833. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu ......................483

Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı) ..4841. Türkiye'de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre

Dağılımı .....................................................4842. Türkiye'de Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı . 4863. Türkiye'de Çalışan Nüfusun EkonomikFaaliyet Kollarına Dağılımı ............................4864. Türkiye'de Nüfusun Eğitim Durumu ...........4865. Türkiye'de Kırsal - Kentsel Nüfus .............487

Türkiye'de Nüfus Politikaları ...............................488Gelecekte Türkiye Nüfusu ..................................489Türkiye'de Göçler ................................................489

1. Türkiye'de Nedenlerine Göre Göçler .........4892. Türkiye'de Mekânlara Göre Göçler ............490

İç Göçler ..................................................490Dış Göçler................................................4911. Dış Ülkelerden Türkiye'ye Olan Göçler ...4912. Türkiye'den Dış Ülkelere Olan Göçler .....491

3. Türkiye'de Zamana Göre Göçler ...............491Sürekli Göçler ..........................................491Mevsimlik Göçler .....................................491

Türkiye'de Yerleşme ............................................492Yerleşmenin Tarihçesi .........................................492Türkiye'de Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler ...........494Türkiye'de Yerleşme Şekilleri ..............................494Yerleşmelerin Sınıflandırılması ............................494

A. Köy Altı Yerleşmeleri .................................496Yerleşme Dokularına Göre Köyler ...........498Toplu Yerleşmeler ....................................498Dağınık Yerleşmeler ................................499

B. Kent Yerleşmeleri .....................................4991. Nüfuslarına Göre Kentler .....................5002. Fonksiyonlarına Göre Kentler ..............500Türkiye'de Kentlerin Gelişmeleri ve Sorunları ...501

Türkiye'de Mesken Tipleri ..............................5021. Ahşap Meskenler .................................5022. Toprak (Kerpiç) Meskenler...................5023. Taş Meskenler .....................................502

Türkiye'nin Ekonomik Coğrafyası ........................504Türkiye'nin Ekonomisini Etkileyen Faktörler ........504

A. Coğrafi Konum ..........................................504B. Yer Şekilleri ...............................................504C. İklim ...........................................................504D. Nüfus Yerleşme .........................................505

Türkiye'de Arazi Kullanımı ...................................505Türkiye'de Yer Şekillerinin Arazi Kullanımına Etkileri ... 505Türkiye'de Topraklardan Yararlanma ...................506Türkiye'de Tarım (Ziraat) .....................................507Türkiye'de Tarımı Etkileyen Doğal Faktörler ........507

A. İklim ...........................................................507B. Yer Şekilleri ...............................................508

Türkiye'de Tarımı Etkileyen Beşerî Faktörler .......5081. Sulama ......................................................5082. Tarımda Makine Kullanımı .........................5083. Gübreleme .................................................5094. Tohum Islahı ..............................................5095. Toprak ve Bakımı .......................................5096. Zirai mücadele (İlaçlama) .........................5098. Pazarlama .................................................509

Bitkisel Üretim ......................................................509Tahıllar ...........................................................509

1. Buğday ................................................5102. Arpa .....................................................5103. Mısır.....................................................5104. Çeltik (Pirinç) ....................................... 511

Baklagiller ...................................................... 511Sanayi Bitkileri ...............................................512

1.Tütün ....................................................5122. Pamuk .................................................5123. Şeker Pancarı ......................................5124. Keten - Kenevir ....................................5135. Çay ......................................................5136. Haşhaş ................................................5137. Anason ................................................5138. Gül .......................................................513

Yağ Bitkileri ....................................................5131. Ayçiçeği ...............................................5132. Zeytin ...................................................5143. Soya Fasulyesi ....................................514

Yem Bitkileri ...................................................514Meyvecilik ......................................................514

1. Fındık...................................................5142. Turunçgil .............................................5153. İncir ......................................................5154. Üzüm ...................................................5155. Muz ......................................................5166. Antep Fıstığı ........................................516

xvi

Sebzecilik ......................................................516Seracılık.........................................................516Turfandacılık ..................................................516

Türkiye'de Hayvancılık ........................................516Hayvancılığı Etkileyen Faktörler ..........................517Türkiye'de Hayvan Varlığı ve Coğrafi Dağılışı .....517

1. Küçükbaş Hayvancılık ...............................517Koyun ......................................................517Kıl Keçisi ..................................................517Tiftik Keçisi ..............................................518

2. Büyükbaş Hayvancılık ...............................5183. Kümes Hayvancılığı...................................5194. İpek Böcekçiliği ..........................................5195. Arıcılık........................................................5196. Su Ürünleri.................................................519

Türkiye'de Ormancılık ..........................................520Ormanlardan Yararlanma Ve Orman Ürünleri .....520Ormancılığın Türkiye Ekonomisindeki Yeri Ve Önemi ...520Türkiye'de Madenler ............................................521Madenciliğin Türkiye Ekonomisindeki Yeri Ve Önemi ...524Türkiye'de Enerji ..................................................524Türkiye'de Enerji Kaynakları ................................526

Taş Kömürü ...................................................526Linyit ..............................................................526Petrol .............................................................527Doğalgaz .......................................................527Su Gücü (Hidroelektrik Enerji) .......................527Rüzgâr Gücü .................................................527

Türkiye'deki Rüzgâr Santralleri ............................527Güneş Enerjisi ...............................................528Jeotermal Enerji.............................................528Nükleer Enerji (Radyoaktif mineraller) ...........528

Türkiye'de Sanayi ................................................5281. Sermaye ....................................................5292. Ham madde ...............................................5293. Enerji .........................................................5294. İşgücü ........................................................5295. Pazarlama .................................................5296. Ulaşım .......................................................529

Sanayinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri Ve Önemi ... 529Türkiye'de Sanayinin Gelişimi .............................529

Sanayide Planlı Devre .........................................530 Sanayi Kolları ......................................................531

Besin Sanayii .................................................531Türkiye'de Ulaşım ................................................534Türkiye'de Ulaşımı Etkileyen Doğal Ve Beşerî Faktörler ..............................................................534

Doğal Faktörler ..............................................534Beşerî ve Ekonomik Faktörler .......................534

Türkiye'de Ticaret ................................................537İç Ticaret ..............................................................537Dış Ticaret ...........................................................538Transit Ticaret ......................................................539Serbest Ticaret Bölgeleri .....................................539Ülkemizde Serbest Ticaret Bölgeleri ..................540Türkiye'de Boru Hatları ........................................540Türkiye İçinde Boru Hatları ..................................541Türkiye'de Kültür ve Turizm .................................542Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler ................542

Doğal Faktörler ..............................................542Beşerî Faktörler .............................................542

Türkiye'nin Turistik Değerleri ...............................543A. Doğal Güzellikler .......................................543B. Tarihî Değerler...........................................544

Türkiye'de Hizmet Sektörü ..................................545İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (İBBS) ...546Bölgesel Kalkınma Projeleri.................................548Zonguldak - Bartın - Karabük (ZBK) Projesi ........549Doğu Karadeniz Projesi (DOKAP) .......................549Yeşilırmak Havzası Gelişim Projesi .....................549Doğu Anadolu Projesi (DAP) ...............................549Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) .....................550Çözümlü Test .......................................................551Çözümler .............................................................557

TARİH

1. BÖLÜMTÜRK SİYASİ TARİHİ

5

Sevgili arkadaşlar:

ÖSYM tarafından yapılan alan bilgisi sınavı kapsamında (ÖABT) 6 tane ta-rih sorusu bulunmaktadır. Bu sorula-rın üç tanesi “Türk Tarihi ve Kültürü”, diğer üç tanesi ise “Uygarlık Tarihi” konularındandır. “Türk Tarihi ve Kültü-rü” dersi KPSS içeriğinden de yaban-cı olmadığınız konulardır. Kitabımızın bu bölümünde konunun ana eksenini akademik kitap desteğiyle derinleştire-ceğiz. Olabildiğince az sözle çok şey anlatmaya çalışacağız.

Çok değerli arkadaşlar, zaman zaman; "Tarihin konusu bu kadar uç noktalara varıyor mu? Biz sınıf öğretmenleri için soruları bu kadar kasarlar mı?" şek-linde düşüncelere kapılacaksınız. Sizi anlıyor, siteminizi ve rahatsızlığınızı da paylaşıyoruz. Lakin tarih soruları-nın içerik olarak ne kadar derinliklere inebileceğini hepimize 2014 - 2015 - 2016 KPSS ve ÖABT sınavları göster-miştir. Gün sitem etme günü değildir, gün canla başla hedefe varmak için çalışma günüdür. Pegem Ailesi olarak üzerimizdeki büyük yükün, sorumlu-luğun farkındayız. Bu bilinç içerisinde sizlerin ideallerinizi, ideal haline getir-dik ve sizlere mahcup olmamak için eksiksiz bir kitap oluşturmak için çaba harcadık. ÖABT için hazırladığımız bu kitabın KPSS Tarih konularınız için de tamamlayıcı olacağını biliyor çalışma-larınızda başarılar diliyoruz.

GENEL TÜRK TARİHİ

İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ

Türklerin Adı

“Türk” adı etnik bir isim olmayıp siyasi bir ad olarak kul-lanılmıştır. Türk kelimesi, “Olgunluk çağı” (Kaşgarlı Mahmut), “Töre sahibi” (Ziya Gökalp), “Güç, kuvvet, kudret” (Nemeth), “Kanunla düzenlenmiş halk” (W. Barthold), “Miğfer” (Çin kaynakları), “Türemek, çoğal-mak” (Arminius Wambery), “devlete bağlı halk” (G. Doer-fer (Dorfer) anlamlarında da kullanılmıştır.

Türk kelimesinin yer aldığı Türklere ait ilk belge ise Or-hun Anıtları'dır. Orhun kelimesinden "Türük" şeklinde söz edilmiştir. Bizans kaynaklarında, Orta Asya için “Türkiye” ifadesi kullanılmıştır. Türk kelimesi Göktürkler ile siyasi bir kimlik kazanmıştır.

Türklerin Anayurdu

Altay Dağları ve etrafı Türklerin ilk anayurdudur. Anayur-dun doğusunda Kingan Dağları; batısında Hazar Denizi; kuzeyinde Sibirya stepleri, Altay Dağları, Baykal Gölü, güneyinde ise Himalaya, Hindikuş, Karanlık Dağları bu-lunur.

Türklerin ilk anayurdunda kurulan uygarlıklar: Anav, Afanasyevo, Kelteminar, Andronova, Karasuk, Tagar şeklindedir.

• Anav (MÖ 4500-1000) Orta Asya’nın en eski kültü-rüdür.

• Minusinsk Bölgesi’nde ortaya çıkan Afanasyevo (MÖ 3000 - 1700), Türklerin en eski kültürüdür. Bu-rada görülen brakisefal savaşçı beyaz ırk Türklerin ilk prototipi olarak kabul edilir.

• Tagar (MÖ 700-100) Orta Asya uygarlık merkezlerin-den en yeni ve gelişmiş olanıdır.

Göçler, Sebepleri ve Sonuçları

Göçebe ve savaşçı Proto-Türkler MÖ 1700’den itibaren çevresine egemen olmaya başlamıştır. Atı evcilleştiren, tekerlekli araba yapan Türkler çevresel faktörlerin de et-kisiyle göçebe hayat yaşamışlardır. Türklerin göç etme sebepleri şunlardır:

• İklim şartları ve coğrafi koşullar

• Boylar arası mücadele

• Dış baskı

• Bağımsız yaşama isteği

• Hayvancılık yapılması ve salgın hastalıklar

• Otlakların yetersizliği

• Cihan hâkimiyeti anlayışı

• Nüfus artışı

• Göç eden boyların birbirini etkilemesi

Göçebe hayatın sonuçları şunlardır:

• Türklerin farklı coğrafyalara gitmesi dil alanında fark-lı lehçelerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur.

• Devlet, boylar federasyonu şeklinde örgütlenmiştir.

• Toplumsal dayanışma artmıştır.

• Toprak mülkiyeti anlayışı gelişmemiştir. Feodal sis-tem oluşmamıştır. Sermayeden kaynaklı sosyal sınıf-laşma oluşmamıştır.

• Yerleşik yaşam özellikleri gelişmemiştir.

• Hayvancılığa dayalı ürünler ihraç edilmiştir, tarıma dayalı ürünler ise ithal edilmiştir.

• Cezalar ölüm gibi katı ya da kısa süreli olmuştur.

• Savaşçı özellikler gelişmiştir.

• Yazılı kültürün gelişimi (matbaa) gecikmiştir.

6

• Dinî inançta, doğacı anlayış etkili olmuştur.

• Kültürel etkileşim artmıştır.

• Türk tarihini bir bütünlük hâlinde incelemek de zor-laşmıştır.

• Göçebe hayat ve istilalar Türk kültüründen günümü-ze kalan eserlerin de azalmasına sebep olmuştur.

• Duvar sanatı, mimari kültür gelişmemiştir. Doku-macılık ve çadır sanatı ise gelişmiştir. Sanat eserleri taşınabilir nitelikte yapılmıştır.

Türk göçlerinin, İran yaylası üzerinden Mezopotamya’ya kadar erişmesi muhtemel-dir. Sümerlerin dil ailesi “Sami” ya da “Hint-Ari” değil Türkçenin de dahil olduğu “bitişken” gruptadır.

Akademik Bakış

İskitler (Sakalar)

İskitler, yoğunlukla Kırım çevresinde yaşamışlardır. Kim-merler, Asurlular, Urartular, Medler ve Perslerle mücade-le etmişlerdir.

• Bilinen en önemli hükümdarı Alp Er Tunga’dır. Ölü-mü üzerine “Alp Er Tunga Sagusu” söylenmiştir.

• Firdevsî, İran-Turan savaşlarını anlattığı Şehname adlı eserinde Alp Er Tunga’dan Efrasiyab adıyla söz etmiştir.

• Alp Er Tunga ve Şu İskit destanlarındandır.

• “Tomris” adında bir kadın hükümdarları vardır.

• Atlı-göçebe bir kavim olan İskitler, keçeden kubbeli çadır araba yapmışlardır.

• At hayvanının savaş aracı olarak kullanılmasını sağ-layan "Üzengi" yi bulmuşlardır. Böylelikle at üzerinde ayağa kalkma ve ok atışı yapma imkânı da bulmuş-lardır.

• Yoğurt, çökelek yapar, kımız (kısrak sütünden ya-pılan bir çeşit içecek) içerlerdi. Uzun etekli ceket ve pantolon giymişlerdir. Uzun konçlu ayakkabılar gi-yerken başlarına da sivri börkler takmışlardır. Altın ve gümüşten at koşum takımları ile kemer tokaları yapmışlardır.

• Gök Tanrı ve Şamanizm inançları yaygındı. Ölüm-den sonra yaşama inanmışlardır. Ölülerini “kurgan” denilen mezara eşyalarıyla gömmüşlerdir. Ölülerini mumyalamışlardır.

İSLAMİYET'TEN ÖNCEKİ TÜRK DEVLETLERİ

Türk Devletleri

Avrupa

1. Avrupa Hunları

2. Avarlar

3. Bulgarlar

4. Macarlar

5. Kıpçaklar

6. Oğuzlar

7. Peçenekler

Asya

1. Asya Hunları

2. Göktürkler

3. Kutluklar (II. Göktürk)

4. Uygurlar

5. Kırgızlar

6. Hazarlar

7. Türgeşler

8. Akhunlar

9. Sabarlar

10. Kimekler

11. Tabgaçlar

12. Başkurtlar

Asya’da Kurulan Türk Devletleri

Asya Hunları

Moğolistan, Orhun-Selenga nehirleri ile Ötüken dolay-larında hâkimiyet kurmuşlardır. Asya Hun Devleti hak-kındaki ilk yazılı belge MÖ 318 yılında Çin ile yapılan Kuzey Şansi Antlaşması’dır.

• Hunlar, tarihin bilinen ilk Türk devletidir. Bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır. Teoman; Tunguz, Yü-eçi ve Çin’e yaptığı seferlerde başarılı olmuştur. Teoman’dan itibaren Çin ile yapılan mücadelelerin temelinde İpek Yolu ticaretine hâkim olma arzusu vardır. Çin, Teoman zamanında Hun akınlarını dur-durmak için Çin Seddi'ni inşa etmiştir.

• Teoman’ın oğlu Mete Han, rehin olarak bırakıldığı Yüeçilerden kurtularak, babasına karşı isyan ederek “Tanhu” (yüce, ulu) unvanıyla hükümdar olmuştur. Mete Han (MÖ 209-174), Moğollara, Tunguzlulara ve Yüeçilere karşı üstünlük sağlamış Çin’i Pai-teng’te mağlup etmiştir. Mete Han, Türklere millet olma bi-linci kazandırmıştır.

Mete Han, Çin’i mağlup etmesine rağmen Çin’e yerleşmemiş, bu ülkeyi vergiye bağla-makla yetinmiştir. Bunun sebebi Çin içerisin-de Türk kültürünün yok olmasından duyduğu endişedir.

Akademik Bakış

• Mete Han’dan sonra başa Ki-ok (MÖ 174-160) geçmiştir. Bu dönemde Çin prensesleri ile siyasal amaçlı evlilikler yapılmıştır. Çin, evlilikler yoluyla Hun ülkesine casuslar sokak hanedan ailesinde iki-likler, entrikalar çıkartmıştır. Bu dönemde Türkler, Çin kültürüne özendirilmiş; kültürel açıdan asimile edil-mek istenmiştir.

7

• Kun-çin zamanında (MÖ 160-126), Çin’in Orta Asya siyaseti değişmiştir. Çinli Çang-hien’in hazırladı-ğı rapor neticesinde Çin, ordusunu Türk usulüne göre eğitmeye başlamıştır. Çin, Türklere karşı üs-tünlük sağlamıştır.

• Ho-han-yeh zamanında (MÖ 58-31) ülke ikiye ayrıl-mıştır. Çin himayesinde bulunan Ho-han-yeh’e baş-kaldıran Çi-çi; Vu-sun, Ogur, Kırgız ve Ting-Ling ka-vimlerini kendisine bağlamıştır. Çi-çi Kağan: “Boyun eğmeyeceğiz. Zira öteden beri Hunlar kuvveti takdir eder, tabi olmayı hakir görürler. Savaşçı özelliklerimiz sayesinde adı yabancıları titreten bir ulus olduk. Zira bilirler ki savaşta muhariplerimizin kaderi ölümdür. Biz ölsek de kahramanlığımızın şöhreti kalacak, ço-cuklarımız ve torunlarımız diğer kavimlerin efendisi olacaklardır.” sözleriyle bağımsızlığın önemini ortaya koymuştur. Buna rağmen Doğu ve Batı Hunları Çin’in egemenliği altına girmekten kurtulamamıştır.

• Yu Tanhu (MÖ 18-46) zamanında Hunlar tekrar ba-ğımsızlığına kavuşsa da Hun hakanı Punu zamanın-da Hunlar Kuzey - Güney şeklinde ikiye ayrılmıştır (MÖ 48). Ancak Kuzey Hunları Siyenpilerin, Güney Hunları ise Çin egemenliği altına girmiştir.

Avrupa Hunları

Asya’da Çin hâkimiyetini reddeden Hun kavimleri batıya göç ederek Balamir öncülüğünde Avrupa Hun Devleti’ni kurmuşlardır. Hunlar ilk olarak Got Devleti’ni mağlup et-miştir (374). Gotlar Vizigotlar üzerinde, Vizigotlar ise Alanlar üzerinde baskı kurarak batıya doğru bir göç dal-gasının yaşanmasına sebep olmuştur. Kavimler Göçü (375) olarak adlandırılan bu olayın sonuçları şunlardır:

• Avrupa Hun Devleti kuruldu.

• Roma İmparatorluğu doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı. Batı Roma İmparatorluğu 476’da yıkıldı.

• Avrupa’da feodalite (derebeylik) sistemi oluştu.

• Avrupa’nın siyasal birlikteliği bozulmuş, kral otorite-leri zayıflamıştır.

• Avrupa’da Hristiyanlık yayıldı. Kilisenin etkisi art-tı. Skolastik felsefe, Avrupa’nın düşünce hayatında egemen oldu.

• Avrupa’nın etnik yapısı değişti. İngiltere, Fransa, Al-manya ve İspanya gibi devletlerin temeli atıldı.

• İlk Çağ sona erdi. Orta Çağ başladı.

• Avrupa’da ekonomik, siyasi ve sosyal açıdan karışık-lık başladı.

Hunlar, Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılmasıyla bera-ber Trakya ve Kafkaslar üzerinden tekrar saldırıya geç-miştir. Hunlar Anadolu’da Kayseri ve Ankara dolaylarına kadar ilerlemişlerdir.

Avrupa Hun hükümdarı Uldız zamanında “Zayıfa kar-şı güçlüyü desteklemek” şeklinde özetlenecek bir dış politikayı uygulanmıştır. Hunlar bu dönemde Bizans’a baskı uygularken Batı Roma İmparatorluğu ile dostluk ilişkileri kurmuşlardır. Uldız; “Güneşin battığı her yeri zapt edebilirim” sözleriyle dünya hâkimiyeti politikasını uygulayabilecek güçte olduğunu ifade etmiştir. Bu dö-nemde Türkler ilk kez Anadolu'ya girmiştir.

Hükümdar Karaton zamanında varlık gösteremeyen Av-rupa Hunları Rua zamanında Batı Roma ile Bizans’a karşı ittifak yapmış Bizans’ı vergiye bağlamıştır. Rua’dan sonra başa Atilla geçmiştir.

Avrupa Hun Devleti en güçlü dönemini Atilla Dönemi’nde yaşamıştır. Atilla (434-453), ülkeyi kardeşi Bleda ile bir-likte yönetmiştir. Bu dönemde Bizans Devleti’ni baskı al-tında tutarak Bizans hükümdarı Theodosius ile Margus Barışı’nı (434) yapmıştır. Bu anlaşmaya göre;

• Bizans ele geçirdiği esirleri iade edecektir.

• Bizans ödediği vergiyi 350 altın libreden 700 altın libreye artıracaktır.

• Ticari ilişkiler serbestçe devam edecektir.

• Bizans’a sığınan Hun kaçakları kabul edilmeye-cek, iade edilecektir.

• Romalı mülteciler ve esirler için Hunlara fidye öde-necektir.

• Anlaşma sürekli olacak, taraflar anlaşma koşullarına uygun davranacaktır.

Bizans, anlaşma hükümlerine uymayarak Hun kaçaklarını himaye etmiş, Akatir İsyanı’nı desteklemiştir. Hunların si-yasi ve iktisadi çıkarlarının zedelenmesi üzerine Atilla, I. Balkan Seferi'ne (441) çıkarak Belgrad ve Niş üzerinden Trakya’ya ulaşmıştır. Batı Roma Devleti Başkomutanı Aetius’un verdiği güvence ile Bizans hükümdarı Theodo-sius ile anlaşma yapılmıştır. Lakin Bizans verdiği sözleri tutmamış, bu durum II. Balkan Seferi’ne sebep olmuştur (447). Sefer sonucunda Anatolios Barışı yapılmıştır. Bu anlaşma ile Bizans’ın ödediği vergi 3 kat artırılmıştır.

Atilla, Avrupa’da saldığı korku ve deh-şet sebebiyle “Tanrı’nın Kamçısı" ya da “Cesur Kavimlerin Efendisi” sıfat-larıyla tanınmıştır.

Attila’nın Germenler ile yaptığı mü-cadeleler Nibelungen Destanı’nda anlatılmıştır. Nibelungen Destanı’nda Attila’dan “Etzel” adıyla söz edilmiştir.

Avrupa Hunlarında hükümdarlık Atilla Dönemi'nden itibaren babadan oğula geçmeye başlamıştır.

Atilla zamanında Avrupa Hunları ve Bi-zans arasındaki sorunların çözümünde Bizans adına Priskos, Avrupa Hunları adına ise Edekon görev almıştır.

Akademik Bakış

Batı Roma İmparatoru III. Valentinianus’un kızkarde-şi Honoria, Attila’ya nişanlanmak için yüzük gönder-miş, Attila bunun karşılığında çeyiz olarak Batı Roma İmparatorluğu’nun Honoria’nın payına düşen yarısını iste-miştir. III. Valentinianus’un red cevabı üzerine Attila Gal-ya Seferi’ne çıkmıştır (451). Aetıyus ve Atilla arasında meydana gelen savaşın galibi kesin olarak belli değildir. İki taraf da önemli kayıplar vermiştir. Atilla daha sonra İtalya üzerine bir sefer daha düzenlemiştir (452). İtalya seferi’nde

8

Roma kuşatılmış, üstünlük sağlanmış ise de Atilla, Papa I. Leo’nun isteği üzerine Roma’yı bağışlamıştır.

Atilla’dan sonra başa İlek, Dengizik ve İrnek geçmiş-tir. Atilla sonrasında Avrupa Hun Devleti yıkılış sürecine girmiştir.

I. Göktürk Devleti (552-630)

Göktürk, “göke mensup, ilahi Türk” anlamlarına gelir. Göktürkler, Bumin Kağan tarafından Juan Juanlara (Avar) karşı yapılan isyanla kurulmuştur. Devletin ku-rucu soyu “Aşina” (Kurt) kabilesidir. Devletin merkezi “Ötüken”dir. Türkler, Ötüken'e "Toprak Ana" adını ver-miştir.

• Bumin Kağan ülkeyi kardeşi İstemi Yabgu ile bera-ber yönetmiştir. İstemi Yabgu ülkenin batısını özerk bir şekilde idare etmiştir.

• Ko-lo Kağan’ın bir yıllık idaresinden sonra başa Mu-kan Kağan geçmiştir. Mukan Kağan zamanı ülke-nin en parlak dönemidir (553-572). Mukan Kağan; Kitanlar, Kırgızlar, Avarlar ve Çin ile mücadele etmiştir. Çin’i baskı altında tutarak İstemi’nin batı-daki politikalarını kolaylaştırmıştır. Göktürkler, İpek Yolu’na hâkim olmak için Sasanilerle birleşerek Akhunlara son vermişlerdir (557). Göktürkler, daha sonra Sasanilere karşı Bizans ile ittifak yapmıştır. Göktürkler, Orta Asya’dan Bizans’a ilk kez resmî elçi gönderen devlet olmuştur. Bizans ise Göktürklere Zemarkhos’u elçi olarak göndermiştir.

• Mukan Kağan’ın ölümünün ardından başa önce Ta-po Kağan sonra ise İşbara Kağan geçmiştir. Çin, İşbara Kağan’dan Türk töresinden vazgeçmesini istemişse de İşbara Kağan bunu reddetmiştir. Çinli diplomat Çang-Şeng’in tahrikleri sonucunda Gök-türk Devleti ikiye ayrılmıştır (582).

• Doğu Göktürk Hakanları arasında Tulon, Kimin, Şipi, Çulo ve Kieli bulunur. Çin’in izlediği “Böl ve yönet” politikalarına Kieli’nin tecrübesizliği de eklenince ülkede güven ortamı zedelenmiştir. Doğu Göktürkler Çin’in egemenliği altına girmiştir (630).

• İstemi’nin oğlu Tardu öncülüğünde kurulan Batı Gök-türk Devleti İran ve Çin sınırlarında hâkim olmak için çalışmıştır. Çin tarafından kışkırtılan Töles, Karluk, Onok gibi Türk boylarının ayaklanmasıyla zayıflayan Batı Göktürkler Çin’in egemenliği altına girmiştir (659).

Çin egemenliğinde bulunan Türkler; Kürşat, Tu-çi gibi kişilerin öncülüğünde çeşitli isyan-lar çıkarmıştır. Kürşad İsyanı; Kürşad’ın otuz dokuz arkadaşıyla Çin sarayını ele geçirmek istemesiyle başlamış ancak başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Kürşad, başarısız olsa da Türklerde bağımsızlık düşüncesinin simge ismi olmuştur.

Akademik Bakış

II. Göktürk Devleti (680-745)

İkinci Göktürk Devleti, Kutluk Kağan tarafından kurul-muştur. Kutluk Kağan’a “İlteriş” unvanı verilmiştir. Kut-luk Kağan bir yandan Çin, Ki-tan ve Oğuzlara akınlarda bulunurken diğer yandan ülkeyi teşkilatlandırmıştır.

İlteriş’ten sonra başa Kapgan Kağan geçmiştir. Kapgan Kağan; Çin’i baskı altına alarak burada bulunan Türkleri ülkesinde toplamaya, Türk kavimlerini bir bayrak altın-da toplamaya çalışmıştır. Kapgan Kağan’ın Türk boyları-na karşı barış dili yerine şiddet dili kullanması kendisine karşı Türk boylarında tepkinin oluşmasına sebep olmuş-tur. Çin ile anlaşan Bayırku Türk boyu Kapgan Kağan’ı pusuya düşürerek öldürmüştür (716). Kapgan Kağan’ın büyük oğlu olan İnel Kağan'ın devlet yönetimindeki bece-riksizliğinden dolayı "İnel Kağan İhtilali" yaşanmıştır.

Kapgan Kağan’dan sonra ülkedeki siyasi istikrar Bilge Kağan tarafından sağlanmıştır (716-734). Bilge Kağan ülkeyi kardeşi Kültigin ile beraber idare etmiştir. Kendile-rine Vezir Tonyukuk da yardımcı olmuştur. Bu dönemde Türk boylarına iyi davranılarak Çin ve Kitanlar üzerine akınlar yapılmıştır. Bilge Kağan’dan sonra ülkede siyasal istikrar bozulmuştur.

Bilge Kağan, şehirlerin surlarla çevrilmesini, Budizm ve Taoizm’in tanıtılmasını kurultaya önermiş ancak bu öneriler kurultayca redde-dilmiştir.

Dikkat

Orta Asya’da Türk birliğinin sağlanması sırasında baskı altına alınan Türk boylarından Uygur, Basmil ve Kar-luk Türk boyları Göktürklere karşı ayaklanmışlardır. Bu ayaklanma sonrasında devlet yıkılmış yerine Uygur dev-leti kurulmuştur.

Kutluk Devleti’nin Önemli Özellikleri

• Türk adıyla tarihte kurulan ilk devlettir.

• Orta Asya’da kurulan İkinci Türk Devleti’dir.

• Parayı kullanan ilk Türk Devleti’dir.

• Türk tarihi ve edebiyatına ait ilk yazılı eser olan “Or-hun Anıtları”nı dikmişlerdir. Bunlar Tonyukuk, Bil-ge Kağan ve Kültigin adına dikilmiştir.

• Bozkurt ve Ergenekon Destanları Göktürklere aittir.

• Orhon harfleriyle, Türklere ait ilk millî alfabeyi oluşturmuşlardır. Bu alfabeyi okuyan kişi Wilhem Thomsen’dir.

Ben Kimim?

(Tonyukuk)

• Göktürklerin Bismarc'ı olarak tanım-lanırım.

• İlk Türk tarih yazarı olarak da bilinirim. Adıma diktirdiğim Orhun Anıtı'nı ben yazdım.

• II. Göktürk Devleti'nde Kapgan Kağan ve Bilge Kağan dönemlerinde vezirlik yaptım. Dönemin siyasetinde etkili ol-dum. - Orhun anıtlarından bir tanesi benim adıma dikilmiştir.

9

Uygur Devleti (744-840)

Dokuz oğuz boyunun kendilerine katılmasıyla beraber “On-Uygur” olarak da adlandırılan bu devletin kurucusu Kutluk Bilge Kağan’dır. Devletin başkenti “Ötüken”dir. Daha sonra ülke güvenliğini sağlamak için başkent Ötüken'den Karakurum'a taşınmıştır.

Uygur hükümdarı Moyen-Çur, Talas Savaşı sırasında çıkan isyanları bastırmak için Çin’e yardım etmiş, karşı-lığında Çin hükümdarının kızıyla evlenmiştir. Bu dönem-de Uygurlara bağlı Karluk, Yağma, Çiğil, Tuhsi boyları İslamiyet’i kabul etmiştir.

Bögü Kağan zamanında et yemeyi yasaklayan, barışçı ve tapınaklı bir din olan “Mani Dinî” resmî din olarak ka-bul edilmiştir. Mani dininin kabulünün sonuçları şunlardır:

• Tarımsal faaliyetler gelişmiştir.

• Yerleşik hayata geçilmiş, köy ve şehir kültürü geliş-miştir.

• Savaşçı özellikler zayıflamıştır.

• İbadethaneler inşa edilmiştir.

Baga Tarkan zamanında isyan eden Kırgızlar Ho-sa za-manında Uygurlara son vermişlerdir. Dağılan Uygur top-luluklarından bir kısmı Kansu bölgesine, diğer kısmı ise Doğu Türkistan’da Turfan bölgesine yerleşmiştir. Her iki Uygur koluna da Moğollar son vermiştir. Kansu böl-gesindeki Uygurlar “Sarı Uygurlar” adıyla yaşamlarını sürdürmektedirler.

Uygurların Diğer Özellikleri

• Uygurlar yerleşik mimariye örnek eserler vermişlerdir.

• Moğol yaşantısını etkileyerek onların Türkleşmesi-ni sağlamışlardır.

• Çinlilerden kâğıdı ve matbaayı öğrenmişler ve kul-lanmışlardır.

• Kütüphaneler kurmuşlardır.

• Soğdlardan aldıkları alfabeyi geliştirerek 18 harften oluşan Uygur alfabesini kullanmışlardır.

• Türeyiş ve Göç Destanları Uygurlara aittir.

• Çiçek ve göz hastalıkları için tedavi geliştirmişlerdir. İnsan vücudunda "Kırık" tedavisi uygulamışlardır.

• Hükümdarlarının “Ay tengri” unvanını kullanmışlardır.

• Planlı ve örgün eğitim faaliyetlerini başlatmışlardır.

• Anadolu Beyliklerinden, Eretnaoğullarının Uygur asıllı olduğu düşünülmektedir.

Hazar Devleti (630-1006)

Kafkaslarda ve Karadeniz’in kuzeyinde yaşamışlardır. Museviliği benimseyen ilk ve tek Türk devletidir. Bizans, Emevî, Abbasi ve Ruslarla mücadele etmişlerdir.

• Hz. Osman Dönemi’nde İslamiyet’in kuzeye yayıl-masını “Belencer Savaşı”yla engellemişlerdir.

• Barışçı bir toplumdur. Ticaret hayatı gelişmiştir. Üc-retli bir orduya sahiptirler.

• Adalet ve hoşgörüye önem vermişlerdir. Kurdukları mahkemelerde farklı dinlere mensup kişilere temsil-ci bulundurma hakkı vermişlerdir. Kurdukları şehirler-de cami, kilise, havra gibi farklı ibadethaneler yan yana bulunmuştur.

• Sasanilere karşı Bizans ile ittifak yapmışlardır.

• 965 yılında Kiyef (Kiev) Rus Knezliği tarafından yı-kılmıştır.

• Slav toplumlarını yönetim olarak etkilemiştir. Rus ve Macar Devletleri'nin kuruluşuna zemin hazırlamıştır. Rus beyleri bazen kağan unvanını kullanmışlardır.

Kırgızlar (840-1207)

Uygurları yıkarak kurulmuşlardır. Moğol egemenliğin-de yaşayan ilk Türk kavmidir. Ötüken bölgesini, Moğol istilasından koruyamamışlardır.

• Manas Destanı’na sahiptirler.

• Yenisey Yazıtları, Kırgızlardan kalmıştır.

• Moğolların Türkleşmesinde de etkili olmuşlardır.

Türgişler (659-766)

Issık Gölü civarında Baga Tarkan tarafından kurulmuş-lardır. Başkent Balasagun’dur. Doğu Göktürklere karşı Çin ve Kırgızlar ile ittifak yapmıştır.

• Türk tarihinde kendi adına para bastıran ilk hükümdar Baga Tarkan’dır. Parada Çin ve Arap etkisi görülür.

• Yerleşik hayata geçmişler, ticaretle uğraşmışlardır.

• Emevîlere, karşı Sulu Kağan öncülüğünde mücade-le ederek İslamiyet’in yayılmasını “Haristan Savaşı” ile durdurmuşlardır.

• Türgişlere Karluklar son vermiştir.

Akhunlar (Eftalitler)

Uar ve Hun adlı iki Türk kabilesi tarafından kurulmuş-tur. 457’de Heftal adlı Türk ailenin yönetimine girmişler-dir. Akhunlar, Sasanilerin iç işlerine karışarak Firuz’u tahta çıkarmışlardır. Mazdek İsyanı’nın bastırılmasın-da bu ülkeye yardım etmişlerdir. Ülke sınırlarını Kuzey Hindistan’da genişleterek Gupta Devleti’ni dağıtmış-lardır. Göktürkler, Sasanilerle ittifak yaparak Akhunlara son vermiştir (557).

Tabgaçlar (356-556)

Tabgaç, “ulu, muhterem” anlamlarına gelir. Tabgaçla-rın başkenti, “Tai”dir. En ünlü hükümdarı Tai-wu’dur. Avar, Hsia ve Çin’e karşı üstünlük sağlayan Tabgaçlar “Budizm” inancını benimsemişler millî benliklerini kay-bederek Çin egemenliği altına girmişlerdir.

Sabarlar

Kuzey Kafkasya ve Batı Sibirya’da kurulmuştur. Bizans’a karşı Balak Han zamanında üstünlük sağla-

10

yarak Ankara ve Konya dolaylarını ele geçirmişlerdir. Avarlara mağlup olmuşlar bir süre sonra da Göktürkle-rin egemenliği altına girmişlerdir.

• Buğarık isimli bir kadın hükümdarları vardır.

• Hazar Devleti’nin temelini oluşturmuşlardır.

• Günümüz “Sibirya” coğrafyasına isimlerini vermişlerdir.

Avrupa’da Kurulan Türk Devletleri

Avarlar (558-805)

Sabarlara ve Bizans’a karşı üstünlük sağlamışlardır.

• En parlak dönemlerini Bayan Han zamanında yaşa-mışlardır. Avarlar, Bayan Han zamanında Sasaniler ile ittifak yaparak İstanbul’u iki kez kuşatmıştır (619-626).

• Slavları devlet teşkilatı konusunda etkilemişler, on-ların millî bilinç kazanmalarına katkı sağlamışlardır.

• Avarlar, üzengiyi Avrupa'ya taşımıştır.

• Bizans’ı vergiye bağlamışlardır. Romanya ve Macaristan’ı almışlardır.

• Avrupa’yı kültürel olarak etkilemişlerdir. Avarlar millî kimliklerini yitirerek Hristiyanlaşmışlardır.

• Frank İmparatoru Şarlman 805 yılında kesin olarak bu devlete son vermiştir.

Bulgarlar (630-669)

Kökeni Asya Hunlarına dayanan kurucu Dulo haneda-nı Ogur Türkleriyle birleşerek bu devleti oluşturmuştur. Devlet, Kafkasya’nın kuzeyinde Kubrat tarafından ku-rulmuştur. Hazarların baskısı altına giren Bulgarlar ba-tıya göç etmek zorunda kalmış ve ikiye ayrılmıştır.

Tuna Bulgarları

Asparuh tarafından kurulmuştur. Kurum zamanında İstanbul’u kuşatmıştır. Omurtag zamanında şehirleş-me hızlanmıştır. Boris Han zamanında ise Hrıstiyanlık resmî devlet dinî olmuştur.

İtil Bulgarları

İtil -Kama Nehri dolaylarında kurulmuştur. Başkenti Bul-gar şehridir. 922’de Almış Han zamanında İslamiyet devletin resmî dinî olarak kabul edilmiştir. Almış Han, Müslüman olduktan sonra Emir Cafer bin Abdullah adını almıştır. 923’de Simeon İstanbul’u kuşatmıştır. İtil Bulgarlarına Altınorda Hanlığı son vermiştir.

Kıpçaklar (Kumanlar)

Balkaş Gölü ile İrtiş Irmağı arasında kurulmuşlardır. 1185’de Rus Knezi İgor ile yaptıkları muharebeyi kazan-mışlardır. Bu savaş bir Rus destanı olan İgor Destanı’na da konu olmuştur.

• Oğuzlar ile yaptıkları mücadeleler Dede Korkut ma-sallarına konu olmuştur.

• Slavlar ile mücadele ederek onların Karadeniz’e in-melerine engel olmuşlardır.

• Codex Cumanicus adında bir Kıpçak sözlüğü oluş-turmuşlardır.

• Moğollar ile yaptıkları Kalka Muharebesi’ni kaybet-mişlerdir.

• Kırım bölgesinde Moğolların (Altınorda) Türkleşme-sinde etkili olmuşlardır.

• Romenleri, kültürel olarak etkilemişlerdir.• Eyyubi ordusunda askerlik yapmışlardır. Mem-

luk Devleti’nin ve Hindistan’da bulunan Delhi Türk Sultanlığı’nın kurucu unsuru olmuşlardır.

Macarlar (896-1526)

Fin-Ogur soyundan gelen bu toplum Arpad önderliğinde Macaristan’da bir devlet kurmuştur.

• X.yy.da Hristiyanlığın Katolik mezhebini benimse-mişlerdir.

• Doğu Roma İmparatorluğu’nun etkisi altında kal-mışlardır.

• Macarlar, Slavların birleşmesine engel olmuş ve yine Slavların Cermenleşmesini önlemişlerdir.

• Osmanlı Devleti ile yaptıkları Mohaç Savaşı’nı kay-bederek Osmanlıların egemenliğine girmişlerdir.

• Macarlar, Hristiyanlığı benimsemişlerse de 19. yy. da Türk kültürüne ilgi duymuşlardır. Dünya’da ilk Türko-loji Enstitüsü 1870’de Budapeşte’de kurulmuştur.

• Rasony, Nemeth, Vambery gibi Macar tarihçiler Türk kültürü üzerine araştırmalarda bulunmuşlardır.

Peçenekler

Kırım dolaylarında yaşayan Peçenekler, Rusların Karadeniz’e inmelerine engel olmuşlardır. Boy teş-kilatını aşarak devletleşememişlerdir. Turak zamanın-da Hristiyanlığı benimsemişlerdir (1048). Peçenekler ve Çaka Bey İstanbul’u almak için anlaşmışlardır. Bizanslılar bu ittifaka karşı Kıpçaklardan destek alarak mücadele etmişlerdir. Peçenekler Levunion Savaşı’nda Bizanslılara mağlup olmuşlardır. Bizans ordusunda pa-ralı askerlik yapan Peçenekler, Malazgirt Savaşı’nda Selçuklular ile beraber hareket etmişlerdir.

Oğuzlar (Uzlar)

Oğuz kelimesi, “boy”, “kabile” anlamına gelmektedir. Oğuzlar ise Türk tarihinin en etkin boy topluluğu olarak bilinir. Hun, Göktürk, Selçuklu ve Osmanlı gibi Türk devletlerinin kurucu unsurudur. Çin baskısı ile batıya göç eden Oğuz Türklerinden Hazar Denizi’nin kuzeyinden gidenler Hristiyanlaşırken Hazar Denizi’nin güneyinden gidenler ise İslamiyet’i seçmiştir.

• Günümüzde Moldova Cumhuriyeti'nde yaşayan Ga-guz Türkleri, batıya göç eden Oğuzlarun uzantısıdır.

• Peçenek ve Slavlar ile savaşmışlardır.

• Balkanlara giden Oğuz toplumları devletleşeme-mişlerdir.

11

• Oğuzların bir kısmı Peçenekler gibi Bizans ordusun-da ücretli askerlik yapmıştır. Malazgirt Savaşı’nda Selçuklu Türkleriyle beraber hareket etmişlerdir.

TÜRK İSLAM TARİHİ

Türk ve İslam kültürleri arasındaki komşuluk ilişkileri ilk temas Hz. Ömer’in, Nihavend Savaşı’yla Sasanilere son vermesiyle başlamıştır. Hazarlar ve Türgişler, İslamiyet’in kuzeye yayılımını engellemiştir. Hz. Osman Dönemi’nde İslam Devleti, Hazar Türkleri ve Cürcan Türk Hükümdarlığı ile Belencer Savaşı’nı yapmıştır. Emevîler Dönemi’nde, Türgişler, Kuteybe bin Müslim’e karşı “Haristan Savaşı”nı yapmıştır. Emevîlerin “Mevali Politikası”yla Arap milliyetçiliği yapması Türklerin İslam dinini kabul etmelerini geciktirmiştir.

Bazı Hazar Türkleri, Hz. Osman’a karşı mücadele eder-ken İslamiyet’i tanıma ve benimseme imkânı bulmuştur. Bu kişiler Volga boylarında bulunan İtil Bulgarları ile tica-ret yaparak onların da İslamiyet’i tanımasını sağlamıştır. İtil Bulgarları, Almış Han zamanında İslamiyet’i devle-tin resmî dinî olarak kabul etmişlerdir.

Orta Asya Türkleri için Talas Savaşı, İslamiyet’in kabulü açısından farklı bir dönemi başlatmıştır. Abbasi ve Çin arasında yapılan savaşta Karluk, Yağma, Çiğil, Tuksi boyları Ziyad bin Salih komutasındaki Abbasi ordusuna destek vererek savaşın Abbasilerce kazanılmasını sağ-lamıştır. Abbasilerle başlayan dostluk ilişkisi İslamiyet’in kitleler hâlinde Orta Asya Türklerinde yayılmasına sebep olmuştur. İslamiyet'İ kabul eden ilk Türk boyu Karluklardır.

Talas SavaşıSebepleri Sonuçları

• İslamiyet’i yaymak

• Kafkaslarda hâkimiyet kurmak

• Bölgede Çin hâkimiyetini engel-lemek

• İpek Yolu ticaret akışını kontrol altı-na almak

• Kâğıt Türklerce kul-lanılmaya başlandı. Semerkant’ta kâğıt atöl-yesi kuruldu.

• Karluk, Yağma, Çiğil, Basmil, Tuksi boyları İslamiyet’i benimsedi.

• Çin, İpek Yolu ticaretin-deki üstünlüğünü kaybetti.

• Orta Asya’da Çin hâkimiyeti engellendi.

Türklerin İslamiyet’i Kabul Etme Sebepleri

Abbasiler, Mevali politikasını terk ederek özellikle Man-sur, Memun ve Mutasım zamanlarında Türklerin İslam-laşmalarını sağlamış, onlara devlet idaresinde de önemli görevler vermişlerdir.

Türk ve İslam kültürleri arasındaki benzerlikler Türklerin İslamiyet’e geçiş sürecini hızlandırmıştır. Bu benzerlikler şunlardır: Hoşgörü anlayışı, Tek Tanrılı din inancını be-

nimseme, Ahlaki benzerlikler, Kurban kesmek, Cennet ve cehennem inançları, Savaşçı özellikleri pekiştirme (cihat ve cihan hâkimiyeti anlayışı), Ruhban sınıfına sahip olmama, Ozan ve kamlık ile Müslümanlardaki ev-liyalık geleneğinin benzemesi.

Türklerin İslam Dünyası’nda Olan Hizmetleri

• Abbasilerden itibaren İslam Devlet idaresinde gö-rev alma.

• Abbasi halifesi Harun Reşid’in kurduğu Avasım şe-hirlerine (Antep, Maraş, Urfa) yerleşerek Abbasileri, Bizans’a karşı koruma.

• Abbasi halifesi Mutasım’ın kurduğu Samarra ordu-gah şehrine yerleşerek askerî hizmetlerde bulunma.

• Abbasi halifesini Şii Büveyhoğulları, Fatımiler ve İlhanlılardan gelen tehlikelere karşı koruma (Gaz-neliler, Selçuklular, Memluklar).

• Halifeden “sultan” unvanı alarak İslam dünyasının siyasi liderliğini yapma.

• Osmanlı hükümdarı Yavuz Sultan Selim’den itibaren halifelik yetkilerini kullanarak İslam dünyasının dinî liderliğini yapma.

• İslam dünyasını, haçlı saldırılarına karşı koruma (Danişmentliler, Saltuklular, Selçuklular, Artuklular, Musul Atabeyliği).

• İslamiyet’in Asya ve Avrupa’da yayılmasına öncü-lük etme.

• Farabi, İbn-i Sina, Harezmi, Birunî, Gazali gibi kişi-ler aracılığı ile dinî ve pozitif bilimlerde İslam dünya-sına katkı sağlama.

İlk Türk İslam Devletleri

Abbasilerden Kopan Türk İslam Devletleri

Abbasilerin devlet otoritesini sağlayamamaları sebebiyle bu ülkeden koparak kurulan devletler Sacoğulları, Tolu-noğullları, İhşidlerdir.Tolunoğulları (868-905)Samanoğullarına bağlı Tolun, Buhara’dan Mısır’a gön-derilerek Abbasi hizmetine verilmiştir. Daha sonraları Tolun’un oğlu Ahmet Mısır’a vali olarak atanmış, kısa sürede bölgenin kalkınmasını sağlayarak bağımsızlığını ilan etmiştir. Tolunoğulları, Mısır’da kurulan ilk Türk İs-lam devletidir. Tolunoğlu Ahmet, Mısır’da Kata’i şehrini kurmuş, Tolunoğlu Ahmet Cami ve Ulu Cami’ni inşa ettirmiştir. Nil Nehri’nin akışını düzenleyerek tarım faali-yetlerini geliştirmiştir. “Maristan” isimli hastanede din ve ırk ayrımı gözetmeksizin halka ücretsiz hizmet verilme-sini sağlamıştır. Tolunoğlu Ahmet’ten sonra başa geçen Humareveyh zamanında ülke zayıflamıştır. Tolunoğula-rına Abbasiler son vermiştir.

12

Sacoğulları (890-929)Abbasilere bağllı Azerbaycan Valisi Muhammet el Afşin tarafından kurulmuştur. Ermenilere karşı üstünlük sağla-mıştır. Diğer hükümdarları arasında Yusuf ve Ebu’l Mü-safit Feth bulunur.

İhşidiler (925-969)Mısır’da kurulan ikinci Türk-İslam devletidir. Abbasi-lerin Mısır valisi Muhammet bin Toğaç tarafından ku-rulmuştur. Abbasi halifesi Razi, Muhammet’e “İhşid” (prens, hükümdar) unvanı vermiş. Devletin diğer adı da Akşidilerdir. İhşidler Suriye, Filistin, Lübnan ve Hicaz (Mekke, Medine) topraklarına egemen olmuştur. Kutsal topraklarda egemenlik kuran ilk Türk devleti İhşidilerdir. İhşidilere Fatımi hükümdarı Cevher son vermiştir.

Türk İslam Devletleri

İdil (Volga) Bulgar Hanlığı

İdil Bulgarları, Hazarlarla ticaret yaparak İslamiyet’i tanı-mıştır. Almış Han zamanında ise İslamiyet’i devlet dinî olarak kabul etmişlerdir (922). Almış Han, İslamiyet’i kabul ettikten sonra Emir Cafer b. Abdullah adını almıştır. Ab-basi halifesi, İdil Bulgarlarına İslamiyet’i daha iyi anlat-mak ve bu ülkeyle olan ilişkilerini geliştirmek için bir elçilik heyeti göndermiştir. Elçilik heyetinde bulunan kişiler ara-sında seyahatnamesiyle ünlü “İbni Fadlan” da yer alır.

Karahanlılar (840-1212)

Orta Asya’da kurulan ilk Türk İslam devletidir. Hakaniye ya da İlig Hanlar olarak da bilinirler. Hükümdarları “Kara” (kuvvetli) unvanı kullandığı için ülke “Karahanlılar” kelime-siyle adlandırılmıştır. Devlet, Uygurların bir kolu olan “Yağ-ma” Türkleri tarafından Bilge Kül Kadir Han öncülüğünde kurulmuştur. Bilge Kül Kadir Han’dan sonra sırasıyla Bazir Arslan ve Oğulcak Kadir Han hükümdar olmuş-tur. Oğulcak Kadir Han zamanında Müslüman olan Satuk Buğra Han amcasına karşı isyan ederek hükümdarlığını ilan etmiştir. Satuk Buğra Han, İslamiyet’in kabulünden sonra Abdülkerim Satuk Buğra Han adını almıştır.

• Gaznelilerle ittifak yaparak Samanoğullarına son vermişlerdir, Buhara ve Maveraünnehir’i almışlardır.

• Ebu Nasr, Abbasi halifesi tarafından hükümdarlığı tanınan ilk Karahanlı hükümdarıdır.

• Yusuf Kadir Han Dönemi’nde ülke doğu ve batı ola-rak ikiye ayrılmıştır. Doğu Karahanlıların başına Tamgaç Buğra Han, Batı Karahanlıların başına ise Ahmet Arslan Han geçmiştir.

• Doğu Karahanlılara, Karahıtaylar (1211), Batı Kara-hanlılara ise Harzemşahlar son vermiştir (1212).

• Karahanlılar, Batı Türkistan ve İran’ın Türkleşmesini sağlamıştır.

Karahanlıların Önemli Özellikleri

• Devlet ismini, kurucu hanedandan almıştır.

• Türk-İslam mimarisine örnek ilk eserleri vermiş-lerdir.

• İslamiyet’i kabul etmesine rağmen millî benliği-ni korumuştur. Halkı, ordusu, yöneticisi Türk; resmî dilî Türkçedir.

• Bu dönemde Semerkant Şehri, "Şehirlerin Şah"ı unvanıyla tanımlanmıştır. Karahanlı şehirlerinden İsfahan, Nısf-ı Cihan (Dünya'nın Yarısı), İslam'ın Roma'sı Buhara'dır. Kaşkar ise "Kaşi" "ışıldayan inci" anlamına gelir. İslam’ın kubbeleri anlamına gelen "Kubbet- ül İslam Şehirleri"; Ahlat, Buhara ve Belh'tir.

• Dönemin önemli eserleri arasında; Kutadgu Bi-lig (Yusuf Hashacip), Atabetül Hakayık (Edip Ahmet), Divan-ı Hikmet (Hoca Ahmet Yesevi), Divan-ı Lügati’t Türk (Kaşgarlı Mahmut), Kısası Enbiya (Rabguzi) ve Satruk Buğra Han Destanı bulunur.

• Uygur alfabesini kullanmışlardır.

Gazneliler (963-1187)

Kurucusu Alp Tigin, kurucu boyu ise Halaç Türkleridir. Samanoğullarından koparak bağımsızlıklarını ilan et-mişlerdir. Başkenti Gazne’dir.

• Sebük Tigin zamanında hükümdarlık saltanata dö-nüşmüştür. Bu dönemde Toharistan, Belucistan ve Zabulistan alınarak sınırlar Hindistan’a dayanmıştır.

• Gazneli Mahmut, Karahanlılardan Horasan’ı almış-tır. Yine Karahanlılar ile beraber Samanoğulları top-raklarını paylaşmıştır. Gazneli Mahmut ve Karahanlı hükümdarı Yusuf Kadir Han Maveraünnehir Görüş-melerinde (1025) Büyük Selçuklu Devleti’ne karşı ortak hareket etme kararı almışlardır. Hindistan’a on yedi sefer düzenleyerek orada İslamiyet’i yaymıştır. Bu seferlerin en bilineni 1026 yılında yapılan Somnat seferidir. Abbasi halifesini Şii Büveyhoğulları’nın baskısından kurtarmıştır. Halife, Gazneli Mahmut’a “Sultan” unvanı vermiştir. Türk tarihinde ilk kez Sul-tan unvanını kullanan kişi Gazneli Mahmut olmuştur.

• Gazneli Mesut zamanında Selçuklular ile Nesa, Se-rahs ve Dandanakan Savaşları yapılmıştır. Kaybe-dilen bu savaşlar neticesinde Horasan ve Nişabur elden çıkmış Gazneliler yıkılma sürecine girmiştir. Gaznelilere son veren topluluk Gurlulardır. Son dö-nem Gazneli hükümdarları arasında Behram Şah, Muhammet, Mevdud, İbrahim, III. Mesut, Hüsrev Me-lik bulunur.

13

- Abbasi halifesi El Kadir Billah, Gazneli Mahmut’a İslam dinine olan hizmet-lerinden dolayı “Yemin ed Devle ve emin el-Mille” unvanını vermiştir. Ay-rıca halife, Hindistan’daki fetihlerinden dolayı ise Gazneli Mahmut’a “Seyfü’d-Devle ve’l-İslam” unvanını vermiştir.

- Pendname, Gaznelilerde hükümdar hayatlarının anlatıldığı eserlere verilen isimdir. Gazneli Mahmut, babasının Pendnamesi’ni okuyarak siyasi yönünü kuvvetlendirmiştir.

- Utbi “Tarih-i Yemin”, Firdevsi ise “Şeh-name” adlı eserlerini Gazneli Mahmut’a sunmuşlardır.

- Gazneliler, çok uluslu devlet niteliğine sahiptir. Gulam sistemini Müslüman ol-mayan topluluklara uygulayarak asker ve bürokrat ihtiyacını karşılamışlardır.

Biliyor musunuz

Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157)

Oğuzların Kınık boyundandır. Selçuk Bey, Cend Şehri’ne yerleşerek İslamiyet’i benimsemiştir. Selçuk Bey, Cend’de Müslüman olmayan Oğuz Yabgu Devleti’ne vergi vermeyi reddederek bu devletten kopmuştur. Ken-disine, “El Melikü’l-Gazi Selçuk” denilmiştir.

Selçuk Bey’den sonra yönetim yetkilerini kullanan Ars-lan Yabgu ve Musa Yabgu pek varlık gösterememiştir.

Tuğrul ve Çağrı Beyler ülkeyi ortak idare etmişlerdir. Çağrı Bey, bu dönemde Doğu Anadolu Seferi’ne çıka-rak Ermeni ve Gürcülere karşı üstünlük sağlamıştır. Tuğrul Bey Nesa, Serahs ve Dandanakan Savaşları'yla Gaznelilere karşı üstünlük sağlamıştır. Büyük Selçuklu Devleti, Dandanakan Savaşı’ndan (1040) sonra kurul-muştur. Bu savaşla Horasan kesin olarak alınmış, Merv başkent yapılmış, batıya olan akınlar hız kazanmıştır. 1048’de Anadolu’ya yapılan akınlarda Bizans’a bağlı Gürcülerle Pasinler Savaşı yapılmıştır. Savaşta Gürcü Liparit esir edilmiş, Bizanslılar ile ilk yazılı anlaşma ya-pılmıştır. Anlaşma ile Bizans, İstanbul’da cami yapılma-sına ve bu camide Abbasi halifesi ile Tuğrul Bey adına hutbe okutulmasına izin vermiştir. Tuğrul Bey daha son-ra Muradiye ve Erciş’i ele geçirmiştir. Bayburt Erzincan ve Kars’a akınlar yapmıştır.

- Tuğrul Bey, Abbasi halifesi Kaim Bi Emrillah adına hutbe okutmuştur. Hali-fe Çağrı Bey’in kızı ile evlenmiştir.

- Tuğrul Bey, Abbasi halifesini baskı al-tına alan Şii Büveyhoğulları hüküm-darı Arslan Besasiri üzerine “Bağdat Seferi”ni yapmış, bu devlete son ver-miştir (1055). Halife Tuğrul Bey’e, “Do-ğunun ve Batının Sultanı” ile “Rük-neddin” unvanlarını vermiştir.

Biliyor musunuz

Alparslan, kardeşi Ebul Kasım Süleyman’a üstünlük sağlayarak hükümdar olmuştur (1063-1072).

Kendisine vezir olarak Nizamülmülk’ü tayin etmiştir. Azerbaycan, Kafkasya ve Gürcistan üzerine seferler yapmıştır. Kars, Ani Kalesi’ni fethetmiştir. Abbasi Ha-lifesi Kaim bi Emrilllah Alparslan’a bu fetihten dolayı “Ebu’l-Feth” (Fethin Babası) unvanını vermiştir. Cent ve Gürgenç’i topraklarına katmıştır. Ermeni Vaspu-ragan Krallığı’na son vermiştir. Fatımilere son vermek üzere sefere çıkan Alparslan Halep’i almakla yetinmiştir. Bizans, Manuel Kommenos’u, Selçuklular üzerine gön-dererek Türkleri Anadolu’dan atmak istemiş bunu ba-şaramamıştır (1070). Bunun üzerine Bizans hükümdarı Romenos Diogenes harekete geçerek Büyük Selçuklu-lara savaş ilan etmiştir. Tarihe “Malazgirt Savaşı” olarak geçen bu muharebede Bizans ordusunda paralı askerlik yapan Peçenek ve Oğuz Türkleri taraf değiştirerek Bü-yük Selçuklularla beraber hareket etmiştir. Savaşı Büyük Selçuklular kazanmıştır.

Malazgirt SavaşıSebepleri Sonuçları

• Bizans’ın Türkleri Anadolu’dan çıkar-ma isteği

• Bizans’ın Türk akınlarını engelle-me düşüncesi

• Türkmenlere yurt bulma zorunluluğu

• İslamiyet’i yayma (cihat) isteği.

• Bizans mağlup düşmüş, Romen Diyojen esir edil-miştir.

• Anadolu’nun kapıları Türk yerleşimine açılmıştır.

• Anadolu’da Türkiye Tari-hi başlamıştır.

• Selçuklu komutanlarınca Anadolu’da Beylikler ku-rulmuştur.

• Bizans’ın İslam dünyasın-daki baskısı azalmıştır.

• Savaşın kazanılması üze-rine, Doğu Roma (Bizans ilk kez Papalıktan yardım istemiş ve Haçlı Seferleri başlamıştır.

Malazgirt Savaşı, "Yurt açan” : Miryokefalon Savaşı, “Yurttutan” Büyük Taarruz ve Başko-mutanlık Savaşı ise “Yurtkurtaran” Savaşı olarak tanımlanır.

Dikkat

Alparslan’dan sonra başa geçen Melik Şah (1072-1092) Kirman’da amcası Kavurd’u mağlup etmiştir. Karahan-lılar ve Gaznelileri tekrar itaat altına almıştır. Anado-lu ve Suriye’ye seferler düzenlemiş, İznik, Antakya, Halep, Diyarbakır, Urfa, Meyyafarıkin (Silvan) ülkeye dahil edilmiştir. Mervani Devleti’ne son verilmiştir. Bu dönemde Atsız Bey, Kudüs ve Şam’ı almıştır: Tutuş ön-cülüğünde Suriye Selçukluları Devleti kurulmuştur. Hi-caz ülke topraklarına dâhil edilmiştir. Şii Fatımilerce des-teklenen Hasan Sabbah, yürüttüğü Batınilik faaliyetleri ile Selçuklulara karşı terör eylemlerinde bulunmuştur.

14

Melikşah ve Nizamülmülk, Batınilerce düzenlenen sui-kastlarda öldürülmüştür.

Melik şah’ın ölümünden sonra Selçuklularda fetret dö-nemi yaşanmıştır (1092-1118).. Berkyaruk, Muhammed Tapar, Mahmut, Sencer arasında taht kavgaları olmuş-tur. Dönem dönem iktidarda farklı kişiler etkili olmuştur. Mehmet Tapar (1104-1118) dönemlerinde Haçlı Seferle-ri gerçekleşmiş, Batıni ve Gürcülerle mücadele edilmiş-tir. Mehmet Tapar, Berkyaruk, Sancar ve Mahmut ara-sında yaşanmış taht kavgalarıyla geçen dönem "Fetret Devri" olarak adlandırılır.

Sultan Sencer zamanında (1118-1157) ülke güç kazan-mış Gaznelilere, Karahanlılara ve Gurlulara karşı üs-tünlük sağlanmıştır. Ancak Moğol Karahıtaylar ile yapı-lan Katvan Savaşı (1141) sonrasında zayıflayan devlet, Oğuz İsyanı’yla yıkılmıştır.

Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılmasıyla beraber ortaya çıkan siyasi güçler şunlardır:

Büyük Selçuklu Devleti'nin Yıkılmasıyla Ortaya Çıkan Atabeylik ve Devletler

Bağlı Devletler

• Irak - Horasan Selçukluları (1119 - 1194)

• Kirman Selçukluları (1048 - 1187)

• Suriye Selçukluları (1069 - 1118)

• Türkiye Selçukluları (1077 - 1308)

Atabeylikler

• Salgurlular (Fara Ata-beyliği) (1147 - 1284)

• İldenizoğulları (Azerbaycan) (1126 - 1225)

• Beg (Şam Atabeyliği, (1128 - 1154)

• Zengiler (Musul Ata-beyliği) (1127 - 1259)

Harzemşahlar (1097-1230)

Selçuklular, hâkimiyetleri altındaki Harezm’i 1097’den itibaren Gürcistanlı bir Türk olan Anuş Tigin’in oğlu Kudbettin Muhammet aracılığıyla idare etmiştir. İl Arslan, Selçukluların Oğuz isyanı ile yıkılmasından sonra bağımsızlığını ilan etmiştir. Başkentleri Gürgenç’tir. Alaattin Tekiş ve Alaattin Muhammet Dönemi’nde, ülke sınırları Azerbaycan’dan Maveraünnehir’e kadar genişlemiştir. Gurlular ve Karahıtaylarla mücadele edilmiştir. Alaattin Muhammet Dönemi’nde Cengiz Han’ın önderliğinde Moğol Devleti ile ticari anlaşma imzalanmıştır. Harzemşahların anlaşmaya aykırı davranması Moğol istilasına sebep olmuştur. Otrar Hadisesi denilen bu olay Anadolu’ya doğru büyük bir

göç hareketine sebep olmuştur. Celaleddin Harzemşah, Anadolu Selçukluları ile Moğollara karşı ittifak yapmışsa da Selçuklu şehri Ahlat’a askerlerini sokunca ittifak bozulmuştur. Yaşanan bu gelişme, Anadolu Selçukluları ile Yassıçemen Savaşı’na sebep olmuştur. Harzemşahlar bu savaş ile yıkılmıştır (1230).

Eyyubiler (1175-1250)

Selahattin Eyyubi tarafından Mısır’da kurulmuştur. Baş-kent Kahire’dir. Fatımilere son vermiştir. Hıttin Savaşı’yla Kudüs’ü Haçlılardan almıştır. Bu durum III. Haçlı Seferi’ne sebep olmuştur. Selahattiin Eyyubi’nin ölü-müyle ülke dağılma sürecine girmiş ve Eyyubi toprakları Memluk hâkimiyetine girmiştir.

Memluklar (1250-1517)

Eyyubi ordusunda görevli Türk komutanlardan Aybek tarafından kurulmuştur. Devletin kökenini Türkmenler, Kıpçak Türkleri ve Kafkas Çerkezleri oluşturmuştur.

• Memluk Devleti’nden Arap kaynaklarında “El Devletü’t- Türkiye” olarak söz edilmiştir.

• İlhanlı hükümdarı Hülâgu Han’ın Orta Doğu’daki ilerleyişini Ayncalud ve Elbistan Savaşları'yla dur-durmuşlardır.

• Abbasi halifesi Mustansır’ı himaye etmişlerdir.

• Venedik’i Kıbrıs’ta kalmalarının karşılığında vergi-ye bağlamışlardır.

• Fatih Dönemi’nde, Hicaz su yolları meselesi se-bebiyle Osmanlı Devleti ve Memluklar karşı karşıya gelmiştir.

• Memluklar, Cem Sultan İsyanını desteklemiş ve II. Bayezit Dönemi’nde Osmanlılar ile savaş yapmıştır.

• Yavuz Sultan Selim, Memluklardan Mercidabık Sa-vaşı ile Suriye’yi almış, Ridaniye Savaşı ile Mısır’ı alarak Memluklara son vermiştir.

ANADOLU’DA KURULAN İLK TÜRK DEVLETLERİ

I. Beylikler Dönemi

Anadolu’ya ilk Türk akınları Orta Asya’dan batıya doğru göç eden Asya Hunları tarafından yapılmıştır. Daha son-ra Balak Han öncülüğündeki Sabarlar da Anadolu’ya göç etmiştir. Abbasi halifesi Harun Reşid’in kurduğu Avasım (Tarsus, Mersin, Çukurova) şehirlerine Türklerin yerleşti-rilmesiyle de Türkler Anadolu’da varlık göstermeye baş-lamıştır. Büyük Selçuklularda Çağrı Bey Anadolu’ya keşif amaçlı seferler yapmıştır. Dandanakan Savaşı’ndan son-