Kulture Bliskog istoka

Od drevnih vremena do pojave Islama

“Plodni polumesec” – kolevka civilizacije

Sumer

• Uruk - prvi grad• Oko 3000 p.n.e već ima

razvijene komplekse svetilišta

• Upotreba prvog slikovnog pisma na glinenim tablicama

• Od oko 2000 p.n.e. prelazi se na trouglaste znakove tzv. klinasto pismo

• Osim Uruka, važni gradovi bili Ur, Lagaš , Šurupak, Mari

Glavni sumerski bogovi

• An – vrhovni bog• Enlil – bog neba i zemlje• Enki – bog vode• Nergal – bog podzemlja• Sin – bog meseca• Šamaš – bog sunca• Inana (Ištar) – boginja

ljubavi, plodnosti i rata

Klinasto pismo

• Začinju ga Sumerani u kasnom 4. milenijumu pne

• Prvobitno, sistem piktograma

• Vremenom, piktogrami su pojednostavljeni i postali apstraktnima.

• Klinastim pismom se pisalo po glinenim pločicama

Ep o Gilgamešu• Ep je sumerski, ali najstarija sačuvana

verzija je prepis iz 1300-1000 pne iz biblioteke u Ninivi asirskog vladara Asurbanipala

• Gilgameš je postojao i kao istorijska ličnost - vladar Uruka

• U epu je on dve trećine bog a jednom trećinom čovek

• Njegov verni saputnik je Enkidu, divlji čovek stepe

• U ovom epu pojavljuju se neka opšta mesta mitološkog nasleđa čovečanstva

• Npr veliki potop i preteča Nojeve barke, ili ubijanje nebeskog bika koje se javlja u Mitraizmu

Akad

• Sargon I oko 2400-2350 p.n.e. osvaja sumersko carstvo i osniva akadsku dinastiju

• Njegov unuk Naram-Sin podiže Akad na nivo najveće sile u regionu

• Međutim Akad je kratkog veka – uništavaju ga brđani Guti oko 2270. pne

Vavilon - prvo carstvo• Ovaj grad Mesopotamije

postaje prestonica velikog carstva za vreme 6. vladara, Hamurabija oko 1728 – 1686 pne

• Hamurabi je najpoznatiji po prvom sistematizovanom i detaljnom zakoniku u istoriji, uklesanom na steli

• U Vavilonu, vladar je smatran izaslanikom boga Marduka, najvišeg božanstva, smatranog i patronom grada

Enuma Eliš – vavilonski mit o postanju

• Sačuvan na sedam glinenih tablica, u biblioteci u Ninivi

• Govori o pobedi boga oluje Marduka nad boginjom Tiamat koja predstavlja okean kao prvobitni haos

• Iz mrtve Tiamat Marduk razdvaja zemlju od vode

• Nakon toga ubija njenog muža Kingu i od njegove krvi stvara ljude

• Posle tog akta Marduk postaje vođa bogova

Asirsko carstvo• Postoji tokom celog starog veka,

ali prevlast nad tzv. Plodnim polumesecom drži u periodu 1350-625 pne

• Najmoćnija dinastija Sargonida (8. i 7. vek pne) - najvažniji predstavnici Sargon II i Asurbanipal

• Sargon prestonicu iz Nimruda seli u Korasabad, a njegovi naslednici u Ninivu

• Niniva je poznata po bogatoj biblioteci vladara Asurbanipala sa 25000 glinenih pločica

Drugi Vavilon – Haldejski period• Haldejci su bili susedi drevnih

Vavilonaca, koji su krajem 7 veka pne upadima preuzeli vlast

• Navuhodonosor, kao drugi haldejski vladar, 586. pne razara Jerusalim i odvodi Jevreje u Vavilonsko ropstvo čuveno iz Biblije

• Tokom njegove vladavine graditeljstvo Vavilona cveta i nastaju Semiramidini viseći vrtovi kao i kapija boginje Ištar

• Priča o Vavilonskoj kuli verovatno govori o ogromnom ziguratu posvećenom Marduku

Persijsko carstvo• Prvobitna državu na ovom tlu bila

je Elam, oko 2700. pne sa prestonicom u Suzi

• Ovu oblast osvajali su mnogi, kao Asirci, Međani, dok pleme Parćana nije preuzelo vlast u 6 veku pne

• Vladar Parćana, Kir Veliki, sklapa savez 550. pne sa Haldejcima, zbacuje Međane i ustoličuje persijsku dinastiju Ahemenida

• Jedan od naslednika, Darije I oko 520 započinje veliki uspon Persije

• Njegov sin Kserks gradi Persepolj• U vreme najveće moći Persija se

proteže od Libije do Indije• Osvaja ga Aleksandar Veliki 331.

Mazdaizam• Aveste su drevni spisi starih

Persijanaca i prvi tekstovi Mazdaizma

• Po reformama koje između 1750 i 1200 pne uvodi prorok Zoroaster kult se naziva i Zoroastrijanizam

• Vrhovni bog i kreator je Ahura Mazda, kome šest svetih besmrtnika Amesha-Spentas, pomažu da upravlja univerzumom

• Njegov suparnik je Ahriman, izvor svega što je zlo

• Vladar zastupa Ahura Mazdu

Mitraizam• Prvobitno jedan od 6 Amesha Spentas,

Mitra se razvija u zasebno moćno božanstvo

• On ubija svetog bika - prvo živo biće stvoreno od strane Ahura-Mazde, čije je žrtvovanje trebalo da proizvede celokupnu floru i faunu na zemlji.

• Zimska rezidencija Ahemenida nalazila se u Vavilonu, koji je bio pripojen Persijskom carstvu 539.god.pre n.e

• Ubrzo je došlo do prožimanja haldejske i persijske tradicije

• Mitra je poprimio neke karakteristike vavilonskog Šamaša

• Pri selidbi kulta u rimsko carstvo Mitri bivaju posvećene misterije a on poprima značaj zaštitnika vojske

Persijska dinastija Sasanida• Parćanski vazal Ardašir svrgnuo je

poslednjeg parćanskog vladara 224. nove ere i ustanovio dinastiju Sasanida

• Njegov sin Šapur pobeđuje Rimljane i učvršćuje vlast

• Prestonica - Ktesifon• Sasanidi traju nekoliko vekova, u

vreme kada na svetskoj pozornici jača hrišćanstvo, a Rimsko carstvo se deli na zapadno i istočno – Vizantiju

• Konačni udarac zadaju im 651. Arapi, koji u Persiju donose novu religiju – Islam

Indija pre Islama• Oko 1500. pne Arijci osvajaju indijski

potkontinent• Govorili su sanskritom, najstarijim

jezikom indoevropske porodice• Na njemu su bili zapisane Vede – verski

tekstovi, srodni persijskim Avestama, u 3 sloja

• Najstariji – Rigveda• Mlađi – Brahmanama• Najmlađi – Upanišade• Upanišade govore o univerzalnom duhu

Brahman, i individui Atman• Žrtve se prinose svetoj vatri, božanstva

kao Mitra i Varuna vladaju prirodnim elementima

• U vedskoj religiji naglašava se značaj meditacije, odricanja, reinkarnacije, karme, kasti

Hinduizam• Nadovezuje se na Vede• Pored njih važni tekstovi su

epovi Ramajana, Mahabharata, Bagavad-gita

• Osnovni pojmovi – Darma (etički kodeks), Samsara (krug ponovnog rađanja u materijalnom svetu), Karma (snosimo posledice i nagrade za svoje akcije), Mokša (oslobođenje od okova materijalnog sveta), Joga (telesno-umne vežbe)

Hindu koncept Boga • Braman je najviše biće iz koga

potiču besmrtne ljudske duše – atman

• Braman u nekim školama poprima “ličnost” koje se u zavisnosti od škole poštuje kao Brama, Višnu, Šiva ili Šakti

• On se u nekim periodima istorije ovaplotio na zemlji u vidu avatara npr. Rama ili Krišna

• Osim najvišeg bića postoje još neka božanstva - deve

Nastanak islama• Sve oblasti koje smo do sad nabrajali

preplavio je osvajački talas Islama u 7. veku nove ere

• Godine 610. Muhameda je, prema islamskom predanju, u pećini blizu Meke posetio anđeo Božji, koji mu objavio prve sure Kurana, nakon čega je Muhamed počeo propovedati islam.

• Stanje muslimana u Meki se neprestano pogoršavalo, što je kulminiralo 622. godine Muhamedovim prelaskom iz Meke u Medinu

• Taj događaj, poznat kao hidžra (preseljenje), obeležava početak islamske ere i prvi dan (1. muharaam) u brojanju godina po islamu

Osnovi Islama• Kuran je sveta knjiga islama, koja sadrži "Božije reči upućene

Muhamedu". Sastavljen je iz 114 (imenovanih) sura, od kojih 113 počinju sa: "U ime Boga milostivog... "

• Hadis je pouka koju je poslanik Muhammed govorio ili na neki drugi način sugerisao o najrazličitijim aspektima ljudskog života.

• Islam počiva na 5 stubova vere:• šehadet - srcem i jezikom posvedočiti daje Bog jedan i jedini i da je

Muhamed božji rob i božji poslanik • namaz - molitva pet puta dnevno • zekat – jednom godišnje deo svog imanja izdvojiti sirotinji • zaum - potpuni post za vreme obdanice u mesecu ramazanu • hadžiluk - pokloničko putovanje u Meku bar jedanput u životu

(oprošteno bolesnim i ljudima bez prihoda)

Džamije i svetilišta

• Kaaba – crni kamen u Meki najsvetije je mesto koje se obilazi tokom hodočašća – hadža

• Inače se muslimani okupljaju u džamijama

• Najvažniji delovi džamije – mihrab, koji pokazuje pravac Kabe, mimber – propovedaonica, minare – toranj sa koga se poziva na molitvu