A REVISTA DEL NAVIA-EO Númaro 12 • Outono 1999 • 150 Ptas.

Índiz Juan Antonio Lázaro Menéndez A PESCA del SALMÓN /lOS /'lOS

del occidente dl-ls(lIrias

Moría Teresa Pasarín Ame

Alberto Álvarez Peño

Jacinto Díaz López

Moría José Gordo

Manuel Gordo-Galano

·'. IROS/O pasólI. lfllCII IIlCl.l'ÚIf. IJ/(~)'()/I

MA YEGAS )' MOLlos e/l 1'

.¡, Juan AQtonio Lázaro Menéndez

raredominal:l.te al hora d'alteriar sin remedio el pote.nGial salmoneifo d;~est0s ríos. A construcdón d€ saltos y de presas máis peE¡uenas, el implantación d'empresas contaminantes nas yeiras d 'estos ríos oU os verquidas directos das máis das polDlacíóis, SON dalgúas das muitas €ausas que fain bastardiar el ecosistema f,}uv ial del Ea y del Na:via.

Owtros fact0f€S máis cO},.'1.1l1turales. os máis d'e-llas por causa del desdeixamenro administTati:vo, nun

in¡ ¡¡cariáis ecol micas. 'mlmaro anterior. (Juntábamos

fixer.0J1 máIs qu'empiorar a situación. A xestióJ1 del Río Ea co.mp,áw:enla as dúas aaministradóis rexof,lales -Asturias y Galicia-, que patten eqoitalivamE;-"l1te os días hábih~s de pesGa. Esto [rai consigo úa dualidá oen p€Iigrosa p0rque s€ rán encariand& clous xei[Qs de xestión mui diferentes y enGamíaos) de dalgúa

-- manera, a Gbx:etivos 0PO$[Qs. En Galicia síguese úa polítlica de xesfión dos

. recursos sal:mor.:teiros mui dl"lra., pensada pra recobrar a presencia deJ reí fluvial nos Ináis dos dos hestó.r.i- -camente salm0neiros como DHa, T.ambre ou Miñ0 . Este proceso tag cOlnplexo ca:racterízase pala r,estric-€íón d'~pareyas y del periodo aberre> de pesca, p.ra Ilograrf>oblacióis estables y curiosas cle salmóis OU , en casos máis estremos, réntase de volver el salmón arles unde se desincióu Cl.:lase dafeito.

El acl):nínistración asturiana sigue un camín máis lli:xeiro de xest!Íón porque a situaeión aquí, anque é pra esmolerse, é Inenos estrema qu'en Galida.

Os Tíos fnáis occidentales d'Asturias amañan úa rede hid[.ográfica mui mesta 0rganizada en tres sub-caneas. Estas son as del Eo, P0rcía y Navia, adernáis d'outro$ cal

c.r> = = = = = c.r>

= = = = = o-= .....,

A pesca del salmón nos ríos del occidente d 'Asturias

El Rfo Eo nel COIIC~)'O da' lIeiga . A xeSlión d este río é pm1ida eme as adm iniSlraci6is dAs/mías ji Galicia

condo menos chove os ríos déixanlo notar y van muiro máis baxos.

A consecuencia d 'esra s itu ación é qu 'estos ríos sía n os máis "adelantaos" de todo Asturias y son os primeiros que teiI1 úas condiciois al xeiro pra dar salmóis. Dende marzo hasta abril mantéin un cau-dal ban pra pescar y é nestos meses condo rexis-

A riq ueza salmo,u..~·ra del Río Eo COllslalóuse allfargo de /oda a slÍa bestoria.

eran as miyores entradas de salmóis. Nesra mesma época aurros ríos de muita fa ma sal moneira, como Sella ou Cares, ávezan ' a ter un caudal alto por demáis que nun deixa pescar curioso nas súas auguas.

Despóis de ller este párrafo os llectores h an a perguntar por qué nun se pescan salmóis a esgaya oel Porda ou nel Eo. Tba ser mui pretencioso dar úa opinión dogmática y adornalla con úa serie de solu-cióis, máxicas y nel momento, que volveran de fa cto os salmóis al augua d'estos ríos tan maltra taos.. El que si m'atr~vo afer é un análisis peque no dicindo as principales, y non as únicas, causas que fain que se pesque tan pouco.

El caso del Río Navia

Empezando poI Navia, d 'él temas que djci r que foi ún dos ríos máis salmonei ros d'Asturias. Esta afir-mación sost~mola con úa serie de documentos hes-tóricos, a os que nel sou moinento imos dedicar outro articulín, unde cada pouco faise referencia ás "grandes pescatas" que se fían nel Navia.

A construcción de tres presas nel sou recorrido acabóu cua riqueza salmoneira d 'este río. Os saltos nun deixan circular Ilibremenre, pr'arriba y pr'abaxo, a os salmóis, quitándoyes de que compleren e l sou ciclo vital. A esistencia d·úa papeleir'd al pé de Navia nun fexo senón cortar arrentes el potencial ecolóxi-ca del río.

Nel ano 1998 namáis se pescaron cinco sa lmó is nel Navia-Porcía --cuntábanse xuntas as pescas d 'en-trambos y dous-. Esre daro é revelador da situación d 'enguano d 'es{os ríos, sobre todo se lo comparamos col cuadro un de se recoyen todas as capturas coyi-das en 1998 nos ríos asturianos.

Porcía y Ea

Os casos del Parda y del Ea son diferentes por-que a mengua de capturas é por outras ca usas qu'as del Navia .

El qu 'el Parda se recuperara de pouco como río salmoneiro débese a úa serie de repoblacióis masivas ya que s'axeitaran dalgús saltos d 'augua que deixan P?lsar o.s salmóis todo el ano. Po r desgracia este esforzo primeiro del admin istración asturiana nun s'acompañóu con un plan específico ptá conca que manruvera a te nsión d 'al empezar y planificara as acmacióis de despóis. Como, tao claro, nun houbo nengún milagre, a situación ac{ual é amolada, co·mo amostra el cuadro de ca pruras. .

El Río Ea é un caso máis arrevesao y hai ben causas. A principal, da que xa falamos al empezo, é el da xesüón partida entre Asturias y Galicia del rrei-ro medio -y máis salm.onei ro- elel Ea. A distinta polí-tica qe xestión fe ita polas dúas Comunidades Autó-nomas choca dafeito nel Eo, trendo consigo un resul-tao de capturas que [a 1I0nxe del pO[encial salmo-neiro verdá que ten este río.

A pesca del salmón nos ríos del occidente d'Asturias

El tia Navia l/e! C0I1C~J'0 d'Ei/ao, A construcciólI de Ires presas acabóu cita riqueza salmoneim dés/e río.

Dous m o delos d e xestión

El arde de vedas y reglamenm específico prá pesca deportiva nel Ea cambía según el treito y el dla. Nos días conclo a xestión ye corresponde a Astu-rias pódese pescar en clalgús u-eilOs y namáis con liS cebos determinaos. Se a xestión ye roca a Galicia nun valen esos cebos y namáis se pode pesar máis tarde, porque a veda ábrese us meses despóis.

Os vecíos de San Tiso Oil da Pomenova tein que ter dúas llicencias de pesca diferentes pra pescar nel mesillo treito del río, según el día da semana. Pra sacar a !licencia ele Galicia abonda con fer el trámite en cualquer establecemento hosteleiro da zOml y ten-se el documento nel instante. Pra sacar a lIicencia en Asnlrias hai que viaxar hasta a delegación .comarcal da Conseyeiría d'Agriculrura, coyer un impreso, ingresar os cuartosnel banco y volver OLllra vez pola !licencia. Sacar permisos de pesca é igual de fácil en Lugo: os cautos que sobran quedan a disposición de todos os pescadores nos establecemenros hosteleiros ribeirei1.os OLl nel organismo competenre. En ASlUrias, todos os trámites [ein que ferse na sede principal da Conseyeiría d 'Agricultura en Uviéu.

Seguro qu 'el Ilector ta aburríndose con esta esplicación tan mes[a dos trá1).lires burocráticos que remos que fer pra poder pescar nel Eo, peró esta esposición deixa ben claro cuál é a situación acrual. que ten el río.

Cada C01l1unidá Autonoma renta d'apricar un modelo de xesrión que diga cua política global qu 'en

materia de pesca manréin nel sou territorio de xuris-dicción.

De poueo nos había valir úa dieta alimemicia que namáis siguíramos os primeiros días y qüe des-póís nos faITáramos el resto del tempo. El qti"íbamos sacar iban ser úa enchentuada siguida )', sobre todo, un fracaso dafeiro dos obxelivos que se buscaban.

Peró nun son namáis de mena burocrática as causas que llevan al anual situación del Río Eo. A chegada d'especies ícticas alóctonas -de fora-, como é el caso da boga, os verquido.s comaminames des-conu·olaos· y a esistencia de nlinicentr.:tles hidroeléc-{ricas, como a de Pepe da Viña , fain que medre a problemática d 'este río_

A siwación actual é el resultao d 'un proceso d;a-pedramento constante que naide soupo parar a tem-

. po. Nas maos de todos 05 axentes implicaos na xes-rión dos recursos piscícolas d'esta zona d 'AsRlrias (a el buscar solucióis prácticas, efectivas y, máis que nada, pr'apricar xa.

Exemplos como os del Bielasoa, apricable al Par-cía ou al Eo, unde se recuperóu el sou treiro salmo-neiro, el del Saja en Cantabria , aparecido al que se podía fer nel Navia, Oll el elel Nansa , modelo aprica-ble al Porcía, tein que valimos de referentes que nun podemos esqueicer.

Dende 1984 Asturias y Galicia dispóin das com-petencias al xeito en materia de pesca fluvial, cun-tanda entrambas y dúas con lIeis de pesca propias. Nestas hai ben diferencias nel que {en que ver eua xesrión. En Galicia déixase ceder treitos del río' pra

c.n = = = = = = = >-= .......

= = = =. = = = = = = = = o-= w...

A pesca del salmón nos ríos del occidente d'Asturias

SALMÓIS PESCAOS NOS Ríos ASTURLANQS EN 1998

C:'RES 177

SELLA 259

NARCEA 365 ES\'1A 66

NA VlA-P:ORCí:A 5 Eo (incluida Galicia) 12

1iOTAL 884

que los xestionen paniculares, sociedades de pesca-dores ou empresas turfsticas, mentres qu 'en Asturias a Conseyeiría pertinente monopoliza a xesti6n.

Un plan de recuperación

Esta rede Ilegal fai máis malo de que s'interveña nel Ea peró deixa claro quén ten que tomar el man-do nel Pqrcía y nel Navia. Cualquer plan de recupe-ración ten que ferse por todos os axentes implicaos nel recurso, dende as ÍnsürucÍóis oficiales (Conceyos, Conseyeiría .. .), todas as menas d 'empresas (celulo-sas, turismo activo ... ) y cualquer colecrivo social rela-cionao col medio (ecoloxistas, asociacióis de pesca-dores ... ): Dende os organismos compelentes hai que fer por que medre a formacion d 'equipos 1l1ultidisci-plinares unde profesionales procedentes de distintos campos establezan as fases y a metodoloxía qu 'hai que poñer a and.flL

A riqueza salmopeira del Ea consr3tóuse al llar-go de toda a súa hestoria en ben de documentos y, máis de poueo, poI Marqués de Marzales -ben sei qu 'el miyor conocedor das· súas auguas-, que disf~llt6u dalgús anos d'un treito l)rivao neste río que daba salmóis a esgaya .

El ideal iba ser volverse poñer cos casos delEo y del Porcía dende el marco d'un plan específico de conca que faga por que se recuperen dafeirQ as dúas coneas hidrográficas. El control das repoblacióis y dos verquidos contaminantes ou el sani~l1nenro das poblacióis das .ribeiras, rein que ser dalgúas das cla-ves definidas dentro d'úa estratexa global IUuito máis cobiciosa. '

El caso del Porcí~ ten que ser menos arrevesao por tar xestionao poi Goberno asturiano, mentres qu'el caso del Eo, esplicao antias, pode presentar máis problemas por ter a súa xestiól1. compartida.

El que corre présa de verdá é poñer derriba da mesa soIucióis viables y interv~ncióis nun prazo cur-tia que deixen recuperar el potencial piscícola dos ríos cl'esta comarca y especialmente os que teñan capacidá pr'acoyel" nellos a os salmóis. t;,3

BffiLIOGRAFÍA: CECIUA, j. A. (985): Los ¡fas salmoneras del NQ11e de

EspuFia. DIRECCIÓN GENERAL DE TURISMO C1945} El sal-

món y su pesca en Espafia. GARCÍA DE JAlÓN, D. (986): Gestión de /ps recursos

naturales. Las aguas cOlltillentales. LARIOS y SÁNCHEZ DE PIÑA, P. (1930), Ríos salmo-

neras de Asturias. MUÑOZ GOY Al,\TES, G. (988): Crónica piscíi;o!a con-

tinental bispana. PARDO GARCÍA, 1.. (945): Diccionario de !etiología.

El Nauia f oi LÍll -dos 1ios máis salmoneiros d 'Asturias.

.¡. María Teresa Pasarín Ame

"Que por mayo era por mayo cuando bace la calor cuando los trigos enCallan y están los campos en flor ... "

s causas peique eran así nel siglo XV se damos fe a este conocido romance, peró agora , nas portas del 2000, xa nun lo sao. No tocante al calor de lliayo, xa se sabe qu 'el tempo ta tolo y que nél nun hai nin-gúa fundanza -será por eso que ye cha-man el cambio cliIY!-árico-. Ademáis, os tri-

gos xa nuo "encañan", lo menos nel conceyo de Pezós y supoño que tamén nos da rodiada, porque xa naide los labra . Y así, nel mes d 'agosto, xa nun se ven moreneiros nas pezas, oio medas nas eiras, oio 5'oin Sllar aquelas máquinas de mayar d'hai us anos qU 'espertaban a ún al ser día . y é qu 'el progreso y a meyara del nivel de vida fain que se deixen cultivos tradicionales-como éste, porque dan muito labor y porque agora é muito máis fácil comprar el pan fei-too Estas renguileiras namáis queren achegarse, sin señardá, a aquetas tempos y a aquela vida que, anque hoí tán superaos, nun habían d'esqueicemos.

Segar y mayar

A sega del trigo y del cenrén, cereales típicos d 'esta zona, solía ferse a finales de xuilín ou princi-pios d'agosw y, amias de qll 'hollbese segadoras, a fouzo. Había qüe feIo a xeito pa que nun quedase ningúa espiga na terra. Os maoyos, feixíos de trigo ou centén, atábanse ben curiosos con un manuCÍn de payas, a garaiiola. Algús usaban un palín, el garrote, p ·apenalos Oláis. Cuando taban todos ataos, pa que nun se moyasen , amontuábanse en lolas ou puíanse dereros coas espigas pa riba formando aquelos lnore-nei1-os ou marrotos, qu'a miT1 sempre me pareceron

tendas indias que vía nas películas da televisión . Máis tarde, en tanda todo segao, arriábanlo pal eira y alí fían úas grandes medas. El tamaño y el númaro das medas mostraba a riqueza da casería.

Hasta os anos cincuenta, máis ou menos, mayá-base á ve ya, querse dicir, col mayo, un instrumento forma o por dous paos xoncidos por úas tiras de coi-ro, as caso mas. El pao máis largo é el mango y chá-mase a moca y el máis corto, que mazaba nos mao-yos, é el pértigo. Pa que nun se perdese ningún grao, había que rapar ben el eira y despóis barríase coas 'cuaiiadoiras, baxases largos feitos de bidueira. Os homes manexaban el mayo y a'S muyeres eran as qu 'aventaban y cribaban el grao, separándolo da puxa y deixándolo ben limpio.

As primeiras máquinas de mayar iban de lugar en lugar arrastradas por bois ou vacas xoncidos y Ínáis tarde por tractor. En cuanto se sabía qu'a máqui-na taba nel lugar d 'al lao, xa se fían os preparaüvos pa empezar a mayar namáis chegase. Nun se podí~ perder tempo porque el mayador cobraba por horas ou se cuadra se puía a chover. Como en todas as outras laborías, tamén nesta s 'apuraba pa ver quén acababa primeiro anque, pa que nun houbese envi-dias , as máquinas solían empezar cada ano por un cabo del pueblo. Así y rodo, os primeiros en acabar soltábanyes a os outros con muita xarola ese dito que poi1o aiquí de título: "Agosto pasóu. .. 11"

Gracias ás máquinas, as mayegas fía nse máis axi-na y con menos labor, peró inda s 'axudaban úas casas ás oun·as. Por eso, os días da mayega eran días de muito trabayo, peró tamén de reunión y de festa. Todos andaban mui enfougaos: muyeres y homes subíanse ás medas y desde alí iban apurrindo os

= = = -= '-U

= = = = = = = = = = = = >-= _ w.J

maoyos, xa desataos, al mayador que taba cebando a máquina. Outra persona, as máis das veces muyer, era a encargada de caml?iar os sacos nos que se reco-yía e l grao, mentras os homes arriaban a paya xa maya da hasta a payeita, unde era colocada a xeito por un esperro medador.

El grao, el pan de roda el ano, guardábase núas grandes huchas de madera d'unde s'iban sacando pouco a pouco pa moler y fer el pan_

Os molíos

Os molías eran entoncias sitos de reunión. AJí se cortexaba y se fían ou desfían amistades, tratos ou tasamentos, mentestanto el molieiro molía a ~arga (el grao levábase nuo caba lo apareyao). Hoi nun son máis que record os d'aquelos tempos y avezan a tal' abandonaos a pesar del sou valor ernográfico y his-tórico. Sempre me choca cómo despreciamos as cau-sas que xa nun nos fain falta, anque nun hai tantO que nos eran imprescindibles.

Nel conceyo de Pezós xa nun mole ningún molín peró inda quedan cinco -anque Madoz, nel Diccionario geográfico-estadístico-histórico de Espa-,;a (1845-1850), fa la de "seis molinos harineros"-,

El Molín de Pe/arde, que data de 1923 según se le derriba del cargadeiro da porta, é de propiedá pri-vada y atópase na veira del Río Augüeira, debaxo del lugar del mesmo nome. É úa construcción moderna con dous pisos y conserva as partes máis importan-tes del molín , peró ta todo -por alí tirao.

E! Molín de-Siqueims, tamén ele propiedá priva-da, ta na aurela del Río d 'lo, cerca da ponte d 'Argul. A casía linde ta el molín é pequena y ten pinta de ser antigua. Conserva partes dos dous molíos. Por alí pasaron , hai anos, LIS comuneros que deixaron as pallas pimadas de coJores.

Os molios de Lagar das Eiras y -de Louredo tán nel Río de LiXÓtl ); eran de maquila, querse dicir, qu 'el molieiro cobraba quedándose con úa parre del trigo que molía. Al parecer, tán desfeitos.

El Molín Veyo de BraHaueya, nel Vi lar de Malan-droiros, e ra d~ propiedá comunal: cada casería tía us días pa ir moler chamaos días de calenda.

As dlÍas molas de moler del Molin de Siqueiros coas stías moxegas.

Mayegas y molías en Pezós

1'..1 Molín de Siqueiros

A toponimia documenta ourros en Sanzo y Serán, nos /l1olíos ou nel prao i11ol[n, uncJe peique en algún rempo los houbo.

Amasar y cocer

Xa se sabe qu 'el pan era entoncias un al imenro básico y fere/pan al! cocer un labor, chen de miste-rio, qu'había que fer con muito xeito. Conocido é ' qu 'as muyeres nun podían amasar os días que san-graban y que se rezaba y se yes fía cruces ás (ogazas pa qu 'e l pan salira ben. El pan xa Gocido tamén tía a lgo de sagrao: antias d 'empicipiar úa fogaza fíaseye úa cruz por baxo y nun sei por qué hai:?ía que puela na mesa coa panza pa riba, nun se podía apedrar oin rirar y había quen lo chuchaba se ye caía un cantelín nel tarrén.

Boi xa é raro cocer na casa , anque en algúas inda se sigue fendo en ocasióis especiales. Por eso, algúa vez, inda ougüimos falar del fonnento, da al1e-sa, a maseira unde s'amasa, de qu 'a masa ten que vil' ou le/dar antias de poder trabayala .. Y, algúa vez, vese fumiar algún forno y sabemos que daquén -éste é trabayo de l11uyeres- ta roxándolo (calentándolo) y, se nos chegambs alí, poclemos ver cómo, cuando rán brancas as ·peclras del rarrén del fomo , achega as brasas hasta á porra col roda/o, barre ben con un basaxe de xesta, folgueira ou uz, y vai botando as fogazas , úa a úa , coa paira. Tamén algúa empanada, bolo entorrezao ou mantecadas. Y el olor que nos chega bástanos p 'atestiguar qu 'aquelo ten que saber de máis y, se nos dan a _proba , dicimos, hoí que tamos refalfiaos, qu 'este pan si que sabe a pan, anque ten muito piar pinta qu 'el qu 'avezamos a com-prar, branco por dentro y mareHn por fora peró desa.-borido. Sin embargo, llluitos dos que viviron os rem-pos da fame, inda s'acorclan clicindo: "quén nos dera enroncias un cantelo de pan". Como aquel nena que raba coa s cabras y foi á casa cumer a merenda. Vol-véu desiguicla, despóis d 'atoparse con úa cuza cha-mada Requisila y, cuando ye preguntaron os compa-i'i.eiros se xa fora merendar, conrest6u él : "Fun y nun fun, foi como se nun fora. Dérol1me un pedazo de pan -y cuméumo a Requisiw" ~

.J, Alberto Álvarez Peña

, Hai personaxes da mitoloxía asturiana ben conocidos pral máis da tras-nos, renubreiras, encantadas ... pe1'ó bai outras que nun tuveran tanta publicidá y qu'einda !Jai xente que pode cuntar muito d'ellos. Clara ta: se !Jai daquén que mande tempo en andar de llugar en llugar y de casa en casa pra recoyer esas tra-dicióis. Úa d'esaspersonas é Albe110 Álva1'ez Pe11ü, que volve ás nosas páxinas pra Jalarnos d'us personaxes qu'a muitos yes !Jan a se1' desconocidos: os diab1'ecos.

l primeil:o en citallos é Bernardo Avevedo y Huelves !lel sou llibro Boal y su Concejo (1898) y diz" Los Diabrecos son tmnbién seres invisibles que se ponen al servicio de algú.n desalmado, de ordinario ruen. mozo, travieso y desaboga-do, pm'a la perdic'ión de incautas doncellas". De'spói~ de m~tQ a deserip-

~ ción d "es·os, o.\'ID}'ecqs.§l

vían dalgo que

8~r~~~:,~~'U;~~,~~:.10;~~;;~ jalaban JI descu-á v",_'"uy« de Casa Roque tia os diabmcos ",¡'g;rfl..ol'a babía úa cüa-

~ driya de I/adróis casas y taban en ' os

nas casas y rompían as concas. Tia/os metidos nun aguyeim úa muyer que c/Jamaban Segunda. Ella sabía hen d 'eslas causas. Fa/aban d 'un bome qu'iha segar a Castilla y ganaba mui pouco, sempre quedaba atrás. Un día deuye ú.a xitana os diabrecos y aJuracóu él el mango da joucía JI gual'dóu.to allí. Deixábalos polla ten'a pra que segaran JI trabayaran P1-a él. Dician que ye arroubarcm . .a jau.da a aquel home" (c.untao por Enedina Prieto, 62 anos, nacida nel Corón, Vilánova d 'Ozcos, anque a madre foi das Mestas, Cuaña, unde tamén casóu y vive Enedina . 28-1-1999) .

Tamén pinta inte'resa me el aparición d 'us 113nos que sirven a un amo nlln conto n'adicional recoyido nel mesmo conceyo de Cuaiia: "Había U11 ma.fJimonlo que tía muitos fiyos y el !Jome ¡oi becerra pa sacar cuartos pa mantel/osI probes, foi poI

l~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ pico d 'un monte y salíuye ye dixo.' 'Vén-os deme usté a vaca?: ~'Qué ella ', y sacóu lÍa

de debaxo da capa. a bece-JI :,j(','i,eT'fIlb.'n"á !)orúa botella?'. Pel'ó e!fJ.,ó~:íe" ií"'¡;ye eb tpJ.)o'J7óu nu./Z cual por Raúl Gonzá~~z) 68 aIJ.ps, ,ar¡m:g Ja.~

Nos llibros veyos de~San GirWán" "91'>,ase, "l;-x"itcJ§!L.,

sin nengún pe le gris iJ~~~~;~;{~f~.~~s ayos y metellos

= = = = ~ = = = :.= = = ..... = .......

J. Jacinto Díaz López

Xa naide s'acorda d'él. ¡Vai tan llorz:xe .. ./ Como qu'este siglo en que tamos y que xa ta dando os papados, daquella nun tía máis que decioito anos,. taba como quen dice, empezando. Pos nese ano amañóuse úa tan gorda por todos os sitos qu 'a pou-ca máis nun queda naide pm contallo: ' tantos /oron os martas qu 'houbo estmga-yados por todo el mundo.

oume referindo al gripe del mil novecefltos decioito. Hai que ter agora pollo poueo noventa anos pra poder acordarse d'él. Y os que ternos acordo d'aquella catástrofe, si que nun se nos esqueice enxamáis porque quedáronsenos grabados úa chía de sucedi-

dos de [al xeito que nun se paderon borrar .. Chamábaseye el mal español, porque por algún

tempo díxose qu'empezara en España. Desp6is, máis pra delantre, sóupose que vera del Asia. Dundeque-fa qu'hotibese rido empezo -qu 'eso tanto dá pral casQ-, estendéuse ben axina por (Odo el n~undo, arrasando por unde pasaba y deixando, . al que ye deu y nun lo lIevóu , toyeto pra tempo ou pra toda a vida. .

El panorama era hOlTible, abondo pra encoyer al máis temprado. Nas ciudades as caxas dos mOltas fían ringuileiras ~lOS camposantos. Nas aldeas nun chegaba a tanto, claro, porque hai menos xente, pro muitas casas taban pechadas por-que nun había naide de pé que las abrise: toda a casarada taba a un rempo, roda núa palada, deitada sin poder erguerse da cama; aquello daba medo ... El gado taba na corte berrando de fame , pbrque nun había quen lo aten dese. Os médicos del contorno nun daban abasto pra romediar tanto mal. Andaban todo el día y parte da noite azacaruados d'a caballo, que yes fal taba pou-co pra ter as cachas encetadas. Daquella había poueos automóviles y menos carreteras.

Dentro de tantas hai algúas eousas que me que-daron ben grabadas y que de condo en condo se me vein á memoria máis qu'outras y nun sei por qué. Úa d'ellas é. que na mía casa nun entróu el gripe; andu-vemos sempre de pé, pollo qu'os vedos raban asom-

brados y cellergosos y nun se resinaban a que nun tuvésemos malps como a demáis xente. Y el motivo da nasa salú entre . tanta enfermedá penso que se debéu a que todos os días polla mañá y polla noite amañábamos us fumazos que tembraba el misterio . . Botábamos núa tixella veya y grande, brasas, foyas . d'oucaliw y encima azufre en polvo. El fumo chega-ba a tar tan espeso que nun se vía nada a dous pasos, faltábanos el alento y chorábannos os oyos. A verdá é que nun sei cómo nun chegóu a ser piar el rome-dio qu 'a enfer.medá y nun murimos envelenados pollos gases sulfurosos. Pos non, nun murimos nin nos deu el gripe. ¡Salvamos'

El outra causa que digo foi lo que ye pasóu a un vecín, Bernaldo de Berayo, anque esta menudancia del nombre nun fai al caso, pro dígolo pra que pen-sedes que foi verdá y pra presumir de búa memoria ...

y porque nun iba eu dicir úa causa asina d'un vecín sin ser verdá. ¡Dios me

lIibre! Pos foi el caso que Ber-

naldo púxose malo úa tarde: empezóu por

dolerye a cabeza y siguíu por ter rrebu-sías, sudar y esmo-recerse de todo, de tal xeiro que nun

tuvo máis romedio que deitarse. Nun

miróu a fiebre, que nun tía con qué; pro,

anque tuvera, tanto daba .. Bernaldo era un solteirón que

nun se parara a pensar na posibilidá d'encontrar parexa; tía abando qt}e fer en atender a

llabranza y en cuidar del gado. Vivía con úa irmá qu 'era cimpre, a probe, y tía como criado un rapace-xo pr'allindar as vacas y fer outros rabexos da casa.

Al outro día de deitarse temóu a erguerse, pro nun puido. Déixase ver qu'el gripe que ye arrimara era de búa erase ... Aguantóuse allí á forza. Condo llevaba asina us días acordóuse de que nun fixera

Aquel gripe

~EI el/fierro del p¿úvu!o. gmbao de I Cuevas (s. Xl:>::).

del córpo ningúa vez y púxose a cavilar cómo ye poñería romedio á sim3ción. Taba l1estos pensa-mentas condo viu qu'entJóu pra vello el vecín máis chegado á pona, Xanín de Peruyo, que, porque xa pasara el -gripe, nun tía medo a volver coyello, y enrancias I3ernaldo púxo]o al tanto dos días qu'iban sin cambiarse .

-¡Ai , homc!, é muiro rempo ése, nun podes siguir asina , reis que poñerye romedio. Escuita, teflO eu na casa un frasquín con úas pildorías que me sobraron . Condo pase pral molín clouyas a túa irmá que ehas suba y xa verás: ¡santo remedio!

Ofrecéuse el home pra todo lo que fixese falta y él paciese y, sin máis, foisc.

Fose que Xanín nun s'apurase, ou qu 'a irmá nun se dese présa, as píldoras tardaron en chegar ~l sou destino.

Nel ínterín, Bernaldo acordóuse de que neI hucha da sala había úa botella d 'augua de Carabai1a )' , berrando, chamóu al criadín pra que ye aranguese a botella. Apurríuya el rapaz y, como nun tía á mao nin conea nin vaso, bebéu a morro y rapóuse ben pra nlln piyar frío .

POLI ca despóis chegóu a irmá coa s píldoras y víulas tan pequenías que desconfióu de que podesen romediallo, pro, acordándose qü 'el vedn yas chufara tanto, arrevenÍlIse a tomallas. BorÓll úas pOllcas nel conco da mao y con un papado cI 'augua da conca baxaron poi gorgoleiro abaxo. Túvose quieto y hasta renembróllseye que raba agusto y que podía piyar un pigarzo. Nun foí muim el tempo que pasóu sosega-do porque axina empezóu a Huita 'del augua de Cara-baila y as píldoras contra el home. Al primeiro el ata-que escómenzóu como un ruxido alIó llonxe, pro que foi vindo cada pedacín máis achegado y, cando foi abondo· y el home xa nun puiclo aguantar máis, determinóu erguerse y botar prá corre, qu'era unde taba el escusado; é un dicir.

Baxóuse da cama con imención ... pro falláronye as forzas y cayéu tendido al son da cama ~n llargo como era. Lo qu'ocurríu despóis nun é pra relatar aquÍ, calquera pode imaxinallo, incluso por miuclo.El caso é que ver a un home fía us días con ramo agayo y vello agora naquella angustia movía a compasión.

Bernaldo salvóuse daquella, pro nun volvéu a ser el que for~ anrias. ~

= = = 0=

= = = = = = = = ...... == ~

= = = = = = = = = := = = o-= .......

I 7.1 A radio da casa

'" María José García

Tapia é sito al xeito pra que salian emisoras de televisión y de l~adio. Ademáis d'acoyer as instalacióis de Teleoccidente, tamén el Instituto ten úa televisión. Das dúas xa nos falamn nas páxinas d'El\TJRAMBASAUGUAS. Agora tócaye a Radio Reló que, da mao de María y de Nieves ta fendo a súa pmgramación, como xa demos noticia nel sou momento, 'na nosa fala . Quedaran de mao apurrida pra escribirnos daqué y, al cabo, aquí ta el que nos cuntan.

emisorfl de radio que remos en Tapia nacéu xa hai dez anos, anque einda haxa xenre que nun la conoza. Nacéu da ilusión d'un home qu 'eillda sigue al pé del cañón, ramos falando de Severino Braña, el relo-xei ro ele Tapia. Despós a radio pasóu a ser úa emisora municipal, querse dicir, úa emi-

sora al servicio de rodos os vedos y vedas del COI1-ceyo.

Con tocio el aga yo foran levantándola rapaces como Miguel Ángel ou Tomás -entre Qurros que nOSQutras nun [Uvemos a SOrte de conocer xa que marcharon estu-diar fora-. Nos empezas, Severino poñía toda aqueja, música'

Radio Reló d e Tapia . 107.1 FM

1'.'iellCS al micro ne/ estudio das e/l/revistas

xente chamaba rodos OS días y empezamos a ser cómprices unhos d 'outros : al cabo, unha gran familia .

Despós d'un tempo Nives veuse pra Tapia y voI-véu rrabayar (amigo pra tentar de qu'a emisora nun deixara de funcionar. Dende entonces tamos aquí. Agora é como se fose parte da nosa vida.

A programación foi medrando cada día más y eso axudaba a qu 'a nosa- ilusión por tal' alí t;;tmén medrase. Empezamos as mai'iás con Severino, qu 'é el que nos dá os bus días. Desp6s das noticias das . once, empezamos con un programa oe! que coye todo el que poda pasar na zona y hasta na marina de Luga. Por eso se chama El montón. Ben veces pasa-mos noticias por alto porque nun hai naide que nolas recarde.

Más tarde temas úa sección de coCÍa que xa é un clásico na progranlación. Queremos fer d'esto un homenaxe ás muyeres del occidente, ás nasas abolas que tan felices nos fi.xeron cuas súas recetas. Femos cadaldía úa chamada de teléfono a bulto a unha casa particuiar y faiamos coi ama da casa que nos dice qué ta fendo de xanta . -Rímonos muito y pasan -pasamos-un bocadín ml1i agradable. Os venres, entre todas as chamadas, femos un saneo -y regalámos un lote de productos que nos dá úa ~mpresa de conxelaos de Tapia. Tamén recordamos historias pasadas y temas enu·evistas con personaxes dest;3.caos da zona.

De tarde entra Nieves cua miyor música d 'actua-lidá, música pra todo tipo de xcnte. Todo hai que dicilo: l1un temas qu 'envidiar a outras cadías más grandes.

El que'más te!l10s que destacar dende que tarnos aquí é qu'a xente creu en nosoutras a pesar, muiras veces, da precariedá da emisión. Tamén pensamos qu'era búa -idea reivindicar qu 'a nasa fala s'escuitase, qu 'a xente cayera na canta de qu'é un orgullo el poder fa!ala núa emisora de radio .

A colahoración del Conceyo, col sou alcalde D. Gervasio Acevedo á cabeza , foi sempre a miyor. Gra-cias ás súas xestióis logramos este ano y el anterior úa búa subvención da Conseyeiría de Cultura del Principao por emi.cir a nosa programación en gallego-asturiano. Pra nosoutras foi como el agradecemento por' un labor de muito tempo y de mui1:os esforzos, sin ter muitos conocementos técnicos peró simple-

PROGRAMACIÓN (r1e lúis a vem-es JI os sábados de talUe)

EL AifONTÓN

• 10.00-10.30, EL ALMORZO

Noticias da localidá y del conceyo, bolsa de trabayo, cursos, etc. • 10.30-11.00, RECETAS DE COCíA DA NOSA YERRA

~ece(a-s, a compra y chamadas en directo ás amas de. casa.

• 11.00-11.30, ENTREVIS"FA COL PERSONAXE DEL DÍA

• 11.30-12.00, HISTORIA DE TAPIA

A historia del conceY0, os sous lugares, as súas casas, a faJa, etc. • 12.00-12.30, CONCURSO DE m;¡;OS y REFRÁIS

Espado con regalos a quen chame pra

"'" = = -=

"Mitia d 'A Roda "

Da lecrura da pODea obra poética de MiHo que se conserva parece colexirse qu 'era úa mente a miu-do atormentada, doLiosa, con un pensamento que, ás veces, debe agobialla: el da morte. ¿Era un pre-sentimento?, ¿era el mal recardo da calamidá que yes cayera na casa? Nu n lo sabemos, pro chama el atención que xa na qu 'é l tirula "Mi primera poesía", fechada ne l ano 1920, ou seña, .condo nomáis tía catorce anos, y dedicada "a úa nena ", xunto ás lóxi-cas estrofas cl 'un rapaz namorado, escribe estas Qurras:

"¡Quién sab.e si esta esperanza será la Parca homicida

que, al cortar m i malandanza, siegue el bilo de mi vida ".

Ou aque lla outra, titulada "El desdeñado", escri-ta en 1921 , qu 'acaba d 'este xeito,

'íEstoy loco, mi muelte se aproxima, nadie mi vé11igo detener osa, delante de m.is pies veo ya la sima triste) oscura y macabra de la fosa",

Nun cabe duda de qu 'a os sous quince anos que contaba eS[Qnces, tía pensamentos que nun eran os propios da súa edá , sinón os d 'úa mente afrixida, que s iguen, de vez en cando, aparecendo na súa obra poética y que tein reflexo clara nel paema "El enig-ma ", que fecha en 1927, y que dedica a súa madre, en recordo del feito de que cando él chegaba a este mundo deixábalo el ermao q ue lo precedera; yescri-be estaS, emre outras, doliasas estrofas:

"Tal vez aquesta nú tristura tUllO su origen en caer sobre mi hogar la desventura precisamente al yo nacer",

Deixando este aspeuto dos sentimentos que se reflexan na poesía de Milio; na que tamén tejn sito outros te mas y outras preocupacióis non tan rráxicas, diremos que ta claro qu 'era un home d 'ideas avan-zadas, mui ava'nzadas, y a rebeldía escontra das desi-gualdades da sociedá y os impulsos da mocedá pra queixarse das inxusticias ou fustigaIlas, quedan ben patentes nos sous escritos cando fala de "10 descon-solador que es el estado actual de España", ou a súa preocupación ';por esas multimdes privadas del tra-bajo, del pan.,. ", y cou-?as asÍ.

Na Roda acoudiyaba UIY grupo d 'homes dos que, sin duda, era ;'a cabeza pensante", que bautizaron como Os del seis, xa qu'eran seis os integrantes, cos que se carría dende Barcelona, tratando de daryes conseyas nos desacordos que parece que teín al fal-taryes él, anque yes pon por delanu'e a súa pouca esperencia - "con ventiún años de vida y uno de mu~do ... '" yes diz-, pro vese que ye fain caso y que someten al sou bon xuicio as súas queixas. Con algús d 'ellos formara un cuadro artístico (era un namorado

del teatro) y pnxera os cimentas del Centro de /11S-trucción y Recreo, y pode que tamén discutiran te mas sociales, políticos y culturales qu 'aniaban n.a súa mente, sempre esmolida por tia sociedá que nun ye gustaba.

Hai n as cartas de Milio, anque poucas, a lgúa espresión na nasa fala , como cando cliz: "¡quita d 'ei, ha" o u el título da poesía xa referida dedicada "a úa nena ", y tamén a firma dos sous trabayos literarios: "Milio d'a Roda".

Ún dos poucos apuntes que se COllselvau da faceta pict6n"ca de Milio: un retrato deJose Maria ROl/dei/o.

Xa, pr'acabar, diremos que foron notables os versos satíricos, verdadeiros alfilerazos, que se cru-zaron entre xente de Tapia y él condo rod enses y tapiegos s'enzarza ron díscutindo s i el trazado del fenocarril Ferrol-Xixón debería ferse por un sito ou , por antro, y nos que queda ben patente el inxenia de Milio.

Nun é el naso propósito fer un análisis, nin siquera someiro, da súa obra literaria (el máis d 'ella desconocidá, como xa se dixo); daquén con máis capacidá lo feirá . A intención é nomáis a de rescatar e l recordo d\111 home pouco conocido y -como el tempo todo lo vai esmorecendo- pois hasta cuase esque icidó. r;;;::¡

= = = = = = = , = = = = = o-= . '-'-'

= = = = = = = = = 2:: = = >-= w..>

.¡. José Ramón Martínez Castro

Abrimos as páxinas da revista pra un artículo d 'opinión de José Ramón Mm1ínez Gastm, un rapaz novo das Figueiras qu'é Secretm'io d'OrganizaCión en Asturias das mocedades del Pm1ido Socialista. Gol sou empelio y el da agrupación de Gastripolllogróu qu'el gallego-astu-riano fora oficial dentro da organización en pé d 'igualdá con castellano y asturiano. Agora, estatuta/7amente, tamén ten á denominación na nosafala: Socialistas Novos d 'Asturias. Mar-tínez Gastm quer dar ideas pral debate sobre cúal poda ser a miyor m1iculación dos conce, yos del Navia-Eo pra favorecer a súa medría económica y tamén cultural.

evamos vente anos de goberno democrático, ve'me anos de gobemo en democracia y algún menos de desarrollo estatutario autonómico. Este desarrollo, se ben nun [a del todo realizado - y menos na n0i'a auto-nomía , de vía lenta-, dá xogo a que d 'úa vez por todas se proceda á comarcalización efectiva d 'Asturias. Anque é este un debate que xa vén de lon.'Xe, é un

debate nel que qu izáis eiuda nun afondamos abondo. De codas as comarcas d 'Aslurias, de todos os nosos COI1-

ceyos, son OS del Navia-Eo os que miyor rán preparados prá realización d'úa comacca real, y nun quero pecar con eso d 'e-gocéntrico senón qu'é úa realidá apalpable. Apalpable dende el punto de vista cultural, económico, peró sobre todo , dende el punto de vista social.

Cultural mente é innegable a nasa diferenciación del res-[O da Comunidá, a nosa cultura propia y difere nciativa, y non sólo oe) tema da fala, sen6n noutros d'igual calado. Peró é esta cultura a que dá paso á nosa diferencación social activa.

Os habitantes del Navia-Eo teín sentimen[O de comarca debido principalmente a esa diferenciación cultural peró debi-do tamén a outros temas como pode ser el sen ti mento de terra esclusiva que nos levóu dende hai anos a sintimos distintos ' das OUll-aS terras que nos arrodían: por un lado a Galicia nor-malizada , y por outro úa ASlUrias diferenciativa peró que nun asim ila a esistencia da nosa comarca como propia.

Esto leva al asturiano del Navia-Eo a sintirse un asturiano .diferente, un asturiano marxinado en ocasióis por etnocentris-mos proce.dentes d 'úa ignorancia atroz y qu 'ás veées nos leva a desvinculamos voluntariamente da sociedá asturiana.

Ta claro qu'úa comarcalizaci6n que refo17..2.se ese semimen-to diferenciador iba valir, como xa pasóu noutras comarcas, pca lograr úa integración de verdá da nosa comunidá nel Prin.cipado. É mro peró (¡a diferenciación ben orientada sirve pra formar par-te d'úa comunidá más amplia qu'aposte de verdá por nosoutros.

Feíto este primeiro esquema sobre lo qu 'eu considero básico nel comportamenro da xente nel Navia-Eo, debemos pasar a ver qué tipo de comarcalizaci6n queremos, se é que queremos algúa.

~n primeiro lugar, temas que didr que len que ser un nivel esclusivo y único en Asturias xa que, por todos os argu-mentos dados antias, a nosa comarca rezuma tintes d 'esclusi-vid á por undequera que se ye mire.

Na mía opinión, a comarcalización ten qu 'esqueicerse das mancomunidades de conceyos que, anque tuveron un

papel importante ná década pasada, demostraron a súa invali-dez pra funcionar correctamente tando marcadas, a nun ser honrosas escepcióis, por disputas políticas in.fructuosas.

É por eso polo que penso qu 'a comarcalizaci6n efectiva del Navia-Eo tía que tar diri..xida a un tipo de comarcalización competencial , querse dicir, que por un lado os Conceyos y por OUlro a Administración Rexonal , cedan competencias directas a outros organismos esta vez de carácter comarcal verdá. É así polo que nos íbamos encontrar con un órgano con competen-cias educalivas, culturales, económ.icas, etc.

A tendencia sería, debería ser, hacía úa comarca tipo El Bierzo lionés, con un marco reglamentario propio y úas com-petencias ben estmcruradas y remarcadas. Esta administración, este executivo comarcal, tería que ser fru to d'un Conse}'U Comarcal, d 'úa cámara subautonómica que represe mara de verdá os intereses dos vedos da nosa comarca y fora escoyida por .elos cada tantos anos .

Naturalmente , eS(Q levaríanos a pensar se ten cabida nas leis, nel estatuto d'autonomía, ou nun territorio como el noso , con s610 úas decenas de miles d 'habitantes. Eu penso qu 'el noso estatuto ten que dar acayida -y de feito dála- a este tipo d 'iniciativas, que deixa úa porra aberta pra úa futura modifica-ción qu 'además, neste caso, sería !lon mui sustancial.

Esto Jevaríanos a pensar noutro tipo de problemas subsi-diarios peró, case sin duda algúa , seria lo miyor prá nasa comarca y a súa xe.nte úa administración representativa, us inté rpretes reales que tomen decisióis deode a cercanía de vivir ne! siro unde van repercutir, úa voz verdadeira de toda a xente d 'acó.

El gobemo socialista de Tini Areces anunci6u a crcac~6n d 'úa delegación de gobemo na comarca. Esto é un paso ade-lantre pero nun é abando: a úa delegación fá ltaye capacidá de toma de decisióis, de competencias, de capaddá de desarroUo de proyectos. El· Navia-Eo merece sin duda algúa más, muito más, na luita pala dinamización y el futuro del noso territorio, pos nun hai qu 'esqueicer qu 'el futuro tada tamén aquí en xogo.

A mía opinión pode dar lugar a discusi6is sobre este tema, sobre cómo debería desarrollarse , sobre se se podería ou nun se podería faer. Peró lo qu 'é evidente é que nun podemos siguir zarrando os ayos a lo que todo el mundo ve. Qu 'el camín del Navia-Eo ta en ser úa comarca }' na unidá de todos, é innegable, peró que se teña que faer del xeito qu 'eu defen-do nun lo é. El deba te ten qu 'abrirse y .comunicarse. A lo menos ternos que demostrar que por ganas mm é. ~

•

Ángel' Berdia'les IRMAOdelH .SICA

,¡. Entrambasauguas

Nun ten pensao fer un tour por Europa cua súa banda nín tampouco nun vai marcbar a Londms pra dar os últimos toques al sou prósi1110 disco . Maiiá ten qu'er-guerse cedo pra trabayar con sou ennao porque é calpínteiro y neso gana el pan. Peró é novo, 111ánaye a música y quédaye muito por dicir. É Ángel Berdiales OU, se lo queren 111iy01~ Ermaos del berba seca.

aquén ye apurre úa Cinta al conductor del auto-bús que lleva a os esrudiames pral Insrjnuo de Tapia. As notas d 'un rock and roll empezan a suar anunciando qu 'hai (esta na cuadra: ~ Na icle len galbana, naide ql!er quedar na cama nin un minuto más, vamos todos.pá cuadra, qu 'hoi é el día da festa. Salla entre el mollido , '

coye úa gavella, espárcela !lel a ire y volve a empe-zar. Vaiche gustar: el comer y el folgar é solo empe-zar", Ta claro: é el disco EmornólI el varal, del gru-po Ennaos del herba seca.

Non sólo os rapaces da zona comenlan da maqueta d 'ese mozo da Caridá que canta na fala. Tamén falan d'Ermaos del herba seca as radios y televisióis locales. O' IInfar-nóu el varal, disrribuido por Tapia , A Cari-dá, y un poueo por aquí y oUtro pouco por alió, xa van vendidos camín dos 3.00 exem-pIares, cantidá ben curiosa nesros niveles comerciales. ¿D'únde saliu lodo esto?

Ángel Berdiales García nacéu hai 28 anos na Caridá. Os sous primeiros pasos na música foron da mao de Barón Rojo y Oulrós grupos de beavy me/al d'aquellos anos. Iba a 22 ele BUP y as mesas del Instituto de Tapia empezaron a sufrir as súas primeiras ller.ras. Hesrorias diver-tidas que falaban del sou enromo, da súa vida núa villa pequena d'a caballo col mundo rural, de conexos caralésieos que resucita-ban y que nun fía falta enterrallos nel hor-ro. de sacar el cuita mailá pala mañá porque se non súa bola íbaye fer tragar carola, del cocho de rabo en espiral qu 'é un cocho de verdá.. Nun era raro qu 'a os pOlleas día topara da lgún com-pañeiro que, entre risas, cunlábaye que ye roeara a mesa Cllas súas últimas oeun·cndas.

Fo i con 16 anos condo empczóll con us companeiras naviegos a tocar nun grupo. El beavyera toda el que quelÍ-an y cualquer outra das de música nuo yes daba máis . Úa casa deJantre del igresia de Navia valíuyes d 'aveiro pra ensa-yar hasta que ruveron que marchar pras escolas de Talaréo. y é qu 'el bard rock pegaba mal cllas salidas dos entelTOS.

Cuatro ou cinco anos d 'acnlacióis pala marina occi-denral foran dándoye esperiencia como vocalista primciro

y despóis (amén como baxista y guitarrista. Condo os com-pañeiros foron marchando pra buscar trabayo fora, Ángel Berdiales pasóu a tocar cos Iluarqueses Sleel y, al pOlleo, e nrróu nel gr.lIpo de Veiga /?edada, eos que fi.xo vers ió is de rock duro y cántigas propias e n castellanb. Dalgúa maque- ...

la en directo recorda a'quellos rempos en que tocaban mlliro por Navia y lluarca con outros grupos e ntre os

que tuveron KashmJr Oll La Des/i/elia. Hai Xa tres anos que toca sajo , pra

é l. Nun clla rrín nel p iso d 'e nriba da súa casa na Caridá amontúanse guita-

rras, baxos, tecJaos, úa grabadora dixilal d'oito pistas, úa duplicadora de CDs, un orde-nador unde ten un programa ele secllenci a~ión prá percusión y unde diseña as portadas ... Allí fexo tres maquetas, dalgúa de música electró-nica , que d istribuíu por Espai1a y que reseña-

ron revisras especia li zadas en heavy metal. Guarda un feixe de cartas que ye chegaron de

Valencia, de Barcelona, de Madrid .. Peró quedabaye el areya de fer un disco unde

sacar todas aquellas cámigas na súa faJa que fIxera pra divertirse nos tempos del lnsrituro. D'ei salíu el LP, que tirulóu El1fornóu el varal pra siguir cua bro-ma, y qu 'empezóu a distribuir nd mes de mayo. Ás candáis veyas como "Balada al conexo mOlto", "Mañá pala mallá saco el cuilo", "¡ ... lira ese cocho", "As folgueiras del mal". "Anres de ayer" ou "Metin

el pé nel furaco da raposa", amecéu outrOS temas novos pr'arredondiar el idea de disco que tia na cabeza: ~ Fesra na cuadra", "Aque-1l9s rempos del pataqueiro", "Demonio de . nenon y ~Cravuñando entre el reigás". Xa mm son s610 remas de hev)' -anque 105- sigue habendo y ben potentes-.

Tamén deLxa sito pra baladas de guitarras menos distorsio-nadas, pral blues máis sureüo y pra os aires de jazz. Y é que xa nun é ~omo condo era un rapaz y pensaba qu'a música que nun fora heavy era úa.carayada. Gúsraye a música negra y todos os estilos ye valen i)r.'aprender y sacar -ideas.

Pasa todo el Lempo que pode nel sou "miniesrudio~ de grabación y ten xa un feixe de minutos de música y ideas pra perfeccionar. Díznos con úa sonrisa cómpriz: "Outro Elinaos del herba seca, [en qu 'habello, ha". Eso espera mui-la xeinc y nosoutros os primeiros. ~

= = = = = = = = = = = = o-"'" '-'-'

"'"' = = => = = "'"' = -== '-'-'

TOPONIMIA DA PARROQUIA DOS COU1DS

• Aulor: XeslÍs López Pacios. -. Colección Toponimia 11 11 75, Acade-mia de la iJingua Astunana, 1999. • 28 páxiutls. .

Xesús L6pez Pacios é un esrudio-so xa veterano en cuesti6is ),:urídicas y del mundo eella que vive en X i."Xón, C0l110 búa parte dos saus vecíos da pan"oquia dos Couros (Ibias).

Nun esqueicéu el sou lIugar de nacememo y deixa testimonio con esta publicación de todos os nomes que puido recoyer dos praas. montes, souros, siaras y reguej[os dos COlllOS , esa peninsulía d 'Asrurias que s'aden-trJ. en Lugo, cOlce A Fonsagrada y Navia de Suarna. Dende A Aira hasta O Zretxalóll , ei ta pra quen quira conocello ese reportarío de lOp6ni-mos, espeyo fi el das caraclerísricas lIingüísricas d 'esas terras: A Airavella, A Maquía, O Muín, As Mouráis, A Labradoa, Os Cal1tóis, O Cast,in, O Chao de Lí,1ares ...

P!-SJLLP N' UN ACTO

r.'a .

UN FEIXE DE TAPlEGADAS • AuJOI:' Com-ado Vil/at· Loza. • FacsímH da edición de 1922. COllse-)'efria de Cultura, Principao' d'Aslll-rfas; 1999. • 22 páxi l1QS l 111áis 30 páxil1as d 'iu-traducción y 22 páxil1as de pa1ti/U-ras1-

Úa ala..xa bibliográfica como Un feixe de tapiegadas, primeira obra de teatro impresa na nosa fala , merecía úa reedición facsírnH d 'esra calidá . Un llibro ben guapo que¡ amáis da repro-ducción del Feixe, ll eva dúas intro-duccióis: úa reseña biográfica del autor -el taramundés peró tapiego de crianza Conrado Villar Loza-. obra de Manuel García-Galano, )' un recorrido poi antias, el menrres y e l desp6is da lliteratura en gallego-asturiano que naqueBos anos vente se fía enrre el Navia y el Eo, da mao de Xosé Miguel Suárez.

El obría, mui cunia, CUllla cómo Os Quirotelvos, cuane10 de Caslripol de música popular. van camín de Tapia p ra rocar na festa de San Sras y amañan de parar núa casa pra qu 'ún dos sous compoñentes poda conexar a úa moza. Nesta trama van inrrodu-cíndose diferentes cántigas con músi-ca ~el Il ua rq ués afincao en Castripol, Erelvino Méndez. A novedá d 'esra ree-dición é que d 'esra volta bríndase úa copia das partituras dos tres cantables que ten el obra, un pasodobre ("Chu-faXixón a súa playa ... ") y dúas haba-neras ('"Tráigoche el leite .. ,'" y ~Terra asturiana r ) .

l'\un artículo ben interesante publicao nel númaro anterior d 'EN-7lIAMBASAUGUAS, falaba Manuel García-Galano del Feixe y de Conra-do VilIa[ y a él remitimos a quen qui-ra saber máis daqué. Os desve los del

Galano por ve r este lIibro publicao al cabo deron os sous frutos, causa da que todos nos temas que felicitar.

LA P.4RROQUlA DE SANTA MARÍA DEL MONTE (HOY LARODA),

A FIGUIA Y EL FALLE DE SAN AGUSTíN

• AwOt:· Everardo Fernál1dez Gonzá-lez. • Conceyo de Tapia, 1999. • 161 pá:xinas.

Sempre reseñamos nesta sección as novedades editoriales na nosa faja. NeI caso d 'esre llibro nun é del todo verdá porque namáis úa tercei-ra parte das súas páxinas la en galle-go-asturiano peró, así y todo, nun podíamos esqueicello. Un obra d 'es-tas característ icas, unde el autor, \/erardo da Roda -

Revistos

Acaba cI'edilarse a revista A Músi-ca, que publica el asociación veigue-ña "da cultura y as artes" Ea Musical. Son doce páxinas con pOliada en color y rodas tán en gallego-asturiano. É "ésta a versiqn na nosa [ala del sou boletín anual qu'hai us me!?es que salíu en castellano . Hai que valorar qu 'úa asociación que nun trabaya d 'un xeito espedf1co a cue,SIión llin-gliística use a nasa fala d 'úa manera (an esplícila y arrechada, Na presenta-c ión, feita. el 28 d 'agosro na Casa. da Cultura da Veiga, houbo tamén úa charla-coloquio col lema "Escribir na nosa fala". Felicitamos' á xente que dentro eI 'este pereiro d 'amigos da música trabaya por fer normal un empreo culto da fala que s'usa todos os días na Veiga y esperamos que sía ésta a primeira de muitas mitras revis-ras.

Chéganos (amén a revista Cenlru, qu 'edita el Centro Asturiano de Barce-lona , correspondente al brao de 1999. El responsable é Daniel Guerra, nero del popular figueirolo Ricardo Guerra LaCÓh. Este barcelonés qu'einda fala como sempre se falóu na casa, "como nosoutros, como nas Figueiras", ten mui presente a cuestión !lingüística d 'Asrurias, rema que parez úa y ouua vez naS .súas entrevistas. Nel última plana len úa sección, "El gorgoleiro das Figueiras", unde escribe en y sobre el gallego-asturiano y linde ten un recordo pci revista EJ'l/TRAMBA-SAUGUAS, detalle que dende aquí ye estunamos.

Na revista As/mies. Memoria. ence-sa d 'un país, publicación del "Conce-yu d 'Estudios Etnográficos Belenos", xa \'an poi nO 7 (A'1l11io-1999). Temas asturianos d'hesroria, etnografía, arqueoloxia, economía, viaxes .. , en

máis de cen páxinas a todo color. Inclúyese un articu lo en gallego-astu-riano, "Clemente Díaz, e! gueit.eiro de Ferreira Obias)", del tamén músico Pedro Pangua. El amor repasa a vida d'este gueiteiro popular y analiza el sou reportolio y a súa técnica. Noutro . artículo da revista tamén se brindan úas fotos das 'pruneiras décadas de siglo feitas en daJgús lIugares d 'Ibias polos estudiosos alémáis F. Krüger y M. EbeIing.

Normalización Social Neste brao que salíu foron abon-

dos os siros unde a nasa fala sa líu na lJetra impresa dos carteles nel qu 'em-peza a ser un avezo das comisió is organizadoras.

El asociación El Teixo de narres (Castripol) siguíu eua organización da Noite Folk y da Romeiría da Fala, que d'esla valla foi nel Campo d 'Ar-nao, as dúas cos sous carteles corres-pondentes. As outras dúas naires de música folk da zona , a de Porcía ya da Veiga, tamén fLxeron os sous car~ teles en gallego-asturiano. Tamén el programa das festas de Santalla d'Oz-cos s'escribíu na nosa fala.

A todo esto hai qu'amecerye el feito de qu 'el cartel anunciador da presentación da revista A Música da Veiga {amén tuvese en gaUego-astu-riano .

Que vaya dende aquí a 'nosa feli-ci tación a todas as personas respon-sables por ese uso desprexuiciao da fala. Pode ,pimar pOlleo un mañuzo de calteles en gallego-asturiano, peró a lo menos axuda a qu.'haxa un fara-guyo de nOl1llalidá lIingüísÜca.

Nel empezo de curso p.eligróu a xa en por sj escasa presencia da nasa fala na escala pública al nun respon-sabilizarse nengún dos organismos competentes (Ministerio d 'Educación y Conseyería d 'Educación y Culrura) del pago dos profesores interinos qu'imparten a materia ele lIingu3 astu-riana y de gallego-asturiano y que fían falm pra cubrir as peticióis ' dos centros, Al cabó, gracias á lIuila d 'e· sos profesores y profesoras y cuas presióis de partidos, sindicaros y aso-ciacióis, chegóuse a un acordo y el Ministerio asumíu ese gasto.

Nese tempo de negociacióis, un bon peteiro de profesores del occi- . dente mandóu úa carta abert'3 ás autoridades educativas y a os medios de comunicación destacando el lrato desigual que se fai cua realidá Ilin-guística _d 'Asturias se lo comparamos con outras comunidaes del estao y pidindo que s'aprique a chamada Llei d'Uso 1/ 98, aprobada poi Principao y que garantiza el enseúo en lodos os niveles y graos da enseñanza del aSf1Jriano y de! gallego-asruriano nel sou territorio. Al cabo, neste cu rso escolar os nenas y nenas que poden escoyer el asignatura optativa de gallego-asturiano son máis: os das escalas de Tapia , Navia, Grandas de Salime y os del CRA Eilao-Sarceda.

Bibliotecas Del 11 al 25 de novembre, a Bi-

blioteca Pública Carlos Peláez de Na-vía festexóu el sou ;0° Aniversario con LIS actos culturales. Charlas, pre-sentacióis de llibros,. cantos pra os máis' pequenos, mesas redondas y 1I3 esposición bibliográfica dos fondos da Biblioteca , completaron esta cele-bración.

Premio XEIRA Acaba de conocerse el ganador

da novena edición del Premio XEIRA de nanuci6is cU11ias ~n ga llego-astu-riano. É el tapiego Jacinto Oíaz que, col relaro "Recordos d'oULTOS tem· pos", ha recibir el premio de 75.000 ptas. que ye corresponde. Conocido poi sou Ilibro Ditos, mIráis JI aUllUS causas na Jala da Roda y por ser co-autor con Manuel garda-Galano del Vocabulario da Roda (Tapia), Jacinto Díaz [amén é colaborador d 'EN-TRAMBASAUGUAS. Damosye dende estas páxinas a nosa norabúa.

c.r> = = = -= = = = o-= L.W

= = =

ALENDA DE~ PALACIO DE MON

8 úntase 'que nel palacio de Mon había un rei qu 'era mui ban e que gobernaba el SOll pueblo mui ben.

Nese pueblo había un mastro que llutaba a xente. Muitas veces quixerori. mata-lo mastra, pro sin resultado.

El ' rei xa raba cansado de que cada poueo tempo matase a xente . Entonces " chegóuse a un acordo;' prometéu a ma9 da súa filia a quen matase al mastro.

Un día presentóuse alí un mozo ele-vóu úa espada de broJ1ce que IJa ehan-

. tóu na barriga al mastro. El mQs~ro em- ' pezóu a cayer lentamente hasta que mo-rréu.

El rei , 'CO¡TIO prometéu , deulle_3 mao da súa filla a es'e mozo. Pro el mozo nun quería porque'nt,In tía casa. El reí fíxolles u-n palacio unde vivirían.

Món ica Bueno Lóp ez ( Vilanova d 'Ozcos).

Se país cruces en ventás e portas, el demonio nun ch'entrará na túa casa, pro ten que ser en víspora de San ~uan.

, Mónica Bueno López (Vi/anova d 'OzGos)

Antes a xente tía el costumbre de ~I;esinarse e se' un día nu n s'acordaban, pala noit"e , mentras dormían, poñíaselles un peso muí grande que nun lIes cleixa-ba respit'af.

Mónica J)ueno López ( Vilanova d 'OzG:osJ

rt 9Mft fted't4 Nun sei unde había úa pedra mui

grand~ e po¡;~iba pORia: "Dádeme a volfa y atoparéis" "

Xuntáronse vedos de varios J?ueblos e dérony;e a volta. Nellado qu 'agora- ta-ba porr.iba ¡Doñía: "Bendito sea Dios y alabado, que xa tou del Ot11

"'" = = = = = "'" = = = = = >-= ......

RamÓ" .Maltí'le~ nós S01l5 tempos de bacbiffer

el mes de mayo d 'este ano, a os 87 anos d'edá, fallecía en Vigo José Ramón Martí-nez. Máis conocido polos sous am.igos da mocedá como Valín, fora nacido en OUUl-bre de 1912 nel Valín, na parroquia de Piñeira (CaslripoI). Era da Casa del Gobelo, úa casa de llabranza unde houbo .que fer

muiros esforzos pra volar nos cuartos con qu'estudiar a Ramón. Naquellos rempos nun e ra tan normal qu'un Uyo d 'un llabrador pudesc' esmdiar porque eran mui-tos os condicionantes, tanto económicos COlllO soCia-les, que fía n q ue costase caro. Peró Ramón sabía qu'él quería estudiar y amañóu de sacar el bachiller. Xa con 17 anos fía de corresponsal de Piñeira pral periódico E/Aldeano y a os pOllCOS númaros del quincenario, en decembre- de 1929, pasóu a ser tamén el administra-dor, encargándose d 'jr llevar os ofL"X.inales á imprenta que puxera en Ribadeo e l l1uarqués Erelvino Méndez y de trer el quincenario xa fe ito pra vendello y man-dalIa a os suscriptores, Y é que, desa, nos primeiros anos da década dos trema, "alín iba todos os días a Ribadeo a estudiar e l bachille r. Comprara un bote d'emparzao CQIl outro estudiante, Egidio García, y pasaban a Ribadeo remando, chovese ou fi xese sol. Einda s'acordan dalgús de ve r chegar a Vatín andan-do polos caleyóis chíos de llama hasta A Casa das Barreiras, xa cerca da Capiya de San Roque en Castri-poi, unde cambiaba as galochas por us zaparas.

Desque sacóu e l bachille r fixo a carreira de mele-cía en Santiago, vencendo el idea del padre, que lo quería maestro. Despóis da guerra puido rematar nun ano os dous cursos que ye quedaban y especializarse en Psiquiatría col médico das Figueiras José Villamil, que tía un hospital psiquiátrico en Vigo, pasa ndo él ser socio y despóis propietario. Aoque xa re rirao, siguía indo regu -larmente al sou Sanatorio San José, unde 10 famas visita r hai poucos anos. Recordaba pOlieos detalles d 'aque-llos tempos d'EI Aldeano, peró ele l que si s.'acordaba era del agayo po r llevar a cultura dos llibros a os llabra-dores, a fán que tían rodas os que taba n a lredor del llabor da Biblioteca Popular Circulante, entidá que publi-caba el periódico, Ramó n non sólo colaboraba nel quincenario senón que tamén axudaba nel que podía nel resto d 'actividades. Tocaba un' pouco e l acurdión y con él animaba dalgúas represenracióis teatrales na nasa fa la que fía n os rapaces da Biblioteca.

Nada miyor qu'as súas propias palabras pra esplicar os sous ideales. É Ull artículo que publicóu el 15 de selembre de 1932, cando einda nun fixera os vente anos, Firmaba col alculiú de "Xuanín de Xonte" . Copiá-molo tal como salíu nel periódico amali.ando dalgúa qu 'outra errata d 'imprenta mui evidente.

EL LIBRO N'ALDEA Antes d'empezarvos a cuntar causo olgúo, vou o

pedirvos un favor; que me perdonedes el otrevemento de poñerme o falar sin mais conocementos c'os qu'éu teño. Pero non podo posar por menos que esprlcorvos un pte-canee que me pasou fai einda pouquín tempo,

Baxondo del noso pueblín de Xonte eu y'outro vecín, con intenciois d'ir o CastripoL al pasar por el puente de Ber-

.besa, vimo~ n'aqueJa casa de Cándido del Cosco, qui hay des que se pasa el puente, unhas tablas chantadas na tachado que mira pro carretera cunhos letreiros que decí-an: iFixarvos siñores! «Leeb! y un poueo mais emboxo «Biblioteca de Castropol»; enseguida díxome el compañei-ro ¿qué queren decir esos tres homes que tan ,?i? y eu con-testeinye: poís querche decir, ou quer darnos antender, qu'ese aldeano que ta coel libro oberto fíxove colar 01 del medio, que por cierto parécerr;te o simpre vista, ser un abo-gado y'al outro americano de sombreirín bronco, odvertin-do qu'ese paisano noso sabía tan pouco como nosoutros, pero o fuerza de ler V volver oler, chegon o faceryes calar o eisos siñores que ten 01 sou lodo.

El cuento e que meu amígo non debeu caVer en razón . porque me contestou: y, ¿cábeche n'o cabeza q 'un traba· yadar do terro como somos nosoutros, vamos facerye colar

A Casa de C(Í11dido dél Cosco, en Berbesa, col anu11cio da Bibliotec(J. SC11/(/O nel petril da ponle. Agustín Garda,

que foi bibliotecario da de Castripol. Brao de 1932.

El hO ll cha

a D. nadare Compón -peño por caso- ou o cutros desos slñoritos qu'ondan pastando por os aceros d'o vilo? Dlgoye eu: si. heme si. o cousa ten a sua exprlcaclón. Nosoutros non, porque xc laugo non podemos e'os colzois de vayas que tamos. pero os nasos netos, como se pañan a ler y sigan. condo cheguen a ser grandes han de foguerye colar sin apurarse muito como Ves tixQ esoufro que ta el na pareda.

Lo Que nos forto O nosoutros e ter libros y libros como hay por cutros sitos; porque según deda fal unhos cuantos dios un escritor mejicano nuha conferencia que deu n'el Casino de Castrlpo!' aló por a sua terro os verdaderos tro-bayadores del campo qu'apenas taln que calzar, tain unho grandísima Biblioteca y as nove y media d'o naite xo tan todos lendo, esto e lo que necesitamos nosoutros. que nos estragayen os libros por aldea y despols saber aprove-charnos delos. sobre todo. nasos noites lorgas d'hlnverno. porque, se cando nos poñemos a xogor n'a baraxa dispo-ñésemos d'unha Biblioteca. anque fose pequena. y nos

poñésemos a ler, sacaríamos algo mais resultado. quel que sacamos c'oas cartas.

Miro vecín: non te podes dar unha Ideo de lo que fal o dIfusión del libro por os aldeas, causa qu'empezan a felr algunhos homes de multa concenda de Costripol creando as BIbliotecas que teln y outras que fundarón louga na nasa parroquia y pueblos pegados: con el tempo chego-rán abrirye os ayos al proba labrador

lougo el meu compoñeiro, convencido xa del todo. comenz6u o falor con estas palabras: tels razón, meu ami· go. que somos unhos atrasados. porque unde quera que vayamos non sobemos entendernos coa xente algo estu-diada, y eu tomé n che creo que se lésemos todos os días, onque fose alindando os vacos. chegaríamos a saber mul-tas causas que preguntamos 01 médico. 01 abogado. al maestro y o toda eso xente que sobe.

XUANIN DE XONTE

Falar de Porcía L' trer {¡ memoria a Fe,.,w do.'! ROl11ed¡o~ qu'el día oito de sctembre de cada ano convoca ~111l a úa búa rahar;aeb de xen te d'este ocddc.:ntc d'A..,turias.

Pro Porcía é algo m:íi~ 'lu'a feMa y qu'~1 lIarg;¡ pOnle que no~ amO . .,lra a fotografia, na que ne l primciro plano vemo~ a dous home,'! subido~ :.í comporta que regubbu el ~ll1ga del calce que mO\'Ía os rodeznos del Molín de Plácido, que taha al

outro liado da ponte. Por debaxo do.s tres úllimo~ :ucos d'ella dj

..

Secretaría Llíngliístíca del Navía-E:o I~XERTA NAACADBIIA DE U. lUSClJA ASruRl"'''''

PRINCIPAU O'ASTURIES

CONSEYERIA D'EDUCACION y CULTURA