Akademia Shqiptare e Shkencave Historia Historia Historia Historia c PopuIIit c PopuIIit c PopuIIit c PopuIIit 5hqiptar 5hqiptar 5hqiptar 5hqiptar Shtpia Botuese 1OLNA 1iran, 2002 2 P A R A 1 H L N I L N itin 1959 u botua n 1iran llimi i par i listoris s Shqipris, i cili, s bashku me llimin e dyt, q doli m 1965, prbn eprn e par shkencore prgjithsuese pr listorin e Shqipris, t hartuar nga nj grup autorsh. listoria e lasht ,Ilirt, prbnte pjesn e par t llimit t par t botimit t itit 1959. Ajo shrbeu si baz pr hartimin e tekstit t ri t listoris s Shqipris q u prgatit dhe u botua si maket pr diskutim n itin 193. Pjesa e par e llimit t par t ktij botimi t ri ,193, prshinte periudhn e historis s lasht, nga illimet e shoqris njerzore e deri n illimet e mesjets s hershme shqiptare. Ajo u prgatit nga pro. Selim Islami ,redaktor prgjegjs,, pro. dr. Muzaer Korkuti, pro. lrano Prendi dhe pro. dr. Sknder Anamali. N itin 19, historia e lasht u botua e ripunuar dhe e plotsuar me t dhna t reja nga kta autor, n orm dispense, pr prdorim t brendshm. Ky tekst, me pak shkurtime, u botua edhe n rngjisht m 1985 si llim m ete, pr t`u shrytzuar nga studiuesit dhe nga lexuesit e huaj, me titullin Les Illyriens - Aperu historique, 1irana, 1985. Pjesa e par, Ilirt, q prshihet n kt botim t ri ,llimi i par,, sht mbshtetur n ariantet e itit 19 dhe 1985, por t ripunuara dhe t plotsuara prej t njjtit grup autorsh: Krert I dhe II jan hartuar nga pro. dr. Muzaer Korkuti. Krert III dhe V jan hartuar nga pro. Selim Islami. Kreu IV sht hartuar nga pro. lrano Prendi. Krert VI, VII dhe VIII jan hartuar nga pro. dr. Sknder Anamali. Pro. dr. Ldi Shukriu ka shkruar n pjesn Mbretria Dardane ,Kreu VI, sythet: 1erritori, popullsia e kultura dhe Dardania paraurbane. Prgatitja pr botim ,redaktimi, e pjess Ilirt, me ndryshimet prkatse u b nga pro. dr. Muzaer Korkuti. 3 ILIRL1 4 K R L U I LINDJA DHL IORMIMI I BASHKLSISL PRIMI1IVL J. SHIAQJA L SHOQLRISL NJLRLZORL. PALLOLI1I Gjurmt m t hershme t jets njerzore listoria e shoqris njerzore illon q n kohn kur nga kopeja e majmune antropoid u ormuan grupet e para t njerze primigjen. Kjo ndarje e njeriut nga bota e kashe u krye nprmjet nj procesi shum t gjat, t ndrlikuar dhe t paprsritshm. Periudha m e hershme e zhillimit t ksaj shoqrie primitie njihet arkeologjikisht me emrin e paleolitit ,nga greqishtja palaios - i jetr, lithos - gur, dhe prshin periudhn arsisht nga 1 500 000 deri n 10 000 jet m par. Kjo epok ndahet nga ana e saj n paleolit t ult, t mesm dhe t lart. N endin ton nuk jan zbuluar mbeturina kulturore nga paleoliti i ult, q z nj pjes t madhe t epoks s pleistocenit e jen deri n kohn e rshimit t akullnajae Riss. Gjurmt m t hershme t qenies s njeriut n territorin e Shqipris shaqen n periudhn musteriane, q i prket paleolitit t mesm ,100 000-30 000 jet m par,. Kto praqsohen nga egla prej stralli t punuara mir, me orma tipike musteriane, t cilat i kan shrbyer njeriut primiti pr procese t ndryshme pune q lidheshin drejtprdrejt me sigurimin e ushqimit t tij t prditshm. 1 tilla egla, si prese, kruese, grryese, etj., jan gjetur, deri m sot, n stacionin prehistorik t Xars n rrethin e Sarands, n stacionin e Kryegjats, n arsi t Apolonis ,lier, dhe n stacionin e Gajtanit n rrethin e Shkodrs. Nga ormat dhe prmasat e tyre t ogla kto egla ngjasojn mjat me eglat e strallit t zbuluara n depozitimet musteriane t krahinae qinje t Greqis Veriore, t 1hesalis, t Malit t Zi etj.. 1ipi izik i njeriut n kt koh ishte ai i neandertalit . N procesin e antropogjenezs ky tip paraqet nj hallk m t zhilluar n krahasim me pitekantropin e paleolitit t ult. Dyndja nga eriu n jug e akullimit t periudhs gjeologjike Riss bri q edhe n endin ton klima t psoj ndryshime t mdha. N malet e larta t Shqipris u ormuan akuj t prhershm, q zbritn deri n lartsin 1 000 m mbi nielin e detit. Si pasoj e ktyre ndryshimee klimatike ndryshoi dhe auna e lora e endit. Nga kasht e jetra qndruan etm ato q mundn ta prballonin t tohtit. Krahas tyre u shaqn dhe kasht karakteristike etm pr kushtet e klims s toht. 1 tilla ishin mamuthi, rinoceronti leshtor, bizoni, dreri i eriut, ariu i shpells, hiena e shpells, dhia e egr etj.. 5 1 tohtt ndikoi edhe n mnyrn e jetess. N lutn pr t prballuar shtirsit klimatike dhe pr t mbijetuar, njeriu i ksaj kohe bri hapa t rndsishm drejt prparimit, u strehua n shpella pasi triumoi n lutn pr jet a dekje me kasht e egra q i kishin zn q m prpara kto end-strehime natyrore. U esh duke shrytzuar lkurt e kashe, msoi t ndez et zjarrin, t cilin e prdori me sukses kundr t tohtit dhe bishae t egra, por sidomos pr t prmirsuar strukturn e ushqimit, duke prdorur gjersisht mishin e pjekur, i cili luajti nj rol t madh n prmirsimin e mtejshm biologjik t tij. Zjarri qe nj arritje shum e rndsishme pr kohn, sepse i dha njeriut pr t parn her zotrimin mbi nj uqi t caktuar t natyrs, q e ndau at prundimisht nga bota e kashe. Banort e paleolitit t mesm jetonin me prodhimet, q i gjenin t gatshme n natyr dhe sidomos me gjueti, e cila prbnte edhe drejtimin kryesor t eprimtaris s neandertalase. Me mbledhjen e rutae dhe t zhardhoke, me ruajtjen e zjarrit, me rritjen e mije, me prgatitjen e lkurs pr eshje, etj., merrej gruaja, ndrsa burri dilte pr gjah ose merrej me prgatitjen e eglae t puns dhe t arme. Gjuetia e kashe t mdha, n kushtet e nielit t athershm, primiti t eglae t puns, mund t bhej etm n mnyr kolektie. N kto rrethana ajo ndihmoi shum n orcimin e lidhjee t brendshme midis antare t grupee dhe s bashku me krijimin e lidhjee t gjakut shpuri n organizimin e bashksis primitie. Lindja e gjinis matriarkale Paleoliti i lart sht praqsuar shum m gjer. Vegla pune t ksaj periudhe jan zbuluar me shumic n sipraqen e stacionit t Xars ,Xara II,, n shpelln e Shn Marins n Bogas t Sarands, n shpelln e Konispolit, n Kryegjat, n Rrz t Dajtit dhe n Gajtanin III, pra n nj rreze t till q nnkupton shtrirjen e endbanimee t ksaj kohe n pjesn m t madhe t territorit t Shqipris. Kto materiale prbhen kryesisht nga egla stralli t tipit aurinjacien, t nj proje m t prparuar teknike dhe me orma m t larmishme, kryesisht thika, kruese dhe grryese. S bashku me eglat prej stralli n depozitn rrz Dajtit jan gjetur edhe disa egla prej kocke, t cilat n kt koh marrin nj prdorim t gjer krahas prsosjes s mtejshme t punimit t strallit. N shtresn paleolitike t shpells s Shn Marins pre eglae t puns jan gjetur dhe gjurm zjarri, si dhe osile kashsh t pleistocenit t on ,capra ibex - dhi e egr,, q tregojn pr nj aun t ngjashme me at t paleolitit t mesm, gj q sht dhe e kuptueshme, pasi klima dhe n kt koh azhdoi t ishte e toht dhe e lagsht si m par. Prparsi kan t dhnat q jan zbuluar n shtresn m t hershme t shpells s Konispolit I, t datuar 26 30 jet m par, si nj seri eglash pune t prgatitura nga gur-stralli i bardh me retush t arr, kocka kashsh t egra si edhe ar rrushi t egr dhe thjerrza t karbonizuara, t cilat jan tipike pr Mesdheun Lindor paraneolitik. Gjuetia e kashe t egra azhdon edhe n kt etap t undit t zhillimit paleolitik t endit ton, t jet mjeti kryesor i sigurimit t ushqimit. Madje n kt koh prsosen dhe 6 m tepr armt e gjuetis si dhe ormat e saj. Mbledhja e prodhimee t gatshme, gjithashtu, mbetet nj nga mnyrat e sigurimit t ushqimit t prditshm. Gjat ksaj epoke prundon procesi i gjat dhe i ndrlikuar i antropogjenezs. Nga neandertali, me tipare ende shtazore, kalohet tani n tipin e njeriut t sotm - homo sapiens. Si rrjedhim i prsosjes s eglae t puns prej stralli e kocke u rrit ndjeshm mundsia e sigurimit m me shumic t produktee ushqimore, gj q solli ndryshime dhe n organizimin e bashksis primitie. lormohen tani grupe t qndrueshme njerzish t bashkuar jo etm nga orma e prbashkt e prodhimit, por edhe nga lidhjet e gjakut dhe nga origjina e tyre e prbashkt. Gradualisht kalohet n brthamn e par t organizimit shoqror, n gjinin matriarkale. Ishte matriarkale, pasi gruaja luante rol t dors s par n ekonomi dhe n jetn shoqrore t ksaj bashksie gjinore. lorma kryesore e amiljes n kt gjini ishte martesa me grupe, prej s cils origjina e mije prcaktohej etm nprmjet nns. N epokn e mezolitit ,guri i mesm, 10 000- 000 jet p.e. re ndodhn ndryshime t mdha n lorn dhe n aunn e kontinentit, rrjedhimisht edhe n territorin e Ballkanit. U zhdukn t gjitha kasht tipike t pleistocenit, si mamuthi, rinoceronti etj., kurse nj pjes e kashe q azhduan t jetonin ndryshuan prhapjen gjeograike. N kushtet e reja gjeo-klimatike, njeriu i mezolitit illoi t kaloj nga ekonomia q mbshtetej n gjuetin e mbledhjen e produktee t gatshme, n illimet e bujqsis e t blegtoris primitie. Lpoka e mezolitit dallohet nga ajo e paleolitit edhe prej eglae t puns, t cilat jan br nga ashkla stralli shum t ogla me orma t rregullta gjeometrike, si trekndsha, trapezoidale, n orm segmenti etj., me prmasa t ogla 4-6 cm, ndaj quhen mikrolite. N territorin e Shqipris endbanime mezolitike jan zbuluar n shpelln e Konispolit ,Konispol II, dhe n Kryegjat. N t dyja kto endbanime eglat prej stralli jan t cilsis shum t mir, kan orma tipike mezolitike, me retush t imt t cilsis s lart. N Konispol ato jan datuar saktsisht n itet 8 500 p.e. son ,n baz t C14,. Me epokn mezolitike lidhet pjesrisht edhe endbanimi i Vlushs ,rrethi i Skraparit,, ku jan zbuluar egla stralli tipike mezolitike. Kto egla jan gjetur s bashku me ragmente ensh shum primitie, akt q e daton Vlushn n illimet e epoks neolitike. Sidoqot, ato i takojn nj kulture me tradita t orta mezolitike, dhe Vlusha praqson nj kultur q n lidhje t drejtprdrejt epokn e mezolitit me illimet e epoks s neolitit. 1 marra s bashku, Konispoli II, Kryegjata dhe Vlusha, prbjn nj dshmi t rndsishme pr ormimin e kulturs neolitike n territorin e Shqipris. 2. NLOLI1I Vendbanimet neolitike Neoliti ,nga greq. neos - i ri dhe lithos - gur, praqson etapn e undit dhe njkohsisht m t zhilluarn t epoks s gurit. Ai prshin nj koh q illon nga mijjeari i shtat dhe mbaron nga undi i mijjearit t katrt p.e. son. Arkeologjikisht neoliti ndahet n tri periudha t mdha: e hershme, e mesme dhe e on. N kt t undit prshihet dhe periudha e bakrit ose eneoliti ,nga bashkimi i jals lat. eneos - bakr dhe greq. lithos - gur,, q prbn etapn e undit dhe kalimtare pr epokn e bronzit. N kta tridhjet jett e undit jan zbuluar e grmuar nj numr i madh endbanimesh neolitike me shtrirje gati n tr territorin e Shqipris, si n Maliq, n Cakran, n Vashtmi, n Burimas, n Podgorie, n Bar e n Drsnik t rrethit t Kors, n Kamnik t Kolonjs, n Blaz e Nezir t Matit, n Cakran t lierit, n Burim, n Gradec e n Cetush t Dibrs, n Kolsh t Kuksit, n Rajc e n Rashtan t Librazhdit e nga gjetje t rastit n pika t tjera. M mir sht njohur e studiuar pellgu i Kors, i cili gjat epoks prehistorike ka pasur kushte shum t mira gjeoklimatike. Ai paraqet sot zonn m t pasur e m t zhilluar kulturore t neolitit si edhe pellgun ku mund t ndiqet pa ndrprerje zhillimi i kulturs neolitike n gjith shtrirjen e tij kohore. Materialet e gjetura n kto qendra prehistorike, krahas atyre t dala n drit shum koh m par si n Vel t Vlors ose rastsisht n rrethet e tjera t endit, kan dhn mundsi q t njihen aspekte t ndryshme t jets ekonomike, shoqrore dhe kulturore t banore neolitik t territorit ton, ndrsa prhapja e gjer e ktyre endbanimee dhe e gjetjee rastsore neolitike ka treguar se ky territor gjat ksaj epoke ka qen i banuar dendur dhe pa ndrprerje. Jeta n endin ton gjat neolitit u zhillua n kushte shum t prshtatshme natyrore. Klima e toht dhe e lagsht e paleolitit, e cila kishte illuar q n mezolit t`i lshonte endin nj klime m t but, tani merr pak a shum karakterin e klims s sotme. Si rrjedhim edhe lora e auna thuajse nuk ndryshojn prej asaj t dite tona. Kto rrethana t aorshme natyrore ndihmuan q endi yn gjat neolitit t arrij n nj niel t lart zhillimi ekonomik dhe kulturor pr at koh. Njeriu nga sklla i natyrs, si ishte n paleolit, shndrrohet tani, pak e nga pak, n zotrues i saj. N kt koh lindin e zhillohen orma t ndryshme t eprimtaris prodhuese t njeriut, t cilat me plot t drejt mund t merren si zanailla e dege t eanta t ekonomis dhe t prparimit teknik e kulturor t shoqris s sotme. 1 tilla jan bujqsia e blegtoria, prodhimi i qeramiks, tjerrja dhe endja, teknika e ndrtimit t banesae etj.. Prsoset n kt koh edhe teknika e punimit t eglae prej kocke dhe prej guri. lyn n prdorim t gjer dhe bhet karakteristike pr epokn dhe teknika e lmimit t gurit. Nga undi i neolitit ,eneolit,, pr t parn her dalin dhe eglat e objektet prej bakri, t cilat shnojn dhe illimet e metalurgjis n endin ton. N kto periudha t largta t prehistoris, endbanimet i ndeshim zakonisht npr tarraca lumore, pran burimee ose n ende me toka pjellore dhe t pasura me pyje q strehonin 8 shum kash t egra. Por krahas ktyre, azhdonin t shrbenin si endbanim edhe shpellat ,shpella e Vels, e 1renit, e Konispolit, e Blazit etj.,. Banesat paraqiten dy llojesh: n orm gropash nndhese ,Cakran, dhe t tilla t ndrtuara drejt mbi tok ,Maliq, Kamnik, Kolsh etj.,. Zakonisht kto kishin planimetri drejtkndshe dhe ishin nj ose dy dhomshe. Muret e tyre thureshin me thupra ose me kallama dhe lyheshin pastaj me balt n njrn ose n t dy aqet e tyre. Dyshemet ishin gjithashtu prej balte, n disa raste ato endoseshin mbi shtroje trarsh pr t izoluar lagshtirn. N Dunaec dhe n Maliq t Kors jan zbuluar banime t ngritura mbi hunj ,palaite,. Mbi hunjt ertikal qndronte nj platorm prej trarsh t endosur horizontalisht e mbi t ngriheshin banesat ,kasollet, t shtruara me balt. Palaiti i Maliqit ka qen i rrethuar me nj gardh q e mbronte nga rshimi i ujit apo nga rreziqe t tjera. Lkonomia. Lulzimi i gjinis matriarkale Nga materialet e zbuluara n endbanimet neolitike t endit ton del se bujqsia prbnte nj nga ormat kryesore t prodhimit dhe sidomos tek ato bashksi primitie q banonin n toka pjellore, si p.sh. n pellgun e Kors, n ushn e Cakranit ,lier, etj.. 1oka punohej cekt me shat prej guri ose briri dreri. Kjo ishte orma m primitie e punimit t toks. N kt koh mbillej gruri si dhe llojet e tjera t drithrae. Kt e tregojn arrat e karbonizuara t zbuluara n shtresat neolitike t Podgories, t Konispolit, t Maliqit apo n muret e banesae t lyera me balt t przier me byk drithrash, si i gjejm n endbanimet m t hershme neolitike ,Vashtmi, Kolsh etj.,. N depozitimet neolitike t endit ton, przier me mbeturina t ndryshme t kulturs, jan zbuluar me shumic dhe kocka bagtish t imta dhe t trasha, q tregojn se krahas bujqsis banort neolitik merreshin edhe me blegtori. Prej bagtie ata siguronin qumshtin, mishin, leshin, lkurn etj.. Nj pjes t ktyre produktee ata i siguronin dhe nprmjet gjuetis s kashe t egra, kockat dhe brirt e t cilae i ndeshim gjithashtu n qendrat e banuara t ksaj kohe. Dreri ishte nj nga kasht e egra m t paraplqyera t gjahut, i cili pre mishit dhe lkurs, u siguronte bujqe primiti edhe brirt me t cilt bnin egla t ndryshme bujqsore, si shetr, ekan etj., dhe q i gjejm t praqsuar mir sidomos n endbanimin e Dunaecit e t Maliqit. Po ktu jan zbuluar edhe shum pesha rrjetash, gropa etj., q dshmojn se nj orm tjetr e sigurimit t ushqimit t banore neolitik t Dunaecit e t Maliqit ishte dhe peshkimi. Banort neolitik t endit ton dinin gjithashtu t tirrnin ijen dhe t endnin prej saj rroba me an t egjs primitie ertikale. Kt e tregojn rrotullat e boshtit dhe peshat pr trheqjen e ijes n egj, t zbuluara n Maliq e gjetk. Q n etapn m t hershme t neolitit shaqen dhe ent prej balte t pjekur, q prbjn si kudo gjetjet m t shumta e m t rndsishme n endbanimet e ksaj kohe. Prodhimi primiti i tyre ashtu si edhe ai i tekstilit dhe i prodhimee bujqsore, ishte i lidhur me punn e gruas. (do bashksi neolitike i prgatiste et ent sipas neojae t saj. Ato punoheshin me dor n orma e madhsi t ndryshme, me aqe t trasha ose t holla, me ose pa 9 zbukurime sipas qllimit t tyre praktik. Zhillimi i madh, pr at koh, i prodhimit, i cili gjeti shprehjen e et n shtimin e llojee t eglae t puns dhe n prmirsimin teknik t punimit t tyre, n zhillimin e ormae t tilla t ekonomis, si ishin bujqsia dhe blegtoria etj., solli ndryshime dhe n organizimin shoqror, q u pasqyrua n prmirsimin e mtejshm t strukturs gjinore. Gjinia matriarkale e lindur q n paleolitin e lart dhe e zhilluar dalngadal gjat mezolitit arrin tani azn e lulzimit t saj. N ushn ekonomike kjo az e zhillimit gjinor ishte e lidhur kryesisht me zhillimin e bujqsis primitie, e cila duke qen pun e gruas, i jepte asaj nj end me rndsi n prodhimin shoqror. Paraqitja e saj me igurat e shumta prej balte, dshmon se ajo kishte nj pozit parsore n gjini. Martesa me grupe, karakteristike pr periudhn e hershme t matriarkatit, zendsohet tani n periudhn e lulzimit t saj me nj orm t re m t prsosur, me martesn me ite. Gjat gjith kohs s neolitit, gjinia mbetet e etmja njsi shoqrore dhe ekonomike n bashksin primitie. N kt gjini kishte jo etm bashksi amiljesh me ite, por edhe nj organizim pune dhe konsumi kolekti. Puna e prbashkt i shpinte njerzit n pronn e prbashkt mbi mjetet e prodhimit dhe mbi produktet e prodhimit. Ndrmjet gjinie, q jetonin n arsi t njra-tjetrs, u endosn gjat ksaj periudhe marrdhnie t tilla ekonomike e shoqrore q shpun n ormimin e bashksie isnore. Midis ktyre njsie t mdha isnore qinje ose m t largta, ekzistonin marrdhnie kmbimi. N endbanimet tona neolitike jan ndeshur sende t sjella nga krahina t largta, si jan p.sh., importet e poeris diminiane t 1hesalis n depozitimet e endbanimit t Cakranit apo t Kamnikut etj.. Arti dhe botkuptimi Arti i bujqe dhe i blegtore neolitik priret drejt ormae dekoratie gjeometrike dhe iguratie skematike. Arti dekorati neolitik shaqet me tr prmbajtjen e tij sidomos n prodhimet e poeris, ku shum nga ormat e ene me harmonin dhe me elegancn e trupit t tyre i tejkalojn krkesat e ngushta utilitare dhe hyjn n ushn e realizimee artistike. N tr kulturat neolitike t endit ton qeramika paraqitet e zbukuruar me ornamente t shumta t realizuara me teknika t ndryshme ,pikturim, grishtje, ngulitje, inkrustim, etj., dhe trajtime t eanta stilistike, sipas azae t zhillimit prparues t saj. Motiet e zbukurimit prbhen nga ija t drejta ose t prkulura me kombinime nga m t ndryshmet, si dhe nga igura gjeometrike: trekndsha e rombe me ush t zbrazt ose t izatuar, nga rrath, spirale, meandra, etj.. Kto motie, pre zhillimit t thjesht pr t zbukuruar ent, kan shrbyer, n mjat raste, edhe si simbole graike pr t paraqitur ambientin, sendet apo uqit e natyrs sipas botkuptimit magjik t njerze neolitik. 10 Arti igurati i ksaj kohe praqsohet kryesisht nga igurat antropomore apo zoomore prej balte t pjekur, t cilat kryesisht jan t ogla. 1ipari m karakteristik i tyre sht skematizimi i orms, nganjher jasht mass, ashtu sikurse sht n artin dekorati t qeramiks gjeometrizimi i theksuar i ornamentit. Kto igura qeniesh paraqiten n orm cilindrike, plake apo steatopigjike ,ithegjera,, n kmb ose ulur. Nj pjes e tyre jan t ngjashme me tipat prkats t Azis s Prparme dhe t Mesdheut Lindor, gj q tregon pr lidhje e ndikime kulturore t drejtprdrejta t kulturae neolitike t endit ton me ato t ktij areali. Kto prodhime plastike, shpesh me lera artistike, personiikonin, nga ana tjetr, ato uqi t panjohura, t cilat sipas bujqe dhe blegtore primiti, kishin n dor pjellorin e toks dhe mbarshtimin e kashe. Kshtu, igurat e grae, t cilat mbizotrojn n plastikn antropomore neolitike, jan t lidhura me kultin e pjelloris s toks-nn, ndrsa ato q riprodhojn igura zoomore - me kultin e kashe shtpiake, q luanin, ashtu sikurse dhe bujqsia, nj rol t rndsishm n ekonomin e bashksis neolitike. Me kultin e toks-nn dhe t kashe lidhen edhe azot antropomore e zoomore t zbuluara n endbanimet neolitike t Maliqit, t Dunaecit etj.. Botkuptimi i banore neolitik sht shprehur edhe n kultin e arrimit. Varrosja e t dekure bhej pran ose brenda territorit t endbanimit. Varret nuk kishin ndonj ndrtim t eant, kuoma endosej n nj grop t cekt n pozicion jetjeje dhe kmb t mbledhura pa takm uneral. Riti i arrimit brenda territorit t banuar ose brenda baness ishte i lidhur me nj zakon shum t prhapur n at koh n Ballkan dhe n prgjithsi n rajonin e gjer t Mesdheut. Si duket, ai kishte karakter lijimi dhe u kushtohej uqie q mbronin endbanimin. Grupet etno-kulturore neolitike Numri i konsiderueshm i endbanimee neolitike t zbuluara n tr territorin e Shqipris si edhe prkatsia kohore e tyre nga neoliti i hershm n neolitin e mesm, t on, duke prshir dhe epokn e bakrit, e bjn t mundur t eojm disa grupe kulturore dhe ta ndjekim zhillimin e kulturs pa ndrprerje nga illimet e mijjearit t shtat e deri n und t mijjearit t katrt p.e. son. Neoliti i hershm, praqsohet nga Vlushi, Podgoria I, Vashtmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I e II. Vendbanimi i Vlushit karakterizohet nga nj qeramik trashanike ngjyr gri t zez, me orma tepr t thjeshta e me pak zbukurime t bra me shtypje. Qeramika gjendet s bashku me egla pune prej stralli tipike mezolitike, ndaj Vlushi i takon periudhs kalimtare nga mezoliti n neolit. Kultura Podgorie I, Vashtmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I, II, t cilat jan njohur e studiuar mir, i takojn neolitit t hershm t zhilluar. Kjo periudh n territorin e Shqipris Juglindore sht dokumentuar nga kultura Podgorie I. lal nj shtrese kulturore t trash rreth 3 m e mjat t qart, n Podgorie, dhe t nj lnde shum t pasur arkeologjike mund t 11 rindrtohet tabloja e asaj kulture, e cila karakterizohet nga qeramika njngjyrshe e kuqe me shklqim, nga qeramika e pikturuar me boj t bardh mbi sond t kuq si edhe nga igurat steatopigjike prej balte e tryezat e thjeshta t kultit, t cilat i n n raporte t drejtprdrejta kulturore e kronologjike me neolitin e hershm t 1hesalis ,aza Presesklo e pjesrisht Protosesklo,, si edhe me neolitin e hershm t Maqedonis ,Vrshnik-Anzabegoo Ib, c,. Llementet e tjera t pranishme n Podgorie I, si qeramika impreso e tipit t Deollit e ajo e tipit adriatik, si edhe qeramika barbotine e shesht e n at n lidhje me kulturat e neolitit t hershm adriatik e ballkano-qendror. Kultura praqsuese e Shqipris Verilindore, Kolshi I ka si tregues themelor qeramikn barbotine n relie t ngritur, qeramikn e pikturuar me boj kae mbi sond t kuq dhe qeramikn impreso, t cilat endosen mjat qart n raporte kulturore e kronologjike me Rudnikun ,Rudniku III, n Koso dhe me gjith kulturat e azs Stareo II b t Ballkanit Qendror. Blazi I e II n zonn e Matit ka qeramik t tipit impreso-kardium me motie t ndryshme, si edhe qeramik njngjyrshe gri e t zez me shklqim q i japin kulturs s ktij endbanimi shpellor karakterin adriatik lindor ,Smili I,. Kalimi nga neoliti i hershm n neolitin e mesm shnon nj kthes n t gjith zhillimin kulturor t territorit t endit ton, gj q sht pasqyruar mjat qart n kulturat Dunaec I - Cakran Blaz III, t cilat praqsojn dhe tri azat kryesore t zhillimit t neolitit t mesm n Shqipri. 1ipar themelor pr t gjitha azat e ksaj periudhe sht qeramika ngjyr gri, gri e zez dhe e zez me sipraqe t lmuar me ose pa shklqim, si edhe qeramika barbotine e impreso t trashguara nga neoliti i hershm. Qeramika shquhet pr nj larmi ormash ku mbizotrojn kupat bikonike me ariante t ndryshme, tasat trung konik me und t lart, ent me trup serik me proile t ndryshme etj.. Qeramika e neolitit t mesm dallohet edhe pr pasurin e zbukurimee t bra me incizim e thellim, hera-hers t inkrustuara me boj t kuqe ose t bardh, pr zbukurimet plastike ariantesh t ndryshme, pr zbukurimin me kanelyra, me pikturim etj.. (do njra nga tri kulturat praqsuese ka tiparet dhe eorit lokale q burojn nga dierencat n kronologjin relatie si edhe nga pozita gjeograike, nga raportet e lidhjet q ato kishin me kulturat qinje. laza Dunaec I q praqson shtresn m t hershme t neolitit t mesm sht e lidhur me ekzistencn e nj endbanimi palait, i cili, sot pr sot, sht m i hershmi n territorin e Ballkanit. N Dunaecin I, krahas qeramiks s zez t cilsis shum t mir azhdoi t prdorej gjersisht qeramika barbotine me relie t zhilluar, tradit kjo e neolitit t hershm Stareian. Por tonin kulturs s Dunaecit I ia jepnin ormat e reja t ene t zbukurimit n relie, zbukurimet me incizim e ngulitje, zbukurimet me kanelyra, pikturimi gri etj.. Gjat Dunaecit II, krahas elementee q u trashguan nga periudha paraardhse, q edhe ktu prbjn shumicn, ka edhe nj tog elementesh t reja q e eojn at si nj az m ete. Zbukurimi n relie njeh zhillimin e tij m t gjer, po ashtu bhet tipik zbukurimi me grishtje i llojit adriatik, kanelyra prmirsohet cilsisht dhe, krahas pikturimit gri, del edhe 12 qeramika e pikturuar me boj t kuqrremt. N kt az shaqen edhe ragmentet e para t qeramiks dyngjyrshe kuq e zi. Cakrani dhe Dunaeci II kan prputhje t plot kulturore e kronologjike. Pr t`u shnuar sht gjetja n Cakran e disa ragmentee ensh t pikturuara dhe n Dunaec II e nj ragmenti, t cilat jan t importuara nga kultura 1hesalike e Diminit t hershm ,aza 1sangli,. Ato japin nj dat t sakt pr ekzistencn e njkohshme t Cakranit e t Dunaecit II me 1sanglin dhe n t njjtn koh dshmojn pr zhillimin e kmbimit midis treae tona me 1hesalin. Ldhe kultura e Kolshit II n territorin e Shqipris Verilindore gjen prputhje t plot me at t Cakranit. laza undore e neolitit t mesm sht dshmuar nga Blazi III n territorin e Shqipris s brendshme qendrore. Ajo karakterizohet nga qeramika ngjyr gri, gri e zez e ngjyr kae e zbukuruar me motie linearo-gjeometrike e spiralike, t cilat jan elemente karakteristike pr kulturat danilike t bregdetit dalmatin. Krahas tyre ka edhe en t zbukuruara me ornamente me ija t thelluara, t cilat mjat mir e n kt az t neolitit t mesm n raporte kulturore e kronologjike me kulturn Lisii ,lar I, t neolitit t on t Adriatikut. Kulturat e neolitit t mesm t endit ton kan edhe disa tregues t rndsishm t kultit e t bots shpirtrore. Si shaqje e re dhe kryesore jan ritonet, en jo t zakonshme me katr kmb me gryk ezake t endosur pjerrtas me nj dorez t madhe n pjesn e siprme t trupit dhe t lyera me boj t kuqe. Kto ritone sipas mendimit t shum studiuese duhet t ken shrbyer n ceremoni rituale kushtuar kultee t rndsishme, si sht ai i pjelloris s toks, i nns s madhe, kulte q ishin t lidhura me riprodhimin e jets, me pjellorin e toks e t bagtis, t cilat ishin degt baz t ekonomis. Nj kult tjetr i epoks neolitike sht ai i arrimit t mije n endbanim, t endosur n pozicion kruspull, dshmi e nj lijimi pr et endbanimin. Kalimi nga periudha e neolitit t mesm n neolitin e on sht br shkall-shkall, gj q proohet nga kultura e endbanimee t Drsnikut, t Barit II dhe t Maliqit I ,Kamnik, ku disa tregues t kulturs azhdojn edhe gjat neolitit t on, madje zhillohen m tej dhe bhen karakteristike. L till sht qeramika me tone t elta e punuar me kujdes dhe e pikturuar me ngjyra t ndryshme, me motie t larmishme linearo-gjeometrike dhe meandro-spiralike. Kjo qeramik krijon eekte shum t ngjashme me qeramikn e neolitit t on t 1hesalis, q njihet arkeologjikisht si aza e Diminit klasik. Kto elemente kulturore luajtn nj rol t rndsishm n ormimin e kulturs s neolitit t on t endit ton. lazn inale t epoks s gurit t ri ose si quhet ndryshe epoka e bakrit, e praqsojn tri endbanime me nj ijimsi kulturore e kronologjike: Burimasi, Maliqi II a dhe Maliqi II b. Kultura e tyre karakterizohet nga prsosja e eglae t strallit, e eglae me gur t lmuar dhe e atyre prej kocke e briri, si dhe dalja e eglae t para prej bakri ,spata t tipit dalt, biza e grepa peshkimi,, t cilat pr shkak t cilsis s but t bakrit nuk mundn t zendsonin eglat e tradits neolitike. 13 1iparin themelor t ksaj aze e prbn qeramika, e cila dallohet pr cilsin e punimit t saj, pr larmin e ormae t ene, pr ngjyrn e zez e gri t zez shpeshher me shklqim, si edhe pr zbukurimet e shumllojshme ,me pikturim gri, me boj t bardh ose t kuqe, me incizim, me ornamente plastike apo kanelyra etj.,. Kultura shquhet edhe pr nj pasuri e larmi objektesh kulti, si igura antropomore e zoomore, taolina kulti e objekte t tjera t karakterit ritual. Kultura neolitike e endit ton u zhillua n lidhje e marrdhnie t ngushta me kulturat bashkkohse t endee qinje, si me kulturn Crnobuki-Shupleac t Pelagonis, me kulturn Rahmani t 1hesalis dhe me kulturat egjeane t bronzit t hershm. 1 dhnat e deriathershme dshmojn kshtu se kultura neolitike n endin ton zhillohet pa ndonj ndrprerje dhe mbi nj baz autoktone. Njohurit e deritanishme nuk jan t mjatueshme pr t prcaktuar se cilt ishin praqsuesit e grupee apo t kompleksee m t gjera etnokulturore ballkanike t ksaj kohe. Mendimet e ndryshme sipas t cilae kto mund t ken qen ose jo popullsi indoeropiane mbeten ende t diskutueshme, sa koh q t dhnat gjuhsore nga usha e toponimis s lasht t Ballkanit sht shtir t prputhen me siguri me t dhnat arkeologjike. N kto rrethana, banort e ksaj lashtsie t largt, kto grupe kulturore ka shum gjas t`i takonin nj popullsie paleoindoeropiane. 3. LPOKA L BRONZI1. KALIMI NL ORGANIZIMIN IISNOR PA1RIARKAL Gjurm t kohs s bronzit. Vendbanimet Lpoka e bronzit n Shqipri prshin mijjearin e tret dhe gjith mijjearin e dyt p.e. son, e deri n undin e shek.XII p.e.r. Ajo njihet prej t dhnae t ituara nga shtresat e kulturs s bronzit n endbanimet e Maliqit, t 1renit e t Soijanit n pellgun e Kors, nga shtresa e par e endbanimit t Gajtanit n arsi t Shkodrs, nga gjetjet n shpelln e Nezirit dhe nga endbanimi i Badhers e kalaja e Kalios n rrethin e Sarands. Gjithashtu njihet nga arrezat tumulare n Mat, n Kuks, n Bar ,Kor,, n Pazhok ,Llbasan,, n Dijak ,Lushnj,, n Patos ,lier,, n Vajz e Dukat ,Vlor,, n Pisko ,Prmet,, nga tumat n luginn e Dropullit, nga tuma e Bajkajt ,Sarand, e nga depo e gjetje t rastit t zbuluara buz liqenee t Shkodrs, t Pogradecit, t Presps etj.. Kto t dhna dshmojn se territori i Shqipris gjat ksaj epoke ka qen i populluar gjersisht, q nga zonat e tij t ulta ushore e deri n krahinat e brendshme dhe t shtira malore. Njerzit banonin kryesisht n endbanime t hapura. N nj mas m t kuizuar jan shrytzuar dhe shpellat, ashtu si kan azhduar t jen n prdorim edhe palaitet, si tregojn grmimet e itee t undit n endbanimin palait t Soijanit. Nga undi i ksaj epoke lindin edhe endbanimet e para t ortiikuara, t cilat rrethohen me mure gursh t palatuar e t lidhur n t that apo me ledhe e hunj. Nj pjes e mir e endbanimee t ktij lloji, si kalaja e Gajtanit, qyteza e Marglliit ,lier, etj., q do t marrin zhillim t plot 14 dhe do t bhen karakteristike pr epokn pasuese, at t hekurit, e kan origjinn e et n kt periudh. Banesat kan qen kasolle, q ndrtoheshin me lnd drusore, kallama e kasht. Ato jan njkthinshe zakonisht me planimetri katrkndshe, por duket se ka qen n prdorim edhe tipi me baz t rrumbullakt e trup konik. Dyshemet kan qen t shtruara me balt t ngjeshur e t rrahur, kurse muret t thurura me thupra e t lyera me balt t przier me byk. N mes kishin nga nj atr t rrumbullakt, ka raste kur kt e gjejm t endosur anash n ormn e nj korite q nuk njihet n banesat neolitike. Vlen t prmendim nj kompleks banesash t bronzit t on t zbuluara n kalan e Badhers, t cilat kan orm katrkndshe ose rrethore t ndrtuara me nj xokolatur gursh, mbi t ciln ngriheshin paretet dhe atia prej materiali t leht. Lindja e metalurgjis s bronzit dhe prparimet n degt e tjera t ekonomis Karakteristika themelore e ksaj epoke sht lindja e metalurgjis s bronzit, q i dha emrin dhe et epoks. Pr zhillimin e saj ndihmoi shum dhe pasuria me bakr e endit ton, sidomos n zonat metalmbajtse t Matit, t Kuksit, t Kors etj.. Vendin kryesor n prodhimin e metalurgjis e zn eglat e puns dhe sidomos armt, si jan spatat, draprinjt, shpatat, kamat, thikat dhe majat e heshtae e t shigjetae. Veglat dhe armt e reja nuk mundn t prjashtonin plotsisht nga prdorimi eglat dhe armt e tradits neolitike. Madje n periudhn e par t bronzit ato jan ende t pakta e t dobta, por gradualisht shtohen e prsosen dhe hyjn gjersisht n prdorim, duke ushtruar nj ndikim t uqishm n eprimtarin ekonomike e shoqrore t njeriut. Prsosuria e derdhjes dhe pastrtia e objektee t prodhuara n undin e epoks s bronzit arrin nj niel t till teknik, q dshmon se gjat ksaj periudhe metalurgjia e bronzit kishte arritur lulzimin e saj t plot dhe ishte kthyer n nj zejtari t mirillt. Midis ktyre prodhimee meritojn t prmenden spatat me orma karakteristike endase si jan spatat me emrin shqiptaro-dalmate . Krahas tyre qndrojn prodhimet endase t imitacionee egjeane ose me origjin nga Lropa Qendrore, t tilla, si spatat dytehshe t tipit minoik, shpatat e gjata t tipit egjean, spatat e tipit kelt, etj., q dallojn nga prototipat e tyre pr eantit lokale. Arritjet n ushn e metalurgjis s bronzit ndihmuan eprimtarin prodhuese dhe u bn mbshtetje pr zhillimin e dege t tjera t ekonomis, n mnyr t eant t bujqsis. Karakteri i saj ndryshoi edhe si pasoj e zhillimit t blegtoris. Rritja e numrit t kashe shtpiake, si kali, gjedht dhe bagtit e imta, q i gjejm t praqsuara gjersisht midis materialit kockor n shtresat kulturore t endbanimee t bronzit dhe n arrezat e ksaj kohe, solli me ete ndryshime thelbsore n bujqsi. Nga kopshtet e ogla, q rrmiheshin me egla t thjeshta prej briri e druri, kalohet tani n shrytzimin e sipraqee m t gjera, q i punonin me parmend druri, duke shrytzuar orcn trheqse t kashe. 1okat hapeshin me an t djegies s pyjee. 1 shkrituara nga zjarri i ort dhe t pasuruara me plehun e hirit, ato ishin t gatshme pr t`u mbjell. Bujkut primiti nuk i mbetej ese t hidhte arn dhe ta mbulonte at me nj lrim t cekt. Kjo tok nuk mund t shrytzohej 15 pr shum jet, sepse ngjishej dhe nuk mund t punohej m me eglat e thjeshta t kohs, prandaj bujqit hapnin toka t reja, gj q i dha bujqsis s bronzit nj karakter ekstensi. N krahasim me qeramikn e bukur dhe t nj cilsie t lart t neolitit t on, qeramika e bronzit t hershm paraqitet m primitie si n teknikn e punimit, ashtu dhe n sistemin e zbukurimit. Por kjo sht nj qeramik me orma t reja e t panjohura m par, ndrsa nj element i rndsishm n ndrtimin e saj jan egjt. M tipike n kt qeramik jan azot me dy egj t larta mbi buz, ato me dy ose katr egj unazore nn gryk, ilxhant me nj egj t lart mbi buz dhe brokat me trup t ryr dhe qa cilindrike me nj egj nn gryk. 1ipar tjetr dallues i ksaj qeramike sht zbukurimi me motie plastike shiritash me ose pa thellim. L njohur n gjuhn arkeologjike, pr kt arsye, si qeramika shiritore , ajo prbn tani nj element t ri kulturor q nuk lidhet me traditn neolitike. Prototipat e saj jan me origjin t largt nga Ponti n brigjet e Detit t Zi dhe shaqja e saj n Ballkan, ashtu si dhe n krahinat e tjera t Lrops sht e lidhur me dyndjen e madhe t nj popullsie baritore q jen nga stepat e Lindjes aty nga undi i neolitit. Krahas ksaj qeramike do t azhdoj t mbijetoj edhe ajo me orma tradicionale neolitike endse, e zbukuruar me ornamente t incizuara ose me kanelyra, e cila paraqitet m e pakt n illimet e shtresae kulturore dhe gradualisht jen e z end parsor n qeramikn e bronzit. Qeramika e bronzit t mesm lidhet gjenetikisht me at t bronzit t hershm dhe riprodhon t njjtat orma e sistem zbukurimi, por me nj teknik m t prparuar. Shaqen tani dhe orma t reja, prej t cilae m karakteristike jan ent pseudominoike me dy egj t larta mbi buz, sahant me dy egj horizontale posht buze ose q ngrihen mbi to, etj.. N bronzin e on prodhimi qeramik rigjallrohet. Lnt paraqiten me orma m t eoluara, m t pasura dhe m t prsosura nga pikpamja teknologjike. Zakonisht ent me parete t holla jan t pjekura mir dhe kan ngjyra kryesisht t elta, okr, t kuqe dhe gri n t blert. N illim kjo qeramik sht e thjesht, por n azat e mpastajme pasurohet me zbukurime t pikturuara me motie t larmishme gjeometrike. 1ek qeramika m e hershme e ktij tipi, pikturimi sht br pas pjekjes s ens dhe ka ngjyr t kuqe t praruar, kurse m on ai bhet para pjekjes dhe merr pastaj ngjyrn kae me nuanca t ndryshme. N literaturn arkeologjike kjo qeramik sht pagzuar me emrin deollite , nga emri i krahins ku sht zbuluar m par. Por djepi i saj duket se sht pellgu i Kors, ku ajo kronologjikisht paraqitet deri tani si m e hershme. Kndej ajo prhapet pastaj n t gjith Shqiprin e Jugut dhe n krahinat qinje t Maqedonis, t 1hesalis dhe t Lpirit, ku datohet si m e on. Nga undi i bronzit, n sintaksn gjeometrike t sistemit zbukurues t qeramiks deollite uten dhe elemente t zbukurimit mikenas, si rezultat i lidhjee gjithnj m t ngushta t ksaj tree me botn e Lgjeut. Si e till qeramika deollite paraqitet si praqsuese e nj grupi t eant kulturor me nj shtrirje t gjer n territorin jugor t Shqipris dhe t dierencuar nga ai i krahinae eriore, i cili nuk zbaton pikturimin e qeramiks dhe as teknologjin e grupit deollit , duke u 16 treguar m konserator si ndaj ormae, ashtu dhe ndaj zbukurimit tradicional t periudhae pararendse t epoks s bronzit. Prodhimet zejtare dhe ato bujqsore-blegtorale bn t mundshme edhe zhillimin e kmbimee. 1regues i rndsishm n kt drejtim jan depot ose objektet e shehura, q prbjn nj dukuri t rndomt n bronzin e on dhe q ndeshen jo rrall dhe n endin ton. Depo t tilla jan gjetur buz liqenit t Shkodrs dhe Buns, n arsi t Shiroks e Beltojs me spata t tipit shqiptaro-dalmat , n nj shpell ar Koplikut dhe n shatin Bushat me spata t tipit kelt , etj.. Kto depo, q krijohen n raste rreziku nga zejtar endacak, t cilt jan njkohsisht dhe shits t prodhimee t tyre, gjenden zakonisht gjat rrugs natyrore. Ato prmbajn objekte t pana n prdorim, shpesh prodhime t nj kallpi, t cilat, pr shkak t ormae standarde, shrbejn edhe si njsi lere pr kmbim. Objektet e importit egjean, italik dhe ato me prejardhje nga iset e Lrops Qendrore, t praqsuara n gjetjet arkeologjike t endit ton prmes arme, qeramiks dhe sendee t tjera t luksit, jan dshmi e prpjestimee q marrin kmbimet gjat bronzit. Zhillimi i tyre dhe lidhjet me krahina kaq t largta u ndihmuan nga lindja n kt koh e transportit toksor, q shrytzon orcn bartse t kashe dhe sidomos shaqja e anijee me ela, q lejuan lundrimet n det t hapur dhe arritjen e brigjee t tjera. Q nga kjo koh banort e bronzit t endit ton, duket se kryen pr her t par dhe kalimin e Adriatikut. Megjithat duhet thn se lidhjet midis krahinae t ndryshme, qoshin kto t arta apo t largta, nuk ishin t rregullta, prandaj dhe shkmbimi i produktee midis bashksie mbetet gjithnj nj gj e rastit. Ndryshimet n strukturn shoqrore Prparimet n degt e ndryshme t ekonomis uan n rindarjen e puns midis seksee dhe pr pasoj n ndryshimin e pozits shoqrore t burrit dhe t gruas. Burri duke u marr tani si me bujqsi e blegtori, ashtu edhe me prodhimin metalurgjik, zuri endin drejtues n ekonomi e shoqri, ndrsa roli i gruas u dobsua. Kjo solli ndryshime dhe n marrdhniet shoqrore, t cilat u shprehn n zendsimin e rendit gjinor matriarkal me at patriarkal dhe n kalimin nga amilja matriarkale me ite n amiljen patriarkale monogame, e cila u b dhe brtham e shoqris isnore t ksaj kohe. Brenda isit ajo ormonte nj njsi t paarur ekonomike e shoqrore. Pjestart e saj i lidhte prona e prbashkt e amiljes, prodhimi dhe konsumi i prbashkt. 1 gjith pjestart e amiljes ishin t barabart midis tyre, kurse kryetari ishte i pari midis t barabarte. Gjat epoks s bronzit struktura e isit u b m e ndrlikuar. Midis amiljes dhe isit u krijua nj hallk tjetr, llazria, e cila prmblidhte disa amilje t mdha patriarkale, t dala nga ndarja e amiljes mm. Pasqyr e ktij organizimi shoqror jan monumentet skulpturore t ksaj kohe, tumat, t cilat jan arre apo arreza kolektie t nj amiljeje, llazrie ose isi. Inentari i arree t 1 tyre let dhe pr dierencim social t popullsis dhe nj shtreszim illestar t saj, q e ka bazn te prparimet e shnuara n ekonomi dhe te mundsia q u krijua pr grumbullimin e nj lloj pasurie prej ksaj. Vet ky akt nnkupton krijimin e premisae pr lindjen e prons priate, q do t sjell n t ardhmen shprbrjen e bashksis primitie. Prirja pr t shtuar pasurin, pr t ituar toka e kullota t reja oi gjat ksaj epoke n konlikte e luta t azhdueshme. Lizjet dhe dyndjet e mdha t popullsie q rtetohen n mnyr t qart, prmes t dhnae arkeologjike, jan nj shaqje e ksaj dukurie. Lindja e endbanimee t ortiikuara, prsosja e arme dhe endi q zn ato n inentarin e arree, dshmojn se nga undi i epoks luta ishte br nj unksion i rregullt n jet. Plakitjet dhe pritimet e tjera q inin prej saj, rritn nj shtres udhheqsish ushtarak, e cila illoi t eohet nga masa e gjer e antare t isit, duke u pasuruar prmes pretsimit t pjess m t madhe t plaks s luts dhe t robre t saj. Kta t undit do t bhen pastaj burim pr ormat m t hershme t shrytzimit t njeriut si sklla n amiljet patriarkale ose ndryshe pr lindjen e skllaris patriarkale. Botkuptimi dhe arti Nieli i ult i aktore t prodhimit dhe karakteri empirik i njohurie krijuan te njeriu primiti nj botkuptim magjik-mistik pr botn q e rrethonte dhe enomenet e eanta t saj. Mbi kt baz gjat epoks s bronzit azhdojn t jetojn rite e besime t trashguara nga shoqria neolitike si sht kulti i toks-mm q azhdon t ushtrohet edhe gjat periudhs s par t bronzit dhe q shprehet nprmjet igurae prej balte t pjekur, t cilat paraqesin gruan-mm, apo riti i lijimit dhe i arrimit t mije brenda territorit t endbanimit, q i shrbejn mbrojtjes nga uqit mistike keqbrse, q rtetohen me horizontin e bronzit t hershm n Maliq dhe m on n grupin e urnae t shtress s undit t bronzit n 1ren. Shqetsimi pr atin e njeriut pas dekjes krijoi tek njerzit primiti botkuptimin e azhdimit t jets prtej arrit, q shprehet n kt epok me kujdesin e eant q tregohet pr t dekurin, pr plotsimin e ritee t arrimit dhe pr ndrtimin e et arree. Krahas arree t dysta t trashguara nga neoliti, shaqen n illim t epoks s bronzit arret me tuma. Kto jan arre monumentale n ormn e kodrae t ogla gjysm serike, t larta 1-4 m e me diametr 15-30 m, t ngritura me dh e me gur. Disa prej tyre kan n baz nga nj ose dy unaza kuizuese me gur, t cilat shrbenin si kui pr masn e dheut q hidhej mbi arret. N qendr t tums zakonisht sht endosur arri m i hershm, pr t cilin sht ngritur tuma, kurse prreth e mbi t jan endosur arre t tjera t monshme. Arkitektura e arree sht e thjesht n orm gropash t rrumbullakta ose katrkndshe t rrethuara e t mbuluara me gur, apo arkash katrkndshe prej druri apo gursh. Varrimi bhej duke e endosur trupin me kmb dhe me duar t mbledhura n pozicion jetjeje. Kjo mnyr arrimi e njohur q n neolit bhet m karakteristike gjat gjith epoks s bronzit. Varrimi me djegie prkundrazi ndeshet m rrall. N kt rast hiri dhe mbeturinat e djegura t trupit endoseshin zakonisht n gropa t mbuluara me gur ose me 18 urna. 1 dekurit shoqroheshin n arr me takmin unerar, karakteri i t cilit prcaktohej nga seksi dhe pozita shoqrore e t dekurit. Q nga bronzi i mesm illojn t shaqen dallimet midis arree me inentar t pasur e t thjesht. N disa raste t dekurin e shoqronin n arr edhe kash q adhuroheshin, si sht rasti i arrit qendror t tums s madhe t Pazhokut, i cili krahas dy skeletee prmbante dhe nj kok kau, kash kjo e lidhur me kultin e bujqsis me parmend, mjat i prhapur si i till n botn e Mesdheut. Dy unazat bashkqendrore me gur t ksaj tume jan me sa duket, shprehje e kultit t diellit, q adhurohej nga praqsuesit e ktyre tumae si nj uqi jetdhnse dhe burim i prodhimtaris s toks. Arti i kohs s bronzit sht kryesisht nj art i zbatuar i stilit gjeometrik, q prdoret n zbukurimin e qeramiks dhe m pak n prodhimet prej bronzi. Arti plastik, q praqsohet me igurinat skematike t gruas-mm paraqitet tani n rnie. Ai nuk ka ese pak jet gjat periudhs s par t ksaj epoke derisa m on zhduket krejt. N bronzin e hershm nj rnie ka edhe n zbukurimin e qeramiks, por m pas, e sidomos n bronzin e on, ky art njeh nj ngritje t re. N qeramikn e tumae t Pazhokut ai sht zbatuar n teknikn e incizimit. Motiet jan trekndsha e rombe t argzuara me ushn e mbushur me ija t pjerrta paralele. N qeramikn deollite kto motie jan t pikturuara me tone pashklqim ngjyr t kuqe apo kae. 1hurja e harmonishme e kompozicionale e tyre n en me orma elegante praqson nj nga arritjet m t mira t artit dekorati t epoks s bronzit. N prodhimet metalike zbukurimet jan t arra. Vlerat artistike i shohim t shprehura m tepr n ormat e bukura t disa eglae, sidomos te spatat shkodrane e shqiptaro-dalmate t zbukuruara n mykat e tyre me stolisje plastike brinjsh, q hijeshojn ormn e zhdrjellt t et objektee. 19 K R L U I I SH1HURJA L BASHKLSISL PRIMI1IVL I L I R L 1 (SHLK. XI - V P.L. SONL) vrivet bi.tori/e ae.bvo;ve .e ve eo/ev e be/vrit territori i bqieri.e bavobe; vga itiret, v;e vga ovtt.ite e veaba te rroe. .e ateber.bve, qe .btribe; ve g;itbe ;e.ev erevaivore te Caai.bvttit att/avi/. Rretb fvvait te .be/vttit ` o.e fittivit te .be/vttit ` ara ere. .ove ve territoriv e t,re .bfaqev er te arev bere ob;e/te re; be/vri. vt;a ve eraoriv e /eti; vateriati te ri, qe i aba evriv eo/e. .bevov, eabe er itiret vi.vev e v;e erivabe te re bi.tori/e. e/vri /i.bte cite.i te a/raba.ve.bve vaa; tevaere te ara te v;obvra aeri atebere er ergatit;ev e regtare te vve. abe te arvere. i i titte, ai oi ve rrit;ev e revaivevtit ve .fera te var,.bve te e/ovovi.e, ve brittiviv e vete;.bev te /evbivit, ve rrit;ev e a.vri.e .boqerore, ve tbettiviv e aiferevcivit .boqeror, ve forviviv e feaeratare fi.vore .i forva te orgaviivit otiti/. ^e tere ervba;t;ev e ret /;o erivabe e bi.tori.e .e itirere /ara/teriobet, /e.btv, vga .btbvr;a e tote e orgaviivit fi.vor abe vga ergatit;a e /v.btere er tiva;ev e ./ttarorovari.e abe te .btetere ./ttarorovare itire. K, roce. vv/ v /r,e v;etto; ve te g;itbe territoriv e g;ere itir. Me .be;t erarvav ovtt.ite qe bavoviv ve vtte.irev bregaetare abe ve tvgivat e tta;at ve /v.bte ve te vira vat,rore, vaer.a ve vgaaate ecviv fi.et e ovare te tbetta e te rarfra vatore. ^;obvrite tova er /ete erivabe vbe.btetev /r,e.i.bt ve te abevat ar/eotog;i/e, or /etv ri;ve ve vaibve er bere te are eabe bvrivet e .b/rvara bi.tori/e, te citat v ta/o;ve /r,e.i.bt itirere te ]vgvt. 20 J. ORIGJINA DHL 1RUALLI HIS1ORIK I ILIRLVL 1eorit rreth origjins Problemi i prejardhjes dhe i rrugs s ormimit t trungut etnik ilir me eorit e tij gjuhsore e kulturore, ka prbr nj nga synimet m kryesore t ilirologjis. Rreth tij jan shaqur pikpamje t ndryshme, t cilat ndriojn n mnyr t mjatueshme gjith kt proces t ndrlikuar etnogjenetik. Krkimet komplekse arkeologjike, gjuhsore dhe historike t kohe t undit e kan endosur at mbi nj baz m t shndosh dhe e kan utur n nj rrug m t drejt zgjidhjeje. Sado t ndryshme q mund t paraqiten nga orma teorit mbi prejardhjen e ilire, n prmbajtje ato shprehin etm dy pikpamje, njra nga t cilat i quan ilirt si t ardhur n Gadishullin Ballkanik, ndrsa tjetra si popullsi autoktone t ormuar n truallin historik t Iliris. Midis teorie q i quajn ilirt t ardhur n Gadishullin Ballkanik, ka mosprputhje si prsa i takon endit nga ijn, ashtu edhe kohs s ardhjes s tyre. Disa e lidhin prhapjen e tyre me kulturn e lalshtatit, t tjer me kulturn e lushae me Urna, apo me kulturn Luzhice. Sipas tyre, n kaprcyell t mijjearit t dyt p.e. son ilirt morn pjes n lizjet e popuje q njihen me emrin dyndja dorike, egjeane apo panono-ballkanike dhe duke zbritur nga Lropa Qendrore, n illim t epoks s hekurit, u nguln n Gadishullin Ballkanik n trojet e tyre historike. Pikpamje m e re sht ajo q e konsideron kulturn ilire si nj dukuri t ormuar historikisht n et truallin ilir n baz t nj procesi t gjat dhe t pandrprer t saj gjat gjith epoks s bronzit dhe illimit t asaj t hekurit. Kjo tez e zhillimit t pandrprer t kulturs, q jep mundsi t litet edhe pr nj zhillim t pandrprer etnik, gjen proa t shumta n territorin historik t ilire, sidomos me zbulimet e bra n truallin e Shqipris n endbanimin e Maliqit dhe n arrezat tumulare t Pazhokut, t Vajzs, t Matit etj., kurse jasht endit ton n arrezat tumulare t pllajs s Glasinacit ,Bosnj, e gjetk. Prball ktyre zbulimee bhet are e paqndrueshme teza q e lidh etnogjenezn e ilire me kulturn e lalshtatit apo me bartsit e kulturs s ushae me urna. 1rualli i ksaj kulture t undit nuk mund t lidhet kurrsesi etnikisht me ilirt. Duke krahasuar truallin e kulturs s ushae me urna me at t kulturs s mirillt ilire Mat-Glasinac n rajonin qendror t Iliris, ihen re ndryshime thelbsore si n kulturn materiale n qeramik, n objektet metalike etj., ashtu edhe n at shpirtrore, q ka nj rndsi t eant n prcaktimin etnik t nj popullsie. 1rualli i Panonis ndjek mnyrn e arrimit me djegie duke endosur mbeturinat e saj n azo t eanta ,urna,, ndrsa ai i Matit dhe i Glasinacit, arrimin n tuma e kryesisht me endosje kuome. Kto ndryshime n kultur i eojn panont edhe si nj grup etnik m ete q dallohet nga ai i ilire. Pre ksaj t 21 dhnat arkeologjike kan treguar se dyndjet panono-ballkanike, dorike a egjeane nuk e prshin pjesn perndimore t Gadishullit Ballkanik dhe si pasoj nuk shpun n ndryshime dhe zhendosje t theksuara t ilire. Kjo shihet qart sidomos n territorin e endit ton, ku materialet arkeologjike t ksaj kohe, lasin jo pr ndrprerje n zhillimin autokton t kulturs, por pr nj azhdimsi t saj q nga epoka e hershme e bronzit, paarsisht se disa shaqje t reja n prodhimin metalurgjik, t shek. XI-IX p.e. son, mund t lidhen me ndikimet kulturore t ardhura prmes dyndjee nga eriu. Ky zhillim i pandrprer kulturor n endin ton shaqet akoma m mir n qeramik, e cila sht nj tregues i rndsishm n prcaktimin etnik dhe kulturor t bartse t saj. Qeramika e ksaj kohe zhillohet n tr truallin ilir mbi bazn e poeris m t hershme t epoks s bronzit, pa pasur ndonj ndryshim n kohn e kalimit nga epoka e bronzit n at t hekurit, dhe duke e ruajtur kt tradit autoktone t paktn deri n shek. VI p.e. son, kur historikisht dihet se kto krahina banoheshin nga bashksi t qndrueshme isnore ilire. 1 gjitha kto t dhna arkeologjike t grumbulluara n pesdhjet jett e undit, n territorin e Shqipris s bashku tregojn se etnogjeneza ilire nuk duhet par kurrsesi n lidhje me ardhjen e nj popullsie nga eriu i Ballkanit, por si nj proces historik shum i gjat dhe i ndrlikuar autokton. Ky proces illon shum koh prpara ktyre dyndjee ,dorike, egjeane a panono-ballkanike, dhe konkretisht me dyndjen e madhe t periudhs kalimtare nga neoliti n epokn e bronzit, q prshin trea t gjera t Lrops dhe t Azis, duke sjell me ete ndryshime t dukshme etnike n Lropn neolitike. Kjo dyndje e cilsuar indo-eropiane, q ndodhi n kaprcyell t mijjearit t tret, u krye nga grupe t ndryshme popullsish baritore t ardhura nga stepat e Lindjes. Lsht prouar arkeologjikisht se ajo nuk u b menjher, por al-al dhe se krahinat perndimore t Ballkanit, midis tyre dhe territori i Shqipris u prekn prej saj m on se sa ato lindore. Gjat ksaj dyndjeje grupe t ndryshme kulturore t Lrops u zhdukn pa ln gjurm, t tjera u przien me popullsit migratore, t cilat u imponuan me kt rast endase gjuhn, kulturn, n nj ar mase edhe zakonet e eta. Kshtu ndodhi, p.sh. me kulturat neolitike t Vines, t Butmirit, t Lisii-larit n territorin e Jugosllais, t cilat qen zendsuar me kulturat e reja Kostalace, Vuedole etj., e njjta gj ndodhi edhe me kulturn neolitike t Maliqit, e cila qe zendsuar nga nj kultur m e ult e karakterizuar me qeramikn e saj trashanike, q i atribuohet pikrisht ksaj dyndjeje. N procesin e shtjellimit t ktyre ngjarjee dhe t przierjee etnike dhe kulturore t popullsie neolitike endase, paraindoeropiane ose sipas disa studiuese, indoeropiane t hershme, me ardhsit e rinj indoeropian t stepae u ormua edhe baza mbi t ciln nisn t zhillohen n kushte t eanta edhe proceset etnogjenetike t popullsie t jetra historike t Ballkanit Perndimor, rrjedhimisht dhe procesi i ormimit historik t trungut etnik ilir me tipare t prbashkta kulturore, t dallueshme prej bashksie t tjera qinje jo ilire. N kt proces, i cili u zhillua gjat gjith mijjearit t dyt p.e. son, dierencimi dhe asimilimi i popullsie, ashtu sikurse dhe lidhjet ekonomike e kulturore, luajtn nj rol t rndsishm. N qot se n periudhn e hershme t epoks s bronzit, kultura e krahinae 22 ballkano-perndimore, ishte shum larg pr t`i dhn asaj karakter t prcaktuar ilir, t dallueshm prej atyre t territoree t tjera, ky dierencim i tiparee kulturore jen e bhet gjithnj m i theksuar n periudhn e mesme e sidomos n at t undit t epoks s bronzit. N rrugn e ktij zhillimi t brendshm krahinat jugore t ksaj tree ishin t kthyera m tepr me ytyr drejt jugut, nga bota e prparuar e Lgjeut, me t ciln qen n marrdhnie t ngushta ekonomike e kulturore. Veriu, prkundrazi, shaq prirje drejt Lrops Qendrore, por me lidhje m t dobta me t. Kto lidhje ndikuan sadopak n ormimin dhe n dierencimin n und t bronzit e n illim t hekurit t dy grupee t mdha kulturore ilire, atij jugor dhe erior. Kshtu duke zn ill n kaprcyell t epoks s bronzit, procesi i ormimit t etnosit ilir prshkon n mijjearin e dyt rrugn e gjat t dierencimit nga masa e pasigurt etnike q u ormua pas shkatrrimit t bots neolitike dhe prundon nga undi i ktij mijjeari. Si e till, kjo epok krijon n pjesn perndimore t Ballkanit at substrat etno-kulturor, mbi bazn e t cilit ormohet m on etnosi dhe kultura ilire. Bartsit e ktij substrati mund t identiikohen me at popullsi parailire, q n burimet historike njihet si pellazge. Paarsisht nga kjo hipotez pr parailirt, thelbsor sht akti se n und t epoks s bronzit, n pjesn perndimore t Ballkanit ishte ormuar nj bashksi e gjer kulturore dhe etnike, e cila n epokn e hekurit n baz t zhillimit t brendshm ekonomiko-shoqror, do t azhdonte t zhillonte m tej kulturn e et duke i dhn asaj nj ytyr gjithnj m t prcaktuar etnike. Kjo sht dhe periudha e ormimit t plot t bashksis s madhe ilire dhe t grupee t eanta etnokulturore, ashtu si prmenden tek autort m t hershm antik. 1rualli historik i ilirve Sipas burimee historike, nocioni ilir - Iliri, ka pasur gjat historis s et nj kuptim disi t ndryshm gjeograiko-historik. Me emrin ilir n illim njiheshin etm krahinat jugore t ilire. Ktu banonin sipas burimee m t ona letrare edhe ilirt e mirillt, si i quan ata historiani romak, Plini Plak. Ky emr u shtri gradualisht prej greke edhe n ise t tjera t njohura m on prej tyre, popullsit e t cilae, paarsisht nga eorit e zhillimit t tyre lokal, paraqitnin elemente t nj trungu t prbashkt etno-kulturor. N kohn e historianit grek lerodotit ,shek. V p.e. son,, emri ilir shtrihej mbi nj territor mjat t gjer, i cili arrinte n lindje deri tek rrjedhja e lumit Mora. Nj shekull m on, sipas Pseudo-Skylaksit, ky emrtim do t prshinte territore akoma m t gjera n eriperndim t Ballkanit. Sipas tij ilirt shtriheshin prgjat Adriatikut duke illuar q nga liburnt n eri e deri tek kuijt e Kaonis n jug. Prhapjen m t madhe dhe prundimtare t emrit dhe t territorit ilir, na e jep Apiani i Aleksandris, i cili duke prmbledhur gjith sa ishte thn prpara tij mbi topograin e ilire, shkruante: grekrit quanin ilir ata q banonin mbi Maqedonin dhe 1rakin, q nga kaont dhe thesprott deri 23 tek lumi Istr. Dhe kjo sht gjatsia e endit, ndrsa gjersia prej maqedone dhe thrake malor tek paiont deri n Jon dhe n rrz t Alpee . Nga studimet m t reja t mbshtetura jo etm n burimet e shkruara historike, por edhe n t dhnat arkeologjike si dhe n ato gjuhsore, rezulton se trualli historik i ilire prshinte tr pjesn perndimore t Gadishullit Ballkanik, q nga rrjedhja e lumenje Mora e Vardar n lindje, e deri n brigjet e Adriatikut e detit Jon n perndim, q nga lumi Sa n eri, e deri tek gjiri i Ambrakis n jug, pra deri n kuijt e lellads s jetr. Burimet historike dhe ato arkeologjike e gjuhsore dshmojn pr pranin e ilire edhe jasht tres historike t tyre. Grupe t tra ilirsh, midis tyre dhe mesapt dhe japigt u endosn n Itali gjat bregut t Adriatikut dhe n krahinat jugore t saj. N Azi t Vogl u shprnguln grupe popullsish dardane, paione, t cilat do t prmenden edhe n eposin homerik si pjesmarrs, prkrah trojane n lutn e tyre kundr greke. Prania e elementit etnik ilir sht rtetuar arkeologjikisht nga burimet e shkruara edhe n rajonet eriore t Maqedonis e t Greqis, si n Akarnani e n Ltoli. 1 gjitha kto lizje grupesh etnike ilire prtej tres historike t tyre ndodhn, si mund t proohet dhe arkeologjikisht, kryesisht gjat dyndjes s madhe panono-ballkanike, e cila si dihet illon t rshoj n drejtim t jugut q n und t shek. XIII-XII p.e. son. Meqense atet e tyre historike, n trojet e reja ku ato u endosn, jan thuajse krejt t ndara nga bota e mirillt ilire-ballkanike, kto grupe t emigruara nuk do t prshihen n shqyrtimin e mtejshm t historis ilire. 1opografia e fiseve m t rndsishme ilire N shekujt e par t mijjearit t undit para ers son ishin ormuar tanim bashksit isnore ilire dhe n prgjithsi ata kishin zn end n trojet e tyre historike. Ndr iset m t hershme ilire q luajtn dhe nj rol ku m shum e ku m pak t rndsishm n ngjarjet historike t monshme, pr t`u prmendur jan: thesprott, t cilt zinin ultsirn bregdetare q nga gjiri i Ambrakis e deri tek lumi i 1hiamit ,Kalama,, n eri t tyre inin kaont, endbanimet e t cile arrinin deri tek malet e Llogaras dhe gryka e lumit Drinos. Molost banonin n pllajn pjellore t Janins. Gjat lugins s Vjoss n t majt banonin amantt, ndrsa n t djatht bylint, kurse n rrjedhjen e siprme t Vjoss banonin parauejt. N lindje t byline shtrihej territori i atintane. 1aulantt shtriheshin n zonn bregdetare nga Vjosa e deri tek lumi i Matit dhe n eri t tij, prgjat brigjee t Adriatikut t Mesm, isi i ardiane. N iset e Ballkanit Qendror dy ishin iset m t mdha dhe m t rndsishme ilire: paiont n luginn e mesme t Vardarit, dhe dardant q banonin n rrashin e Kosos, t cilt shtriheshin n eri n tokat midis dege jugore e perndimore t Moras deri aty ku kto bashkohen pr t ormuar Moran e Madhe. Midis isee t hershme t Ballkanit Veriperndimor ndr m t uqishmit ishin liburnt, t cilt banonin n bregdet dhe n ishujt deri tek lumi Krka, n jug t tyre inin dalmatt, kurse n iset e Bosnjs s brendshme, autariatt. 24 Pre ktyre isee, n territorin e gjer t Iliris do t shaqen m on, n rrethana krejt t reja historike e politike, edhe nj numr i madh bashksish t tjera ilire, midis t cilae edhe bashksi t tilla q do t ken nj pesh t madhe n zhillimin e ngjarjee politike t shtetit ilir, si enkelejt, dasarett etj.. Prhapja e isee m t rndsishme e t hershme ilire dshmohet n burimet e autore antik, t cilat n mjat raste jan, megjithat, t ragmentuara, madje dhe kontradiktore. Rrjedhimisht n prcaktimin e topograis s isee ilire ka edhe raste t diskutueshme. 2. GJLNDJA LKONOMIKO-SHOQLRORL L ILIRLVL (SHLK. XI-V P.L. SONL) Vendbanimet Ilirt e kohs s hekurit jetonin n shatra dhe n endbanime t ortiikuara. 1 part nuk njihen dhe aq mir pr arsye se nuk jan gjurmuar n mnyr t mjatueshme. N burimet e shkruara ato dokumentohen nga undi i ksaj periudhe, n iset m jugore ilire, nprmjet Pseudo-Skylaksit, i cili thot se kaont, thesprott dhe molost banonin n shatra. Ky njotim i shkurtr, q me sa duket i reerohet nj burimi m t hershm, nuk ndihmon shum pr t krijuar nj ide t qart mbi karakterin e ktyre endbanimee. Me sa mund t gjykohet nga t dhnat arkeologjike, endbanimet shatare ilire t ksaj kohe ormoheshin nga grupe shtpish t grumbulluara sipas njsie shoqrore q praqsonin, d.m.th. mbi bazn e nj amiljeje t madhe patriarkale ose t nj grupi amiljesh t tilla, q i prkisnin nj llazrie. Nj mendim t till e sugjerojn, t paktn pr endbanimet respektie t tyre, nekropolet tumulare t Matit, t cilat prbhen nga grupe t ogla tumash, t endosura n tarraca, n luadhe e n toka buke gjat lugins s lumit. Po kjo gj prsritet n tumat e Kuksit, ato t pellgut t Kors, t lugins s Drinos e gjetk. Ldhe endbanimet shatare t gjurmuara n luginn e Vjoss japin t njjtn tablo. N t gjitha rastet ato paraqiten si endbanime t ogla e t shprndara pran tokae bujqsore. Burimet e shek. V p.e. son dshmojn se endbanimet e hapura shatare t ktij lloji kan qen tipike jo etm pr Ilirin, por edhe pr krahinat qinje t Maqedonis n lindje dhe t Akarnanis e Ltolis n jug. Gjat kohs s hekurit azhdojn t mbijetojn edhe palaitet si endbanime t trashguara nga epokat e mparshme. lerodoti n listorit e tij prshkruan me shum hollsi nj endbanim t till buz liqenit Prasaida t Panonis. Arkeologjikisht ato jan rtetuar gjithashtu n shatin Knet t Kuksit dhe jasht territorit shqiptar, n Donja-Dolina e Ripa t Bosnjs dhe n Otok ar Sinjit n Dalmaci. 25 Krahas endbanimee shatare t pambrojtura n kohn e hekurit prhapen gjersisht endbanimet e ortiikuara me mure. 1 njohura q nga koha e bronzit t on, ato eoluojn dhe bhen nj nga elementet m karakteristike pr epokn e hekurit. N gjuhn e popullit kto endbanime njihen me emrat qytez, kala ose gradina. Pr Ilirin e Jugut jan karakteristike qytezat apo kalat e ortiikuara me mure gursh. Ato jan t ngritura mbi kodra t mbrojtura dhe me pozit mbizotruese e horizont t gjer shikimi. Kuijt e endbanimit i prcaktonin muret rrethuese. Linja e murit ndjek reliein e terrenit duke shrytzuar atsit mbrojtse t tij dhe ndrpritet aty ku mbrojtja nuk sht e neojshme. Muret ndrtoheshin me gur t mdhenj e mesatar t palatuar, ormuar nga dy kmisha ansore dhe brthama e mesit q mbushej me gur t egjl. 1rashsia e tyre luhatet nga 3,10-3,50 m. Mungojn n kt sistem t hershm ortiikimi kullat, kurse portat jan n prgjithsi t ogla. N ndonj rast ato jan pajisur me nj korridor q ndihmonte mbrojtjen. Lartsia e ktyre muree, e ruajtur deri n ditt tona arrin 2,50-3 m, por trashsia e tyre tregon se kan pasur nj ngritje t madhe. Megjithat duhet menduar se mbi kt niel, ortiikimi do t ket qen plotsuar me gardhe hunjsh. Madhsit e ktyre endbanimee ndryshojn nga nj rast n tjetrin. M t oglat kan nj shtrirje prej 1-2 ha, kurse t tjera si Gajtani arrinin deri 4-5 ha. Zgjerimet e monshme kan br q brenda muree rrethuese t prshihen sipraqe m t gjera, si sht rasti i kalas s 1rajanit ,Kor,, i kalas s Lleshanit ,Llbasan,, i kalas s Karosit ,limar,, q zn 15-20 ha. N kto raste endbanimet paraqiten me 2-3 e m shum radh muresh. Shum t pakta jan dijet pr ndrtimet e brendshme t ktyre endbanimee. Gjurmt e ruajtura n sipraqe dshmojn se pr ndrtimin e banesae sht prdorur gjersisht sistemi i tarracae, q prcaktohej nga terreni i thyer i aqee t kodrae mbi t cilat shtriheshin endbanimet. Si lnd pr ndrtimin e banesae sht prdorur kryesisht druri e shum m pak guri. Ndryshe nga territori i Iliris Jugore, n krahinat lindore ilire ishin endbanimet e mbrojtura me ledhe, t njohura me emrin gradina . Ato ndeshen me shumic n tokat e banuara nga dardant, si n rrashin e Glasinacit e gjetk. I etmi endbanim i ktij lloji n Shqipri sht ai i zbuluar n Shuec t Bilishtit. Gradinat jan t endosura mbi kodra mbizotruese. Ledhet mbrojtse t tyre ormoheshin nga masa dheu apo gursh, q arrinin -15 m gjersi. Sistemi i mbrojtjes plotsohej me sa duket nga nj gardh hunjsh, q ngrihej mbi ledhin dhe n disa raste nga nj hendek q rrethonte endbanimin. Vendbanimet e ortiikuara i gjejm t endosura n nj mjedis t pasur me toka buke e kullota, q ormonin bazn e ekonomis s tyre. N disa raste, si tregojn t dhnat arkeologjike, n to zhillohej edhe nj eprimtari e kuizuar zejtare. Rreth tyre gjendeshin endbanimet e hapura shatare, me t cilat ormonin s bashku njsi t caktuara ekonomiko-shoqrore. Vendbanimet e mbrojtura me ledhe, t krahinae t brendshme e eriore ilire, jan zakonisht 26 m t ogla se endbanimet e ortiikuara t Iliris Jugore. N shumicn e rastee ato gjenden n nj mjedis kullotash alpine, si n Glasinac apo n tokat e brendshme dalmate dhe ishin qendra grupesh t ogla isnore t nj popullsie baritore. N t dyja rastet lindn n kt koh edhe kryeqendra t ktyre endbanimee, q dallohen nga t tjerat prej madhsis dhe pozits gjeograiko-ekonomike qendrore. Si t tilla, me sa duket ato jan edhe qendra t nj isi t madh ose t nj bashkimi t gjer isnor. Aty nga undi i kohs s hekurit ,shek. VII-V p.e. son,, disa prej tyre marrin pamjen e qendrae protourbane. Zhvillimi i bujqsis, i blegtoris, i zejtaris dhe i kmbimeve Burimet e shkruara dhe ato arkeologjike dshmojn se, gjat ksaj periudhe, ilirt merreshin si dhe m par kryesisht me bujqsi dhe me blegtori. Bujqsia u zhillua sidomos n zonat ushore dhe n prgjithsi n krahinat pjellore t endit. Ilirt kultionin n kt koh t gjitha llojet e drithrae. Jo rastsisht, krahina t eanta ilire, si Paionia dhe 1hesprotia, prmenden q n eposin homerik si ende rytdhnse dhe pjellore, d.m.th. t prshtatshme pr kulturat bujqsore. lesiodi, shkrimtar grek i shek. VIII-VII p.e. son, do ta cilsoj gjithashtu si shum pjellore ushn e lelopis, ndrsa sipas historianit grek lekateut ,undi i shek. VI-V p.e. son,, n Iliri kishte krahina q prodhonin deri dy her n it. M on Skymni, duke prsritur n argjet e tij lekateun, shton se popullsia ilire q banonte n iset e brendshme merrej me lrimin e toks. Krahas bujqsis, n Iliri, eanrisht n zonat bregdetare t saj dhe n krahinat e ulta kodrinore me klim t but, qen kultiuar dhe rrushi e ulliri. I ngroht dhe rytdhns ka qen ky end, shkruan historiani dhe gjeograi grek Straboni n eprn e tij Gjeograia ,shek. I e. son,, ai sht plot me ullishta dhe reshta , ijon ky autor, pre disa krahinae t pakta ku toka sht are e ashpr. Q ilirt merreshin me reshtari, kt e dshmojn arrat e rrushit t zbuluara n disa nga endbanimet e kohs. Kushtet e prshtatshme toksore dhe klimatike ndihmuan jo m pak edhe pr kultiimin e perimee, si t bishtajs, t baths, t bizeles, etj., si dhe t kulturae rutore, si p.sh. t molls, t dardhs, t qershis etj., t gjitha kto jan t dshmuara nga arrat e gjetura gjat grmimee arkeologjike. Ilirt shrytzonin n kt periudh edhe blett, prej t cilae ata siguronin mjaltin dhe dyllin. Sipas Aristotelit, taulantt e prdornin mjaltin edhe pr t br nj lloj pijeje t ngjashme me at t ers s mbl dhe t ort. 1ek ilirt ishte e zhilluar edhe blegtoria, madje n krahinat e brendshme malore ajo prbnte bazn kryesore t ekonomis s tyre. lesiodi duke e cilsuar lelopin si nj ush shum pjellore dhe me liadhe t gjera, shton se ajo sht e pasur me tua delesh dhe me q kmbharkuar, ndrsa Pindari, do ta lersonte, n shek. V p.e. son, kt krahin si ushqyese t shklqyeshme t gjedhit. lekateu gjithashtu bn jal pr kullota t pasura t Adrias ,krahin bregdetare e Iliris,, dhe pr bagtin e saj me pjellshmri t lart. Si te ky autor i hershm, ashtu dhe tek t tjert, q prsrisnin m on kto njotime, ato shpesh 2 paraqiten t eshura me hollsira antastike. Por duke ln mnjan teprimet e tyre, kto burime, sidoqot, lasin pr nj blegtori t zhilluar tek ilirt. Kujdesi q tregonin ilirt pr mbarshtimin e bagtis ihet re edhe nga tregimi i Aristotelit pr kriporet e autariate dhe ardiane. Konliktet e shpeshta midis ktyre dy isee pr kt kripore, shprehin shqetsimet e blegtore ilir lidhur me kt produkt shum t leshm pr jetn e gjs s gjall. Kripa, - thot Aristoteli, - u duhet atyre pr kasht, t cilae ua japin dy her n it, prndryshe shumica u ngordh . Midis kashe shtpiake m t paraplqyera ishin qet, delet, derrat, qent etj., pr t cilat lasin si burimet historike, ashtu edhe et materiali kockor i zbuluar dendur n endbanimet e ndryshme t ksaj periudhe. Ilirt shquheshin edhe si rrits t mir t kuaje. Kta t undit ishin t shpejt n rapime dhe t qndrueshm n pun, si na thon burimet e monshme. Krahas blegtoris, ilirt merreshin edhe me gjueti, megjithse kjo eprimtari nuk luante ndonj rol aq t rndsishm n jetn ekonomike t tyre. 1 prmendur ishin n at koh qent e gjahut t Mollosis, por akoma m t shquar ata q ruanin kopet e bagtie. Kta t undit sipas burimee t shkruara, ua kalonin qene t tjer pr trupin e tyre t lart dhe guximin e madh n kacaytje me bisha t egra. Skenat e gjuetis s ilire na jan pasqyruar edhe n artin igurati ilir t ksaj kohe. Pr t`u prmendur n kt drejtim jan ato q zbukurojn azot me und t ngusht ,situlat, prej bronzi t zbuluara n krahinat eriore t Iliris. Nga kasht e egra m tepr moheshin derri, dreri etj.. Ky i undit u jepte gjahtare ilir jo etm mishin dhe lkurn, por edhe brirt prej t cile ata punonin egla t ndryshme dhe zbukurime. 1 tilla egla ndeshen shpesh npr endbanimet ilire t periudhs s hekurit. Deti, liqenet si dhe lumenjt, q e prshkonin Ilirin n drejtime t ndryshme, u dhan mundsi banore pran tyre t merreshin q hert edhe me peshkim. Kto burime ujore prmbanin sasi t shumta peshku. Kshtu, p.sh. ilirt q jetonin pran liqenit Prasiada t Peonis, zinin, sipas lerodotit, shum peshk. Prparime t dukshme ihen re edhe n metalurgji. Kjo duket si n intensiikimin e nxjerrjes s mineralee, ashtu dhe n zgjerimin e madh t prodhimit t objektee metalike. Npr endbanimet dhe n arrezat ilire t ksaj kohe gjejm sasira t konsiderueshme armsh dhe eglash prej hekuri dhe bronzi, orendi t ndryshme shtpiake dhe nj mori t madhe shum t larmishme stolish, t cilat tregojn pa dyshim pr nj konsum t madh t lnds s par minerare, sidomos t bakrit dhe t hekurit, me t cilt ishte i pasur territori i Iliris. N shek. XI-IX p.e. son ilirt nuk e zotronin ende mir mjeshtrin e prpunimit t hekurit dhe nuk sht aspak e rastit q n arret e ksaj periudhe, objektet prej hekuri jan shaqje tepr t rralla, ndrsa ato prej bronzi, t cilat n shum pikpamje zhillojn m tej traditn e kohs s bronzit, jan t shumta. 28 Vetm n shek. VIII-VII p.e. son prodhimi metalurgjik i hekurit arrin zhillimin e tij t plot tek ilirt. Ky metal e zendson n nj mas t ndjeshme bronzin, n prodhimin e arme dhe t eglae t puns, t cilat tani bhen m t orta dhe m me rendiment n punimet e ndryshme bujqsore dhe zejtare. Ky prmirsim i eglae t puns oi pr pasoj edhe n zgjerimin e mtejshm t prodhimit t shoqris ilire t ksaj kohe. Sendet metalike t ksaj aze t zhilluar t epoks s hekurit, tregojn se sa prpara kishte shkuar teknika e punimit t tij. Pr kt dshmojn ormat e bukura dhe nganjher shum t prsosura t arme dhe sidomos t stolie, t cilat nnkuptojn dhe procese pune mjat t ndrlikuara, si edhe et zbukurimi i pasur gjeometrik i ktyre objektee t punuara me mjeshtri dhe me nj radhitje simetrike t motiee. Kjo pasqyrohet m n und edhe n et trajtimin plastik t igurae prej bronzi n trajta njerzish, kashsh e zogjsh. Prpunimi i metalee ishte prqendruar kryesisht n qendrat metalurgjike t Iliris. 1 tilla ishin n endin ton, p.sh. zona e Mirdits dhe e Matit, ku jan prcaktuar edhe endet e shkrirjes s bakrit, si zona e Kuksit, ajo e Kors, e njohur pr punimin e metalee q n kohn e bakrit dhe t bronzit etj.. Prania e qendrae t ndryshme pr punimin e metalee n Iliri duket edhe n et karakterin e dierencuar tipologjik t prodhimee t ktyre qendrae. N to prodhohej jo etm pr t plotsuar neojat e brendshme t isit ose t nj krahine m t madhe, por edhe pr t`u prdorur si mall kmbimi. Prparime t dukshme ihen re n kt koh edhe n poeri, e cila qndron nga pikpamja e tekniks, e ormae dhe e trajtimit t dekorit t saj, m lart se poeria e epoks pararendse t bronzit. Duke illuar nga shek. VI p.e. son, mbase edhe pak m par, n krahinat jugore t Iliris, kalohet gradualisht nga punimi me dor t lir i ene prej balte, n prodhimin e tyre me ark. Prodhimet e para i kemi nga endbanimi i 1renit ,shek. VII,. Nj pjes e madhe e poeris endore t kohs arkaike e zbuluar n arrezat tumulare t Kuit t Zi t Kors, del e punuar me ark. Nj dukuri e till ihet re edhe n zonn e Matit e t Kuksit. lutja e tekniks s re n prodhimin e ene, bri q poeria t shndrrohet n nj deg t eant zejtarie, me t ciln merreshin mjeshtra t specializuar n kt ush t prodhimit. Zhillimi i madh i dege t ndryshme t prodhimit bujqsor dhe zejtar, bri q t zgjeroheshin n kt koh edhe m tepr marrdhniet ekonomike ndrisnore, si edhe midis popullsis ilire dhe atyre t endee qinje ose m t largta. N kt drejtim ndihmoi shum dhe pozita e aorshme gjeograike e territorit t Iliris, e ndodhur midis bots mesdhetare dhe Lrops Qendrore, si edhe rrugt e tij t hapura t komunikimit natyror, toksor dhe detar. Kto marrdhnie pasqyrohen qart n prodhimet e ndryshme t zejtaris greke apo n imitacionet lokale t modelee t tyre, n stolit e tipae italik ose n qelibarin me prejardhje nga Baltiku. Nga ana tjetr, stolit dhe armt tipike ilire q gjenden n 1raki, Maqedoni, Itali ose n Greqi jan dshmi tjetr e gjall e ktyre lidhjee reciproke tregtare q ekzistonin midis ilire dhe endee t tjera prreth. Nj zhillim t madh morn eanrisht shkmbimet tradicionale me Greqin sidomos pas shek. VIII p.e. son, me 29 themelimin e kolonie helene n brigjet e Iliris. Shtrirja e territorit t Iliris gjat brigjee t Adriatikut dhe t Jonit krijonte mundsin pr nj ho t madh t lundrimit. N illim t epoks s hekurit ilirt prshkonin me anijet e tyre t shpejta ujrat e ktyre detee duke kaluar deri n brigjet perndimore t Greqis dhe n ato jugore t Italis. Disa prej isee ilire, si mesapt dhe japigt, u endosn prgjithmon n brigjet e Italis s Jugut. Shum akti n kt eprimtari t hershme lundruese u treguan sidomos liburnt, t cilt themeluan edhe endbanime t eanta n ishullin e Korkyrs, si dhe n brigjet e Gadishullit Apenin. Lindja e prons private dhe diferencimi shoqror Prparimet q u bn n degt e ndryshme t ekonomis gjat epoks s hekurit solln ndryshime edhe n et strukturn e shoqris ilire. Baza e ktyre ndryshimee u b prona priate, e cila illoi t shaqet tek iset ekonomikisht m t zhilluara, n illim n blegtori e zejtari e m pas edhe mbi tokn. lesiodi, duke olur pr kopet e mdha n lelopi, shnon se ato ishin pron e njerze t eant. Karakteri dhe shkalla e zhillimit t zejtaris dshmon gjithashtu pr pranin n kt ush t pronsis priate. Dukurin e pronsis pr tokn e kemi t dshmuar m on dhe duket se ajo ndjek nj rrug m t ngadalt. Zakoni i ndarjes s toks do tet jet, q na kumtohet nga Straboni pr dalmatt, sht nj dshmi q tregon se zotrimi periodik i saj ishte nj hallk e ndrmjetme n procesin e ormimit t prons priate. lorcat kryesore t prodhimit t shoqris ilire n kt koh ishin bujqit dhe blegtort e lir, antar t thjesht t isit. Ktyre u shtohet edhe nj shtres e re, m e kuizuar, ajo e zejtare. Nga ana tjetr, nga masa e gjer e popullsis, illon t eohet si nj shtres m ete aristokracia isnore, e cila, duke u shkputur nga prodhimi dhe nprmjet pretsimit t pasuris s prbashkt, ihet n nj pozit t priilegjuar derisa bhet dalngadal zotruese e pronae t mdha toksore dhe blegtorale. Ajo gradualisht mnjanon organet demokratike t isit dhe uzurpon pushtetin. Nga burimet e shkruara m t hershme, si sht eposi homerik, shihet se n disa nga iset ilire ekzistonte, tanim, dierencimi shoqror, t paktn n shekujt VIII-VII p.e.re kur u krijuan Iliada e Odisea . Duke olur pr pjesmarrjen e ilire paion n lutn e 1rojs kundr aheje, lomeri i barazon prijsit e tyre ushtarak, q inin nga Paionia pjellore me prijsit e aheje dhe t trojane. Kjo pa dyshim let pr nj gjendje sociale pak a shum t ngjashme me at t isee qinje t Greqis. N nj end t poems Odisea litet pr leidonin, prijsin me origjin isnike t thesprote, i cili pasi strehoi dhe mirpriti n pallatin e et Odisen, gjat kthimit pr n atdhe, prgatiti nj nga anijet e tij t shpejta pr ta drguar at n Itak. Sipas ktij tregimi mitik, leidoni praqson ktu njrin nga krert q jetonte n nj nga pallatet m t pasura t thesprote. Kta kishin anijet e eta e njerz q u shrbenin. Shum kuptimplot n kt drejtim sht dhe nj tregim i lerodotit, sipas t cilit, Klistheni, 30 kur toi n Sikione ,rreth itit 50 p.e. son, t gjith burrat q do ta ndienin eten t denj pr t pasur pr grua t bijn e tij Agaristn, midis atyre q u paraqitn tek tirani qe edhe nj ar Alkoni nga Molosia. Sipas ktij tregimi, ky molosas duhet t ket qen nga nj amilje princore ose shum e pasur, q t pretendonte pr t lidhur krushqi me nj skllaopronar t madh t Greqis s asaj kohe, si ishte Klistheni. 1 dhnat arkeologjike nga arrezat tumulare t lugins s Drinos, pellgut t Kors dhe Ohrit ,1rebenisht,, zons qendrore ilire t Glasinacit etj., dshmojn gjithashtu se n shek. VIII-V p.e. son, dierencimi shoqror n gjirin e shoqris ilire ishte br mjat i theksuar dhe kishte prekur edhe krahinat e thella t Iliris Qendrore e Veriore. N kto arreza ndeshen, krahas arree me inentar t arr, edhe arre ku t dekurin e shoqronin arm t kushtueshme, sende luksi prej ari e argjendi dhe objekte t tjera t importuara nga iset prreth, q i takonin shtress s pasur t aristokracis isnore. Iederatat fisnore Zhillimi i prons priate, q oi n thellimin e dierencimit social, u b burim konliktesh n shoqrin ilire t shek. VIII-V p.e. son. N kt koh morn prpjestime t mdha lutrat ndrisnore dhe inkursionet plakitse pr det e tok, q arrinin deri n Greqi dhe n brigjet e prtejme t Adriatikut. 1 till kan qen inkursioni i enkeleje pr plakitjen e thesarit t Delit ose ato t detare liburn, t cilt me anijet e tyre t lehta dhe t shpejta zotruan pr nj koh brigjet e Adriatikut, q nga Koruzi deri n brigjet italike. Gjendja e krijuar nga kto lutra dhe inkursione, q i sillnin aristokracis isnore ilire t ardhura t mdha, gjen shprehjen e et n eprimtarin e gjer t ndrtimit t endbanimee t ortiikuara dhe n zhillimin e armatimee, sidomos t arme t reja, si ishin shpatat, hanxhart dhe heshtat prej hekuri q jan gjetje t rndomta n arret e luttare ilir dhe t mburojae t paione, t prkrenaree e rere t kuaje q prbnin pajisjet e eanta t aristokracis lutarake. N procesin e ktyre konliktee, iset e ogla ilire illuan t lidhen dhe t ormojn gjat eprimee t tyre t prbashkta n lutrat agresie ose mbrojtse, aty nga undi i shek. VII p.e. son, ederatat e para. Nj ederat e till ishte ajo e taulante, q nn mbretin Galaur dhe m pas, gjat shek. VII-VI p.e. son inadoi disa her Maqedonin duke i shkaktuar asaj dme t rnda dhe sakriica t mdha n njerz. Gjat shek. VI-V p.e. son ederata t tilla ormuan edhe disa ise t tjera, si molost, thesprott, kaont, parauejt, orestt, lynkestt, paiont, dardant etj.. N krye t ederats qndronte mbreti, i cili n burimet quhet basileus. N disa raste si tek kaont e thesprott endin e tij e zinte nj njeri i zgjedhur do it nga gjiri i isit sundues t ederats. N burimet e undit t shek. V ihet re se unksioni i basileut nuk i takonte m prijsit m t at ushtarak, por ishte br i trashgueshm dhe pushteti e autoriteti i tij ishte rritur mjat si brenda isit e lidhjes isnore, ashtu dhe jasht tij. N baz t ktij uqizimi t prijse ushtarak dhe t basileje qndronte gjithnj pasuria q inte duke u shtuar prher 31 e m shum n saj t lutrae. Ata inin nga shtresa e pasuruar e shoqris isnore ilire, e cila dallohej nga pjesa tjetr e popullsis s thjesht. Ajo e konsideronte si nj gj t turpshme t merrej me punimin e toks, me mbarshtimin e bagtis, me prodhimin zejtar etj.. N kto pun ishin t angazhuar etm prodhuesit e egjl, masa e gjer e shatare t lir ose gjysm t lir. Zanati m i nderuar pr ta ishin luta, gjuetia, garat sportie etj., skenat e t cilae na jan transmetuar prmes gjuhs s gjall artistike n objektet e bronzta t zbuluara n krahinat eriore ilire apo n kallcat e Glasinacit. N gjysmn e dyt t shek. V p.e. son disa nga ederatat ilire kishin arritur nj stad mjat t prparuar n zhillimin e tyre politik. 1aulantt, iset ilire, qinje t Maqedonis dhe ato m jugore: kaont, thesprott e molost merrnin pjes n ngjarje t tilla politike t historis s bots s Mesdheut si ishte luta e Peloponezit. 1aulantt ndrhyjn me kt rast n lutn ciile q shprtheu n Lpidamn n itin 436 p.e. son. N kt lut ata morn nn mbrojtje oligarkt e dbuar nga demosi i qytetit dhe qen nj nga ato orca q n aleanc me Athinn, kundr lidhjes s Peloponezit, ndihmuan aristokracin epidamnase t rikthehet n pushtet. Kjo ngjarje shnoi nj kthes t rndsishme n historin e ksaj kolonie greke, sepse atet e saj do t lidhen pasksaj gjithnj e m shum me botn ilire. Dy njotime t tjera kan t bjn me ngjarjet e itit 423. I pari bn jal pr kaont, thesprott, molost dhe disa ise t tjera m t ogla qinje t molose, q marrin pjes nga ana e lakedemone n ushatn pr t nnshtruar Akarnanin dhe pr ta shkputur at nga aleanca me Athinn, ushat q prundoi pa sukses. Njotimi i dyt lidhet me lutn q zhilluan ilirt e krahinae juglindore kundr maqedone. lisi ilir i lynkeste ishte prej kohsh n konlikt me sundimtart maqedon, t cilt synonin ta nnshtronin. Gjat luts greko-persiane mbreti maqedon i ndihmuar nga perst kishte mundur t`u impononte lynkeste soranitetin e tij. N kushtet e reja t luts s Peloponezit, kur shteti maqedon ishte ende i pakonsoliduar dhe sundimtari i tij Perdika II prplasej sa n njrn an n tjetrn, duke u lidhur her me Athinn e her me Spartn, mbreti i lynkeste, Arrabeu, shrytzoi kt situat pr t`u shkputur nga arsia maqedone. N prpjekjet e tij pr t riendosur gjendjen e mparshme, Perdika krkoi ndihmn e aleatit t et, komandantit t orcae lakedemone, Brasids, t cilit i kishte besuar lutn kundr Athins n teatrin halkidik t eprimee ushtarake. Nj ekspedit e uqishme e prbr nga orcat e Perdiks dhe t Brasids prooi t thyente Arrabeun me ann e bisedimee dhe t bhej aleat i lakedemone. Por prpjekjet dshtuan dhe bashk me to dshtoi edhe ekspedita kundr lynkeste. N kundrshtim me ullnetin e Perdiks, Brasida nuk guxoi t sulmonte dhe endosi t`i trhiqte orcat. Pak koh m on Perdika e bindi prsri Brasidn pr nj ushat t re kundr lynkeste, orcat maqedone e ato lakedemone t prbra prej 3 000 hoplitsh, 1 000 kalorsish dhe nj numr barbarsh sulmuan Arrabeun. Por kt radh lynkestt kishin siguruar ndihmn e llezre t tyre ilir. lorcat e bashkuara t ilire dhe lynkeste e shpartalluan emas 32 mbretin maqedon dhe e detyruan t largohej n pshtjellim t plot, duke braktisur aleatin e tij. Kshtu Brasida u gjend i rrethuar keq dhe etm me prpjekje t mdha mundi t`i shptoj orcat e eta nga asgjsimi i plot. Kjo lut ndryshoi krejt drejtimin q kishin marr ngjarjet n rontin halkidik. I detyruar nga rrethanat e rnda, - shkruan 1ukididi, - Perdika u prpoq t hynte sa m par n marreshje me athinasit dhe t`i hiqte qae peloponezasit . Duke i prshkruar kto ngjarje t shek. V, 1ukididi na ka ln edhe nj shnim me mjat interes pr lersimin e jets social-politike t ilire. Prej jalimit, q sipas tij Brasida u mbajti ushtare t tij para trheqjes, ne msojm se shoqria ilire ruan ende n undin e shek. V mbeturina t theksuara t rendit isnor. Por midis njotimee t autore q bjn jal etm pr inkursionet e ilire dhe atyre t 1ukididit, q i prmend ata si nj orc aktie, pjesmarrse n ngjarjet m t rndsishme t kohs, ku luajti ndonjher nj rol jo pa rndsi, ka nj ndryshim t dukshm. L re n njotimet e 1ukididit sht se luta e ederatae ilire si n rastin e ndrhyrjes n lutn ciile t Lpidamnit, ashtu dhe n lutn kundr maqedone dhe aleate t tyre peloponezas, nuk kishte m karakterin e nj inkursioni grabitqar, por synime politike t caktuara dhe kjo nnkupton nj stad mjat t aancuar t organizimit t tyre politik qot edhe n kuadrin e nj ederate isnore. I gjith ky zhillim social-politik, q ihet re, eanrisht tek iset ilire t jugut n und t shek. V p.e. son, pasqyron qart nj shoqri, q jetonte etapn e undit t organizimit isnor, at kalimtare pr n rendin skllaopronar. Mbi bazn e ksaj shoqrie do t lindin n undin e shek. V - illimin e shek. IV p.e. son ormacionet e para shtetrore ilire. 3. KUL1URA ILIRL Njsia dhe veantit kulturore lokale Kultura ilire u ormua me tiparet e saj karakteristike q e dallojn nga kulturat e popuje qinj n periudhn e zhilluar t epoks s hekurit. Ajo ishte nj kultur autoktone q u krijua n truallin historik t ilire, n procesin e ormimit t et etnosit ilir, mbi bazn e zhillimit t brendshm social-ekonomik t shoqris ilire dhe pa dyshim edhe t marrdhniee me popujt qinj. 1iparet themelore t saj jan shprehur n arritjet m t rndsishme t ilire n ushn e zhillimit t tyre ekonomik e shoqror, n mnyrn e t jetuarit dhe t kuptuarit t bots q i rrethonte, n mnyrn e t pasqyruarit t ksaj bote n artin e botkuptimin e tyre. Krahas tiparee themelore t prbashkta t ksaj kulture, q jan karakteristike pr gjith truallin ilir, ihen re edhe eanti lokale. N kushtet e nj territori t gjer, me larmi t theksuara iziko-gjeograike, si ishte pjesa perndimore e Gadishullit t Ballkanit, me lidhje qinjsie e marrdhnie me krahina q i karakterizonte nj zhillim i ndryshm social-kulturor, sidomos i theksuar midis eriut t prapambetur qendreropian dhe jugut m t 33 prparuar egjeo-mesdhetar, kto ndryshime lokale n kultur jan po aq t kuptueshme sa edhe zhillimi jo i njjt social-ekonomik q njohn ilirt e ksaj kohe. 1 dhnat arkeologjike dshmojn pr ndryshime lokale edhe n aspekte t eanta t jets dhe t krijimtaris s ilire, ndryshime t cilat jan thjesht t karakterit etnograik. Sipas t dhnae arkeologjike, n truallin ilir dallohen n epokn e he