AKLAT NG PAARALAN SA HIMPAPAWID

(School on the Air)

Teknolohiya sa Produksiyon ng

HYBRID at CERTIFIED SEEDS

Department of Agriculture - Regional Field Office I Aguila Rd., Sevilla, San Fernando City, La Union Tel. No. (072) 888-4301; 888-4305; 242-10-45/46

Paunang Salita

Ang babasahing ito ay isang kalipunan ng mga paksang pinag-aralan ng ating mga mag-aaral na magsasaka ng Rehiyon I sa Paaralan sa Himpapawid (School on the Air) tungkol sa Produksiyon ng Bigas/Palay na ipinatupad ng Department of Agriculture – Regional Field Office I, Agri-Pinoy – Rice Program mula Abril 2013 hanggang Hunyo 2013. Ito ay sa pamamagitan ng Regional Agriculture and Fisheries Information Division (RAFID) ng ahensiya na nakipag-ugnayan sa limang (5) istasyon ng radio na napakinggan sa bawat probinsiya, Pangasinan, La Union, Ilocos Sur, at Ilocos Norte, sa mga Local na Pamahalaan particular ang mga Municipal/City Agriculture Offices na tumulong sa pagpapatala ng mga mag-aaral na magsasaka at ang mga brodkaster o “farmcaster” ng Provincial Agriculture Offices kasama ang mga brodkaster ng RAFID na siyang naging mga guro ng Paaralan sa Himpapawid. Ang mga piling paksa/teknical na impormasyon/rekomendasyon ay nagmula sa mga espesyalista at eksperto ng Philippine Rice Research Institute (PhilRice). Nawa’y magsilbing gabay ang aklat na ito tungo sa pagkamit ng layunin ng ahensiya para sa mas mataas na ani, mas mataas na kita ng bawat magsasakang Pilipino patungo sa Sapat na bigas sa Pilipinas at sa kaseguruhan ng pagkain ng bawat mamamayan.

Mga Nilalaman

Paksa Pahina

1. Paghahanda Ng Lupa (1) 1 2. Paghahanda Ng Lupa (2) 1

3. Paghahanda Ng Lupa (3) 2 4. Tayming Sa Pagtatanim Ng Palay 3

5. Certified Seeds (1) 4

6. Certified Seeds (2) 5 7. Hybrid Rice 5

8. Si Ka Jojo At Ang Hybrid Rice (1) 6 9. Si Ka Jojo At Ang Hybrid Rice (2) 7

10. Crop Establishment/Pagtatanim 7 11. Pagpupunla Ng Palay 8

12. Pagkukulob Ng Binhi 9

13. Lupang Punlaan 10 14. Direct Seeding o Sabog-tanim 10

15. Pagitan Ng Tanim Na Palay 11 16. Integrated Nutrient Management (1) 12

17. Nutrient Management (2) 13

18. Top Dressing 14 19. Potassium 14

20. Zinc Deficiency 15 21. MOET - Minus One Element Technology 16

22. Pagkalugi Sa Damo 17

23. Mga Paraan Ng Pagsugpo Sa Damo 18 24. Kontrol Sa Damo, Pag-aararo 18

25. Iba’t-ibang Damo Sa Palayan 19 26. Kemikal Na Paraan Nang Pagsugpo Sa Mga Damo 20

27. Resistensiya Ng Damo Sa Kemikal 20 28. Bakit Kailangan Ang Tubig? 21

29. Pamamahala Sa Patubig (1) 22

30. Pamamahala Sa Patubig (2) 23 31. Pamamahala Sa Patubig (3) 24

32. Controlled Irrigation 24 33. Observation Well, Pansukat Ng Lalim Ng Tubig 25

34. Pagtitipid Sa Tubig Palayan 26

35. Ang Buhay Ng Daga 27 36. Pagsugpo Sa Daga (1) 28

37. Pagsugpo Sa Daga (2) 28

38. TBS o Trap Barrier System 29

39. Paninira Ng Kuhol Sa Palayan 30 40. Pagsugpo Sa Kuhol 30

41. Golden Apple Snail o Kuhol 31 42. Ibang Paraan Sa Pagkontrol Ng Kuhol 32

43. Dagdag Na Paraan Sa Pagsugpo Ng Kuhol 33

44. Rice Black Bug (1) 34 45. Rice Black Bug (2) 34

46. Mga Sakit Ng Palay (1) 35 47. Mga Sakit Ng Palay (2) 36

48. Mga Sakit Ng Palay - Berdeng Ngusong Kabayo (3) 37 49. Mga Sakit Ng Palay - Tungro (4) 37

50. Mga Sakit Ng Palay - Bacterial Blight (5) 38

51. Mga Sakit Ng Palay - Rice Blast (6) 39 52. Mga Sakit Ng Palay - Sheath Blight A (7) 40

53. Mga Sakit Ng Palay - Sheath Blight B (8) 40 54. Apat Na Grabeng Sakit Ng Palay 41

55. Pag-aani Ng Palay 42

56. Grass Cutter Na Pang-ani Ng Palay 43 57. Power Reaper 44

58. Paggigiik Ng Palay 45 59. Pagtutuyo Ng Palay (1) 46

60. Pagtutuyo Ng Palay (2) 46

Paksa Pahina

Paksa 1 : PAGHAHANDA NG LUPA (1) Bakit ba kailangan pa ang pagbubungkal at paghahanda ng lupa bago tamnan ng

palay?

Ang paghahanda ng lupa ay mahalaga. Una, bago magtanim ay maraming damo.

Marami rin ang “volunteer” na palay o mga palay na hindi naman itinanim ay tumutubo. Kung hindi bubungkalin at susugpuin ang mga damo, ito ang magiging

sanhi ng mababang ani.

Pangalawa, kapag binungkal ang lupa, ang mga damo ay naihahalo sa lupa para

maging “organic matter” na magiging pagkain o pataba sa tanim. Makakatulong ito upang mapayaman ang lupa at maibalik sa lupa ang mga “nutrients” o sustansiya

na kinain ng damo. Ang pagbubungkal sa lupa ay kailangan din upang mapanatili ang paraan ng pagpapalayan - hindi umaasa sa dagdag na abonong kemikal . Isa

pang bentahe ng “tillage” o pag-aararo ay napapaluwag ang lupa para makalusot at makahinga ang ugat ng halaman.

Sa kabilang dako, ang nakaugaliang pamamaraan ng paghahanda ng lupa ay ang pag-aararo ng dalawang beses hanggang tatlong beses na sinusundan ng

pagsusuyod. Bagaman kailangan, ito po ay matrabaho at magastos.

Ayon sa mga eksperto ng PhilRice, maaaring makamenos sa paglulusong ng makina

- “power tiller” o hand-tractor.” Nagkaroon ng pag-aaral na binabawasan ang paglusong ng makina, “power tiller” o “hand tractor.” Ang ginagawa ay

pinararaanan ang bukid ng “rotavator” - ito ang “four-wheel tractor” ng mga 80 “horse power.” Matapos i-rotavator ay saka nila ipasusuyod ng pahalang na

dalawang beses. Ito ang tinatawag sa Nueva Ecija na “pasaghalang.”

Pagkatapos ay saka naman papantayin ang lupa - walang malalim, walang mataas.

Pag tinignan mo sa tubig, wala kang makita na nakabunton na lupa. Gumagamit dito ng “floating tiller” na dalawang beses lamang na lumusong yung una saka

pangalawa mga isang linggo bago magpatanim. Dito nakakamenos sa pagbubung-kal. Pero sa ani ay hindi nagkakaiba ng dami.

Paksa 2 : PAGHAHANDA NG LUPA (2)

Ang pagbubungkal sa lupa ay ginagawa upang mapuksa ang mga damo at upang

mapino ang mga tingkal sa ating taniman. Sa pagbubungkal, napapatay din ang mga peste na naalis sa bukid. Ang mga itlog ng kulisap ay nabibilad at namamatay

sa araw.

1

2

Ang pagbubungkal ay nangangahulugan din na pinaluluwag natin ang lupa at

pinagiginhawa ang daloy ng hangin (aeration) o sinasabing paghinga ng lupa. Mahalaga na patag ang pinitak at pino ang lupa at hindi malalim ang putik. Marami

tayong mga kasangkapang ginagamit ngayon sa pagbubungkal ng lupa. May gumagamit ng ararong hila ng kalabaw, “hand tractor”, “four wheel tractor”, o “disc

plow”.

Ang pagbubungkal ng lupa ay isa sa malaking pinagkakagastusan. Mga 15 - 25% ng

gastos sa pagpapalayan ay nauuwi sa paghahanda ng lupa.

Meron namang nauuso ngayon na tinatawag na “zero tillage.” Hindi na binubungkal ang lupa. Sa kabilang dako, meron namang mga magsasaka na ang

ginagamit ay “floating tiller.” Kailangan nga lamang sa paggamit ng “floating tiller”

ay basa o matubig ang lupa. Pinatutubigan ang lupa at saka binabasa ng “floating tiller” ng mga dalawang beses.

Merong mga magsasaka sa Aurora province na isang beses lamang nilang

binabasa ang lupa. Dahil doon, ang kanilang lupa ay tinatawag na laboy o malalim.

Isang beses lang na lumulusong ang “floating tiller”, sinasabugan na nila ng palay.

Isang mahalagang paalala ay ang “timing” sa paghahanda ng lupa. Kailangan ay kasabay ng mga kalapit bukid. Ito ay upang maiwasan ang malaking paninira ng

peste sa nag-iisang nakatayong palayan. Ito ay nababatay din sa dating ng tubig.

Paksa 3 : PAGHAHANDA NG LUPA (3)

Mahalaga ang paghahanda ng lupa bago magtanim ng palay. Sa karaniwang

pamamaraan, inaabot ng tatlong linggo mula sa unang pag-aararo hanggang sa pagpapatag ng lupa. Ang pagitan ng pag-aararo ay mga 5 - 7 araw. Sinusuyod ang

lupa kada matapos na maararo.

Kung maglalagay kayo ng patabang basal o bago magtanim, maaaring ihalo ang

“compost” o “organic fertilizer” matapos ang unang pagsuyod. Ang pataba ay mahahalo ng husto sa lupa sa pangalawang pag-aararo at pagsusuyod. Sa ganito,

magkakabisa na kaagad ang pataba sa mga halaman pagkatanim.

Ang isa dapat nating tandaan ay ang pagkapatag ng lupa. Kung pantay ang lupa,

makatitiyak tayo na pantay ang “distribution” o pagkalat ng abono dahil pantay din ang tubig sa pinitak. Isa pa, kapag maayos at pantay ang lupa, madali ring

makontrol ang mga damo. Maganda kung patag ang lupa, kasi magiging pantay ang tubig sa pinitak.

3

Ang paghahanda ng lupa ay talagang kailangan nating gugulan ng panahon, lakas

at ng pera para sa kapakanan ng tanim na palay. Ang palay ay nakadepende sa kanyang ugat. Ang mga ugat naman ay kumukuha ng sustansiya o “nutrients” sa

lupa. Kaya kinakailangang maganda ang pagtubo ng ugat para makuha niya lahat ng “nutrients” sa lupa. Kung hindi maganda ang pagkahanda ay mahihirapan ang

ugat ng palay.

Pangalawa, ang paghahanda ng lupa ay kailangan upang maalis din ang mga

kalabang damo at maging ang mga volunteer na palay.

Pangatlo, ang mga damo at pinaggapasan ay magsisilbing karagdagang organic matter kung maihalo sa lupa sa pagbubungkal. Ito ay dagdag “nutrients” o pataba

sa lupa. Sa ganito ay lalago ng sabay-sabay ang palay. Walang mahuhuli sa

paggulang at pagkahinog.

Pang-apat, kailangang mapantay ang lupa at maging maganda ang kalat ng abono at tubig. Ito naman ay may kaugnayan sa pagsugpo ng damo at pagsugpo ng mga

peste.

Tamang paghahanda ng lupa ang kailangan upang halamang palay ay matulungan.

Paksa 4 : TAYMING SA PAGTATANIM NG PALAY

Kailan dapat magtanim ng palay? Kung kailan magtatanim ang iyong mga karatig

na mga magsasaka. Hindi po dapat malayo ng 15 araw sa pagtatanim ng iyong mga

kalapit sakahan. “Synchronous planting,” wika nga. Kung ikaw ay sasalang at mapapag-isa, ang iyong palayan na siyang nakatayo ang siyang sisirain ng peste.

Kaya dapat ay mayroong ugnayan ang mga magkakalapit-bukid sa kung kailan ang

taniman. Dapat ay mapag-usapan kung kailan magpupunla, lalo na sa

pamamaraang tinatawag na “wet bed method” na kailangan pa ang tatlong linggo bago ilipat ang punla sa bukid.

Dapat ay may pagitan din na humigit kumulang 30 araw matapos ang anihan upang

masira ang “cycle” ng mga peste. Bukod dito ay isinasaalang-alang din naman ang

“availability” o pagkukuhanan ng patubig. Isa pang bagay ay may kinalaman ang init ng araw. Ang gusto natin ay tumama yung ganda ng init ng araw sa

pamumulaklak ng palay. Sa Gitnang Luzon na kung saan karaniwan ay dalawang beses na nagtatanim ang mga magsasaka, pinipili nila na magtanim sa Enero. Dahil

ang Abril ay siyang katindihan ng init na kailangan ng mga tanim na palay sa panahon ng pagbubuntis. Sa tag-ulan naman ay nagtatanim sila sa Hunyo. Ang

huling mga linggo ng palay ay itinatapat sa Setyembre at Oktubre na kung kailan

4

naman lipas na ang tag-ulan. Mainit na ang araw.

Yan po ang tatlo sa pinakamahalagang bagay tungkol sa tayming. Sabay sa taniman

ng mga magkakaratig, ang panahon na may patubig at ang panahon na mainit ang araw kung nagbubuntis at namumulaklak ang palay. Kailangan sa pagtatanim ay

tayming, upang dumami ang ating aanihin.

Paksa 5 : CERTIFIED SEEDS (1)

Mahalaga na ang ating gagamiting binhi ay ang “certified seeds” na rekomendadong

uri ng palay.

Ano ang tinatawag na “certified seeds?” Ito ay ang binhi na tinitiyak ng National

Seed Quality Control Services na magaling. Meron po yang “blue tag” o etiketang asul na nagpapatunay na ang binhi ay “certified”, garantisado.

Ang National Seed Quality Control Services po ang nangangasiwa sa kalidad ng

itinatanim na palay ng mga magsasaka. Tinitignan nila ang kalidad. Sinusubukan.

Maaari rin namang gumamit ng “foundation seeds” o ng “registered seeds” na mas

mataas ang antas. Pero ang higit na iminumungkahi natin ay “certified seeds.” Ang “certified seeds” ay puro, walang halo, malinis at pare-pareho. Ito po ay

makakapagdagdag ng malaki sa ani.

Hindi maganda ang kalidad ng binhi kung nagpapaulit-ulit lamang ng tanim ang

magsasaka mula sa kanyang inani...iba-iba ang taas ng palay, iba-iba ang

“maturity” o panahon ng pagkahinog. At hindi po ganoon karami ang inaasahan

nating ani.

Ang “certified seeds” ay available o makukuha sa PhilRice at sa accredited seed

growers.

Mapapansin ninyo sa mga highway sa iba’t ibang lugar na may karatula ang mga

seed growers na accredited o lisensiyado ng National Seed Quality Control Services.

At para matiyak, maaari din po ninyong i-text ang PhilRice para matanong kung

tunay na accredited ang isang nagsasabing siya ay lisensiyadong seed grower.

Uulitin ko po - “certified seeds” ang itanim upang ani ay paramihin.

Paksa 6 : CERTIFIED SEEDS (2)

“Certified seeds”, iyan ang dapat itanim. Sa pamamamagitan ng pagtatanim ng

“certified seeds”, makakatiyak tayo na ang binhi ay puro, walang halo at pantay-pantay kung tumubo. At marami naman ang uri o “varieties” na inyong

mapagpipilian sa tinatawag na “certified seeds” mula sa mga “accredited seed

growers.”

Ano naman ang katiyakan na ang “certified seed” ay tunay na “certified seeds?”

Ang una ninyong titignan sa sako ay ang tinatawag na “blue tag” - etiketang asul. Ang “blue tag” ay maaaring mabasa ninyo sa Ingles, sa Tagalog, sa Cebuano o sa

Ilokano. Available ito sa English pero may inihahanda na ring mga “tag” na

nakalimbag sa Tagalog, Ilokano at Cebuano. Ang “tag” ay ang etiketa na nakadikit duon sa mismong sako.

Ang “tag” ay nagsasaad ng pangalan ng producer, ang kanyang address, kung sino

ang nag-inspeksiyon, ano ang klase ng binhi na binigyan ng sertipikasyon, at iba

pang mga impormasyon. Kung wala kayong makitang “blue tag”, magtanong na kayo. Magduda na kayo.

Tandaan po ninyo na kapag iyan ay puro, walang halo, pantay-pantay kung

tumubo. Ang tawag ng mga magsasaka ay “flat tops.” At ang sabi ng PhilRice sa kanilang pag-aaral, diyan pa lamang sa paggamit ng “certified seeds” na may “blue

tag”, diyan makikita kung ang isang magsasaka ay mapamaraan. Sa “certified

seeds” may bentahe na siya. Nakakatiyak na mas maraming ani.

Para sa mas maraming aanihin, “certified seeds” ang inyong itanim.

Paksa 7 : HYBRID RICE

Marami tayong naririnig na uri ng pananim na palay - “registered seeds”, “certified

seeds”, “breeders seeds”, at “hybrid seeds.” Ano ba ang pagkakaiba nila?

Ganito ang paliwanag ng mga eksperto. Ang inirerekomenda sa mga magsasaka ay

ang tinatawag na “certified seeds.”

Ang “certified seeds” ay mayroong “tag” na nagpapakita na ito ay garantisado at nasuri ng National Seed Quality Inspection Service.

Ang “hybrid seed” naman ay ang binhi na galing sa pinag-asawang piling lahi ng

palay. Ito ay ang pinili na anak na nagdadala ng mahusay na katangian ng kanyang

5

mga magulang. Kaya ang tawag ay “mestizo.” Kaiba sa tinatawag na “inbred”, ang

“inbred” ay palay na mula sa mga magulang na paulit-ulit na itinatanim ng magsasaka mula sa kanyang ani. Sa “hybrid”, ang mga magaling na katangian ng

magulang ay siyang iniingatan at dinadala nitong mga bagong binhi. Ito ay karaniwang nakapagbibigay ng mas mataas na ani.

Ang isang bilin ng mga eksperto ay hindi po dapat pagkunan ng binhi. Kasi pag itinanim muli o kumuha ng binhi mula sa inyong ani, ang katangian ay iba na…may

mataas at minsan ay may mababa. Hindi na matitiyak na ang buong katangian ay madadala.

Paksa 8 : SI KA JOJO AT ANG HYBRID RICE 1

Doble ang ani sa pagtatanim ng “hybrid rice!” Iyan po ang napatunayan hindi lamang ng mga eksperto sa PhilRice kundi ng mga magsasaka. Parami ng parami

ang mga nagpapalayan na kumikita ng ibayo sa paggamit ng hybrid rice.

Isang halimbawa ay si Ka Jojo Garcia ng Barangay Mabini, Santo Domingo, Nueva

Ecija. Ayon kay Jojo, dati-rati sa tag-ulan ay umaani lang sila ng 120 “cavans” kada ektarya. Ngayon ay umaabot sa 250 “cavans” bawat ektarya ang kanilang naiuuwi.

Itong si Ka Jojo ay nagtatanim na ng hybrid noon pang 2001. Siya ay dalawang

beses nagtatanim sa loob ng isang taon, may para sa tag-araw at may para sa tag-ulan.

Kung tag-ulan ay umaani lamang sila dati ng 80 kaban sa bawat ektarya. Sa ngayon sa paggamit ng hybrid, umaabot ng 150 kaban ang kanilang naaani. Sa tag-araw ay

mas marami. Umaabot ang kanyang ani sa 250 kaban sa isang ektarya kapag hybrid ang tanim.

At ayon kay Ka Jojo, ang gastos ay halos pareho lamang. At pareho rin ang dami o hirap ng gawain. Naghahanda sila ng lupa, umuupa ng magtatanim, umuupa din ng

magbubunot ng damo at maglalagay ng pataba. At gumagamit sila ng mga teknolohiya na nakuha nila mula sa PhilRice.

Ang isang pagkakaiba ay ang paggamit ng buto na sa pangkaraniwang pagtatanim ay nakakagamit ng mula 40 - 50 kilo. Sa hybrid, mas kakaunti - 20 kilo lamang.

Ayon na rin kay Ka Jojo, mas maraming magsuwi ang hybrid. Iyon ang isang

dahilan kung bakit marami ang nakukuhang ani.

6

7

Paksa 9 : SI KA JOJO AT ANG HYBRID RICE (2)

Si Ka Jojo Garcia ng Barangay Sto. Domingo, Nueva Ecija ay isa sa mga

nasisiyahang magsasaka na nagtatanim ng palay na haybrid. Siya ay umaani ng hanggang 250 kaban ng palay sa isang ektarya. At ito ay bunga ng pagsunod sa

mga pamamaraan na itinuturo ng PhilRice.

Sa pag-aabono, naglalagay siya ng “basal” o tinatawag na paupo. Naglalagay rin

siya ng pataba ng ilang beses kapag lumalaki na ang palay. Bale apat na beses ang kanyang paglalagay ng abono.

Ayon kay Ka Jojo, ang isang binabantayan lamang nila ay ang pagkakasakit ng

palay lalo na sa tag-ulan. Maaaring ito ay tamaan ng sakit na “leaf blight.” Si Ka

Jojo na rin ang nagsabi na mayroon namang mga uri ng “hybrid rice” na matibay sa “leafblight.”

Sabi ni Ka Jojo, nasubukan na rin niya ang iba’t ibang uri ng “hybrid rice.” Noong

una ang kanilang ginagamit ay ang mga mestiso na mula sa PhilRice. Ngayon ay

gumagamit na sila ng Bigante, SL-8, SL-7 at SL-9. Halos lahat ng mga “varieties” ay nasubukan na nilang itanim sa kanilang lugar sa Sto. Domingo.

Ang isa sa medyo matrabaho at maingat na gawain sa pagtatanim ng “hybrid rice”

ay ang paghahanda ng “seedbed.” Sa “hybrid rice,” kailangang gumawa ka ng punlaan na mga 1 meter by 20 at dapat siguraduhin na pantay na pantay ang lupa.

Kailangang mapatubo mo ng mainam ang mga punla. At maging ang mga

magsasakang kanyang karatig ngayon ay bumaling na rin sa “hybrid rice.” Isipin mo nga naman na noong una ay 120 kaban lamang ang kanilang inaani. Ngayon ay

napapaabot na nila sa mahigit na 200 daang kaban.

Ang dagdag na ani sa ating sakahan ay hindi lamang tulong sa ating pamilya. Ito ay

tulong sa ating bayan upang magkaroon ng katiyakan sa pagkain at katatagan ng pamumuhay.

Paksa 10 : CROP ESTABLISHMENT/PAGTATANIM

May dalawang sistema o pamamaraan ng pagtatanim ng palay sa ngayon. Ang una ay tinatawag na “dry seeding” o “direct seeding” at ang pangalawa ay ang

lipat-tanim.

Maging noong araw, ang matandang kaugalian ay basta na lamang ibinubukod ang binhi. Ito ay siyang ginagawa kahit sa tinatawag na paraang pagkakaingin. Sa “dry

seeding,” noong una ay ginagamitan ng isang matulis na bagay para pantusok sa

8

lupa. Sa butas sa lupa ilalaglag na lamang yung buto. Hindi naglaon, natuto nang

mag-araro ang mga magsasaka. Kapag nabungkal ang bukid ibinubudbud na nila ang tuyo o pinatubong buto. Ang iba naman ay inihahasik ang mga binhi ng palay

at pagkatapos ay tinatabunan sa pamamagitan ng paragos. Hinihintay na lamang nila ang ulan o pagkabasa ng lupa saka sisibol ang mga binhi.

Ang pangalawang paraan ay ang lipat-tanim. Sa lipat tanim ay ipinupunla muna ang palay hanggang mabubulas na. Makaraan ang tatlong linggo, kung malalakas na

ang punla, ay saka inililipat sa bukid. Ang inirerekomendang dami ng binhi sa isang ektarya ay 40 kilos kung ito ay “good quality seeds” o “certified seeds.” Ngayon,

kung “hybrid seeds” naman ay 20 kilo lamang ang kailangan.

Ang magsasaka ay gumagawa ng punlaan. Ito ay inihahanda rin, inaararo at

sinusuyod ng 3 beses. Pinapatag din ang lupa at gumagawa ng kamang punlaan na may taas na mga 2 o 3 daliri o mga 4 - 5 sentimetro.

Kung ang lupang punlaan ay masyadong lagkitin, maaaring maglagay ng

organikong pataba na mga 4 hanggang 5 sako. Ito ay upang maging buhaghag ang

lupa at upang madaling bunutin ang punla.

Tandaan po ninyo, sabog tanim man o lipat-punla, kailangan ng palay ang magandang pasimula.

Paksa 11: PAGPUPUNLA NG PALAY

Ang malulusog na punla ay magandang panimula.

Iyan ay sa anumang halamang pananim kagaya ng palay. Kaya nga natin ipinupunla muna ang palay bago natin ilipat sa bukid ay upang maging mabulas na

kaagad sila bago pa man maitanim sa bukid.

Isa sa mga bagay na magpapalakas sa kanila ay ang angkop na punlaan - sapat na

espasyo sa mga maliliit na punla, sa mataba at mabuhaghag na lupa. Kaya nga madalang ang punla, mas kakaunti ang binhi na ginagamit.

Noong araw ay umaabot ng 3 hanggang 4 na sako ang binhi. Ngayon ang karaniwang rekomendasyon ay 40 kilos na lamang. At dahil hindi nagsisiksikan ang

mga punla sa punlaan, mas malulusog ang sibol.

Ang mga punla ay nananatili sa punlaan sa loob ng 20 hanggang 25 araw. Ang mga “late maturity variety” ay natatagalan sa punlaan bago ilipat sa bukid.

9

Ayon sa mga eksperto, ang kabutihan ng ipinupunla muna ang palay kaysa kung

ihinahasik o isinasabog tanim ay ganito. Oo nga na sa direct seeding ay nakakamenos sa trabaho. Hindi na nagpupunla, nagbubunot at nagpapatanim. Sa

kabilang dako, kapag hindi maganda ang paghahanda sa bukid, ang kalaban ay damo. Bago makatubo ang palay ay malalaki na ang mga damo. Pangalawa,

nandiyan din po ang “golden kuhol.” Mas gustong kinakain ng “golden kuhol” ang

palay na batang bata pa. Pangatlo, sa sabog tanim, nakalantad ang mga binhi sa ibon at daga. At ang pang-apat, mas maraming binhi ang kailangan sa sabog-tanim

- umaabot ng mga 3 hanggang 4 na sako ng palay sa isang ektarya.

Sa pangkalahatan, iminumungkahi natin ang lipat-tanim upang matigas na at malusog ang tanim na palay bago ilantad sa mga kalaban sa bukid.

Paksa 12 : PAGKUKULOB NG BINHI

Ang pagkukulob ay kailangan upang mabigyan ng magandang pasimula ang binhi. Kung ang gagamitin na binhi ay “certified seeds”, bago magbabad at magkulob,

dapat ang punlaan ay nakahanda na, naararo, nasuyod at napatag na. Dapat ay

nakahanda na rin ang kamang punlaan.

Ang mga buto o binhi ay ibinababad sa malinis na tubig sa loob ng 24 oras kung ito ay “certified seeds.’ Pagkatapos, ito ay iaahon at kukulubing maghapon at

magdamag. Sa mga “inbred” na binhi, sapat na yung 24 oras na pagbababad. Ang pagkukulob ay 24 oras din.

Kung “hybrid” ang binhing itatanim, may ilang pagkakaiba sa pamamaraan. Ang buto po ng “hybrid seeds” ay hinuhugasan muna ng malinis na tubig ng hindi

lalampas sa 10 hanggang 12 oras.

Ang kaibahan pa ay pinapalitan pagkaraan ng 5 hanggang 6 na oras yung tubig na

pinagbabaran ng binhi dahil maselan po ang buto ng hybrid. Hindi pa ganap na buo at nakabuka ang buto nito. Konting putik o anumang dumi ay masisira na yung

binhi. Pagkatapos ng 12 oras, iahon natin, saka kukulubin.

Sa pagkukulob, dapat ay takpan nating maigi upang mainitan at matuyo. Sa

pagkukulob, ang magandang sisidlan ay yung mga sako ng abaka. Huwag higpitan ang pagkakatali sa sako. Habang kinukulob ang binhi ng palay at nagsisikap na

tumubo, umaalsa ang sako. Maaaring masira ang mga binhi kung masikip ang tali.

Kung magkaroon ng mga bitak ang mga buto, saka ito inilalagay o isinasabog sa punlaan. Tandaan natin, ang pagkukulob ay ginagawa para sa magandang

pasimula na kailangan ng mga punla.

10

Paksa 13 : LUPANG PUNLAAN

Ano ang magandang punlaan ng palay?

Ang ilang batayan sa pagpipili ng punlaan ng palay ay ang may magandang daluyan

ng tubig o hindi tinitigilan ng tubig. Ang ating punlaan ay dapat malayo sa mga

punong kahoy. Ang mga puno ay magbibigay lilim sa mga punla kaya hindi makakatanggap ng sapat na sinag ng araw ang mga punla.

Dapat ang punlaan ay malayo rin sa mga poste ng ilaw. Ang mga poste ng ilaw ay

pang-akit sa mga insekto sa gabi.

Ang punlaan ay dapat patag. Kung ang inyong napiling lugar ay medyo “clay” o

lagkitin ang lupa, dapat lagyan ng abonong organiko - isa hanggang dalawang kilo ng organikong pataba kada metro kuwadrado. Pinakamainam na punlaan ay “sandy

loam” o mabuhaghag upang madaling bunutin ang mga punla at kung binubunot ay hindi nasisira ang ugat ng mga punla.

Ang sukat ng punlaan para sa isang ektaryang itatanim na binhi ay mga 400 metro kuwadrado na pahaba na may lapad na mga 2 metro. Sa paligid naman ay

mayroong kanal. Sa ganitong sukat ay nagkakasya na ang mga binhi na 40 kilos kung “certified seeds” at 20 kilos kung ang gagamitin ay “hybrid seeds.”

Bago punlaan ang lupa, inaararo at sinusuyod ng 3 beses. Pinapatag ang lupa at

ginagawan ng kama bago ilagay ang mga punla. Tandaan natin, “Punlaan ay

maayos na ihanda, sa malusog at mauwag na lupa, para sa mabulas na mga punla, maraming ani’y diyan magmumula.”

Paksa 14 : DIRECT SEEDING O SABOG TANIM

Iwas trabaho sa pagpupunla, iwas upa sa pagtatanim? Ang sagot ay direct seeding o sabog-tanim. Ang mga binhing palay ay inihahasik ng direkta sa bukid taniman.

Ang sabog-tanim ay karaniwang ginagawa sa dakong Bicol at sa mga lalawigan sa

Bisaya. Ang isang kailangan kapag nagsabog tanim ay ang magandang paghahanda

ng lupang taniman. Ang ibig sabihin ay inaararo, pinatutubigan, sinusuyod ng 3 beses at saka po pinapatag ang lupa bago magtanim.

Kapag hindi kinontrol ang damo, magiging kaagaw ng batang palay ang mga damo

na mas mabilis namang lumaki. Kaya dapat sa bukid na taniman ay walang damo, malinis.

11

Isa pang problema ng sabog-tanim ay ang paninira ng mga kuhol sa batang

halaman na nasa bukid. Kaya ang mga nagsasabog tanim ay gumagawa ng maliliit na kanal sa paligid ng bukid. At ang mismong taniman ay hindi lubog sa tubig

- sanap-sanap lamang. Dapat ang mga binhi na gagamitin ay may katangian na hindi nabubuwal o matigas - hindi humahapay.

Ang dating ginagawa ng mga magsasaka ay ang tinatawag na “hasik” o “broadcast.” Ang problema dito ay tinatantiya na lamang ang dami ng sabog.

Merong mahusay maghasik na maganda at pantay ang kalat ng mga binhi. Pero sa karaniwan ay nagiging problema, may makapal at may manipis ang sabog.

Tinatantiya na lamang.

Sa ngayon ang inirerekomenda ng PhilRice ay ang makinang tinatawag na “drum

seeder.” Sa “drum seeder” ay inilalaglag ang mga buto sa mga butas na ginagawa na rin ng makina. At ang mga butas o tundos ay parepareho ang pagitan. At kung

“calibrated” ang sukat, maaari itong gamitan ng “rotary weeder.” Ang “drum seeder” na ito ay maaaring gamitin kahit ang inyong pananim ay “hybrid” o kaya ay

inbred.

Kung kayo ay magsasabog tanim, mahalaga na nakahandang mabuti ang lupa,

malinis, walang damo at patag.

Paksa 15 : PAGITAN NG TANIM NA PALAY

Bakit mahalaga ang tamang agwat sa pagtatanim ng palay? Una, upang ang mga

halaman ay makakuha ng sapat na liwanag, sapat na sustansiya at pare-pareho. Pangalawa, kung tama ang distansiya ay maaaring gamitan ng rotary weeder. At

pangatlo, upang magamit ng husto ang lawak ng ating palayan.

Ang karaniwang iminumungkahing agwat ng mga tanim na palay ay 20 x 20

sentimetro sa panahon ng tag-ulan. At sa tag-araw ay 20 x 15 sentimetro ang pagitan. Kung “inbred”, hindi po dadami o lalampas sa 2 hanggang 3 tingting kada

tundos. Kung “hybrid” naman ang inyong itatanim, isa hanggang 2 tingting o halaman sa bawat tundos.

Marami sa mga magsasaka ang naglilipat tanim na tinatawag nating walang direksyon o iba’t iba ang agwat - “random planting”, wika nga. Pag binabantayan

ng may patanim, ang mga magtatanim ay 20 x 20 ang pagitan. Pero pagdating sa gitna ay maluluwag na ang pagitan.

Kaya ngayon, ang pinauuso ng PhilRice ay ang mga linya o “guide wire”. May

“marker” kung saan mismo isasaksak ang mga puno ng palay. Kaya hindi

12

Sa pag-aaral ng PhilRice, kung ang pagitan ay 20 x 20, hindi bababa sa 250,000

tundos sa isang ektarya. Hindi katulad ng kung “random” ang pagtatanim, walang direksiyon, hindi matiyak ang bilang ng punla o dami ng mga binhi.

Iyan ang kabutihan ng pare-parehong pagitan ng pagtatanim. Pare-pareho ang

nakukuha nilang liwanag mula sa araw, sustansiya sa lupa at espasyo. Kaya

pare-pareho ang paglusog ng palay. Mas natitiyak kung gaano kadami ang punla na kailangan sa isang ektarya. Madaling gamitan ng mga makina sa pag-aalis ng

mga damo, pag-aabono, pag-iispray at pag-ani.

Ang tama at pare-parehong distansya, tatak ng masinop na magsasaka.

Paksa 16 : INTEGRATED NUTRIENT MANAGEMENT (1)

Ang “integrated nutrient management” ay ang kabuuan ng pangangasiwa sa bukid

upang makakuha ang palay ng kailangang mga sustansiya at mapataas ang ani. Kaugnay ito sa pangangalaga sa kalusugan ng lupa at ang mga nauugnay na

teknolohiya sa pagpapatubig at maging sa pagpili ng mga uri ng binhi.

Ang malusog na tanim ay nagtataglay ng lahat ng mga nutients na kailangan. Sa

palay, ang pinakamahalagang sustansiya ay “nitrogen, phosphorous, potassium” at iba pang mga element katulad ng “zinc” at “sulfur.” Ito ay ilan sa mga maseselang

sustansiya na kailangan ng halaman. Gayun pa man maraming iba pang mga kailangang sustansiya para mabalanse ang “nutrients” sa lupa at gumanda ang tubo

ng palay. Kung nandoon ang mga sustansiya masasabi natin na malusog ang ating

lupa.

Mayroong “major elements” - ang “nitrogen” o N, “phosphorous” o P at ang K o “potassium.” “Major elements” sila o kailangan na marami o malaki ang “volume.”

Mayroon din namang mga “micro elements” gaya ng “zinc”, “sulfur”, “manganese”,

“magnesium”, “boron” at iba pa. Kailangan din sila pero kaunti lamang ang “volume” o dami. Maging “major” o “micro elements”, kailangan sila ng mga tanim

upang maging malusog at marami ang maibigay na ani.

Ang kakulangan sa mga “nutrients” o elementong ito ay maaaring makita sa lupa at

sa halaman. Bagamat ang kulay ng lupa ay maaaring magpahiwatig ng kakulangan sa sustansiya, mas makikita natin ang mga palatandaan sa mga kulay at ayos ng

halaman.

Upang matiyak natin ang kalagayan ng lupa at ang dami ng mga sustansiya na kakailanganin ng halaman, maaaring ipasuri natin ang lupa. Kailangang kumuha

tayo ng “soil sample” at dalhin sa malalapit na laboratoryo ng Bureau of Soil and

13

Water Management sa inyong probinsiya.

Paksa 17 : NUTRIENT MANAGEMENT (2)

Hindi dapat na basta maglagay na lang tayo ng abono komo’t iyon ang sinasabi ng

mga nagbebenta ng abono o pataba. Kapag hindi natin kilala ang lupa maaaring

masobrahan ang “nutrients” sa lupa. Maaaring makapaglagay tayo ng hindi naman pala kailangan. Dagdag na gastos yon.

Kung masobrahan sa pataba, bukod sa nasasayang ang ating pera, ang sobrang

pataba ay magiging sanhi upang hindi magamit ng halaman ang mga sustansiyang nasa lupa na. Halimbawa, kung masyadong marami ang “phosphorous” sa lupa, ang

elementong “zinc” na nasa lupa ay hindi nakukuha at nagagamit ng halaman. Kaya

hindi dapat na basta maglalagay na lang ng mga patabang may “phosphorous.”

Kung sakaling hindi natin magawa ang magpasuri ng lupa, maaari din naman nating tignan kung ano ang mga palatandaan na ipinapakita ng mga pananim. Halimbawa,

yung bukid na naninilaw lahat ng mga halaman ay maaaring kinukulang sa

nitrogen.

Ang dagdag na palatandaan sa kakulangan ng “nitrogen” ay kung ang paninilaw ay nagsisimula sa mababang dahon at pataas ang “pattern” ng paninilaw.

Kung ang tanim ay medyo mamula-mula at nagiging kulay kayumanggi, maaaring

ang kulang ay “potassium.” Kung masyado namang berdeng-berde ang tanim doon

sa itaas ng halaman at naninilaw ang ibang bahagi, maaaring ang kulang niya ay “phosphorous.” Kung kulang naman sa “iron” at “sulfur”, naninilaw yung pang-itaas

o murang dahon. Kung ang “chlorosis” o paninilaw ay naghahalong berde o dilaw sa dahon, maaaring “magnesium” o “potassium” ang kulang.

Bukod sa kulay ng dahon at halaman, may iba’t-ibang paraan pa para malaman kung ano ang sustansiyang kulang sa lupa.

Madalas na iminumungkahi ang pagsusuri ng lupa sa laboratoryo. Kaya lang ay

medyo magastos ang pagpapasuri ng lupa at matagal pang hintayin ang resulta.

Ang isang simple at hindi magastos na pamamaraan ng pagtiyak sa kung ano ang

kulang na element sa lupa ay ang tinatawag na “MOET - Minus one element technology.”

14

Paksa 18 : TOP DRESSING

Narinig na ba ninyo ang “top dressing” sa palay? Ang top dressing ay hindi

pagdadamit ng palay. Ito ay paraan ng pag-aabono kung nakatanim na ang palay. Ang madalas nating tina-top dress ay yung “nitrogen” o “potassium.” Kung sa pagsusuri ng lupa o kaya ay sa pamamagitan ng “leaf color chart” ay napatunayan

na nagkukulang sa “nitrogen”, diyan kailangan ang “top dressing.” Ang “phosphorous” na kailangan para sa malusog na ugat ng palay ay karaniwan na

inirerekomenda na pang-”basal” o inilalagay na sa lupa kung wala pa ang pananim. Kung maganda na yung ugat sa una, hindi na niya kailangan ng “phosphorous” sa

susunod. Pero ang “potassium”, kailangan ay “top dress” dahil ito naman ay katulong sa pagbuo ng butil o “grains.” Kaya mapapansin ninyo na kung sapat ang “potassium”

o naglagay kayo ng “top dressing” na “potassium” ay nagiging mas mapintog ang

mga butil ng palay. Kung ang lupa ay likas na mayaman sa “potassium”, halimbawa tuloy-tuloy na naglalagay ng dayami na pinabubulok sa lupa, hindi na kailangan ang mag “top

dress” ng “potassium.” Ang pataba ay maaaring ibudbod sa tabi ng puno, ito ang tinatawag na “side dressing.” Kung ito ay isinasabog sa ibabaw ng mga tanim, ito ay tinatawag

na “top dress.” Kung isinasabog sa dahon o inihahasik sa itaas ay ingatan na huwag masunog ang

mga dahon. Kailangan ay magsabog lamang ng pataba kung tuyo ang dahon, wala ng hamog o kaya ay hindi basa ng ulan. Makakatulong sa inyo bago maglagay ng pataba na ipasuri ang inyong lupa. May

iba rin namang paraan upang malaman kung anong element ang kailangan ng halaman sa ating bukid. Nariyan ang “minus one element technology” o kaya ay

ang paggamit ng “leaf color chart.”

Paksa 19 : POTASSIUM

Ano ang naidudulot ng elementong “potassium” sa ating mga tanim na palay?

Tinatawag ang “potassium” na “elementong kiti-kiti” dahil ito ay malikot o gumagala sa palay. Ang “potassium” ang tagapagdala ng mga nailalabas na pagkain mula sa

dahon patungo sa iba’t ibang parte ng palay. Para siyang “truck” na naghahatid ng

mga pagkain sa mga dahon, sa ugat at sa mga butil ng palay.

15

Ang “potassium” ay tumutulong din upang hindi maapektuhan ng kakulangan sa

tubig ang palay. Ang “potassium” ang kumokontrol sa “water stress.” Kung sapat ang “potassium”, nagiging matibay ang palay. Ano naman ang palatandaan ng halaman na nagkukulang sa elementong

“potassium?” Ang una nating makikita ay ang pagkakaroon ng “intervenial yellowing.” Ang mga gilid ng dahon ang unang naninilaw. At ang paninilaw na ito ay nagsisimula sa

pinakadulo ng dahon. At kung matagalan ay natutuyo na ang dahon. Ang ilan pa sa maaaring ipakitang palatandaan ng palay na kinukulang sa potassium

ay ang pagiging bansot nito, mahinang lumaki. Mahina rin o kakaunti ang suwi. Kung mayroon nang bunga ay maninipis ang mga uhay. Kung uusisain naman ninyo ang mga ugat ay maliliit at nangingitim. Sa pangkalahatan, kung mahina ang

katawan ng palay, kakaunti ang suwi, payat ang mga uhay, mahina ang ibibigay na ani. Kaya dapat nating tiyakin na hindi kinukulang sa elementong “potassium” ang ating

mga tanim na palay. Mahalaga na ipasuri ang lupa upang matiyak kung may

pagkukulang sa mga sustansiya ang ating pagtatamnan ng palay. Maaari rin nating pag-aralan ang hindi magastos na paraan na kung tawagin ay “MOET - minus one element technology” na pinapalaganap ng PhilRice.

Paksa 20 : ZINC DEFICIENCY

Gaano kahalaga ang “zinc” sa ating halaman? Napakahalaga! Ang “zinc’ ay nagsisilbing “regulator” doon sa “cells” o sa loob na bahagi ng ating mga tanim na

palay. Ang ibig sabihin, kung kompleto sa “zinc” ay gumaganda ang “cell development” at lumalago ang ating mga halaman. Ito ay karaniwang nakaligtaan ng mga magsasaka na ang karaniwang

pinag-uukulan lamang ng pansin ay kung sapat sa NPK o “nitrogen, phosphorous at potassium”. Hindi natin alam na kahit kumpleto sa NPK, kung kulang pala sa “zinc”

ay hindi pa rin lulusog ang halaman at mahina pa rin ang ating ani. Ano ang mga panlabas na palatandaan na ipakikita ng tanim na palay na kulang sa

“zinc?” Nagiging kulay kalawang ang mga dahon ng palay at ayaw lumaki. Napakaliit ng palay. At pag nakita mo na “kawawa namang halamang ito.” Ang mga

dahon ay makikitid. Ang pagkukulay kalawang o “rustic brown color” ay nagsisimula sa itaas ng mga dahon.

16

Ano naman ang pwedeng magawa kung mapansin natin na nagkukulang sa “zinc”

ang halamang palay? Karaniwan ng nangyayari ang “zinc deficiency” sa mga palayan na hindi nawawalan ng tubig o patuloy na nakababad sa tubig ang palayan.

Nandoon sa lupa ang “zinc” pero hindi nagagamit ng halaman. Praktikal lamang na pag nakikita natin ang sintomas na ito ay pakawalan natin ang tubig para makahinga ang lupa at magkaroon ng hangin. Sa ganoon ay magiging

“available” o makukuha ng halaman ang elementong “zinc.” Kung kagaya naman sa

Banaue Rice Terraces na ayaw talaga nilang alisin yung tubig sa terraces dahil masisira at magbibitak daw yung kanilang terraces, maaari rin rin namang

maglagay ng “zinc sulfate” o kaya ay “zinc oxide.” Maganda ang “zinc oxide” kaya lang ay medyo mahal at mahirap hanapin ang pagbibilhan nito. Maglagay ng 10-15 kilos ng “zinc sulfate” o “zinc oxide” bawat ektarya. O kaya para

makamura, maglagay lamang ng kalahating kilong “zinc sulfate” sa punlaang para sa isang ektaryang tatamnan ng palay. Sapat na ang nasipsip ng halaman na “zinc”

mula sa punlaan para baunin pagkalipat tanim sa palayan. Para bang sa tao, may

bakuna nang baon para sa sakit.

Paksa 21 : MOET - MINUS ONE ELEMENT TECHNOLOGY

Narinig na ba ninyo ang tinatawag na “MOET o minus one element technology?” Ito

ay ang pagsubok upang malaman kung ano ang sustansiyang nagkukulang sa isang palayan. Ang ginagawa ay nagtatanim at pinalalaki ang palay sa ilang mga paso na

nilagyan ng iba’t ibang uri ng pataba. Ang lupang ginagamit sa paso ay dapat magmula sa bukid na sinusuri ang sustansiya. Sa MOET ay makikita sa loob ng 45 araw kung sa anong element nagkukulang ang

palay. Ang isang ‘kit’ o kumpletong gamit ay mayroong pitong maliliit na sisidlan o

“sachet” ng abono o pataba na naglalaman ng iba’t ibang uri ng abono. Ang isang “sachet” ay kumpleto sa pataba o balance. Samantalang ang bawat isa doon sa anim na “sachet” o sisidlan ay mayroong isang elementong kulang - “minus

nitrogen”, “minus phosphorous”, “minus potassium”, “minus sulfur”, “minus iron” at “minus zinc”. Maghanda ng 7 paso para pagpatubuan ng palay. Sa bawat isa sa mga paso na

iyan ay ilagay ang isang naiibang “sachet” na abono. Sa bawat paso na iyan ay

magpatubo ng palay. Pagkatapos ng isang buwan at kalahati ay makikita na yung mga palatandaan ng mga pagkukulang o kasapatan ng sustansiya. Kung sapat sa potassium, halimbawa,

ang palay na pinatubo sa paso na mayroong “minus K” o walang potassium ay

17

walang potassium ay walang makikitang palatandaan ng pagkulang. Malusog pa rin.

Kung may pagkukulang sa anumang element ay maihahambing sa palay na tumubo sa pasong kumpleto ang pataba.

Sa mga palatandaang ipakikita ng palay na inalagaan sa mga paso ibabatay kung

anong abono ang kulang at ang taya na gaano karami ang dapat na ilagay sa bukid.

Ang “MOET technology” ay pamamaraan din upang masanay ang mga magsasaka sa pagtingin sa halaman kung anong element ang nagkukulang.

Ang ‘MOET kit’ na naglalaman ng pitong ’sachet’ na ito ay mura lamang nabibili -

Php.170.00. Kasama na rito sa ’kit’ na ito ang mga alituntunin kung paano ito gamitin. Para sa iba pang mga kaalaman tungkol sa ’Minus One Element

Technology’ o sa paggamit ng ’MOET kit’, maaari kayong magtext sa Farmer’s Text

Center sa numerong 0920-911-1398.

Paksa 22 : PAGKALUGI SA DAMO

Bakit ba kailangang alisin ang mga damo sa ating palayan?

Ayon sa mga siyentista ng DA, maraming dahilan kung bakit kailangang sugpuin

ang damo. Unang-una, ang damo ay nakakapagpababa ng ating ani. Inaagaw ng damo ang mga sustansiya sa lupa na dapat na mapunta sa halamang palay.

Pangalawa, nakikipag-agawan din ang damo sa espasyo at sa sinag ng araw lalo na

kung mabilis na lumaki ang damo sa palayan. At isa pa, ang mga damo ay pwedeng

maging “alternate host” o tirahan ng mga insekto at sakit na naninira sa palay.

Maaaring sa unang pagkakita natin sa mga damo ay masasabi nating hindi naman magiging mahigpit na kaagaw ng palay sa mga pagkain sa lupa. Malalaman natin

ang masamang epekto kapag humina na ang ating ani. Ang mga damo ay malakas

sumipsip ng mga ‘nutrients’ o sustansiya sa lupa. Kung ang isang palayan ay hinayaan na napakarami ang damo dahil sa katamaran ng magsasaka, maaaring

umabot sa 90% ang mawawala sa aanihin. Yung dapat ay 100 kaban na sana ay aanihin, magiging 10 kaban na lamang. Ang tinatayang ‘range’ ng maaaring

mawawala sa magsasaka ay mula 40-96% ng inaasahang ani. Iyan ay kung hindi

gagawan ng paraan nang nagpapalayan para mapuksa ang damo sa kanyang bukirin.

Kaya ang bilin, huwag nating katatamaran na bunutin at sugpuin ang damo sa

palayan. Labanan ang perwisyo, sugpuin ang damo.

18

Paksa 23 : MGA PARAAN NG PAGSUGPO SA DAMO

Narinig na ba ninyo ang tinatawag na ‘integrated weed management?’

Ang ‘integrated weed management’ ay kinapapalooban ng mga pamamaraan o

‘practices’ na pwedeng gawin para ma-’manage’ natin yung damo. Hindi naman

kailangang lubos na malipol ang mga damo o talagang walang-walang damo sa ating palayan.

Merong mga samasamang paraan o ‘cultural management’ kung saan gagamitan

natin sila ng ‘farming practices’ tulad ng ‘land preparation’ o tamang paghahanda ng lupa at ng tamang pagpapatubig. Merong mga gawain bago pa man magtanim

ng palay tulad ng pagbubungkal ng lupa ng ilang beses bago tamnan. Meron

namang mga gawain kung nakatanim na sa bukid ang palay. Kung maliit lamang ang bukid, maaaring bunutin ang mga damo kung hindi naman marami. Meron

namang gumagamit ng ‘rotary weeder’, isang pamamaraang mekanikal.

Mahalaga na pantay ang ating bukid. Iwasan nating magkaroon ng mataas at

mababang parte ng palayan. Kasi kung may lugar na mataas, hindi siya maaabot ng tubig. Doon tutubo ang mga damo. Ang mga lugar na malalim ang tubig naman ay

titigilan ng tubig. Ang mga damo na sumisibol at nabubuhay sa matataas na tubig ay pwedeng tumubo.

Tungkol pa rin sa patubig, maaari nating makontrol ang mga damo sa pamamagitan

ng tubig. Meron kasing mga damo na kapag mataas na ang tubig ay hindi na

tumutubo. Meron din namang mga damo na kapag mababa ang tubig ay doon sila tumutubo. Maganda na malaman natin kung anu-ano ang mga damo na tumutubo

sa ating palayan. Sugpuin ang damo, sa palaya’y perwisyo!

Paksa 24 : KONTROL SA DAMO, PAG-AARARO

Alam ba ninyo na ang damo ay may panahon ding natutulog? Ang damo sa ating

palayan ay namiminsala na sa palay sa unang mga araw pa lamang ng paglaki ng palay sa bukid. Kaagaw na sila sa sustansiya, kaagaw sa espasyo at sa sinag ng

araw. Maaari din silang panirahan ng mga sakit at peste na kalaban ng palay.

Sa pamamaraang ‘direct seeding’ o sabog-tanim, ang mga unang 30 - 40 araw ay

kritikal. Bata pa ang palay ay kasama na nila ang damo sa bukid. Yon ang kaibahan ng lipat-tanim. Sa lipat-tanim, medyo malalakas na ang palay bago

makipagpaligsahan sa mga damo sa bukid. Sa alin mang paraan, sa lipat-tanim o sa sabog-tanim, mahalaga ang paghahanda ng lupa. Ang pag-aararo bago magtanim

ay mabisa upang mabawasan ang pinsalang dulot ng damo.

19

Karaniwan ng gawi ng mga magsasaka na inaararo at sinusuyod ng dalawa o

tatlong beses ang bukid bago tamnan. Sa unang pag-aararo ay pinalalabas at pinatutubo natin yung damo. Ang tawag natin dito ay ‘weed flushing.’ Yun namang

susunod na pag-aararo ay mapapatay sila kaya natatanggal na ang isang henerasyon ng damo sa palayan. Sa susunod na pagbubungkal, pagkalipas ng 2 linggo, ganun uli - pinapatay natin

ang mga tumubong damo. Kaya nakakabawas tayo ng damo dun sa ‘seed bank’ ng

damo o imbakan ng mga binhi ng damo na nasa lupa. Alam ba ninyo na ang buto ng damo ay nariyan na sa lupa kahit na umabot ng ilang panahon? Meron silang

‘dormancy period.’ Hindi muna sila tumutubo hanggang hindi maganda o ‘favorable’ ang kalagayan sa lupa.

Paksa 25 : IBA’T - IBANG DAMO SA PALAYAN

Alam ba ninyo na kahit halamang palay ay maaaring masabing damo? Sapagkat ang damo ay ang anumang halaman sa ating palayan na hindi kailangan. Kaya kahit

palay pa man, halimbawa ‘yong naiibang uri na sadyang itinanim ay itinuturing na damo at nararapat na bunutin. Meron ding tinatawag na ‘weedy rice’ o damong palay. Kakaiba siya dun sa ating

‘cultivated rice varieties.’ Ang ‘weed rice’ ay tinatawag din ng iba na ‘red rice’ kasi

kakaiba yung butil niya. Bagaman makikita natin na palay ang itsura, meron siyang katangian tulad ng malaking sungot. At ang kulay ng kanyang butil ay pula o kaya

ay itim. Karaniwan ay matangkad siya kaysa karaniwang palay at kakaunti lamang siya kung mamunga. Hindi ito dapat mahalo sa ating mga tanim na tunay na palay. Iba’t-iba ang uri ng damo na tumutubo sa ating palayan. Merong damong malapad

ang dahon at meron namang makitid ang dahon. Merong mga damo na uring

“grass”, merong “sedge” at merong mga ‘broad leave.’ Ang ‘grass’ ang halamang katulad ng palay. Ang totoo, ang halamang palay ay nabibilang sa ‘grass family.’ Ang ‘grass’ ay ang mga halaman na karaniwang

tumataas ng manipis. Ang ‘sedge’ naman ay yung may ‘triangle’ ang puno at ’triangle’ ang ’stem.’ Ang isang halimbawa ng ’sedge’ o tatsulok na katawan ay ang

’mutha’ o yung ’ragildil’ (ragiwdiw) na ginagamit sa paggawa ng mga bag o iba

pang mga ’handicraft items.’ Ang ’broad leaf’ ay yung mga malalapad ang dahon. Ang halimbawa naman ng ’broad leaf’ ay ang kangkong o kaya naman ay yong

malapako. Ano mang halaman sa ating palayan na hindi kabilang sa palay na ating itinanim ay dapat ituring na damo. Kailangan na ang damo ay alisin at sugpuin. Sila ay kaagaw

ng palay sa sustansiya sa lupa, sa liwanag at sa espasyo sa bukid. Ang damo ay

maaaring tirahan din ng mga kulisap at sakit ng palay. Damo ay alisin, ani ay

paramihin!

Paksa 26 : KEMIKAL NA PARAAN NANG PAGSUGPO SA MGA DAMO

Ang isa sa pinakasiguradong paraan ng pagsugpo ng palay ay ang “bunutin.” Ang

bunutin ay hindi kemikal. Ito ay ang paraan ng pagbunot sa damo gamit ang kamay. Kung sadyang maraming damo ay maaari nating gamitin ang ‘hand weeder’

o kaya ay ang ‘rotary weeder.’ Kung sadyang kailangan ay meron din namang mga ‘herbicides’ na magagamit. Ang pamamaraang kemikal ay kasali doon sa ating tinatawag na ‘integrated weed

management.’ Kabilang din sa ‘integrated weed management’ ang angkop na paghahanda ng lupa at ang tamang pagpapatubig. Kung kayo ay gagamit ng kemikal merong ilang paala-ala ang mga eksperto. Una

ang kemikal ay lason. Dapat ay alam nyo ang paggamit at paano, kailan, gaano

karami ang paglalagay ng herbisidyo. Dapat ay alam din ninyo ang papataying damo na kung saan angkop ang gagamiting herbisidyo. Kung sabagay, ang mga herbisidyo ay dumaan sa mga pagsusuri o ‘research’ bago

pahintulutang gamitin. Nalalaman po ng mga tagasuri ng Fertilizer and Pesticide Authority kung ano ang ‘legal doses’ o gaano ba karami ang kaya niyang patayin na

damo at iba pang mga nasa palayan. Ang paggamit ng herbisidyo ay depende sa gusto niyong gawin sa ating palayan.

Meron kasing herbisidyo na kayang patayin lahat ng halaman na nasa bukid. Meron din namang herbisidyo na ’selective’ - ang kaya lamang patayin ay yung mga damo. Ang ‘herbicides’ ay kalimitang inilalagay bago tumubo ang damo. Ang mahalaga ay

susundin ninyo ang mga panuntunan na nakalagay sa label ng gamot o sa etiketa. Sa etiketa ay malalaman ninyo kung gaano karami ang kemikal na dapat gamitin,

paano ihahalo at paano ang paglalagay. Uulitin ko, ang herbisidyo ay lason at hindi ito dapat malagay sa maseselang bahagi

ng ating katawan. Hindi dapat masama sa sa pagkain. Ingat lamang po. Damo ay sugpuin, ani ng palay ay paramihin!

Paksa 27 : RESISTENSIYA NG DAMO SA KEMIKAL

Alam ba ninyo na maging ang mga damo ay nagkakaroon din ng ‘resistance’ sa

herbisidyo o sa kemikal? Ang ibig sabihin nito, kung ang isang uri ng pamatay ng damo o herbicide ay ginagamit ng paulit-ulit ng ilang taon na, umaabot sa

pagkakataon na hindi na nakakapatay ito ng damo sa palayan.

20

21

Kaya nga minsan sabi ng magsasaka, “gumagamit naman ako ng herbisidyo, dati ko

nang ginagamit noon pa. Pero bakit ngayon ay hindi na mapatay ang damo?” Kaya po minsan ay mayroong mga magsasaka na gumagamit ng mas mataas na dosage -

tinatapangan ang herbisidyo na ginagamit at ito ay hindi dapat.

Upang maiwasan ang pagkakaroon ng ‘herbicide resistance’ ng damo sa ating

palayan, gumamit ng iba’t-ibang ‘brand’ o uri at iba’t-ibang komposisyon ng ‘herbicide.’

Kaya maganda po na sa pagbili natin ng mga pamatay damong kemikal, usisain

nating mabuti ang label. Alamin natin kung ano yung mga ‘active ingredients’ na siyang pumapatay sa damo. At iwasan natin na gumamit ng iisang uri ng herisidyo

sa ating palayan nang tuloy-tuloy kada taon.

Sayang naman kung hindi tumatalab ang ating binibiling pamatay damo. Alam ba

ninyo na ang isang litro ng kemikal ay nagkakahalaga ng mula sa 500 piso hanggang sa 1,000 piso? Ang isang litro ng kemikal na pamatay damo ay

karaniwang sapat na para sa isang ektarya.

Uulitin ko, marami tayong paraan na maaaring gamitin sa ilalim ng tinatawag na

‘integrated weed management.’ Ilan sa ating nabanggit ay ang pagbubungkal ng lupa bago magtanim, pagpapalubog sa tubig sakahan, ang pagbubunot ng damo o

paggamas, ang paggamit ng ‘rotary weeder’, paggamit ng ‘hand weeder’ at ang paggamit ng mga herbisidyo.

Ang bawat isa sa mga ito ay may kaniya-kaniyang kaangkupan. Ang mahalaga, alamin natin na ang damo sa palayan ay kaagaw ng mga tanim na palay sa

sustansiya. Ang mga damo kung hahayaan ay maaaring makapagpababa sa ating ani ng hanggang sa 90%. Kaya, damo ay sugpuin, ani ng palay ay paramihin.

Paksa 28 : BAKIT KAILANGAN ANG TUBIG?

Ang tubig ay napakahalaga sa buhay ng halaman. Ang tubig ang naghahatid ng mga pagkain mula sa ugat sa lupa patungo sa iba’t-ibang bahagi ng halaman.

Maging ang mga pagkaing naluto sa dahon sa pamamagitan ng photosynthesis ay

inihahatid din sa ibang bahagi ng halaman sa pamamagitan ng tubig.

Ang tubig ay nagsisilbi ring ‘heat regulator’ para hindi masyadong mag-init ang halaman. Ang tubig ang nagbibigay ng porma o nagpapatigas sa katawan ng

halaman kaya siya nakakatayo. Yan ang kahalagahan ng tubig sa halaman. At ang tubig ang pinakasandigan ng mga proseso ng paglusog ng lahat ng mga nabubuhay

sa mundo.

22

Kung ang halamang palay ay kulang sa tubig, ang dahon nito ay nalulukot o

nabibilog lalo na sa katanghaliang tapat. Kapag ang palay ay nakakaramdam ng kakulangan sa suplay ng tubig, kalahati ng ‘surface’ o gilid ng dahon ay itinatago

niya kaya nakabilot at yung kalahati lang ang nailalantad. Kaya masasabing may utak rin ang palay, hindi ba?! Kapag maaga pa lamang, halimbawa’y mga alas-nuebe ay mapapansin ninyo na

nakalukot na ang dahon ng palay, masidhi na ang pagkukulang sa tubig. At kapag

umagang-umaga pa lang ay nalukot na o nabibilot na, mamamatay na ito kinabukasan. Hindi na mabubuhay pang muli ang palay. Ang isa pang palatandaan ay ang mabagal na paglaki ng halaman. Dahil nga sa

kakulangan ng tubig na nagamit sa proseso sa katawan - sa pagahahatid ng mga pagkain, nababansot ang palay. Maliban sa palatandaan ng halaman na nangangailangan ng tubig, mapapansin

natin na ang lupa ay nagkakaroon ng pagbibitak. Kaya pwede nating tignan sa lupa.

Kung kulang sa tubig, mapapansin din na hindi na gasinong nagsusuwi ang palay. Tandaan natin, ang palay ma’y nauuhaw, kapag hindi napatubigan, malalanta’t

mamamatay. May ani pa bang aasahan?

Paksa 29 : PAMAMAHALA SA PATUBIG (1)

Mahalaga sa pagpapalayan na ang tubig ay nasa pinitak sa panahon na kailangan ng mga tanim. Iyan ang layunin ng tamang pamamahala ng tubig sa ating palayan. Bagaman sinasabi nga na ang palay ay ‘water-loving plant’ o ‘aquatic plant’, may mga panahon din na dapat makahinga ang lupa upang maging maganda ang

kanyang paglago. Halimbawa upang mapalawig ang kakayahan na makapagsuwi ang palay, dapat na mapatuyuan ng tubig ng 3 araw bago sumapit ang ‘maximum

tillering stage.’ Ang pag-aalis ng tubig sa pinitak ay para magkaroon ng ‘oxygenation’ o para makahinga ang mga puno ng palay. Ang ikalawang panahon na kailangan ng palay ng ‘oxygenation’ o makahinga ang

mga puno ay bago siya mamulaklak. Pagkatapos naman ay dapat na may tubig uli

pag nag-umpisa nang mamulaklak at mabuo ang mga butil. Iba’t-ibang uri ng palay ay may kaniya-kaniyang edad ng pamumulaklak at maging ang pagsapit ng pagsusuwi. Kaya dapat alam ng magsasaka kung malapit ng

magsuwi at mamulaklak ang kaniyang tanim. Binibilang dapat ang araw mula sa pagkatanim. Gaano naman kataas ang lebel ng tubig sa ating pinitak? Alam ba ninyo na ang taas

ng tubig na kailangan ng palay ay mula lamang sa 7-11 ml. kada araw o kulang

23

1cm. isang araw? Ito ay ayon sa ating mga eksperto sa PhilRice. Kung tag-araw ay

hanggang 13 ml. kada araw. Kaya pala hindi kailangan ang 5 cm. o 2 inches. Ang kailangan lamang ay manipis na pagkabasa ng mga puno ng palay.

Kaya kung ang pagpapadaloy ng tubig sa pinitak, ‘rotational’ o hindi tuloy-tuloy,

kapag nagpatubig ka sa unang araw at nalagyan mo siya ng 5-7 cm., ang susunod

mo nang pagpapatubig ay sa ika-pitong araw na uli. Sayang lang ang tubig kung mataas lagi ang lebel sa pinitak.

Paksa 30 : PAMAMAHALA SA PATUBIG (2)

Alam ba ninyo na kung mataas ang lebel ng tubig sa pinitak ay mas marami ang

nasasayang na tubig? Ito ay dahil ang bigat ng tubig ay siyang nagtutulak upang

ang ibang tubig ay tumagas pailalim.

Sa ayaw at sa gusto natin, talagang may ‘percolation’ na nagaganap. Sadyang bumababa ang ibang tubig patungo sa ating ‘water table.’ Pero habang bumibigat

ang tubig sa ibabaw, mas nagiging mabilis ang ‘percolation.’ Kaya mas makabubuti

na manipis lamang ang ating pinanatiling tubig sa pinitak. Dito nakakatulong ang tamang paglelebel o pagpapantay ng lupa habang inihahanda.

Ayon sa PhilRice, meron silang ginagawang pag-aaral tungkol sa ‘intermittent

system’ ng ‘irrigation’ sa layuning makatipid sa patubig. Inihahambing nila ang reaksiyon ng iba’t-ibang uri ng palay sa sistema ng patuloy na may patubig sa

pinitak at sa sistema naman na salit-salit ang patubig at pagpapatuyo sa pinitak.

Ang tawag nila dito ay ‘alternate wetting and drying’ o ‘controlled irrigation.’

Ito ay mahalaga para sa ating mga ‘communal system’ na may pagkakataon na kulang sa tubig. Ang nangyayari kasi yung mga nasa dulo hindi makapagtanim ng

sabay sa iba dahil walang patubig. Yon namang nakakarating sa dulo, at minsan

kapag nahuli sa taniman, sa kanila napupunta ang sakit. Kaya nagkakaroon ng samaan ng loob.

Ito ay isa rin sa mga dahilan kung bakit pinag-aaralan itong ‘controlled irrigation’ o

ang ‘alternative wetting and drying.’ Ipinakikita sa mga magsasaka na kaunti

lamang pala ang kailangang tubig sa pinitak. Makakapag-ani pa rin ang magsasaka kahit mababaw ang tubig at kapag ginagamitan ng ‘intermittent system’ ng

‘irrigation.’ At ito ay para na rin mas maraming magsasaka ang makagamit ng patubig.

Kaya maaari nating masabi na ang tamang paraan ng pagpapatubig ay

makakatulong sa pagpapaganda ng samahan.

24

Paksa 31 : PAMAMAHALA SA PATUBIG (3)

Alam ba ninyo na umaabot sa isang malaking ‘drum’ ng tubig o ‘one cubic meter’

ang nagagamit na tubig para makapag-’produce’ ng isang kilo ng palay? Iyan ay kung ‘efficient’ o masinop sa paggamit ng patubig. Samantalang kung hindi

maingat, maaaring umabot ng hanggang 2 - 3 ‘drum’ ng tubig. Marami ang

nasasayang di ba? Kaya kung 5 toneladang palay ang inyong ipo-’produce’, napakaraming tubig ang kailangang padaluyin sa palayan, hindi ba? Kaya maraming mga pamamaraan ang pinag-aaralan ngayon upang makatipid sa

patubig. Isa na rito ay ang paggamit ng ‘sprinkler’ o pandilig sa mga pananim. May mga pag-aaral na ginagawa ang National Irrigation Administration sa paggamit ng tinatawag na ‘aerobic rice’ - ang palay na hindi nangangailangan ng laging lubog

sa tubig. Ito ay inihahalintulad sa pagpapatubig sa maisan, dinadala ng direkta ang tubig sa

mga ugat ng halaman. Sabagay, may mga nakita pa ring mga problema sa sistemang ito dahil bumababa ang ani. Ang isa ay ang pagkakaroon ng pesteng naninira na nasa loob ng lupa. Sa

ngayon ay pinag-aaralan pa rin kung aling mga uri ng palay ang nababagay sa ganitong sistema ng pagpapatubig. Ang isang pag-aaral naman ay ang paggawa ng aripit o pansamantalang kanal

imbakan ng tubig sa maliit na bahagi ng palayan. Ito ay may sukat na

‘20 cm. x 500 m.’ Ang ganitong sukat ay angkop na para sa isang ektarya ng palayan. Sinasabi ng mga espesyalista natin na hindi nababawasan ang ani at mas

nakakatipid sa ginagamit na tubig. Sa ganito ay nababawasan ang tinatawag na ‘percolation’ o pagbababa ng tubig pailalim sa ‘water table.’ Tandaan natin, ang tubig na ating natitipid sa pagpapalayan, ating mga kasama at

kababayan ang nakikinabang.

Paksa 32 : CONTROLLED IRRIGATION

Narinig na ba ninyo ang tinatawag na ‘intermittent irrigation?’ Ito ay tinatawag din

na ‘alternative drying and wetting’ o yung salitan na pagpapatubig at pag-aalis ng tubig sa bukid. Ito ang tinatawag na ‘controlled irrigation technology.’

25

Ang ‘controlled irrigation technology’ ay ginagamit sa simula pa lamang nang

paghahanda ng lupa. Sinasabing umaabot ng 30% sa kabuuang tubig na kailangan ng palay ay nagagamit sa ‘land preparation’ pa lamang lalo na sa tubigang palay. Kaya sa paghahanda pa lamang ng lupa, ipinapayo na magtipid ng tubig. Halimbawa, unang-una, titiyakin natin na ang lahat ng pilapil sa pinitak ay sarado

bago papasukin ang tubig. Sa panahon ng tag-ulan, mas maganda na pamalagiin natin yung labasan ng tubig sa pinitak na sarado para hindi na lalabas yung tubig sa

loob ng pinitak natin. Pangalawa, kapag nagpatubig, huwag na nating patagalin. Araruhin na kaagad.

Hindi kailangang ibabad ang pinitak ng 2 - 3 araw pa bago mag-araro. Ang ibig sabihin nito, kapag nagpatubig tayo ngayon, kinabukasan, araruhin na kaagad.

Basta may baha sa ibabaw, ang lupa ay lumalambot na kaagad. Pangatlo, pantaying mabuti ang pinitak. Kapag sinabi nating magpatubig tayo halimbawa ng dalawang pulgada ang lalim, madaling i-manage kapag pantay ang

lupa sa pinitak. Kung hindi pantay ang pinitak, mas maraming tubig ang kailangan

para mabaha ang lahat ng bahagi. Nagiging magastos sa patubig. Iyan ang ilang ‘tips’ sa pagtitipid ng tubig bago pa lamang magtanim ng palay. Saraduhan ang mga labasan ng tubig, pantayin ang pinitak at araruhin kaagad ang

pinatubigang pinitak. Kung sa tubig ay nagtitipid, may natutulungang kasama sa karatig.

Paksa 33 : OBSERVATION WELL, PANSUKAT NG LALIM NG TUBIG

Ang mga eksperto ay nagkakaisa ng mungkahi na hindi kailangang laging baha ang

ibabaw ng pinitak. Bagaman may mungkahing hindi sosobra sa 5 cm. ang lalim ng tubig sa pinitak, meron din namang panahon na dapat ay alisan ng tubig ang ating

pinitak. Ito ang tinatawag na ‘alternate drying and wetting’ sa pinitak. Paano malalaman na kailangan ng padaluyan ng tubig ang pinitak matapos itong paigahan? Ang magkakasamang mananaliksik ng IRRI, NIA at PhilRice ay nakatuklas ng isang simpleng instrumento na pansukat ng tubig sa pinitak upang tiyakin kung kailan

kailangan na magpatubig sa palayan. Sa pamamagitan ng tinatawag nilang ‘observation well’, masasabi kung gaano kalalim ang tubig sa bukid. Ang ‘observation well’ ay isang tubo na may butas-butas

sa gilid na ibinabaon na may lalim na 15 cm. mula sa ibabaw ng lupa. Ang tubong

ito ay yari sa ‘PVC pipe’ o kaya naman ay biyas ng kawayan na walang buko at

maraming butas sa gilid. Ang haba ay ‘20 - 25 cm.’ Yung mga butas sa kawayan o tubo ay sinlaki lamang ng lapis. Ang butas ay halos palibot ng tubo para pumasok

ang tubig sa kahit saang level.

Kung may patubig tayo, ang tubig ay dahan-dahang nawawala - sinisipsip ng lupa,

tumatagas at tumatakas sa hangin. Kaya nauubos ang tubig habang lumilipas ang araw at oras. Ang lebel ay bumababa sa ilalim ng lupa. Kung wala na sa ibabaw ng

lupa ang tubig, masisilip natin sa ‘observation well’ o tubong inilubog sa pinitak na may lalim na 15 cm. kung gaano kalalim ang natitirang tubig na inaabot ng mga

ugat.

Uulitin ko, hindi kailangang lagi nang nakababad sa tubig ang pinitak. Maaaring

hintayin na bumaba sa lebel na mababa kaysa lebel ng lupa. Kaya lang ay hindi dapat nauubos ang tubig na magagamit ng ugat ng halaman.

Paksa 34 : PAGTITIPID SA TUBIG PALAYAN

Alam ba ninyo na sa tamang pamamaraan ay makakatipid kayo ng hanggang 30% sa patubig? At kung nagbobomba kayo ng tubig patungo sa pinitak, ang ibig sabihin

ay makakatipid kayo ng 30% sa ‘fuel cost.’ Malaking bagay yan. Mahal ang krudo at naiiwasan ang dagdag na pagod.

Isa pang bagay, kapag ‘matured’ na yung palay o dalawang linggo bago mag-ani,

yan ang panahong itinatalaga nating huling pagpapatubig. Ito ay para maging mas

matatag ang lupa, para mas madaling anihin at maging pantay-pantay ang pagkahinog ng palay.

Ang magsasakang nagtitipid ng tubig ay nakakatulong sa kanyang mga kapwa

magsasaka na nasa dulo ng irigasyon.

Bukod pa rito, nakakatulong din siya sa kapaligiran dahil nakakatipid tayo sa

ginagamit na krudo o gasolina.

Siyanga pala, alam ba ninyo na ang bigat ng tubig ay may kinalaman sa bilis ng

pagtagas ng tubig pailalim sa lupa o sa tinatawag na ‘percolation’? Habang malalim ang tubig, mas mabigat ang pwersa para itulak ang tubig pailalim upang mapunta

sa ‘water table.’

Sa pamamagitan ng ‘controlled irrigation technology’ na kung saan mababaw lamang ang tubig at pinaiiga ang pinitak, nababawasan ang pagpasok ng tubig sa

ilalim ng lupa.

26

Ang bigat ng tubig na isang kilo kada isang litro ang siyang magbabaon sa tubig na

nasa lupa na para pumailalim pa.

Kaya meron po kaming rekomendasyon na huwag magpapatubig ng sobra sa 5 cm. lalim. At yon na nga kung gumagamit tayo ng ‘controlled irrigation’ may mga araw

na wala ng tubig sa ibabaw. Ang ibig sabihin ay walang ‘pressure’ o bigat na

magtutulak sa tubig na pumailalim o kaya ay para lumusot sa pilapil na kung tawagin ay ‘seepage.’

Magtipid sa tubig, para makatipid sa gastos, makatulong sa ating mga kasamang

magsasaka at makatulong sa ating kapaligiran.

Paksa 35 : ANG BUHAY NG DAGA

Ang dagang mapanira, kung hayaan mong dumagsa, ani mo ay mawawala.

Suriin natin ang buhay ng daga para makagawa tayo ng mga mabibisang mga

pamamaraan kung paano sila masusugpo. Ang mga daga ay karaniwang tumitira o

naglulungga sa madadamo at masusukal na lugar, malalapad na pilapil, sa mga bahay na malapit sa bukid o kaya ay mga ‘fishpond’ na kung saan meron silang

mapagkukuhanan ng tubig at makakain.

Alam ba ninyo na ang isang mag-asawang daga at kanilang mga supling ay maaaring dumami sa loob ng isang taon hanggang sa sila ay maging 500 daga na?

At kung bibilangin ang iaanak ng kanilang anak sa loob ng isang taon ay

napakaraming daga ang ating magiging kaaway sa bukid sa paglipas ng panahon.

Karamihan sa mga daga ay nag-uumpisang magbuntis sa pagsusuwi ng palay at itina-tayming nila ang panganganak kapag may makakain na sa bukid at ito ay

tuwing pamumulaklak na o anihan. Kaya sa panahon na yon, marami tayong

nakikitang maliliit na mga daga sa bukid.

Ang daga ay nanganganak na matapos ang 21 araw ng pagbubuntis. At habang nagpapasuso ang daga ay maaari na uli siyang magbuntis. Ang isang inahing daga

ay maaaring manganak ng 8 - 12 supling.

Kahit mababa ang bilang ng mga daga sa bukid ay malaking ‘area’ o luwang ang

napipinsala kasi malawak ang naiikutan at pinaninirahan ng mga daga. Kaya hangga’t maaari, dapat tayong gumawa ng paraan upang masugpo kaagad para

hindi dumami ang mga daga sa bukid.

27

Paksa 36 : PAGSUGPO SA DAGA (1) Ang paninira ng daga ay sadyang napakalaking disgrasya sa ating mga palayan

magmula sa pagpupunla, pagtatanim at pag-iimbak ng palay. Sa punlaan pa lamang ay problema na ang daga. Merong mga magsasaka na nakatatlong beses na

magpunla dahil ito ay kinakain ng mga daga. Kung nakatanim na sa bukid, kinakain pa rin ng mga daga ang palay lalo na doon sa kanyang ‘tillering stage’ o pagsusuwi ng palay. Maging ang mga palay na aanihin

at ang naaning palay ay dapat pa rin nating alagaan kontra sa daga. Bagamat may mga lason na magagamit laban sa daga, ang lason ay mapanganib sa

tao at ibang mga hayop. Ito ay nakakasira rin sa ating kapaligiran. Kadalasan ay hindi rin ito nailalagay ng wasto. Ang mga taga-PhilRice ay higit na pinalalawig ang

pamamaraang pisikal sa pagsugpo sa daga - paghuli at pagsira sa mga lungga ng daga at paggamit ng ‘flame thrower’ o apoy upang mapalabas ang mga daga na

nagtatago sa lungga. Makabubuti rin na sirain ang mga pinagtataguang lungga ng

mga daga kagaya ng mga bunton ng mga kahoy at bunton ng mga damo. Magiging mabisa ang pagsugpo sa daga kung sama-sama o nagkakaisa ang mga magkakaratig bukid, hindi kanya-kanya. Dapat sabay-sabay, sama-sama. Sa India, kusa silang nagpaparami ng mga kuwago at nagtatayo talaga sila ng

bahay ng kuwago para mapuksa ang mga daga. Kaya lang dito sa atin merong ‘notion’ o paniniwala na kapag may kuwago, may multo. Kaya kapag nakita ang

kuwago pinapatay nila. Hindi alam ng marami sa atin na ang kuwago pala ay

katulong ng mga magsasaka. Ganoon din ang ahas - pinapatay ang ahas dahil marami ang takot sa kagat ng ahas. Hindi natin alam na ang ahas ay nanghuhuli ng daga. Hindi rin natin alam ang

mga ahas na walang kamandag at ang mga ahas na nanunuklaw.

Paksa 37 : PAGSUGPO SA DAGA (2)

Alam ba ninyong mayroong likas na talino ang mga daga na inaalagaan nila ang kanilang mga kasama? Halimbawa, kung makakain ng lason ang isang daga, ito ay

kanyang nasasabi sa kanyang mga kasamahan upang hindi sila kumain ng lason na

iyon. Meron silang inilalabas na kemikal upang bigyang babala ang mga kasamahan kung sila ay nalason na. Muli ay tignan natin ang iba’t-ibang mga paraan ng mga magsasaka upang labanan

ang talino ng daga. Ang unang paraan na iminumungkahi ng mga taga PhilRice ay ang sama-samang pagpunta sa bukid bago pa man magpunla ng palay upang

hulihin at patayin ang mga daga. Dapat ay nagkakaisa ang magkakaratig. Kung

28

29

isang magsasaka lamang ang gagawa ng pagpuksa sa daga, balewala iyon. Kakalat

at babalik pa rin sa kanyang bukid ang mga daga na pansamantalang lumipat. May mga pinunong bayan naman na upang mahimok ang mga kababayan na manghuli ng daga ay binabayaran ng pera ang bawat buntot ng daga na isinubmit

sa munisipyo. Sa ibang lugar naman, mayroon silang ‘beauty contest’ o paligsahang pangkagandahan na ang mga botong tinatanggap ay buntot ng daga. Ang

pinakamaraming buntot na matipon ang siyang tinatanghal na reyna. Ang problema

lamang ay kapag wala nang paligsahan ay tumitigil na rin ang mga magsasaka sa panghuhuli ng daga. Ang isang pamamaraan pa ay ang paggawa ng ‘trap’ o panghuli at patibong.

Halimbawa nito ay ang tinatawag na ‘TBS o Trap Barrier System.’ Itong TBS na ito ay itinatayo isang buwan bago magpunla sa bukid. Ang ipinupunla muna ay yong

palay na mabango na itinatanim ng maaga. Binabakuran ito at nilalagyan ng mga

patibong. Ito ay nakakabawas sa dami o populasyon ng mga daga sa bukid na tinamnan ng palay.

Paksa 38 : TBS O TRAP BARRIER SYSTEM

Narinig na ba ninyo ang TBS o “Trap Barrier System” sa paghuli sa daga? Ang TBS ay isang paraan ng panghuhuli ng daga kung saan nagtatanim tayo ng

mababangong palay na binabakuran natin ng ‘plastic.’ Ang mga mababangong

halamang palay na ito ang siyang nakakaakit sa mga daga upang pumasok sa bakod na ‘plastic’ o tolda na may taas na kulang-kulang isang metro. Ito ay ang

75 cm. hanggang isang metro magmula sa tubig. Nakalubog ang laylayan o ibabang bahagi sa putik para hindi pasukin ng daga. May tubig din siya na paikot para

madulas at hindi aakyatin ng daga.

Ngayon sa mga bakod na to naglalagay tayo ng mga traps na parang bubo na pag

nakapasok ang daga eh hindi na siya makakalabas. Itatayo ito isang buwan bago magkaroon ng tanim na palay o sa panahon pa lamang ng paghahanda ng bukid.

Sa ‘trap barrier system’ ang ginagamit na pang-akit ay ang mga mababangong

halamang palay.

May nakaumang na mga ‘trap’ o panghuli. Hindi basta mapupuntahan ng daga yong palay. Nakabantay na ang bubo na kapag pumasok duon hindi na niya

mapupuntahan yung palay.

May mga pagkakataon na sa loob ng isang gabi ay nakakahuli na ng 20 - 30 daga.

Paksa 39 : PANINIRA NG KUHOL SA PALAYAN

Ang kuhol ang hayop na dinala sa Pilipinas na hindi inaasahang magiging peste.

Noon ang kuhol ay pinararami para maging pagkain ng tao. Ngayon ay siyang kumakain sa kakainin ng tao.

Ang kuhol ay naninira sa halos lahat ng lugar sa Pilipinas na nagpapalayan, lalo na kung saan may patubig. Kahit sa mga bulubunduking lugar na tulad sa Ifugao rice

terraces, nagiging problema ang kuhol sa mga palayan. Hindi problema ang kuhol sa mga lugar na walang patubig.

Kaya naman, ang isang paraan ng pagsugpo sa kuhol ay maaaring iugnay sa

pagkontrol sa tubig sa palayan.

Ang kuhol ay karaniwang naninira sa mga batang palay hanggang sa edad na

2 - 3 linggo matapos na maitanim sa bukid. Makaraan ang 3 linggo sa bukid, ang dahon at katawan ng palay ay matigas na. Hindi na maaaring sirain ng kuhol.

Ang pinakamaselang alagaan ay ang sabog-tanim o ‘direct seeded rice.’ Sa sabog- tanim, maging ang mga maliliit pang kuhol ay maaaring makapanginain sa

maliliit na halaman. Sa sabog-tanim, mahabang panahon na nakalantad ang mga batang halaman sa paninira ng kuhol.

Ang mga kuhol ay kumakain ng mga dahon ng palay. Matitigas ang kanilang mga

ngipin lalo na ang mga malalaking kuhol. Bukod sa kinakain, mas marami ang

napuputol nilang mga dahon ng palay.

Kaya sa mga lugar na malubha ang paninira, marami tayong mapapansin na mga nagkalat ng mga putol na dahon ng palay.

Bukod sa palay, ang mga kuhol ay naninira rin ng iba pang halaman lalo na ang mga mabeberde ang kulay na halaman na matubig kagaya ng gabi.

Paksa 40 : PAGSUGPO SA KUHOL

Madali ang pagsugpo sa kuhol kung kayo ay mapamaraan at kung alam niyo ang ugali ng kuhol. Tatlong bagay lamang ang dapat pamahalaan. Una, sa paghahanda

ng lupa dapat ay patag na patag ang lupa. Pangalawa, dapat malulusog ang mga punla. At pangatlo, kailangan ang tamang pagpapatubig. Isa-isahin natin.

Tungkol sa pagpapatag ng lupa, masasabi nating patag ang lupa kapag ito ay

pinatubigan at ang lalim ng tubig ay pare-pareho saan mang panig. Ang paninira ng

30

kuhol ay doon lamang sa mga malalim na lugar. Kung hindi pantay at ating iniga

ang tubig, may matitira pang mga lugar na mayroong tubig kung saan titira at maninira ang mga kuhol at kahit mga maliliit na kuhol ay mabubuhay at maninira.

Sa pinitak na walang tubig, ang mga kuhol ay lulubog sa putik o lupa at ito ay hindi

maninira. Kung alisin natin ang tubig, hindi sila makakaalis sa kinalalagyan sa ilalim

ng lupa. Kapag mayroon din lamang tubig na kalahati ang taas sa kuhol, hindi sila masyadong makagalaw at hindi nila makagat ang malambot na parte ng punla.

Kaya kailangan ang pagpantay ng lupa at tamang pamamahala sa patubig. Sa

dalawa o tatlong linggo matapos maitanim ang palay, dapat ay mababaw lamang ang tubig, mga isa o dalawa lamang sentimetro ang lalim. Sa ganito nababawasan

ang galaw ng mga kuhol. Hindi sila makakapanira sa batang punlang palay.

Tungkol naman sa malulusog na punla, tingnan natin ang mga nagpapalayan sa

Japan. Nakokontrol nila ang mga kuhol kahit hindi gumagamit ng pestisidyo o ‘mulluscides’ o lason sa kuhol. Una, kung ang mga palay ay pinatubo sa kamang

punlaan, hindi kailangang bahain ang punlaan sa tuwina. Ang mga matitigas na

punla ay yong medyo maputla na ang pagkaberde at kung ililipat na pagkaraan ng 3 linggo sa punlaan ay mayroon ng 3 dahon. Hindi na gusto ng mga kuhol ang

matigas na palay.

Iyan ang tatlong mahahalagang bagay na panlaban sa kuhol - pagpapatag ng lupa, pamamahala sa patubig at malulusog na punla.

Paksa 41 : GOLDEN APPLE SNAIL O KUHOL

Bakit ba ang kuhol ay tinatawag sa Ingles na ‘Golden Apple Snail?’ Ayon kay Dr. Rabi Joshi ng PhilRice, ang kuhol ay tinatawag na golden apple snail dahil ang

laki nito ay umaabot sa laki na gaya ng bunga ng mansanas o apple.

At kapag malaki ang kuhol, malaki rin ang laman. Kaya sa ibang mga bansa ay

maraming tao ang kumakain ng kuhol. Sa Korea halimbawa ay mayroong isang kainan na tinatawag na ‘Snail Restaurant.’ Ang isang kilo ng kuhol sa Korea ay

nagkakahalaga ng isang daang dolyar, katumbas ng mahigit na 4,000 pesos! Dito

man sa atin ay may mga restaurant na isinasama ang kuhol sa kanilang mga lutuin lalo na sa mga ‘exotic’ o espesyal na mga kainan.

Kaya sa Korea at maging sa Japan, hindi nila pinapatay ang kuhol sa palayan, sa

katunayan pa nga, ginagamit nila ang kuhol para puksain ang mga damo sa kanilang palayan.

31

Ayon kay Dr. Joshi, may mga magsasaka na ayaw kumain ng kuhol dahil minsan ay

napapansin na kapag daw ang kalabaw ng mga magbubukid ay nakakain ng kuhol, nagkakaroon ng mga ’deformities’ o problema sa hitsura ang kalabaw, lalo na dun

sa mga palayan na kung saan marami ang inilagay na mga lason o kemikal. May mga pagkakataon pa na namamatay ang kalabaw. Samantala, mayroon namang isang tanyag na ‘organic farmer’ sa Mindanao na hindi

pinapatay ang kanyang mga kuhol. Ang kuhol ay ginagamit niyang pampatay ng

mga damo sa palayan tulad ng mga ginagawa ng mga hapon at mga Koreano. Sila ay kumakain din ng kuhol dahil hindi naman ginamitan ng kemikal ang kanilang

palayan. Kaya bagaman ang kuhol ay itinuturing na problema sa ibang mga sakahan, ang kuhol ay maaaring tingnan bilang masarap at masustansiyang pagkain ng tao.

Paksa 42 : IBANG PARAAN SA PAGKONTROL NG KUHOL

Hindi lason ang kailangan sa kuhol kundi pang-akit o ‘attractant.’ Hindi dapat gamitan ng ‘mulloscide’ o kemikal na pangkontrol. Ano ang dapat gamitin?

‘Puloticide’ --- pinupulot at iniluluto ang kuhol. Ayon kay Dr. Joshi, ang kuhol ay maraming gamit, hindi lamang bilang pagkain ng tao. Maaari din itong ihalo sa pagkain ng mga hayop at mga isda. Ang laman ng

kuhol ay mapagkukunan ng protina. Ang shell o balat naman ng kuhol ay mapagkukunan ng calcium. Mayroong mga lugar sa Pilipinas na ginagamit ang kuhol para patuka sa mga itik. Ang mga itik mismo kung pakakawalan sa bukid ay sadyang naghahanap at

namumulot ng kuhol. Maaari ring ihalo sa kanilang patuka ang dinurog na kuhol kasama na ang laman at balat. Sa mga palaisdaan, ang dinurog na kuhol ay ibinibigay din bilang pakain sa mga

alagang sugpo. Maipapakain ang kuhol kung patutuyuin at isasama sa komersyal na patuka. Maaari ring hindi na patuyuin ang mga sariwa o bagong pulot na kuhol.

Durugin na lamang ito at ikalat sa palaisdaan. Kaya ngayon ang isang bagay na pinag-aaralan ng mga siyentista natin ay kung

paano maaakit ang mga kuhol sa isang lugar. Pinag-aaralan nila ang mga ‘attractants’ o pang-akit na pagkain upang matipon at maani ang kuhol ng

maramihan. Isa pa, alam ba ninyo na ang mga kuhol ay may sariling ‘population control’ o pagpipigil sa labis na pagdami? Ayon sa mga dalubhasa, ang ‘sexual activity’ o ang

pangangasawa ng mga kuhol ay bumabagal kung marami na sila.

32

Sa kabilang dako, kung kakaunti naman ay saka sadyang mapapansin ang mabilis

na paglaki ng kanilang populasyon. Tandaan po ninyo, ang kuhol ay nagiging peste lamang kung hindi tama ang ating pamamahala sa patubig sa ating palayan. At ang kuhol na problemang itinuturing,

sa hayop at tao man maaaring maging pagkain.

Paksa 43 : DAGDAG NA PARAAN SA PAGSUGPO NG KUHOL

Maraming paraan upang mabawasan ang paninira ng mga kuhol. Sa pangkalahatan,

dapat nating gamitin ang pinagsama-samang pamamaraan na angkop sa ating kalagayan. Unang dapat malaman, mas kakaunti ang nasisira ng kuhol kung ipinupunla muna

ang palay at saka inililipat sa bukid kapag medyo malalaki na dahil hindi na kayang kagatin ng kuhol ang medyo matigas ng palay. Pangalawa, may kahirapan sa sabog-tanim. Ito ay dahil ang mga maliliit na tanim ay maaaring kainin kahit ng mga maliliit pa lamang na kuhol. Pangatlo, maaaring gumamit ng tamang pamamahala ng patubig sa palayan. Dapat

iwasang patubigan ang palayan kung maliliit pa ang mga tanim. Kasi, alam ninyo na ang kuhol ay hindi lumalabas kung walang tubig. Nananatili sila sa ilalim ng lupa. Kaugnay sa pamamahala sa patubig, makatutulong kung ang bukid ay patag na

patag para walang lugar na titigilan ng tubig na ginagawang tirahan ng mga kuhol.

Ang isang pamamaraan ay ang paglalagay ng mga maliliit na kanal o ‘canelettes.’ Sa mga maliliit na kanal maglalagi ang mga kuhol. Sa gayon, madali silang pulutin. Isa pang bagay na maaaring makatulong ang pagbubungkal ng bukid kung tuyo na

ang lupa. Kapag inararo ang bukid kung tuyo ang lupa, ang mga kuhol ay nalalantad sa araw at namamatay. Kapag sila ay nalantad, nariyan din ang mga

daga na maaaring kumain sa mga kuhol. Napag-alaman na ang mga daga lalo na sa panahong walang palay na makain ay kumakain ng kuhol. Sa ibang mga lugar sa Nueva Ecija, ang mga magsasaka ay nagtatanim ng sibuyas

matapos anihin ang palay. Nakatutulong ito dahil sa ang sibuyas ay hindi

nangangailangan ng patubig, hindi natutulungan ang mga kuhol. Pinaniniwalaan din na ang sibuyas na masansang ang amoy ay nakapagtataboy sa mga kuhol. Ilan lang po yan sa mga paraan upang masugpo ang kuhol na hindi gumagamit ng

kemikal. Tandaan ang kemikal na ginagamit sa palayan ay nakararating sa mga tubig na pinagkukunan natin ng isda. Ang kemikal na sa bukid inilagay, bumabalik

sa ating hapag kainan.

33

Paksa 44 : RICE BLACK BUG (1)

Isang peste sa palayan na binabantayan ng ating mga espesyalista ay ang rice

black bug o RBB. Sa ibang lugar, ito ay tinatawag din na itim na atangya. Ito ay lumalaki na sinlaki ng maliit na daliri at kulay kape o itim.

Ang pesteng ‘Rice Black Bug’ o RBB ay naninipsip sa katas ng palay na nagiging dahilan ng pagkatuyo ng halaman. Maaaring matuyo ang mga talbos ng palay at

pati yong mga uhay nagiging puti at walang laman na kung tawagin ay uban o whitehead.

Kung marami ang Rice Black Bug, halimbawa ay sampu sa isang puno ng palay,

mababawasan ng hanggang 20% ang ani. At kung talagang malubha ang paninira,

maaaring mangyari ang pagkatuyo ng palay at walang maaani ang magsasaka.

Isa sa mga pamamaraan na iminumungkahi ng mga espesyalista sa PhilRice ay ang paggamit ng lason o katas mula sa halamang tubli.

Hindi nila inirerekomenda ang pag-iispray ng kemikal dahil napapatay ng kemikal ang mga kakampi nating mga organismo. May mga parasitiko (predators) at amag

(fungus) sa palayan na sumisira sa Rice Black Bug.

Maaari rin namang mag-alaga ng mga itik na siyang kumakain sa mga ‘Black Bug.’ At merong pamamaraan tulad ng pagpapatas ng tubig sa palayan. Kung mataas

ang tubig, maaaring lumabas sa mga pinagtataguan na mga suwi ang RBB at

umakyat sa itaas na bahagi ng halaman. Sa ganitong paraan, madali silang makikita ng mga kalaban nito tulad ng mga itik. At kapag umabot ng 24 na oras na

nakalubog sa tubig ang itlog ng RBB, hindi na ito napipisa.

Meron din namang mga magsasaka na gumagamit ng ‘light trap’ o panghuling ilaw

upang matipon at mahuli ang mga Rice Black Bug.

Paksa 45 : RICE BLACK BUG (2)

Problema ba ninyo ang Rice Black Bug o itim na atangya sa palayan? Isa sa mga

paraan ng pagsugpo sa Rice Black Bug ay paggamit ng mga amag o ‘fungus’ na tinatawag na ‘metarisium.’

Sa halip na gumamit ng mga kemikal na pestisidyo ay ini-sprayan ng ’fungus’ ang

palayan para sirain ang ’Rice Black Bug.’ Ang fungus na ito ay pwedeng paramihin sa mga laboratoryo ng PhilRice at Department of Agriculture lalo na kung saan

mayroong napapansin na paninira ng ‘Rice Black Bug.’ Ang RBB ay kulisap na

34

naninipsip sa katas ng palay na nagiging sanhi naman upang matuyo ang palay at

hindi maglaman ang mga uhay. Tungkol sa buhay ng RBB, alam ba ninyo na ang kulisap na ito ay maaaring mabuhay ng 4 - 7 buwan. At ang isang babaeng ‘black bug’ ay makakapangitlog ng hanggang 300 itlog sa

buong bahay niya. Sa isang pangingitlog ay maaaring mayroong 40 - 60 itlog sa isang ‘lump’ o ‘egg mass.’ Alam ba ninyo na ang babaeng ‘black bug’ ay may ugali

na siya mismo ang nagbabantay sa kanyang mga itlog hanggang hindi napipisa?

Kapag nangitlog yung ‘black bug,’ nasa ibabaw siya para mapangalagaan yung kanyang mga itlog. Ang mga itlog na ito ay napipisa sa loob ng 3 - 5 araw, nagiging ‘nymph’ o maliliit

na kulisap. Makaraan ang isang buwan ang ‘nymph’ na ito ay nagiging ganap ng ‘adult’ na lumilipad. Mula pa lamang sa pagiging ‘nymph’ at hanggang sa panahon na nabubuhay ang

RBB ay sumisipsip na sila ng katas ng palay para mabuhay. Dahil sa tumatagal ng

hanggang pitong buwan ang buhay ng Rice Black Bug, at ang palay naman ay nakatanim lamang sa loob ng apat na buwan, makakatulong ang sabay-sabay na

pagtatanim ng mga magbubukid. Hindi lamang sa Rice Black Bug nakakatulong ng malaki ang sabay-sabay na pagtatanim ng mga magkakapitbukid kundi pati na rin

sa pagkontrol ng iba pang mga peste. Tandaan po natin, sabay-sabay na pagtatanim, tulong-tulong upang peste ay sugpuin.

Paksa 46 : MGA SAKIT NG PALAY (1) Tulad din sa tao, ang isang halamang may sakit ay hindi nakakapagbigay ng pinakamahuhusay na ‘performance.’ Ang palay na may sakit ay mahina ang

maibibigay na ani. Kung may sakit ang ating palayan, pwedeng bumaba ng malaki ang maaani natin at kung talagang grabe ang pagkakasakit ay malamang na wala

tayong maani. Kung ang sakit naman ay hindi matindi, siyempre, aani ka pa rin. Mas mababa nga lamang kumpara sa walang sakit na tanim. Kaya dapat na maalagaan ang mga

tanim upang makuha natin ang inaasahang ani. Iba’t-ibang klase ang sakit ng halamang palay. At ang pagkakasakit ng halaman ay

maaaring dumating sa iba’t-ibang bahagi o yugto ng buhay ng palay. Merong sakit na habang bata pa ay nakikita na katulad ng tungro. Ang tungro ang isang uri ng

sakit na kapag dumapo sa halamang palay habang bata pa ang pananim ay malamang walang aanihin ang isang magsasaka. Ang masama pa nito, maaaring

makahawa pa ang sakit sa mga kalapit bukid.

35

Yong ‘Bacterial Leaf Blight’ naman ay pwedeng umepekto siya kapag ang palay ay

medyo matanda na at malapit na siyang mamunga. Maaari din namang umatake ang sakit na ‘Bacterial Leaf Blight’ habang ang halaman ay katatanim pa lamang o

kaya ay pagkalipat-tanim. Habang lumalaki, magkakaroon ng Bacterial Leaf Blight.

Ganundin ang Rice Blast, ang palay kahit nasa ‘seed bed’ pa lamang ay maaaring

tamaan ng Rice Blast. At maaari ring dumapo habang ang palay ay lumalaki at nagkakauhay na. Ang Sheath Blight naman ay makikita mo ang epekto kapag nasa

‘tillering stage’ na ang palay o yung nagsusuwi na. Mahalaga po na mapag-aralan natin ang iba’t-ibang uri ng sakit at kung paano makakaiwas sa maaaring ihatid ng

mga ito sa ating palayan. Ingatan ang palay na hindi magkasakit upang ang inaasahang ani ay sumapit.

Paksa 47 : MGA SAKIT NG PALAY (2)

Ang pagkakasakit ng palayan ay walang pinipiling panahon. Ganun pa man, merong mga kondisyon o kalagayan ng paligid na mas gusto ng mga mikrobyong sanhi ng

sakit na palay.

Ayon sa ating mga dalubhasa, ang sakit ng palay ay karaniwang dulot din ng

kakayahan ng mga mikrobyo mismo, kalagayan ng palay at ng kapaligiran kapag dumating at lumaganap. Kadalasan ang mga sakit ay parang sa tao rin, halimbawa,

maraming sipon kapag tag-ulan. May resistensiya ba o wala? Ganoon din ang halamang palay - kapag tag-ulan ay maraming may sakit. Halimbawa, ang Bacterial

Blight ay mas madalas na sakit ng palay kapag tag-ulan. Kasi gustong-gusto ng

mga mikrobyong sanhi nito kapag basa ang paligid.

Ang Rice Blast naman ay madaling lumaganap kung mahalumigmig sa gabi. Yun namang Tungro Virus, ang gusto niya ay maulan. At meron din siyang pinipiling

mga uri ng palay o variety. Maraming varieties na madaling kapitan ng sakit. Kaya

merong nabuo ang mga siyentista sa palayan na mga ‘resistant varieties,’ o matibay laban sa mga sakit. Maraming mapagpipilian na mga uri na aprubado na ng

National Seed Industry Council. Alam ba ninyo na merong mga palay na nagkakasakit dahil sa sobrang dami ng abono na nailagay? Ang sobrang dami ng

abono ay nagpapalambot sa katawan ng halaman. Parang tao rin, kapag sobra sa

kain mas madaling magkasakit o magkaroon ng sinasabing tabang lamig. Kaya lambutin, ika nga. Kaya mayroong iminumungkahing dami ng abono at kung kailan

dapat maglagay lalo na nga at nanganganib sa ‘Bacterial Blight’ ang palayan.

Meron din mga pagkakataon na iminumungkahi na konti lang ang tubig upang maiwasan ang Bacterial Blight. Alamin ang kaangkupan sa panahon at lugar ng mga

uri ng palay na inyong itinatanim.

36

Paksa 48 : MGA SAKIT NG PALAY (3) Ang Tungro, Rice Blast, Bacterial Leaf Blight at ang Sheath Blight ay itinuturing na

pinakamatinding sakit ng palay dito sa Pilipinas. Sila ang ’major diseases’ o nagdudulot ng malaking bawas sa inaasahan nating ani. Gayunpaman, meron ding

iba pang mga ‘minor diseases’ - sakit na maaaring dumapo sa ating mga tanim, pero hindi naman ganun kalala o kalaki ang maaaring ibaba ng ating ani. Ngayon ay ating pag-usapan ang sakit na tungro. Ang sakit na tungro ay dulot ng

isang ‘virus.’ Pag sinabi nating virus, medyo mahirap sugpuin. Ang palatandaan nito

ay ang kadalasang pagkakaroon ng kulisap na ‘Berdeng Ngusong Kabayo’ (Green Leaf Hopper). Ang berdeng ngusong kabayo ang nagdadala at nagkakalat ng ‘virus.’

Hindi magkakasakit ang palay kung wala sanang ‘Green Leaf Hopper’ na siyang magaling maglipat ng virus na ito. Kung ang lamok ang nagdadala ng ’dengue’ na sakit ng tao, ang ngusong kabayo

naman ang tagapagdala ng ‘tungro.’ Ang ngusong kabayo at ang tungro ay

kadalasang makikita sa bukid habang bata pa o nasa ’vegetative stage’ ang tanim na palay. Kapag nagkaroon ng tungro sa bata pang edad ng palay, malamang ay

malaki ang pagbagsak ng ani o di kaya ay wala talagang maaani. Kaya dapat ay kilala natin ang ngusong kabayo. Iba’t-iba ang tawag sa kanya sa iba’t-ibang dyalekto. Ang berdeng ngusong kabayo ay maliit na insekto na sinlaki

lamang ng dulo ng ball pen. Uulitin ko na ang berdeng ngusong kabayo ang nagdadala ng sakit na tungro. Ang

palay naman ay nagpapakita ng palatandaan na may tungro kung ang mga dahon nito ay naninilaw. Nagiging medyo bansot din ang mga halaman. Ang kanyang

pagsusuwi ay medyo nababawasan. Ang paninilaw ng mga ito ay mahahalata ninyo dahil hindi buong pinitak ang naninilaw kundi pulo-pulo o manaka-naka. Naiiba sa

pagkukulang o ’deficiency’ sa mga ’nutrients’ at pagkalason, na ang buong dahon ng palay sa pinitak o bukid ay naninilaw lahat.

Paksa 49 : MGA SAKIT NG PALAY (4) Ang sakit na tungro ang isa sa mga sakit na dapat ay ating bantayan. Ang sakit na

tungro ay inihahatid ng kulisap na berdeng ngusong kabayo o Green Leaf Hopper.

At upang mabawasan ang dami ng mga Green Leaf Hopper na nagkakalat ng sakit, maaari tayong maglagay ng ‘insecticides’ sa mga lugar na may naganap ng

paglaganap ng salot na ito at kung ang tanim mong ‘variety’ o klase ay mahina. Tandaan lang na ang pagbobomba ay hindi dapat abusuhin. Pero ito naman ay paalala lang sa mga magsasaka na kung sa tingin niyo naman ay

hindi dapat mangamba, hangga’t maaari ay iwasan na maglagay ng kemikals. Kasi

37

kapag nagbomba ng lasong pamatay kulisap, napapatay din yung mga natural na

kalaban ng ngusong kabayo o ang ating mga kakamping kulisap. Alam naman ninyo na ang kemikal ay walang pinipili. Napapatay lahat - ke mabait, ke kalaban. Sa palay na inabot ng sakit na tungro, ano ang ating gagawin? Karaniwan, kapag

virus wala ng remedyo. Parang sakit na AIDS ng tao, di ba? Pag nandyan na hindi mo na siya maaalis. Ang mga halamang may sakit ay dapat na ring bunutin at

sunugin para di na pagmulan ng virus na pwedeng ilipat ng berdeng ngusong

kabayo. Para naman maiwasan, ang inirerekomenda ng mga dalubhasa ay ang paggamit ng mga resistant varieties - ‘resistant’ o may panlaban siya sa ngusong kabayo at

‘resistant’ sa virus ng tungro. Ang isa pang mungkahi ng mga dalubhasa ay ang ‘synchronous planting.’ Ang magkakaratig na mga magsasaka ay dapat magtanim nang sabay-sabay para

masira ang ikot ng buhay ng mga insekto. Kasi kapag sinabi nating sabay, may oras

na tayong lahat ay walang tanim, kaya wala silang ibang pupuntahan, mamamatay ang mga insekto, nasisira ang kanilang ‘life cycle.’

Paksa 50 : MGA SAKIT NG PALAY (5)

Ang Bacterial Blight ay isa sa apat na pinakamaselang sakit ng palay. Sa ngalan pa

lamang, ito ay sanhi ng ‘bacteria.’ Katulad ng sakit na tungro, ang isang palatandaan ng sakit na Bacterial Blight sa palay ay ang paninilaw ng dahon. Yun

nga lang sa tungro ay merong mapapansin na mga berdeng ngusong kabayo sa

bukid. Sa leaf blight ay walang green leaf hopper. Kung magkaroon man ng green leaf hopper ay naligaw lamang yon at wala siyang dalang ‘virus.’ Ang Bacterial Blight ay karaniwang mapapansin tuwing ‘rainy season’ - tag-ulan kasi

kaya malalim ang tubig. Isa pa ring kondisyon na nakakatulong sa paninira ng Bacterial Blight ay kung mataas ang ‘fertilizer application’ at kung ang naitanim ay

ang mga uri ng palay na ’susceptible’ o madaling kapitan ng sakit na ito. Ang isa pang pagkakaiba ng Bacterial Blight sa sakit na tungro, sa Bacterial Blight

ay hindi nababansot o ’stunted’ ang mga palay. Yong dahon lang talaga ang apektado. Ang paninilaw o pagkukulay kayumanggi (brown) na sanhi ng Bacterial Blight ay

hindi rin gaanong ’sporadic’ o pakalat-kalat sa palayan. Ang sa Bacterial Blight ay medyo malawak-lawak na bahagi ng bukid ang apektado. Ang sakit na Bacterial Blight ay maaaring makabawas ng 20-50% ng aanihin. Kung

talagang sobra ang laki ng paninira, maaaring umabot ng hanggang 80% ang

38

kabawasang ani. Yon ay kung talagang mahina ang uri ng palay at tuloy-tuloy ang

pag-ulan. Ang Bacterial Blight ay maaaring makahawa at kumalat sa pamamagitan ng tubig. Ang Bacterial Blight ay mayroon ding tinatawag na ‘endemic areas’ - mga

lugar na hindi nawawalan ng Bacterial Blight lalo na kapag tag-ulan. Kung sakaling mapansin ninyo na merong Bacterial Blight sa inyong palayan, ang unang hakbang na inirerekomenda ng mga eksperto ng PhilRice ay ang magbawas

ng tubig. Ibaba mo muna ang lebel ng tubig hanggang sa ‘saturation point.’

Pagkatapos ng mga dalawa o tatlong araw saka mo ibalik. Huwag pataasin ang tubig. At huwag din munang maglalagay ng abono. Ang paglalagay ay katamtaman

lamang, huwag sobra. Marami po namang mga uri ng palay na talagang maresistensiya sa Bacterial Blight.

Paksa 51 : MGA SAKIT NG PALAY (6) Ang Rice Blast ay tinatawag ding Leaf Blast pag dahon ang apektado. Kung batok

ang apektado ay tinatawag na Neck Rot. Ito ay nabibilang sa mga malulubhang

sakit ng palay. Para maiwasan ang rice blast maaari tayong magtanim ng mga ‘resistant varieties’ o mga uri ng palay na hindi madaling kapitan ng sakit na ito. Ang isang madalas na inaatake ng Rice Blast ay ang mga palay na mataas ang

‘nitrogen.’ Kaya kung may pangamba na magkaroon ng Rice Blast, hindi dapat lagyan ng maraming patabang pampalusog ang palayan. Sapagkat ang Rice Blast ay laganap sa mga walang patubig (rainfed, upland, cool

elevated areas) ang sakit ay bumababa kung magkatubig at umuulan. Kaya ang

isang solusyon ay patubigan ang palayan. Kung magkakaroon ng Rice Blast sa panahong malapit ng lumabas ang bunga ng palay ay matindi ang magiging tama, maaaring magbomba ng ‘fungicide’ o

pamatay-amag. At kung lumabas na ang uhay ay maaaring ulitin ang pag-ispray para maiwasan ang pagkakaroon ng ‘Neck Rot.’ Kung ang inyong palayan ay nagkaroon ng ‘Leaf Blast’ sa nakaraang taniman,

huwag niyo nang pagkukunan ng pananim ang inyong inani dahil ang amag ay kumakapit sa butil ng palay. Hindi gaya ng bacteria, ang fungus ay hindi

basta-basta namamatay sa init kahit ito ay ibilad. Kaya ang sakit ay maaaring nasa

butil ng palay kapag itinanim mo sa susunod na panahon. Nakakatulong din ang pagpapalit ng mga pananim sa isang bukid o ‘crop rotation.’ Magandang ipalit muna sa palay ang mga halamang gulay. Maging ang dayami at

ang pag-anihan ay maaaring magtaglay ng amag na sakit. Makakaiwas sa Rice Blast kung magkakaroon ng ‘fallow period’ o panahon na walang tanim sa bukid upang

makabawi o maibalik ang kalusugan ng bukid.

39

Sa mga pagkakataon na grabe ang pamumuksa ng Rice Blast, inirerekomenda rin

ng mga eksperto na sunugin ang mga dayami. At hayaan natin na mabulok ng mabuti ang mga pinag-anihan bago tayo magtanim muli ng palay sa apektadong

mga pinitak.

Paksa 52 : MGA SAKIT NG PALAY (7)

Ang Sheath Blight ay isa sa apat na malubhang sakit ng palay, kasama ang Tungro,

Bacterial Blight at Rice Blast. Ang tungro ay sanhi ng virus. Ang bacterial blight ay sanhi ng bacteria. At ang rice blast ay sanhi ng amag.

Ang amag na sanhi ng Sheath Blight ay ‘strike anywhere’ o dumadapo maging sa

iba pang mga halaman. Maging ang mga punong kahoy pag punla pa lamang ay

inaatake ng amag na tulad ng sanhi ng Sheath Blight.

Kung ang sakit na rice blast ay tumatama sa dahon lamang, ang Sheath Blight ay tumatama sa dahon at maging sa puno. Nagkakaroon ng mga parang kulay abo at

alon-along mga peklat-peklat na marka ang katawan at dahon ng mga palay.

Ang isang problema ay wala pa pong nade-’develop’ o nabubuo na matibay na uri

ng palay laban sa Sheath Blight. Marami ng mga pag-aaral ang ginawa. Pero ang mga siyentista ay wala pang makitang ‘resistant gene’ o namamanang katangian na

matibay laban sa sheath blight.

Ang isa pang gusto ng amag ay ang pagkakaroon ng malalambot na dahon at

katawan dahil sa sobrang paglalagay ng patabang nitroheno.

Kaya ang karaniwang ginagawa upang maiwasan at malabanan ang Sheath Blight ay ang mas malawak na distansiya ng pagtatanim. Pag malalayo ay hindi gaanong

tumataas ang ‘humidity’ o kahalumigmigan at hindi sila nagkakahawaan. Bukod pa

rito, mas malalakas at malulusog ang mga palay na may mas malawak na distansiya sa isa’t-isa. Bagamat malulusog ang palay ay hindi naman ito dahil sa

mataas na nitroheno kundi dahil sa nakakatanggap sila ng sapat na sikat ng araw na nakakapagpatigas ng mga dahon at puno ng palay.

Sa susunod, pag-usapan natin ang iba pang mga pamamaraan upang maiwasan at malabanan ang Sheath Blight.

Paksa 53 : MGA SAKIT NG PALAY (8)

Ang Sheath Blight ay ang sakit ng palay na sanhi ng amag. Ang palatandaan nito ay

ang pagkakaroon ng kulay abong peklat-peklat sa mga dahon at katawan ng palay.

40

Ang malaking problema natin sa amag ng Sheath Blight ay naiiwan sa bukid ng

matagal na panahon. Ang kanyang mga binhi o ‘scletoria’ ay namamahinga sa lupa lalo na kung wala ang tubig. Nagge-’germinate’ o tumutubo lamang siya kapag

nagkaroon ng tubig.

Kaya sa panahon na nagpatubig kayo, ang mga ‘scletoria’ ay lumulutang sa tubig at

napupunta sa mga suwi o ‘tillers’ ng palay. Doon na nagsisimula ang pagkakasakit ng palay. Ang mga palatandaan ay makikita lamang ninyo kapag lumalaki na ang

palay. Kapag maliliit pa ang mga pananim, hindi mo makikita ang Sheath Blight.

Ang inirerekomenda ng mga eksperto ay ang mag-’fallow’ o magpatigang ng bukid. Dito ay pinalilipas ang ilang panahon na hindi tinatamnan ng palay ang bukid.

Upang mapatay ang mga namamahingang mga binhi o ‘scletoria’ ay dapat maararo

rin ang bukid at malantad sila sa araw. Habang bata pa at malambot pa ang mga ito ay nailalantad na dapat sila sa araw para mamatay.

At habang naka-’fallow’ ay maaari uling patubigan o palitan ng patubig at paarawan

ang bukid para kapag tumubo ang mga ’scletoria’ ay madali silang mamamatay sa

init ng sikat ng araw. Saka na lamang tinataniman ang bukid na matindi ang tama ng Sheath Blight pagkaraan ng ilang panahon.

Meron din namang mga ‘fungicide’ na mabibili upang i-spray sa palayan.

Isang paalala, iba ang ‘fungicide’ sa ‘insecticide.’ Ang fungicide ay para puksain ang

mga amag na kagaya ng mikrobyo ng Sheath Blight. Ang insecticide ay para

sugpuin ang mga kulisap. Tingnang mabuti ang label kung para saan ang gamot na inyong binibili.

Meron tayong kasabihan: Ang taong mapagtanong, daig pa ang marunong. Ang

taong nagtatanong ay saglit lamang ang pagiging gunggong. Pero ang ayaw

magtanong gunggong habang panahon!

Paksa 54 : APAT NA GRABENG SAKIT NG PALAY

Nabanggit na natin sa nakaraan ang apat na malulubhang sakit ng palay - ang

tungro, bacterial leaf blight, rice blast at sheath blight.

Bilang balik-aral, ang tungro ay hatid ng isang virus na inilipat ng mga kulisap na berdeng ngusong kabayo. Ang sintomas nito ay paninilaw at manaka-naka siya o

patse-patse sa pinitak. Ang mga tanim ay karaniwang nababansot. Ang rekomendasyon dito ay ang pagpili ng mga matitibay na uri ng palay laban sa

tungro. Iwasan ang mga madaling kapitan na uri ng palay o walang resistensiya.

41

Ang bacterial blight naman ay makikita rin kung merong paninilaw ang mga palay,

pero hindi nababansot na tulad ng sa tungro. Hindi ito hatid ng berdeng ngusong kabayo. Meron ding mga matitibay na uri ng palay laban sa bacterial leaf blight.

Ang sakit na ito ay karaniwang gusto ang mga matubig na kondisyon sa bukid at kung maraming abono ang nailagay sa tanim. Kaya kailangan na mapamahalaan ng

mabuti ang pagpapatubig at ang paglalagay ng pataba. Ang rice blast naman ay sanhi ng isang ‘fungus’ o amag. Ang amag ay madaling

makahawa dahil ang mga ‘spores’ ay nalilipad ng hangin. Meron na ring nabuo ang PhilRice na matitibay na uri o ‘resistant varieties’ na dapat piliing itanim kung sa

isang lugar ay inaabot ng rice blast. Kailangan dito ang angkop na mga ‘cultural practices’ o makalumang nakagawian. Ang sheath blight naman ay sanhi ng isang uri ng amag. Nagkakaroon ng

patse-patse sa dahon. Ang pagkakaiba ng sheath blight sa rice blast - ang rice blast ay sa dahon at uhay lamang, wala sa katawan at puno, samantalang ang sheath

blight ay nasa mga dahon pati ‘sheath’ o katawan. Ang isang paraan upang

masugpo ang sheat blight ay ang lawakan ang distansiya ng mga tanim at huwag ding masyadong marami ang tanim sa punlaan.

Paksa 55 : PAG-AANI NG PALAY Kailan ba dapat anihin ang palay? Ang tamang panahon sa pag-aani ng palay ay

kung ang butil sa uhay ay 80-85% na naninilaw o hinog na. Dapat ay matigas na ang butil ng palay o tinatawag na nasa ‘hard dough stage’ na. Kapag pinisil ang

butil ay walang lalabas na katas. Kung napa-aga ang pag-aani, marami pa ang mga butil na hindi pa puno o siksik.

Ito ay nagiging dahilan ng mga ‘broken grains’ o mga durog na butil sa pagpapagiling. Bumababa rin ang ‘milling recovery’ o ang dami ng nakukuhang

bigas mula sa isang sako ng palay. Kung nahuli naman sa panahon ng pag-aani, ang palay ay nasosobrahan ng tuyo. Maraming butil ang nalalagas. Maaari ring marami sa aanihin ang makakain ng mga

pesteng daga at ibon. Ang ganitong pangyayari ay karaniwang nagaganap kung

nag-iisa o kung kulang sa tao para mag-ani. Umaabot tuloy ng ilang araw bago maani ang buong tanim na palay. Mainam na maani ang palay sa loob ng isang araw. Sa karaniwan ay kailangan ng

15 katao hanggang 20 tao para matapos ang pag-aani sa isang ektarya. Meron namang mga pagkakataon lalo na sa panahon ng tag-ulan na sabay-sabay ang anihan sa isang lugar. At kung panay ang ulan at hinog na ang palay ay hindi

pa maani at natagalan pa bago anihin, maaaring tumubo na ang palay. Meron

42

kasing mga uri ng palay na walang ‘dormancy period’ - tumutubo kaagad kapag

hinog na at naulanan. Kaya mahalaga ang pakikipag-ugnayan sa mga kalapit-bukid at sa mga kabarangay lalo na nga at wala namang makinang pang-ani. Uulitin ko, kapag maaga ang pag-aani kulang pa ang laman ng butil. Mura pa at

madaling madurog ang butil. Kung masobrahan naman ang tagal sa bukid ang aanihing palay, maaaring kainin ng daga at ibon. Maaari ring tumubo na ang mga

butil sa bukid pa lamang. Kaya kailangan sa pag-aani ang timing para buo ang palay na ipapagiling. Timing

upang hindi ibon at daga ang siyang kumain ng dapat ay ating anihin.

Paksa 56 : GRASS CUTTER NA PANG-ANI NG PALAY

Alam ba ninyo na merong isang praktikal na panggapas ng palay na naimbento

mula sa karaniwang ’grass cutter’ o pamputol ng damo? Ang ’grass cutter’ ay ang gamit na pang-tabas ng damo sa mga gilid ng daan o sa paligid ng bahay. Karaniwan itong nasa may balikat, ito ay pinatatakbo ng isang

maliit na makina - ‘two stroke engine.’ Maliit lamang ang konsumo sa gas. Sa dulo ay naroon ang umiikot na bilog na talim o ‘blade’ na siyang pumuputol sa damo,

mga talahib, cogon at iba pa. Ito pala ay pwedeng gamiting panggapas ng palay. Ang ginawa ng mga inhinyero ng PhilRice ay nilagyan lamang ng isang ‘guide’ para

hindi tumilapon ang mga napuputol na katawan ng palay. Sa halip na humagis o kumalat ang napuputol na puno ng palay ay napupunta sa tabi. Ang ginagapas

niyang palay ay matitipon niya sa isang tabi. Ang paggamit ng ‘modified grass reaper’ ay maaaring makaubos ng apat na litro ng gasolina sa maghapon na

nagkakahalaga ng 160 pesos. Para naman hindi masyadong mahirap sa isang tao, maaari siyang kumuha ng kapalitan. Siyempre meron pa rin namang magtitipon ng mga natabas na palay.

Kaya kung pagsasamahin, bale apat o limang tao ang kailangang manpower at ang

magagastos na magagamit sa maghapon. Mas mapapadali ang pag-aani. Hindi aabutin ng sobrang pagkatuyo ang hinog na palay. Hindi aabutin ng bagyo. Tungkol naman sa halaga ng makina, ang ‘grass cutter’ ay maaaring magkahalaga

ng 20,000 pesos. At ang ‘guide’ na ikakabit ay magkakahalaga lamang ng mga 2,500 pesos. Ang grass cutter ay hindi naman sa pag-aani lamang magagamit kundi sa paglilinis

din ng ating bakuran o sa mga daanan.

43

Paksa 57 : POWER REAPER

Walang tigil ang mga dalubhasa sa pagtuklas ng mga simpleng makina na

magagamit natin - iyong mas mura, mas praktikal at magpapagaan at magpapabilis ng ating mga gawain sa bukid.

Mula sa simpleng ‘grass cutter’ o makinang pangputol ng damo, ang mga inhinyero ng PhilRice ay nakagawa ng pang-ani ng palay. Sa una ay nilagyan lamang nila ng

‘guide’ ang talim ng grass cutter upang hindi kumalat ang mga nagagapas na palay.

Ngayon naman ay mayroon na ring tinatawag na ‘power reaper’ na parang tatlong grass cutter na pinagsama-sama. Sa halip na pinatatakbo ng maliit na makinang

nasa may balikat ng isang tao, ito naman ay pinatatakbo ng isang ‘6-horsepower

engine.’ Ang itsura nito ay parang ‘power tiller’ na may gulong pero mas maliit at mas magaan.

Ito ay hindi na itinutulak kundi kusang lumalakad o ‘self-propelled.’ May makina siya

at simpleng ‘transmission’ na mayroong spraket. Pinatatakbo nya ang gulong at

pinaiikot ang mga bilog na talim o ‘blade.’ Mapuputol ang mga uhay at ilalagay o isasalansan sa tabi.

Ang ‘operator’ nito o makinista ay nakahawak na sumusunod lamang at bale siya

ang gagabay sa makina. Ang totoo, maaari niya itong mabitawan at magpapatuloy ang makina sa paggapas ng palay.

Gaano naman kabilis ang ‘power reaper’ na ito? Kung dalawang ‘operator’ ang maghahalinhinan ay maaari siyang makatapos ng dalawa o tatlong ektarya sa

maghapon.

Sa isang oras ay kumukunsumo siya ng mga isa’t kalahati hanggang dalawang litro

ng gas.

Ang kabuuang halaga ng makina ay aabot ng 85,000 pesos, mas mura kaysa sa imported na gamit na umaabot ng 150,000 pesos pataas.

Kung hindi panahon ng anihan, ang makina ring ito ay maaari ring magamit para magpatakbo ng iba pang gamit katulad ng bomba ng patubig. Maaari ring magamit

na ‘generator’ ng kuryente.

Makina ay katulong, upang bansa ay sumulong.

44

Paksa 58 : PAGGIGIIK NG PALAY

Sa paggigiik ng palay, may mga pamamaraang makabago at may sinauna. Ang

paggamit ng paa, paghahampas sa inani, ang paghahampas habang nasa bunton ang palay o kaya ang pagpapatuntong sa kalabaw - iyan po ay mga palipas ng mga

pamamaraan.

Ang mga ganitong tradisyonal at makalumang paraan ay napakabagal at

matrabaho. Bukod sa matrabaho, karaniwan sa mga ito ay nagiging dahilan ng pagkatapon o pagkawala ng ibang inani.

Sa ngayon po naman ay merong mga makina na maaaring gamitin. Nariyan ang

‘action flow thresher’ at ang ‘pedal thresher.’ Ito ay pinatatakbo ng paa habang

isinusubo ang mga uhay ng palay.

Meron din namang mga malalaking makina na ‘thresher’ at merong ‘harvester thresher’ o taga-ani at tagagiik na rin. Anuman ang pamamaraan na inyong

ginagamit, mahalaga na giikin kaagad ang palay matapos anihin.

May mga magsasaka na pinatutuyo muna ang palay sa bukid ng mga dalawang

araw bago ito giikin lalo na kung inani na basa. Marami pong nawawala diyan. Habang nakabilad sa bukid, nariyan ang kalabang daga at ibon na kakain ng inyong

pinatutuyong palay.

Ang pagpapatuyo sa ganyang paraan ay hindi parehas ang pagkatuyo, maaaring

sobrang tuyo ang ibabaw, basa naman ang ilalim. Kung sobra ang pagkatuyo, marami ang ‘broken grains’ o durog. Ang isang iniiwasan natin ay ang ‘losses’ - mga

natatapon at nasasayang sa paggigiik.

Alam ba ninyo na sa pag-aaral umaabot sa 1-5% ng ating inaani ang nawawala

kung hindi tayo masinop at maingat sa paggigiik ng palay?

Maging sa paggamit ng makina ay mahalaga na masiguro natin ang tamang ‘speed’ o bilis ng ‘blower.’ Kung mabilis ay marami ang nasisira at natatapon na butil. Kung

mabagal naman ay hindi nahihiwalay ng husto ang butil sa uhay kaya dapat ay

tama ang bilis o ‘speed’ ng ‘blower.’

Tandaan natin, marami ang mga hakbang bago makarating sa ating hapag kainan ang palay na ating pinaghirapan na itanim, anihin at pinamuhunan ng malaki.

Sa bawat hakbang ay dapat maingat upang maiwasan ang pagkasayang ng bahagi

ng ani.

45

Paksa 59 : PAGTUTUYO NG PALAY (1)

Ang isa po sa pinakamasamang kalaban ng iniimbak na palay ay tubig o ‘moisture’

sa palay. Dapat laging tuyo ang inyong iniimbak na palay maging ito ay para ipagiling o kaya ay gagawing binhi sa susunod na taon. Madaling masira at amagin

ang palay kung basang iniimbak.

Kapag hindi tuyo ang palay madaling bumaba ang kalidad. Kaya pinag-uusapan

natin ang tamang antas ng ‘moisture content’ na hindi lalabis sa 14%. Sa mga ‘warehouse’ o bodega ng NFA, meron silang pansukat na ‘digital moisture meter.’

Kung wala namang pansukat, nalalaman ng mga magsasaka kung tuyo na ang

palay sa pamamagitan ng pagkagat sa butil. Kapag malutong na o lumalagutok na

kung kagatin, ang ibig sabihin ay nasa tamang ’moisture content’ na. Pwede nang iimbak.

Ang karamihan sa mga magsasaka ay ibinibilad ang kanilang palay sa sementadong

kalsada o sa mga sementadong sadyang patuyuan. Iyan ay tinatawag na

’sun drying.’ Sa loob ng dalawang araw na mainit ay natutuyo na ang palay.

Maraming problema sa pagbibilad sa kalsada. Una, maaaring biglang dumating ang ulan, maaaring mabasa ang nakabilad ng palay. Tinutuka rin iyan ng mga manok at

mga alaga nating hayop na gumagala. Peligro rin po sa mga sasakyan kapag sa mga kalsada ibinibilad. Ang totoo ay bawal ang magbilad ng palay sa kalsada. Isa

pa, nagkakaroon ng mga buhangin at bato na nasasama sa palay hanggang sa

maging bigas na ito.

Ayon sa mga dalubhasa, ang pagiging basa at tuyo ng palay, lamig at init ng palay ay hindi maganda para sa butil ng palay. Nagkakaroon ng lamat ang mga butil.

Kung ipagiling ay marami ang ’broken grains’ o durog. Kung maayos ang pagtutuyo,

ang butil at pakinabang sa palay ay buo.

Paksa 60 : PAGTUTUYO NG PALAY (2)

Mahalagang maayos ang pagpapatuyo ng palay para sa mas malaking pakinabang -

mas maliit ang nasasayang at nawawala.

Ito ang dahilan kung bakit inirerekomenda ng mga eksperto na gumamit na tayo ng mga makinang pantuyo kaysa nagbibilad lamang tayo sa mga kalsada. Sa

pagbibilad sa kalsada, marami ang naaaksaya. Kinakain ng mga hayop. Nadudurog ang butil dahil nasasagasaan ng mga sasakyan. Nahahaluan ng buhangin ang

palay. Bukod pa rito ay hindi karaniwang pantay ang pagkakatuyo ng palay.

46

Kung ihahambing natin ang ‘sun drying’ sa ‘mechanical drying’, mas kakaunti ang

nawawala kung gumagamit ng ‘mechanical dryer.’ Sa ‘mechanical dryer’ ay kontrolado ang init o ang ‘temperature.’ Sa pagbibilad maaaring makulimlim,

maaaring maulan, maaaring matindi ang init ng araw at pati na rin ang semento o aspalto na kinalalagyan ng palay. Iba’t-ibang oras ay iba’t-iba rin ang init na

nakukuha ng binilad na palay.

Ang sabi ng mga eksperto, ang kailangang temperatura ay ‘54° centigrade.’ Kapag

sumobra sa 54° centigrade ang palay ay lumulutong at madaling mabasag ang butil.

Sa tanghaling tapat o sa mga dakong alas dos ng hapon at mainit ang araw,

nagiging napakainit ng semento o aspalto. Kaya naluluto masyado ang palay. Kaya

ang ibang nagbibilad ay gumagamit ng banig o kaya ay net para hindi direkta sa semento.

Tandaan ninyo na kung hindi maayos ang pagtutuyo ng palay ay maaaring mawala

ang 1-5% ng ating ani - iyon sana ay kita na dapat ay mapunta sa atin.

Sa pagiging masinop sa pagtutuyo, ang pakinabang natin sa pagpapalayan ay buo.

47

Nilimbag at ipinamamahagi ng:

REGIONAL AGRICULTURE AND FISHERIES INFORMATION DIVISION (RAFID)

Sa pakikipag-ugnayan sa:

Agri-Pinoy - RICE PROGRAM Sevilla, San Fernando City, La Union

Tel. Nos. (072) 607- 0449

Para sa inyong katanungan, makipag-ugnayan, sumulat at bumisita sa:

DEPARTMENT OF AGRICULTURE

Regional Field Unit I Sevilla, San Fernando City, La Union

Tel. Nos. (072) 888 - 0341 (072) 888 - 4305

(072) 242 - 1045 / 46 Email : da_reg01@yahoo.com