SEBELUM beriktikaf keti-ka membelek-belek Al-Qurandigital untuk mencari surahYaasin di Masjid Muhajirin pa-da Jumaat baru-baru ini, HajiKhamis M. Shariff, sahabatdan anggota sukarelawanmasjid, mengusik saya:

“Canggihlah Ji! Perkataancanggih ini kalau tidak silapsaya diambil daripada dialekMelayu Palembang, ya Ji?”

Saya hanya mengang-guk-anggukkan kepala. Keka-ta beliau itu mengingatkansaya akan Kuliah Linguistikyang pernah saya kelolakanpada 1980-an di Dewan Syara-han NIE yang lama di KampusBukit Timah.

Salah seorang pakar bahasaketika menyampaikan kuliah-nya menyata-kan bahawapadanan kosakata sophistica-ted dalam ba-hasa Inggeris inidalam bahasaMelayu ialahcanggih.

Sebenarnya,kosa kata canggih dengan mak-na ini mula digunakan orangramai sekitar 1980-an.

Sebelum itu hanya anggotamasyarakat akademik yanglebih selesa menggunakan ko-sa kata sofistikated dalam bi-lik-bilik kuliah.

Kosa kata sofistikated initersenarai dalam Kamus De-wan cetakan kedua 1984, ter-bitan Dewan Bahasa dan Pus-taka, Kuala Lumpur, Malay-sia.

Kosa kata canggih yangmerupakan padanan sofistika-ted ini baru tersenarai dalamKamus Dwibahasa InggerisMelayu Dewan 1992.

Kamus Dewan edisi ketigapula mendaftarkannya pada2002 setelah didapati kosa ka-ta canggih ini agak tinggi keke-rapan penggunaannya dalamkalangan masyarakat umum.

Dalam Kamus Dewan edisipertama 1970, canggih hanyadiberikan makna terlalu ba-nyak bercakap, cerewet danribut, sebagaimana maknanyadalam dialek Jawa. Kosa katacanggih ini digunakan jugadalam dialek-dialek Bali, Ma-dura dan Sunda.

Daripada sudut hukum danperaturan pembentukan isti-lah, para pakar bahasa sen-tiasa merujuk dan mencarikekata daripada kosa kata dia-lek serumpun yang sesuai danyang boleh diangkat menjadiistilah umum atau khusus.

Daripada dialek Jawa um-pamanya lapor, kaget, awet,langsing, adegan, baku danberes; daripada dialek Iban pu-la merarau, gawai, ruai danyang sebagainya telah diteri-ma pakai sebagai kosa kekatabaku bahasa Melayu.

Jika tidak terdapat kekataserumpun yang sesuai, baru-lah mereka mengambil bahasaasing terutama sekali bahasaInggeris dengan menyesuai-kan makna dan sebutan de-ngan hukum bahasa Melayu.

Dan jika tidak ada yang se-suai, para ahli bahasa mencip-ta istilah dengan meng-gunakan kaedah morfologi ba-hasa Melayu: mengimbuh,mengganda atau memajmuk-kan kekata.

Sofistikated disamaertikandengan canggih. Kosa katacanggih ini dipercayai ambilandaripada dialek Melayu Palem-bang.

Canggih dalam kekamusbaku telah diberikan maknakedua kerana makna pertamamemang sudah tersenarai se-jak dahulu lagi.

Contohnya, dalam KamusUmum Bahasa Indonesia1953 susunan W. J. Poerwa-darminta terbitan Balai Pusta-ka, Jakarta, ‘tjanggih’ (ejaan la-

ma bahasa In-donesia) diberi-kan makna su-ka menggang-gu, ribut danbawel.

Kemudiandalam keka-mus Melayudan Indonesia

yang baku, makna kedua cang-gih, yang berjenis kata adjektifini mula dimasukkan: modendan kompleks, sofistikated; he-bat, menarik, moden men-genai bangunan, pakaian dansebagainya; tugas denganberkesan, sesuai denganperkembangan masa.

Dari sudut morfologi ataupembentukan kekata, canggihini boleh diimbuh denganawalan ‘ter’ menjadi tercang-gih; apitan men…kan menjadimencanggihkan dan ke…anmenjadi kecanggihan.

Apabila diimbuh denganawal ‘ter’, yang menjadi ter-canggih bermakna paling atausangat canggih. Kosa kata inimasih berjenis kata adjektif.

Pelajari ayat contoh yangberikut.

“Para pelajar di negara ki-ta bolehlah dikatakan pelajaryang bertuah kerana dapatmengamalkan sistem pendidi-kan yang tercanggih di rantausebelah sini malahan di du-nia”.

Apabila diimbuh denganapitan men…kan menjadi ka-ta kerja mencanggihkan; ia ber-makna menjadikan canggih.

Pelajari ayat contoh yangberikut.

“Alat pandang dengarcanggih yang terkini sepertikomputer, televisyen, videodan telefon bimbit boleh men-canggihkan lagi pelaksanaantugas guru mengajar di dalamkelas”.

Apabila diimbuh denganapitan ke…an pula, ia menjadikecanggihan; yang menjadiperkataan berjenis kata nama.

Fahami pula ayat contohyang berikut.

“Kecanggihan senjatamoden mampu meningkatkankeupayaan angkatan tenterasesebuah negara dalam melak-sanakan peranannya memper-tahankan negara daripada se-rangan musuh”.

Wallahuaklam.

SELOKA ialah puisi tradisional Me-layu yang berbentuk bebas. Ia tidakmempunyai bentuk tertentu dari segirangkap, jumlah baris, berirama atau-pun tidak.

Antara ciri seloka adalah menge-jek, menyindir secara serius atau jena-ka dan mengkritik tingkah laku sertasifat negatif seseorang ataupun seke-lompok masyarakat.

Menurut Kamus Dewan edisi ke-empat, seloka ialah sejenis puisi yangmengandungi ajaran seperti sindiranatau jenaka.

Kata seloka berasal daripada ba-hasa Sanskrit iaitu ‘Sloka’.

Menurut Pendeta Za’ba, selokaadalah sejenis karangan yang lebihkurang sama seperti gurindam; sebabitu kebanyakan sifat-sifat gurindamada padanya.

Menurut beliau lagi, seloka mempu-nyai unsur kelakar, geli hati, gurausenda, giat, ejek, dan terkadangperasaan nyanyi, asyik berahi, hibarawan, khayal dan mimpi.

Dalam bahasa Jawa, seloka disama-kan dengan peribahasa.

Seloka biasanya ditulis dua atauempat baris dan terkadang ditulis le-bih daripada empat baris.

Masyarakat Melayu mencipta selo-

ka untuk mencerminkan rasa tidakpuas hati mereka terhadap seseorangyang digambarkan melalui seloka.

Antara contoh seloka dalam kesus-teraan Melayu lama ialah SelokaEmak Si Rendang, Seloka Pak Kadukdan Seloka Pak Pandir.

Seloka Pak Kaduk misalnya me-ngandungi cerita yang memberi ikti-bar kepada segenap lapisan masya-rakat dahulu dan sekarang bahawaPak Kaduk bernasib malang akibat ke-jahilannya sendiri.

Antara bunyi seloka itu ialah:

Aduhai malang Pak Kaduk,Ayamnya menang kampungtergadai,Ada nasi dicurahkan,Awak pulang kebuluran,Mudik menongkah surut,Hilir menongkah pasang,Ada isteri dibunuh,Nyaris mati oleh tak makan,Masa belayar kematian angin,Sauh dilabuh bayu berpuput,Ada rumah bertandang duduk.

Tidak kurang lucunya ialah SelokaPak Pandir mengenai kebodohanwatak Pak Pandir.

Antara selokanya ialah:

Pandai! Pak Pandir!Anak dipijak dagang dijunjung,Kucing dibunuh tikus dibela,Harta habis badan tergadai,Mendengar gelagak dagang,Tak sedar bertelanjang,Mendengar guruh di langit,Air tempayan dicurahkan,Mulut disuap pisang,Buntut dicangkuk onak,Gunting makan di hujung,Pak Pandir juga menanggung!Apa didengar gelagak dagang,Gelagak rambutan jantan,Orang berbunga dia berbunga,Orang berbuah dia haram!Kilat memancar hujan tak jadi,Awak juga yang menanggung!

Satu lagi sifat Pak Pandir dibayang-kan seperti berikut:

Inilah sifat Pak PandirAsalkan bergayaitulah kayaAsalkan berkilat itulah intanAsalkan buntatpasti bertuahAsalkan berbungkalitulah emas

Selain watak-watak lucu danbodoh ini, ada juga seloka yang meng-ungkap kehilangan adat Melayu.

Berikut ialah contohnya:

Aduhai resam, wahai adat!Lembaga di mana telah berpudat?Wah! Hilang adatlenyaplah bahasa,Ghaib sepi tiada bersisa...Laksana dipaguttedung yang bisa!

Kesimpulannya, seloka ialah anta-ra kira-kira 20 jenis puisi tradisionalwarisan Melayu kita.

Dapat dikatakan bahawa penghasi-lan seloka berkait rapat dengan ba-hasa dan mempunyai mesej berunsursindiran.

Bahasa merupakan wadah bagimenyampaikan mesej dalam selokatersebut.

Penggunaan bahasa yang indahmampu menarik minat pembaca un-tuk mengetahui mesej yang ingin di-sampaikan.

S ENI adalah satu bahagian penting budayawarisan sesebuah bangsa.

Kata bijak pandai, tanpa seni, tidak leng-kaplah budaya dan warisan bangsa.

Bagi masyarakat Melayu di rantau ini, seni anya-man merupakan antara warisan kebanggaan yangbanyak mencerminkan identiti dan budi bicaramereka.

Seni anyaman Melayu sememangnya indah.Ia adalah suatu bentuk kraf tangan yang tidak da-

pat dipisahkan daripada cara hidup tradisionalmasyarakat Melayu.

Anyaman bermaksud proses menyilangkan ba-han-bahan daripada tumbuh-tumbuhan untuk dijadi-kan satu rumpun yang kuat dan boleh digunakan.

Bahan-bahan tumbuhan yang boleh dianyamialah lidi, rotan, akar, buluh, pandan, mengkuang,jut dan sebagainya. Bahan ini biasanya mudah dike-ringkan dan lembut.

Daripada tikar hingga dinding pelindung kedia-man, hasil kerja menganyam membentuk persekita-ran hidup orang Melayu yang boleh dilihat di ma-na-mana.

Menganyam merupakan proses menjalin jalurandaun, lidi, rotan, akar, buluh dan beberapa jenis tum-buhan yang lain.

Beberapa jenis reka bentuk kraf tangan dihasil-kan melalui anyaman demi mencipta sesuatu alatkeperluan harian contohnya topi, tudung saji, bakuldan tikar.

Terdapat pelbagai jenis anyaman yang menjadikebanggaan orang Melayu sampai sekarang. An-taranya ialah:

E Anyaman Mengkuang – menggunakan daunmengkuang sebagai bahan utama menghasilkan ker-ja seni seperti tikar, tudung saji, bekas pakaian danlain-lain.

E Anyaman Pandan – menggunakan daun pan-dan duri sebagai bahan untuk membuat produk se-perti tikar sembahyang dan hiasan dinding.

E Anyaman Buluh – menggunakan pelbagai je-nis jenis buluh untuk menghasilkan bakul, bekas pa-kaian, nyiru, beg dan lain-lain.

E Anyaman Rotan – menggunakan rotan yang te-lah diproses untuk membuat bakul, bekas pakaian,tempat buaian anak dan lain-lain

E Anyaman Lidi – menggunakan lidi daun kela-pa untuk membuat produk seperti bekas buah danbekas telur.

E Anyaman Ribu-ribu – menggunakan paku pa-

kis ribu-ribu untuk membuat tempat tembakau, be-kas sirih terbus, bakul, bekas serba guna danlain-lain.

Kegiatan seni anyaman ini bermula pada zamandahulu lagi.

Ini boleh dilihat pada rumah-rumah masyarakatzaman dahulu. Misalnya dinding rumah Melayudahulu dianyam dengan buluh.

Kehalusan seni anyaman ini masih bertahan se-hingga ke hari ini.

Jika anda ke Arab Stree misalnya, anda akan da-pati beberapa kedai yang menghasilkan hasil anya-man dan kraf tangan yang menjadi kebanggaanmasyarakat Melayu ini.

Hasil seni anyaman Melayu ini juga banyak terda-pat di negara jiran kita, Malaysia.

Pada amnya, seni anyaman mempamerkan bu-daya dan cara hidup orang Melayu dahulu kala.

Ia kadangkala disebut sebagai “seni miskin” kera-na dilakukan oleh orang kampung semata-mata un-tuk memenuhi keperluan harian mereka.

Anyaman rotan misalnya, menghasilkan produkseperti bakul dan perabot yang kebanyakannya un-tuk kegunaan sendiri atau dijual secara kecil-kecilandi pasar terbuka.

Bahan mentahnya, iaitu rotan, hanya didapati didalam hutan. Ia perlu ditebang, dibersihkan, dira-wat dan dikeringkan dengan teliti supaya sesuai di-jadikan peralatan yang boleh digunakan.

Masyarakat dahulu kala juga perlu memikirkancara yang paling berkesan untuk menghasilkanproduk yang bukan hanya cantik malah boleh ber-tahan lama.

Jika diteliti secara mendalam pemikiran saintifikdan matematik masyarakat Melayu sememangnyatersirat di dalam gubahan dan corak yang sangathalus dan berseni yang dihasilkan.

Jelas sekali seni anyaman, dengan corak dan pen-giraan geometriknya dan proses-proses saintifiknya,menceritakan bagaimana masyarakat Melayu dahu-lu kala berfikir secara saintifik.

KESIMPULAN

Anyaman adalah kesenian yang bersifat lahiriah,mempunyai makna yang dalam dan kewujudannyamerupakan wadah pemaparan idea yang melibat-kan panca indera penglihatan, pendengaran, pemiki-ran dan kesedaran secara seimbang sebagai simbolyang memberi makna yang tersendiri dalammasyarakat berhubung dengan adat, agama, keper-cayaan, adab, perasaan, corak pemikiran dan fal-safah hidup orang Melayu.

Seni kerja tangan anyaman adalah sesuatu yangunik lagi rumit buatannya.

Namun usaha mempertahankan keunikan seniini haruslah diteruskan agar tidak ditelan zaman.

Budaya sesuatu masyarakat itu bukan sahajadicerminkan melalui bahasa pertuturan dan adat res-amnya, bahkan dicerminkan juga melalui kehalusankerja tangan bermutu tinggi.

Seni warisan yang unik ini wajar diberi perhatiandan sokongan daripada anggota masyarakat kita su-paya dapat terus dipelihara dan dimanfaatkan bersa-ma.

Semoga seni anyaman kebanggaan Melayu inakan dapat terus bertahan dan turut dibanggai olehgenerasi anak-anak kita pada masa hadapan.

Anyaman Cermin Identiti Kecanggihanmakna ‘canggih’

Sampaikan mesej menerusi seloka

JADI KEBANGGAAN: Seni anyaman dicerminkan juga melalui kehalusan kerja tangan bermutu tinggi. – Foto fail

Gambarkan pemikiransaintifik masyarakat

dahulu kala

PERISTIWABAHASA

MOHD GANIAHMAD

Penulis Tamu

Warisan Kita

seni Berita Harian 9

Selasa, 14 Februari 2012 9