DEPE

D CO

PY

4Araling Panlipunan

Kagamitan ng Mag-aaral

Ang aklat sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, kolehiyo, at/o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa action@deped.gov.ph.

Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.

Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas

Yunit III

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

ii

Araling Panlipunan Ikaapat na BaitangKagamitan ng Mag-aaral Unang Edisyon 2015ISBN: ___________

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.

Ang mga akda/materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan sa paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala (publisher) at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon

Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSCPangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhDDirektor IV: Marilyn D. Dimaano, EdDDirektor III: Marilette R. Almayda, Phd

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral

Konsultant: Florisa B. Simeon

Tagasuri at Editor: Aurea Jean A. Abad

Mga Manunulat: Ma. Corazon V. Adriano, Marian A. Caampued, Charity A. Capunitan, Walter F. Galarosa, Noel P. Miranda, Emily R. Quintos

Belen P. Dado, Ruth A. Gozun, Rodante S. Magsino, Maria Lucia L. Manalo, Jose B. Nabaza, Evelyn P. Naval

Illustrator: Peter D. Peraren

Layout Artist/Designer: Florian F. Cauntay, Belinda A. Baluca

Punong Tagapangasiwa: Anna Lourdes Abad-Falcon

Inilimbag sa Pilipinas ng ____________Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)Office Address: 5th Floor, Mabini Bldg., DepEd Complex, Meralco Avenue Pasig City, Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072E-mail Address: imcsetd@yahoo.com

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

iii

Paunang Salita

Sa pag-iral ng programang K12, maraming mahahalagang pagbabago sa nilalaman at pamantayan sa pagkatuto sa Baitang 4. Pangunahin dito ang masusing pag-aaral tungkol sa bansang Pilipinas, na siyang pangkalahatang pokus ng baitang na ito.

Ang aklat na ito ay nahahati sa apat na yunit. Bawat yunit ay binubuo sa di kukulangin sa sampung aralin. Kabilang sa unang yunit ang tungkol sa sariling bansa na kinapapalooban ng mga aralin hinggil sa kinalalagyan ng Pilipinas, mga uri ng hayop at halamang naririto, at maging ang populasyon ng Pilipinas.

Nasa ikalawang yunit naman ang mga aralin na tumatalakay sa lipunan, kultura at ekonomiya ng bansa. Kalakip sa mga aralin dito ang mga produkto at hanapbuhay sa bansa, pangangasiwa sa mga likas na yaman ng bansa, pagsulong at pagpapaunlad ng kultura ng bansa, at likas kayang pag-unlad.

Nasa ikatlong yunit ang kaparaanan ng pamamahala sa bansa na magbibigay-alam sa mag-aaral hinggil sa pamahalaan ng Pilipinas, mga namumuno rito, at mga programang ipinatutupad para sa ikagagaling ng mga mamamayan.

Sa huling yunit ay ang pagtalakay sa pag-unlad ng bansa na kinapapalooban ng mga karapatan at tungkulin ng bawat isa at mga gawaing pansibiko na bahagi ng pakikipagtulungan ng mamamayan sa pamahalaan at kapuwa mamamayan.

Maliban sa talakayan, ang bawat aralin ay may mga gawain na higit na magpapaunlad sa kaalaman ng mga mag-aaral at upang gawing kasiya-siya ang pagtalakay sa aralin. May mga pagsusulit din sa katapusan ng bawat aralin upang mapagtibay ang natutunan ng mga mag-aaral.

Inaasahang sa pamamagitan ng aklat na ito ay malinang sa mga mag-aaral ang pagmamahal at pagmamalasakit di lamang sa lipunang Pilipino kundi gayundin sa kapuwa mamamayan nito.

Mga May-akda

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

iv

Pasasalamat

Lubos na pasasalamat ang ipinararating sa lahat ng nag-ambag ng kanilang panahon at talento upang masulat at mabuo ang aklat na ito sa Araling Panlipunan para sa ikaapat na baitang.

Gayundin ang pasasalamat sa mga nag-review at nag-edit sa nilalaman ng aklat at nag-ayos sa kabuuang materyal upang mabuo ang aklat.

Sa mga konsultant, editor, layout artist, illustrator, ang aming pagpupugay sa inyong taos-pusong paggawa.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

vii

ANG PAMAMAhALA SA AKING BANSA ...................... 227

Aralin 1 Ang Pambansang Pamahalaan at Kapangyarihan ng Sangay Nito ........... 228 2 Mga Antas ng Pamahalaan ....................... 237 3 Ang mga Namumuno sa Bansa ................. 242 4 Paraan ng Pagpili at Kapangyarihan ng mga Namumuno ng Bansa ................... 249 5 Paghihiwalay ng Kapangyarihan at Check and Balance sa mga Sangay ng Pamahalaan ................ 257 6 Epekto ng Mabuting Pamumuno sa Pagtugon ng mga Pangangailangan ng Bansa ..................................................... 262 7 Kahulugan ng mga Simbolo at Sagisag ng Kapangyarihan ng Pamahalaan ......... 268

8 Mga Programang Pangkalusugan ............ 2739 Mga Pamamaraan ng Pagpapaunlad

ng Edukasyon sa Bansa ............................ 27910 Mga Programang Pangkapayapaan ......... 28411 Paraan ng Pagtataguyod

sa Ekonomiya ng Bansa ............................ 29212 Mga Programang Pang-impraestruktura

ng Pamahalaan .......................................... 29813 Tungkulin ng Pamahalan

sa Pagtataguyod ng Karapatan ng Bawat Mamamayan ............................. 304

14 Iba pang Gawain ng Pamahalaan para sa Kabutihan ng Lahat ..................... 312

15 Pagtutulungan ng Pamahalaang Lokal at Iba pang Tagapaglingkod ng Pamayanan ........................................... 321

YAll rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means -

electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DepedTypewritten Text

DepedTypewritten Text

DepedTypewritten Text

DepedTypewritten Text

DepedTypewritten Text

DepedTypewritten Text

DepedTypewritten Text

DepedTypewritten Text

DEPE

D CO

PY

viii

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

227

Yunit IIIAng Pamamahala sa Aking Bansa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

228

ArAlin 1 Ang Pambansang Pamahalaan at Kapangyarihan ng Sangay Nito

PANIMULA

Palasyo ng Malacaang

Natutunan mo sa nakaraang yunit ang tungkol sa lipunan, kultura, at ekonomiya ng bansa. Nalaman mo ang kahalagahan ng lipunan bilang yunit na kinabibilangan ng bawat mamamayan. Gayundin ang pag-alam sa mga kultura ng iba-ibang rehiyon na lalo pang nagpayaman sa iyong sariling kultura. Bunga rin ng mga katotohanang ito ang pag-unlad ng ekonomiya ng mga rehiyon at ng bansa. Ang mga ito ang tumutulong sa paghubog ng ating pagkamamamayang Pilipino.

Sa yunit na ito, pag-aaralan mo naman ang tungkol sa pamahalaan ng ating bansa, pati ang mga ahensiyang may kinalaman sa pagtiyak sa kapakanan ng bawat mamamayan. Gayundin, pag-aaralan ang mga kaakibat na tungkulin ng mga mamamayang tulad mo sa pamahalaang Pilipino.

Kaya, sa unang araling ito, inaasahang:1. Matutukoy mo ang kahulugan ng pambansang pamahalaan2. Matatalakay mo ang kahalagahan ng pambansang

pamahalaan3. Matatalakay mo ang mga kapangyarihan ng tatlong sangay

ng pamahalaan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

229

ALAMIN MO

Ang pamahalaan ay isang samahan o organisasyong politikal na itinataguyod ng mga grupo ng tao na naglalayong magtatag ng kaayusan at magpanatili ng isang sibilisadong lipunan. Ang pamahalaan ng Pilipinas, na siya ring pambansang pamahalaan, ay isang uri o sistemang presidensiyal at demokratiko. Pinamumunuan at pinamamahalaan ito ng isang Pangulo na siyang puno ng bansa, katuwang ang pangalawang pangulo.

Ang pamahalaan ay may tatlong magkakaugnay na mga sangay: ang tagapagbatas, tagapagpaganap, at tagapaghukom. Tinatawag din ang mga sangay na ito na lehislatibo, ehekutibo, at hudikatura.

May kani-kaniyang kapangyarihan ang bawat sangay na nakapaloob sa Saligang Batas ng Pilipinas. Ang sangay na tagapagbatas ay nasa kapangyarihan ng Kongreso. Binubuo ito ng dalawang kapulungan: ang Mataas na Kapulungan o Senado at ang Mababang Kapulungan o Lupon ng mga Kinatawan.

Ang kapangyarihan ng sangay na tagapagpganap ay nasa pamumuno ng Pangulo samantalang ang sangay ng tagapaghukom ay nasa mga hukuman. Nasa ilalim ng pangangasiwa ng Kataas-taasang Hukuman ang mabababang hukuman.

Sangay na TagapagbatasAng Sangay na Tagapagbatas o ang Kongreso ang gumagawa

ng mga batas ng bansa. May dalawang kapulungan ang sangay na tagapagbatas: ang mataas na kapulungan at ang mababang kapulungan. Ang Senado ay ang mataas na kapulungan at ang Kapulungan ng mga Kinatawan ay ang mababang kapulungan.

Bukod sa paggawa ng mga batas, nakasalalay rin sa Kongreso ang pagsasagawa ng mga imbestigasyon at pananaliksik para makatulong sa kanilang mga gagawing batas. Ito rin ang nagsasaysay na ang bansa ay nasa estado ng pakikipagdigmaan. Sa ganitong kalagayan, maaaring pagkalooban ng Kongreso ang Pangulo ng kapangyarihan para maisakatuparan ang mga

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

230

pambansang patakaran. Ang pambansang badyet ay dumadaan din sa pagsusuri ng sangay na tagapagbatas.

Ang mga kapulungan ng sangay na tagapagbatas ay may mga espesyal na kapangyarihan. Halimbawa, ang pagpapatibay ng mga kasunduan ng Pilipinas sa ibang bansa ay isang kapangyarihan ng Senado at ang pagsasampa naman ng kasong impeachment o pagkatanggal sa puwesto ng mataas na opisyal ay kapangyarihan ng Kapulungan ng mga Kinatawan.

Sangay na TagapagpaganapAng Sangay na Tagapagpaganap ang tumitiyak na ang

mga batas na ginawa ng Kongreso ay naipatutupad upang mapangalagaan ang kapakanan ng mga mamamayan. Pinamumunuan ng Pangulo ang sangay na ito. Kaagapay niya sa pagpapatupad ng mga batas ang Gabinete na binubuo ng mga Kalihim ng ibat ibang ahensiya.

Batay sa Konsti-tusyon, ang Pangulo, alinsunod sa pagsang-ayon ng Komisyon sa Paghirang, ang may kapangyarihang humirang ng mga puno ng mga kagawaran, embahador, konsul, may ranggong kolonel sa sandatahang lakas, Palasyo ng Malacaang

Kongreso ng PilipinasSenado ng Pilipinas

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

231

at iba pang mga opisyal ayon sa isinasaad sa Konstitusyon. Bilang punong komander ng sandatahang lakas ng bansa, maaaring iatas ng Pangulo ang pagsupil sa anumang karahasan, pananalakay, o paghihimagsik; at isailalim ang bansa sa batas militar.

Taglay rin ng Pangulo ang veto power o ang kapang-yarihang tanggihan ang isang panukalang batas na ipinasa ng Kongreso. Siya rin ang pumipili ng punong mahistrado ng Korte Suprema, gayundin sa mabababang hukuman, mula sa talaan ng Judicial Bar Council.

Sangay na TagapaghukomAng Sangay na Tagapaghukom ang sangay na nagbi-

bigay ng interpretasyon ng batas. Ang kapangyarihang panghukuman ay nasa ilalim ng Kataas-taasang Hukuman o Korte Suprema at mabababang hukuman. Sa Korte Suprema dumudulog ang sinumang tao na hindi sumasang-ayon sa anumang desisyon ng mabababang hukuman, maging ang dalawang sangay ng pamahalaan kung may tanong tungkol sa legalidad ng batas.

Mahalaga para sa isang bansa ang isang pambansang pamahalaan dahil ito ang nangunguna sa pagbabalangkas ng pamamaraan ng pamamalakad at pamamahala sa bansa. Gayundin, ito ang namumuno sa pagpapatupad ng mga programa at proyekto para sa mga nasasakupan nito. Bumubuo ang pamahalaan ng mga programa sa iba-ibang larangan na karaniwang nababatay sa mga pangunahing pangangailangan ng mga mamamayan. Ang pambansang pamahalaan din ang tumitiyak na maunlad ang ekonomiya ng bansa. Kung kaya, ang pamahalaan din ang nangangasiwa sa pambansang badyet.

Tinitiyak din ng pambansang pamahalaan na ang karapatan ng mga Kataas-taasang Hukuman

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

232

mamamayan ay napangangalagaan sa pamamagitan ng pagkakaloob ng mga serbisyong pangkabuhayan, pangka-lusugan, pangkultura, pansibil, at pampolitika. Kahit nasa labas ng bansa ang isang mamamayang Pilipino, may mga kaparaanan ang pamahalaan upang tiyakin ang kanilang kaligtasan laban sa pananamantala.

GAWIN MO

Gawain BTingnan ang dayagram. Isulat sa loob ng maliliit na bilog ang kahalagahan ng pambansang pamahalaan.

Kahalagahan ng

Pambansang Pamahalaan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

233

Gawain CTingnan ang tsart. Itala sa labas ng kahon ang kapangyarihang taglay ng bawat sangay. Kasunod nito, isulat kung sino ang kasalukuyang pinuno ng bawat sangay ng pamahalaan.

Gawain BSagutin ang sumusunod na mga tanong:1. Ano ang mga sangay ng pamahalaan?2. Ano ang mga kapangyarihan ng tatlong sangay ng

pamahalaan?

Sangay na Tagapagpaganap

Sangay na Tagapagbatas

Sangay na Tagapaghukom

Kapangyarihan ng tatlong sangay ng pamahalaan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

234

Ang Pilipinas ay may pambansang pamahalaan napinamumunuan ng Pangulo ng bansa.

Ang pamahalaan ay isang samahan o organisasyongpolitikal na itinataguyod ng mga grupo ng tao na naglalayong magtatag ng kaayusan at magpanatili ng isang sibilisadong lipunan. Ang pamahalaan ng Pilipinas, na siya ring pambansang pamahalaan, ay isang uri o sistemang presidensiyal at demokratiko. Pinamumunuan at pinamamahalaan ito ng isang Pangulo na siyang puno ng bansa, katuwang ang pangalawang pangulo.

Mahalagaangpamahalaandahilitoangnamumunosapagpapatupad ng mga programa para sa nasasakupan.

Angpambansangpamahalaanaybinubuongsangaynatagapagpaganap, sangay na tagapagbatas, at sangay na tagapaghukom.

Angtatlongsangayngpamahalaanayangtagapagbatas,tagapagpaganap, at tagapaghukom.

Ang sangay na tagapagpaganap ang nagpapatupad ngmga batas.

Angsangaynatagapagbatasayangkongresongatingbansa na siyang gumagawa ng mga batas. Ito ay may dalawang kapulungan: ang Senado na mataas na kapulungan at ang Kapulungan ng mga Kinatawan ng mababang kapulungan.

Angsangaynatagapaghukomangnagbibigay-kahulugansa mga batas ng bansa.

TANDAAN MO

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

235

NATUTUHAN KO

I. Sagutin ng tama o mali. Kung mali, isulat ang salita o mga salitang nagpamali rito at itama ito. Isulat ang mga sagot sa notbuk.1. Nasasakupan ng pambansang pamahalaan ang buong

bansa.2. May dalawang sangay ang pambansang pamahalaan ng

Pilipinas.3. Ang sangay na tagapagbatas ay binubuo ng mga piling

hurado.4. Pinamumunuan ng Pangulo ng bansa ang sangay na

tagapagpaganap.5. Magkakaugnay ang lahat ng mga sangay ng pambansang

pamahalaan.6. Ang sangay na tagapaghukom ay kinabibilangan ng

mga mambabatas.7. Ang pambansang pamahalaan ay nangunguna sa

pagbabalangkas at pagpapatupad ng mga programa para sa mga mamamayan.

8. Nahahati sa dalawang kapulungan ang sangay na tagapagbatas.

9. Ang pamahalaan ng Pilipinas ay siya ring tinatawag na pambansang pamahalaan.

10. Tinitiyak ng pambansang pamahalaan ang kapakanan ng mga mamamayan nito maging yaong mga nasa ibang bansa man.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

236

II. Hanapin sa hanay B ang inilalarawan sa hanay A. Isulat ang letra ng tamang sagot sa notbuk.

A B 1. Gumagawa ng mga batas A. Kagawaran ng

pambansang pamahalaan Edukasyon 2. Nangangasiwa sa edukasyon B. Kagawaran ng sa mga pribado at Enerhiya pampublikong paaralan C. Kagawaran ng 3. Nangangasiwa sa seguridad Tanggulang ng bansa Pambansa 4. Nagpapatupad ng mga batas D. Kagawaran 5. Nangangasiwa sa tustos ng Kalusugan

ng kuryente E. Kagawaran ng 6. Namamahala sa ugnayang Repormang panlabas ng bansa Pansakahan 7. Nangangalaga sa mga F. Sangay na

likas na yaman Tagapagpaganap 8. Nangangalaga sa kapakanan G. Kagawaran ng ng mga manggagawa Paggawa at 9. Nangangasiwa sa kapakanang Empleyo pangkalusugan ng mga H. Kagawaran ng

mamamayan Likas na Yaman 10. Nagpapatupad ng mga at Kapaligiran programang may kinalaman I. Kagawaran ng sa reporma sa lupa Ugnayang Panlabas J. Sangay na Tagapagbatas K. Kagawaran ng Turismo

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

237

ArAlin 2 Mga Antas ng Pamahalaan

PANIMULA

May mga pagkakataong mabagal ang pagtugon o hindi agad natutugunan ng pamahalaan ang pangangailangan ng kaniyang mga mamamayan. Ano kaya ang maaaring dahilan nito? May kinalaman kaya ang uri ng pamahalaan sa bagal o bilis ng pagtugon sa pangangailangan?

Tutuklasin natin sa araling ito ang mga detalye tungkol sa uri ng ating pamahalaan, partikular na ang mga antas ng pamahalaan. Sa gayon, mabibigyang-katuwiran natin ang mga aksiyon na ginagawa ng mga namumuno sa pagtugon sa mga pangangailangan ng mamamayan.

ALAMIN MO

Ang pamahalaan ng Pilipinas ay maaaring hatiin ayon sa kung gaano kalawak ang sakop ng pangasiwaan ng mga namumuno. Kung ang sakop nito ay mga lalawigan, lungsod,

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

238

bayan, at barangay, ito ay nasa antas na lokal na pamahalaan. Ang buong bansa naman ay nasa antas na pambansa.

Sakop ng antas na pambansang pamahalaan ang tatlong sangay na tinalakay sa nakaraang aralinang mga sangay na tagapagbatas, tagapagpaganap, at tagapaghukom.

Ang pamahalaang lokal ayon sa itinatadhana ng Batas Republika Blg. 7160 ay binubuo ng mga lalawigan, lungsod, bayan, at barangay. Ang mga lalawigan ay nasa ilalim ng pamumuno ng gobernador katulong ang bise gobernador na inihalal ng mga tao at ilang opisyal na hinirang ng gobernador ayon sa itinatadhana ng serbisyo sibil.

Ang alkalde at bise alkalde ang namumuno sa lungsod o bayan katulong ang mga empleyado na hinirang ng alkalde. Ang barangay ay nasa pamumuno ng kapitan ng barangay.

Ang sangguniang panlalawigan, sangguniang panlungsod, sangguniang pambayan, at sangguniang pambarangay ay mga sangay na lehislatibo sa lokal na antas ng pamahalaan. Gawain ng mga ito ang pagbuo ng mga ordinansa para sa nasasakupan.

Ang Pangulo ang may pangkalahatang pangangasiwa sa mga pamahalaang lokal sa pamamagitan ng Kagawaran ng Interyor at Lokal na Pamahalaan o Department of the Interior and Local Government (DILG).

Mga Batayan ng Antas ng Lokal na PamahalaanAng isang lugar para maging lalawigan ay kailangang

may sukat na 2 000 kilometro kuwadrado o higit pa, may di kukulangin sa 250 000 bilang ng mamamayan na naninirahan dito, at may kakayahang kumita ng hindi bababa sa 20 milyong piso bawat taon.

Para maging lungsod, ang isang lugar ay dapat na may sukat ng lupa na aabot o higit pa sa 100 kilometro kuwadrado, may 150 000 bilang ng taong naninirahan, at taunang kita na di bababa sa 20 milyong piso.

Ang hinihingi namang pamantayan para maging isang bayan ay sukat ng lupa na may 50 kilometro kuwadrado, 25 000 bilang ng taong naninirahan sa lugar, at taunang kita na 2.5 milyong piso.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

239

Sa buong Metro Manila, ang Pateros na lamang ang hindi lungsod sapagkat hindi nito kayang tugunan ang isang pamantayan ng konbersiyon ng isang bayan para maging lungsod. Ito ay ang sukat ng lupa nito. Maliit ang lupa na sakop ng bayan para maging lungsod.

Ang mga lalawigan, lungsod, at bayan ay hindi maaaring baguhin kung walang batas na pinagtibay para dito. Kailangan din itong may pagsang-ayon ng mga mamamayan sa pamama-gitan ng isang halalan.

Sa paglikha naman ng barangay, ang sangguniang panla-lawigan ang nagpapasa ng ordinansa para dito.

GAWIN MO

Gawain AIpakita ang balangkas ng mga antas ng pamahalaan.

Gawain BKopyahin ang tsart. Pumili ng tatlong pamahalaang lokal. Punan ang hinihingi ng tsart.

Pamahalaang Lokal Kita Populasyon Sukat ng Lupa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

240

Gawain CTukuyin kung pambansa o lokal na antas ng pamahalaan ang may saklaw ng sumusunod na mga sitwasyon. Isulat sa notbuk.1. ugnayang panlabas2. koleksiyon ng basura3. mga asong pagala-gala4. pagtatayo ng mga paaralan5. pagpapataw ng parusa sa taong nagkasala

Angantasngpamahalaanaynahahati sadalawa:anglokal at pambansang antas.

Saklaw ng pambansang antas ang buong bansa nakinabibilangan ng tatlong sangay ng pamahalaan.

Saklaw ng pamahalaang lokal ang mga lalawigan,lungsod, bayan, at barangay.

TANDAAN MO

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

241

NATUTUHAN KO

Hanapin sa hanay B ang inilalarawan sa hanay A. Isulat ang letra ng sagot sa notbuk.

A B

1. Pinakamaliit na politikal na yunit A. Alkalde 2. May kitang 20 milyon o higit pa B. Barangay 3. Tawag sa lehislatibong sangay C. Kapitan

ng lalawigan 4. lehislatibong sangay sa bayan D. Lalawigan 5. Namumuno sa bayan o lungsod E. Lungsod 6. Namumuno sa lalawigan F. Sangguniang Pambayan 7. Pinuno sa barangay G. Sangguniang

Panlalawigan 8. May lawak na lupain na H. Pangulo

100 kilometro kuwadrado 9. Punong ehekutibo ng bansa I. Gobernador 10. Ahensiyang nangangasiwa J. Kagawaran sa mga lokal na pamahalaan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

242

ArAlin 3 Ang mga Namumuno sa Bansa

PANIMULA

Ang bawat bansa ay pinamumunuan ng isang lider na siyang nagbibigay ng direksiyong politikal at may kontrol sa mga gawain ng kaniyang mga miyembro, maging ng mga mamamayan, komunidad, at buong estado. Sino-sino ba ang mga namumuno sa ating bansa?

Sa araling ito, inaasahang matutukoy mo ang mga namu-muno sa ating bansa.

ALAMIN MO

Tulad ng nabanggit sa nakaraang aralin, nahahati sa tatlong sangay ang pamahalaan ng Pilipinasang tagapagpaganap, tagapagbatas, at tagapaghukom. May kani-kaniyang saklaw na gawain ang bawat sangay. Magkagayon man, iisa at nagkakaisa sila sa layunin na pagpapaunlad ng bansa at mamamayan nito.

Sangay na TagapagpaganapAng sangay na tagapagpaganap ay binubuo ng Pangulo,

Pangalawang Pangulo, at gabinete ng bansa. Pinamumunuan ng Pangulo ang sangay na ito. Bilang Pangulo, siya ang tumatayong pinuno ng estado, pinuno ng pamahalaan, at punong kumander ng Sandatahang Lakas. Bilang puno naman ng estado, kinakatawan niya ang bansa sa iba pang mga bansa sa daigdig. Ang opisyal na tanggapan ng Pangulo ay sa Malacaang.

Ang pangalawang pangulo naman ay maaaring pumalit sa Pangulo kung ito ay mamatay o hindi na karapat-dapat sa kaniyang tungkulin. Sa paghalili sa Pangulo, ang pangalawang pangulo ang gumaganap ng mga tungkulin na iniwan ng Pangulo.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

243

Mga Ahensiya sa Ilalim ng Sangay na TagapagpaganapSa ilalim ng sangay na tagapagpaganap na pinamumunuan

ng Pangulo ay ang gabinete na binubuo ng ibat ibang ahensiya o kagawaran. Ang bawat kagawaran ay pinamumunuan ng isang Kalihim na katulong ng Pangulo sa pagpapatupad ng mga pambansang programa at proyekto. Narito ang mga kagawaran ng pamahalaan:

Kagawaran ng Agrikultura (Department of Agriculture, DA). Ito ang nangangasiwa sa mga usapin at programa hinggil sa agrikultura ng bansa.

Kagawaran ng Edukasyon (Department of Education, DepEd). Ito ang nangangasiwa at nagpapatupad ng mga programa sa edukasyon sa bansa maging publiko man o pribadong paaralan.

Kagawaran ng Paggawa at Empleyo (Department of Labor and Employment, DOLE). Tungkulin ng kagawarang ito na pangalagaan ang kapakanan ng mga manggagawa sa loob o labas man ng bansa. Gayundin ang pagpapatupad ng mga batas sa paggawa.

Kagawaran ng Pananalapi (Department of Finance, DOF). Ito ang nangangasiwa sa mga usaping may kinalaman sa pananalapi ng bansa.

Kagawaran ng Katarungan (Department of Justice, DOJ). Ito ang nangangasiwa sa mga usaping may kaugnayan sa hustisya gaya ng pagkakaloob ng payong legal sa mga usapin sa pamahalaan, at pagkakaloob ng parole o ang pansamantala o lubos na paglaya ng isang bilanggo.

Kagawaran ng Ugnayang Panlabas (Department of Foreign Affairs, DFA). Lahat ng mga usapin sa ugnayang panlabas ng bansa maging ang kapakanan ng mga mamamayang Pilipino sa labas ng bansa ay pinangangasiwaan ng kagawarang ito.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

244

Kagawaran ng Pagawaing Pambayan at Lansangan (Department of Public Works and Highways, DPWH). Ang pangangasiwa sa mga programang impraestruktura tulad ng mga gusali, daan, at tulay ay nasa ilalim ng kagawarang ito.

Kagawaran ng Tanggulang Pambansa (Department of National Defense, DND). Ito ang naatasang manguna sa pangangasiwa at pangangalaga sa seguridad ng bansa.

Kagawaran ng Kalusugan (Department of Health, DOH). Ang ahensiyang ito ang nangunguna sa pangangalaga sa kapakanang pangkalusugan ng mga mamamayan ng bansa.

Kagawaran ng Industriya at Kalakalan (Department of Trade and Industry, DTI). Ang mga usapin hinggil sa pagpapaunlad ng kalakalan at industriya ng bansa ay pinamumunuan ng ahensiyang ito. Maging ang pagtiyak sa tamang presyo ng mga bilihin ay pinangangasiwaan nito.

Kagawaran ng Panlipunang Paglilingkod at Pagpa-paunlad (Department of Social Welfare and Development, DSWD). Ang ahensiyang ito ang nangangasiwa at nagkakaloob ng ibat ibang serbisyong panlipunan lalo na sa mga kapuspalad na mamamayan.

Kagawaran ng Repormang Pansakahan (Department of Agricultural Reform, DAR). Ipinatutupad ng ahensiyang ito ang mga programa ng pamahalaan tungkol sa mga repormang agraryo.

Kagawaran ng Likas na Yaman at Kapaligiran (Department of Environment and Natural Resources, DENR). Kabilang sa mga gawain ng ahensiyang ito ang pagtiyak na napangangalagaan ang mga likas na yaman ng bansa.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

245

Kagawaran ng Interyor at Lokal na Pamahalaan (Department of the Interior and Local Government, DILG). Ang ahensiyang ito ang namamahala sa mga usaping may kinalaman sa mga lokal na pamahalaan.

Kagawaran ng Turismo (Department of Tourism, DOT). Ito ang ahensiyang nangangasiwa sa mga usapin kaugnay ng turismo o pagpapakilala tungkol sa Pilipinas sa loob at labas man ng bansa.

Kagawaran ng Transportasyon at Komunikasyon (Department of Transportation and Communication, DOTC). Pinagtutuunan ng ahensiyang ito ang pagpapaunlad ng sistema ng transportasyon at komunikasyon sa bansa. Ito ang nangangasiwa sa pagkakaloob ng prangkisa sa mga komunikasyon at telekomunikasyon gayundin ng mga kagamitan na may kaugnayan dito.

Kagawaran ng Enerhiya (Department of Energy, DOE). Ito ang kagawaran na nangangasiwa sa tiyak na pagkakaroon ng sapat na tustos ng koryente sa bansa. Minamatyagan din nito ang presyo ng langis sa pandaigdigang pamilihan.

Kagawaran ng Badyet at Pamamahala (Department of Budget and Management, DBM). Ang pamamahala sa tamang paggastos ng pamahalaan sa kaban nito ang pangunahing gawain ng ahensiyang ito. Nababatay ang gawaing ito sa batas sa pambansang gastusin ng pamahalaan o ang General Appropriations Act.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

246

Sangay na TagapagbatasMay dalawang kapulungan ang sangay na tagapagbatas

ng bansa. Ito ang Senado at Kapulungan ng mga Kinatawan. Binubuo ang Senado ng 24 na senador. Kalahati sa mga ito ay tuwirang inihahalal tuwing ikatlong taon at manunungkulan sa loob ng anim na taon. Dalawang beses lamang sila maaaring maihalal. Pinamumunuan ang Senado ng pangulo ng Senado na kadalasang nanggagaling sa mayorya o partido ng nakara-raming miyembro sa Senado.

Ang Kapulungan ng mga Kinatawan ay binubuo naman ng mga kinatawan ng mga distrito sa buong bansa at ng mga miyembro ng partylist ng ibat ibang sektor. Maninilbihan sila sa distritong kanilang kinabibilangan sa loob ng tatlong taon, at maaari silang mahalal muli sa ikalawang pagkakataon. Ang mga kinatawan ay pinamumunuan ng isang Ispiker na inihalal din ng mga kinatawan.

Sangay na TagapaghukomAng sangay na tagapaghukom ay pinamumunuan ng Korte

Suprema o Kataas-taasang Hukuman. Binubuo ito ng isang Punong Mahistrado at 14 na katulong na mahistrado. Maaaring manungkulan ang mga mahistrado hanggang sumapit sila sa gulang na 70. Ang Court of Appeals o Sandiganbayan ay isang espesyal na hukuman para sa mga opisyal ng pamahalaan na may kaso ng korapsyon.

Mga Pinuno ng mga Lokal na PamahalaanAng mga lokal na pamahalaan ay pinamumunuan ng mga

alkalde ng bawat lungsod o bayan na direktang inihalal ng mga nasasakupang lungsod o bayan. Inihahalal sila tuwing ikatlong taon at maaaring manungkulan hanggang tatlong termino.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

247

GAWIN MO

Gawain ATukuyin ang namumuno sa sumusunod:1. Lungsod o bayan2. Korte Suprema3. Senado4. Kapulungan ng mga Kinatawan5. Sangay na Tagapagpaganap

Gawain BDugtungan ang pangungusap upang mabuo ang pahayag na nagsasabi ng sangay o tanggapan na pinamumunuan ng sumusunod.1. Ang Pangulo ay _____________________________________.2. Ang Punong Mahistrado ay __________________________.3. Ang Pangulo ng Senado ay ___________________________.4. Ang Kapulungan ng mga Kinatawan ay _______________. 5. Ang Pangulo ay humihirang ng _______________________.

Gawain CPunan ang tsart ng pangalan ng mga kasalukuyang namumuno sa ating bansa.

Namumuno sa Bansa Mga Kasalukuyang Pinuno1. Pangulo2. Pangalawang Pangulo 3. Pangulo ng Senado4. Ispiker sa Mababang

Kapulungan 5. Punong Mahistrado

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

248

AngsangaynatagapagpaganapaypinamumunuanngPangulo ng bansa.

Angsangayna tagapagbatasaybinubuongdalawangkapulunganang Senado at Kapulungan ng mga Kinatawan.

Ang sangay na tagapaghukom ay kinabibilangan ngisang punong mahistrado at 14 na katulong na mga mahistrado.

AngSenadoaypinamumunuanngPangulongSenadosamantalang ang Ispiker naman ang namumuno sa kapulungan ng mga kinatawan.

AnggabineteaynasapamamahalangPangulo. Angmgayunitnglokalnapamahalaanaypinamumu-

nuan ng alkalde ng bayan o lunsod.

TANDAAN MO

NATUTUHAN KO

Hanapin sa hanay B ang taong inilalarawan sa hanay A. Isulat sa notbuk ang letra ng tamang sagot.

A B

1. Pinuno sa kapulungan ng A. Pangulo mga kinatawan

2. Pinuno ng senado B. Ispiker 3. Hinirang ng pangulo mula sa C. Punong

Listahan ng Judicial Bar Mahistrado Council

4. Puno ng estado D. Pangulo ng Senado5. Pinuno ng Korte Suprema E. Mga mahistrado 6. Maaaring pumalit sa pangulo F. Pangalawang

Pangulo

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

249

ArAlin 4 Paraan ng Pagpili

at Kapangyarihan ng mga Namumuno ng Bansa

PANIMULA

Ang mga miyembro ng bawat sangay ng pamahalaan ay dumadaan sa pagpili batay sa mga pamantayan ng Serbisyo Sibil (Civil Service). Ito ang tanggapan ng pamahalaan na nangangasiwa sa mga pamantayan sa bawat posisyon sa pamahalaan. May mga pamantayang sinusunod upang maging karapat-dapat sa serbisyo.

Sa araling ito, inaasahang matatalakay mo ang mga paraan ng pagpili ng mga mamumuno sa pamahalaan at kaakibat na mga kapangyarihan ng mga ito.

ALAMIN MO

Pagka-Pangulo at Pangalawang PanguloAyon sa Saligang Batas, ang sinumang nais kumandidato

sa pagkapangulo ay kailangang taglay ang sumusunod na mga kuwalipikasyon:1. Marunong bumasa at sumulat2. Katutubong mamamayan ng Pilipinas3. Apatnapung taong gulang sa araw ng halalan4. Nakapanirahan sa Pilipinas sa loob ng sampung taon bago

ang araw ng halalan5. Rehistradong botante

Pareho lamang ang kuwalipikasyon ng pangulo at pangalawang pangulo. Gaya ng nabanggit na sa naunang aralin, ang termino ng pangulo ay anim na taon lamang at hindi na siya maaaring kumandidatong muli sa pagkapangulo. Ang pangulo at pangalawang pangulo ay tuwirang inihahalal ng mga mamamayan sa pamamagitan ng isang pambansang halalan.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

250

Mga Kapangyarihan ng PanguloTaglay ng Pangulo ang sumusunod na mga kapang-

yarihan: 1. Pumili ng mga puno ng ibat ibang kagawaran ng sangay

na tagapagpaganap, embahador, konsul, may ranggong koronel sa sandatahang lakas, komisyoner ng komisyong konstitusyonal, at iba pang opisyal na isinasaad sa Konstitusyon at maging pagpili ng mga opisyal na hindi itinatadhana ng Konstitusyon ngunit isinasaad ng batas na tanging Pangulo lamang ang maaaring pumili.

2. Pangangasiwa sa ibat ibang kagawaran, tanggapan, at mga opisina sa ilalim ng sangay na tagapagpaganap.

3. Bilang punong kumander ng Sandatahang Lakas, maaari niyang utusan ang sandatahang lakas na supilin ang karahasan, pananakop, o pag-aalsa.

4. Suspendihin ang writ of habeas corpus sa panahon ng rebelyon at pananakop at isailalim ang bansa sa batas militar.

5. Alisin sa tungkulin ang sinuman sa kaniyang mga hinirang. 6. Pumili ng mahistrado mula sa mga inirekomenda ng

Judicial Bar Council. 7. Pagpapawalang-bisa ng mga multa, pagsamsam, at

pangwakas na hatol maliban sa kasong impeachment, patawarin ang mga nahatulan, at pababain ang parusa.

8. Aprubahan o payagan ang isang kontrata o garantiya ng isang pag-utang ng pondo sa ibang bansa na may pahintulot ng Monetary Board ayon sa itinatadhana ng batas.

9. Pumasok sa isang kasunduan sa ibang bansa na may pagsang-ayon ng 2/3 kaanib ng Senado.

10. May veto power o kapangyarihan na tanggihan ang isang buong batas o bahagi ng batas.

Ang pangalawang pangulo ay katuwang ng Pangulo sa pagpapatupad ng mga kapangyarihan ng Pangulo sakaling wala ito. Siya ang kapalit ng Pangulo kung ito ay magbitiw, na-impeach, o namatay. Ang pangalawang pangulo ay kasapi ng gabinete ng Pangulo.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

251

Mga MambabatasAng mga mambabatas ay nahahati sa dalawa: ang mga

senador at mga kinatawan. Ang mga senador ay inihahalal ng mga botante sa buong bansa samantalang ang mga kinatawan ay inihahalal ng mga botante sa distrito na kanilang kinakatawan.

Ang mga senador ay kabilang sa mataas na kapulungan o Senado at ang mga kinatawan ay sa mababang kapulungan o Kapulungan ng mga Kinatawan. Ang mga senador ang pumipili ng presidente ng Senado at ang Kapulungan ng mga Kinatawan naman ang pumipili ng kanilang Ispiker.

Kasama sa kuwalipikasyon ng kakandidatong senador ang pagiging katutubong mamamayan ng Pilipinas, edad na tatlumput limang taong gulang sa araw ng halalan, rehistradong botante, nakababasa at nakasusulat, at nakapanirahan sa Pilipinas sa loob ng dalawang taon bago ang halalan.

Para naman sa mga kinatawan, ang kandidato ay kailangang katutubong inianak sa Pilipinas, nasa dalawamput limang taong gulang sa panahon ng halalan, nakababasa at nakasusulat, at nakapanirahan sa distritong kaniyang kakatawanin sa loob ng isang taon sa panahon ng halalan.

Ang mga kandidato sa pagka-Senador ay tuwirang inihahalal ng mga botante sa isang pambansang halalan. Ang mga kinatawan naman ay inihahalal ng mga botante sa distritong kanilang kinabibilangan.

Mga Kapangyarihan ng MambabatasTaglay ng mga mambabatas ang sumusunod na mga

kapangyarihan: paggawa ng batas, pagsisiyasat para makatulong sa paggawa ng batas, pagpapahayag ng pag-iral ng kalagayang pandigma nang may pagsang-ayon ng 2/3 kaanib nito, at pagpapatibay ng badyet ng pamahalaan.

May espesyal na kapangyarihan ang bawat kapulungan. Ang senado ang may saklaw sa pagpapatibay ng mga kasunduang panlabas ng bansa. Saklaw naman ng mababang kapulungan ang paghahain ng panukalang batas tungkol sa pambansang

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

252

badyet, mga buwis, mga panukalang batas na panlokal, at mga kasong impeachment. Ang Senado ang may kapangyarihang lumitis ng mga kasong impeachment.

Mga Mahistrado ng Korte SupremaIsa sa mga kapangyarihan ng Pangulo ang pagpili ng mga

mahistrado para sa Kataas-taasang Hukuman o Korte Suprema. Kabilang sa mga katangiang dapat taglay ng irerekomendang mahistrado ang sumusunod: katutubong mamamayan ng Pilipinas; nasa apatnapung taong gulang; isang abogado sa Pilipinas sa loob ng 15 taon at naging hukom sa mababang hukuman; at nagtataglay ng subok na kakayahan, malinis ang budhi, may integridad, at may kalayaan sa paggawa ng desisyon.

Ang Kataas-taasang Hukuman ay binubuo ng isang Punong Mahistrado at labing-apat na katulong na mahistrado. Sila ay hinihirang ng Pangulo batay sa rekomendasyon ng Judicial Bar Council.

Mga Kapangyarihan ng Korte SupremaBatay sa isinasaad sa Konstitusyon, ang sangay na

tagapaghukom ay nagtataglay ng mga kapangyarihang ito:1. May hawak sa mga kasong kinasasangkutan ng mga

embahador, konsul, at iba pang mga opisyal; at mga petisyon at apela gaya ng habeas corpus

2. Muling pag-aaral, pagrerebisa, pagbabaliktad, pagbabago, o pagpapatibay ng isang apela ayon sa isinasaad ng batas at mga patakarang panghukuman; at mga pangwakas na pagpapasiya at kautusan ng mababang hukuman sa mga kaso na pinagtatalunan kung may nagawang paglabag sa Konstitusyon gaya ng:a. anumang pandaigdigan o pang-ehekutibong kasunduan,

batas, mga atas ng pangulo, proklamasyon, kautusan, instruksiyon, ordinansa, at regulasyon

b. lahat ng uri ng buwis na ipinapataw at mga multa kaugnay ng mga buwis na ito

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

253

c. hurisdiksiyon ng mababang hukuman sa isang kasod. parusang kamatayan o habang buhay na pagkabilanggoe. katanungan tungkol sa pagpapatupad ng isang batas

3. Pagtatalaga ng pansamantalang hukom sa ibang hukuman nang hindi hihigit ng anim na buwan nang walang pahintulot ng hukom

4. Pag-atas sa paglilipat ng paglilitisang lugar upang hindi maisakripisyo ang paggagawad ng katarungan

5. Pagpapatupad ng mga alintuntunin na may kinalaman sa pangangalaga at pagpapatupad ng mga karapatang konstitusyonal, pleadings, praktis, alituntunin sa lahat ng hukuman, pagtanggap ng mga bagong abogado para masanay ang kaniyang propesyon, integrated bar, at pagkakaloob ng tulong-legal sa mga kapuspalad

6. Paghirang ng mga empleyado sa hukuman ayon sa mga pamantayan ng serbisyo sibil

7. Pangangasiwa sa lahat ng hukuman at mga empleyado nito8. Paglikha ng Judicial Bar Council

GAWIN MO

Gawain ASagutin ang mga tanong. 1. Ano ang mga katangian ng isang karapat-dapat na maging

pangulo ng bansa?2. Ano ang mga kuwalipikasyon upang maaaring kumandidato

sa pagkasenador at mambabatas?3. Anong mga katangian ang dapat taglayin ng mga mahistrado?4. Bakit nakasaad sa Saligang Batas ang mga kuwalipikasyon

at kapangyarihan ng mga namumuno sa pamahalaan?5. Ano-anong kapangyarihan ang saklaw ng Pangulo, senador,

kinatawan, at mahistrado?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

254

Gawain BKopyahin ang tsart sa notbuk. Punan ito ng mga hinihinging impormasyon.

Namumuno ng Bansa Kuwalipikasyon Kapangyarihan1. Pangulo2. Mahistrado 3. Senador4. Kinatawan sa

Mababang Kapulungan

Gawain CBumuo ng limang pangkat. Buuin ang estruktura ng bawat sangay ng pamahalaan:Pangkat 1: TagapagpaganapPangkat 2: SenadoPangkat 3: Kapulungan ng mga KinatawanPangkat 4: HudikaturaPangkat 5: Pagsasama-sama ng gawa ng apat na pangkat

Ang Pangulo ng bansa ang pinuno ng sangay natagapagpaganap; Pangulo ng Senado sa Mataas na Kapulungan at Ispiker sa Mababang Kapulungan sa sangay na tagapagbatas; at Punong Mahistrado sa sangay na tagapaghukom.

Maysinusunodnamgapamantayanatkuwalipikasyonsa pagpili ng mga pinuno ng bansa.

AngPanguloatmgasenadoraytuwiranginihahalalngmga botante sa buong bansa.

Ang mga kinatawan sa mababang kapulungan ayinihahalal ng mga botante sa kani-kanilang distrito.

AngmgamahistradoayhinihirangngPangulongbansa.

TANDAAN MO

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

255

NATUTUHAN KO

I. Kopyahin ang tsart sa sagutang papel. Lagyan ng tsek kung dapat taglay ng mga namumuno ang mga kuwalipikasyong nakasulat sa tsart.

Kuwalipikasyon Pangulo Pangulo ng Senado

Ispiker ng Mababang

Kapulu-ngan

Punong Mahis-trado

1. Marunong bumasa at sumulat

2. Katutubong mamamayan

3. 10 taong naninirahan sa Pilipinas

4. Rehistradong botante

5. 40 taong gulang

6. Abogado nang 15 taon at naging hukom sa mababang hukuman

7. May malinis na budhi, may integridad,

subok na kakayahan, at malayang nakaga-gawa ng desisyon

8. 35 taong gulang

9. Dalawang taong nanirahan sa Pilipi-nas bago ang halalan

10. 25 taong gulang

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

256

II. Alamin kung sinong namumuno ng bansa ang may sumusunod na kapangyarihan. Isulat ang sagot sa sagutang papel.1. Paglilipat ng paglilitis sa ibang lugar2. Paghirang ng Punong Mahistrado sa Mataas na

Hukuman ayon sa itinatadhana ng batas sa serbisyo sibil

3. Veto power4. Muling pagbabalik-aral sa mga kasong may parusang

kamatayan at habambuhay na pagkabilanggo5. Pakikipagkasundo sa ibang bansa6. Paggawa ng panukalang batas tungkol sa pambansang

badyet7. Pagdedeklara ng pag-iral ng digmaan8. Punong Kumander ng Sandatahang Lakas9. Pagpapatibay ng mga kasunduang panlabas

10. Pagdinig sa mga kaso tungkol sa legalidad ng isang batas

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

257

ArAlin 5 Paghihiwalay ng Kapangyarihan

at Check and Balance sa mga Sangay ng Pamahalaan

PANIMULA

Natutuhan sa mga naunang aralin ang tatlong sangay ng pamahalaan at mga kapangyarihan ng mga ito. Nalaman din na iba-iba ang saklaw na kapangyarihan ng bawat sangay. Sa palagay mo, bakit kaya magkahiwalay ang mga kapangyarihan ng tatlong sangay ng pamahalaan? Gayon din, sa bawat kapangyarihan ay kailangan ng pagpupuna upang di lumagpas sa pinatutupad na kapangyarihan.

Sa araling ito, inaasahang:1. Maipapaliwanag mo ang paghihiwa-hiwalay ng kapang-

yarihan (separation of powers) ng tatlong sangay ng pamahalaan.

2. Maipapaliwanag mo ang check and balance ng kapangya-rihan ng bawat sangay ng pamahalaan.

ALAMIN MO

Malinaw na isinasaad sa Konstitusyon ang mga hangganan ng kapangyarihan ng mga sangay ng pamahalaan. Ito ang tinatawag na separation of powers ng tatlong sangay. Malaya ang bawat sangay ng pamahalaan na gumawa ng desisyon bilang pagtupad sa kanilang gawain. Hindi maaaring makialam ang alin mang sangay sa kani-kanilang gawain maliban kung ito ay may paglabag sa kapangyarihang nakatadhana ng Saligang Batas.

Kapag nagmalabis sa kaniyang kapangyarihan ang isang sangay, maaari siyang punahin ng alin mang sangay. Ito ang pagsusuri at pagbabalanse o check and balance ng kapangyarihan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

258

ng bawat isang sangay ng pamahalaan. Ang kalabisan sa kapangyarihan ay kaagad natitigil sapagkat maraming mata ang nakamatyag upang matiyak na wasto ang ginagawa ng bawat isa. Sa ganitong paraan, maiiwasan ang pagkakamali ng kapangyarihan ng bawat sangay.

GAWIN MO

Gawain ADugtungan ang bawat pangungusap upang mabuo ang pahayag.1. Ang sangay na tagapagbatas ay_____________________.2. Ang sangay na tagapaghukom ay____________________.3. Ang sangay na tagapagpatupad_____________________.4. Ang paghihiwalay ng kapangyarihan ay _______________.5. Ang pagkakaroon ng paghihiwalay ng kapangyarihanng

tatlong sangay ng pamahalaan ay isang paraan upang maiwasan ang _____________.

Gawain BIsulat ang salitang wasto kung tama ang pahayag at hindi wasto kung mali ang pahayag sa bawat bilang.1. Nagkakaroon ng sabwatan ang mga sangay ng pamahalaan

sa ilalim ng check and balance.2. Napagtatakpan ang kamalian ng bawat sangay kung may

check and balance.3. Sa ilalim ng check and balance ay maaaring punahin ang

kamalian ng bawat sangay ng pamahalaan.4. Dapat na may nangingibabaw na isang sangay ng

pamahalaan batay sa kapangyarihan.5. Iginagalang ang kalayaan ng bawat sangay sa ilalim ng

check and balance.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

259

Gawain CIpaliwanag ang sagot.1. Bakit mahalaga ang paghihiwalay ng kapangyarihan ng

bawat sangay ng pamahalaan?2. Ano ang ibig sabihin ng check and balance o pagsusuri at

pagbabalanse ng kapangyarihan?3. Bakit mahalaga ang pagkakaroon ng pagsusuri at

pagbabalanse ng kapangyarihan ng tatlong sangay ng pamahalaan?

4. Paano makatutulong ang paghihiwalay ng kapangyarihan ng tatlong sangay sa pagpapatupad ng kanilang mga tungkulin?

5. Paano nakatutulong ang pagsusuri at pagbabalanse sa kaunlaran ng bansa?

Angpagkakaroonngpaghihiwalayngkapangyarihanng bawat sangay ng pamahalaan ay makatutulong upang matiyak na ang ginagawa ng bawat isang sangay ay naaayon sa Saligang Batas.

Maiiwasan ang pag-abuso sa kapangyarihan kungang saklaw lamang ng bawat sangay ang hahawakang tungkulin o gawain.

Ang bawat sangay ng pamahalaan ay malaya sapanghihimasok ng iba pang sangay.

Angpangulo,pangalawangpangulo,mgamahistradong Korte Suprema, ombudsman, at mga kasapi ng Komisyong Konstitusyonal na nagkaroon ng kaso ay maaaring maalis sa tungkulin sa pamamagitan ng impeachment.

TANDAAN MO

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

260

NATUTUHAN KO

I. Isulat ang salitang wasto kung tama ang pahayag at hindi wasto kung mali ang pahayag.

1. Ang sangay na tagpagbatas ay nagpapatupad ng mga batas.

2. Ang sangay na tagapagpaganap ay nagbibigay ng interpretasyon ng batas.

3. Ang sangay na tagapaghukom ang nagpapatupad ng batas.

4. Ang separation of powers ng tatlong sangay ng pamahalaan ay isang hakbang para maiwasan ang pagmamalabis sa kapangyarihan.

5. Limitado ang kapangyarihan ng bawat sangay ng pamahalaan.

II. Piliin ang letra ng tamang sagot sa bawat bilang. Isulat ang letra ng sagot sa sagutang papel.

1. Ang sumusunod ay maaaring maalis sa puwesto sa pamamagitan ng impeachment maliban sa _____.

A. Pangulo C. GabineteB. Pangalawang Pangulo D. Mahistrado

2. Kapag may pagsusuri at pagbabalanse ng kapangyarihan, maiiwasan ang _____.

A. Pananakop ng ibang bansa B. Pagmamalabis sa kapangyarihan C. Pakikipag-ugnayan sa ibang bansaD. Pangingibang-bayan ng mga mamamayan

3. Kapag may pagsusuri at pagbabalanse ng kapangyarihan ang bawat sangay ng pamahalaan, nangangahulugan na _____.

A. Mas marami ang kapangyarihan ng isang sangay

B. Nanghihimasok ang mga sangay sa isat isaC. May pagmamalabis ang bawat sangayD. Malaya ang bawat sangay

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

261

4. Hindi maaaring pakialaman ng alin mang sangay ang bawat isa maliban kung _____.

A. May kasunduan silaB. Nanghimasok ang mga sangay sa isat isaC. Hindi nagkakasundo ang mga mambabatasD. May paglabag sa kapangyarihang nakasaad sa

Konstitusyon

5. Sa kabila ng paghihiwalay ng kapangyarihan ng mga sangay, pinangangalagaan nila ang kanilang tungkulin dahil _____.

A. Malaya ang bawat sangay sa isat isaB. Magkakaugnay pa rin ang mga sangayC. May check and balance ng bawat sangayD. Iisa lamang ang pinanggagalingan ng kanilang

kapangyarihan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

262

PANIMULA

Sa katatapos na aralin, nagkaroon ka ng batayang kaalaman tungkol sa paghiwa-hiwalay ng kapangyarihan ng tatlong sangay ng pamahalaan at check and balance ng kapangyarihan sa bawat isang sangay. Nabatid mo na napakahalagang magkaroon ng ugnayan ang bawat sangay ng pamahalaan upang ang mga programa at proyekto ay maayos na maitaguyod tungo sa kabutihan ng lahat.

Sapat ba ang pagkakaroon ng paghihiwalay ng kapangya-rihan ng tatlong sangay ng pamahalaan at check and balance ng kanilang mga kapangyarihan upang maging epektibo ang pamumuno? Kailan masasabing epektibo ang pamumuno? Ano rin ang mga epekto nito sa pagtugon sa iba-ibang pangangailangn ng mga mamamayan?

Sa araling ito, inaasahang:1. Masasabi mo ang kahulugan ng mabuting pamumuno2. Matatalakay mo ang mga epekto ng mabuting pamumuno

sa pagtugon sa mga pangangailangan ng bansa3. Masasabi mo ang kahalagahan ng isang mabuting pinuno

ALAMIN MO

Ano ang epekto ng mabuting pamumuno sa pagtugon sa pangangailangan ng bansa?

Paano ko pahahalagahan ang ginagawa ng mga namumuno upang matugunan ang panga-ngailangan ng bansa?

ArAlin 6 Epekto ng Mabuting Pamumuno

sa Pagtugon sa mga Pangangailangan ng Bansa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

263

Kahalagahan ng Mabuting PamumunoMahalaga ang pag-unlad ng ekonomiya ng isang bansa

at isang mahalagang salik sa pag-unlad nito ang mabuting pamumuno. Ang pamumuno ay isang proseso ng pagpapatunay ng awtoridad at pagbubuo ng desisyon para sa nasasakupan o ng buong bansa. Ang pamumuno ay may kalakip ding pananagutan at pakikipagkaisa at pantay na pagtingin, mapatao man ito o mapapamahalaan. Ang isang mabuting pamunuan ay matatag at walang kaguluhan, may maayos na pangangasiwa sa mga yaman at patakaran, at may paggalang sa mga batas, at walang katiwalian.

Ang mabuting mamumuno ay tumitingin din sa mga aspektong nangangailangan ng tulong o atensiyon at nakikinig sa boses ng mamamayan. Sa madaling salita, ang mabuting pamumuno ay may paggalang sa batas at sa nasasakupan.

Mga Epekto ng Mabuting PamumunoMakikita ang isang epekto ng mabuting pamumuno sa pag-

unlad ng mga negosyo o kalakalan. Sa mabuting pamumuno, naaayos ang mga polisiya, kung kayat makahihimok ng mas maraming mamumuhunan. Ang maraming mamumuhunan ay nangangahulugan din ng pagtaas ng kita ng komunidad at ng bansa sa pangkalahatan. Ang pagpasok ng mga mamumuhunan ay karagdagan ding pagkakataon sa pag-eempleyo, kayat malaki ang bahagdan ng pagbaba ng kahirapan.

Ang maayos na pagpapatupad ng mga polisiya ay pagpigil at pagbabawas din sa paglaganap ng katiwalian.

Maliban pa sa mga pisikal na mga patunay gaya ng maayos na mga kalsada at tulay at maunlad na mga agrikultural na pananim at pangisdaan, isang makabuluhang epekto rin ng mabuting pamumuno ang pagkakaroon ng mamamayan ng puwang o daan sa mga serbisyong pangkalusugan at panlipunan. Dahil napakikinggan ang boses ng mamamayan, natutugunan ang mga pangunahing pangangailangan nito. Gayon din, hindi

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

264

mahirap sa mga mamamayan ang pagsunod sa batas, maging ang pakikipagsosyo sa pamahalaan sa iba-ibang gawain at programa.

Ang mabuting pamumuno ay hindi lamang sa loob ng bansa mapapakinabangan. Kung epektibo ang pamumuno, positibo ang kalagayang pangkapayapaan , at maunlad ang panloob na kalakalan, hindi lamang mga mangangalakal ang mahihimok na mumuhunan sa bansa. Uunlad din ang pakikipag-ugnayan sa pamamagitan ng mga turista o mga Pilipinong nagbabalik-bayan.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

265

GAWIN MO

Gawain AMagpangkat-pangkat. Sagutin ang mga sumusunod:1. Ano ang mabuting pamumuno?2. Ano ang kahalagahan ng isang mabuting pamumuno?3. Sa parehong pangkat, isulat sa bawat kahon ang mga

epekto ng mabuting pamumuno sa ibat ibang serbisyo ng pamahalaan. Iulat ito sa klase.

Kalusugan

Kalakalan

Kabuhayan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

266

Ang mahusay na pinuno ay nagsasagawa ng mgakaparaanan para sa kapakanan ng kaniyang nasasakupan.

Tinutugunan ng isang mahusay na pinuno ang mgapangangailangan ng mamamayan sa pamamagitan ng pagpapatupad ng mga programa at proyekto para dito.

TANDAAN MO

Gawain BSa parehong pangkat, isulat ang mga epekto ng mabuting pamumuno sa pagpapatupad ng mga serbisyo ng pamahalaan sa kalusugan, kalakalan, kabuhayan ng mga mamamayan.

Gawain CSa pamamagitan ng drowing, ipakita ang isang epekto na maaaring maging bunga ng pagtugon ng namumuno sa pangangailangan ng kaniyang nasasakupan. Gawin ito sa malinis na papel.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

267

NATUTUHAN KO

Gawin ang sumusunod:1. Kopyahin ang bituin sa papel. Isulat sa loob ng bituin ang

pangalan ng kilala mong lider, maaaring sa inyong lungsod, bayan, o barangay.

2. Isulat sa loob ng mga kahon ang mga programa at proyektong ipinatupad ng lider na isinulat mo.

3. Sumulat ng isang pangungusap na naglalahad ng epekto ng mga programa o proyektong ipinatupad ng lider.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

268

ArAlin 7 Kahulugan ng mga Simbolo

at Sagisag ng Kapangyarihan ng Pamahalaan

PANIMULA

Napag-aralan mo sa nakaraang aralin ang pagtataguyod ng pamahalaan sa mga karapatan at serbisyong panlipunan para sa kapakanan ng mamamayan. Ang pagtataguyod na ito ay bunga ng kapangyarihan ng mga namumuno sa pamahalaan.

Sa araling ito, tatalakayin ang mga simbolo at sagisag ng kapangyarihan ng pamahalaan. Ano sa palagay mo ang mga simbolong ito? Ano ang sinasagisag ng bawat simbolo?

Sa araling ito, inaasahang:1. Maiisa-isa mo ang mga simbolo at sagisag ng kapangyarihan

ng pamahalaan2. Matatalakay mo ang kahulugan ng ilang simbolo at sagisag

ng kapangyarihan ng pamahalaan

ALAMIN MO

Bakit kaya dapat nating malaman ang ibig sabihin ng mga simbolo at sagisag ng kapangyarihan ng pamahalaan?

Ano kaya ang ibig sabihin ng mga simbolo at sagisag ng kapangyarihan ng pamahalaan?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

269

Simbolo at SagisagAno ang kaibahan ng simbolo sa sagisag? Ang simbolo ay

pananda na nakikita sa pamamagitan ng paglalarawan ng anumang bagay na kumakatawan sa nais isagisag nito. Ang sagisag ang nagbibigay-kahulugan sa mga natatanging pananda o sa mga simbolo ng inilarawan o iginuhit.

Sagisag ng Pangulo ng BansaAng opisyal na sagisag ng Pangulo ng

bansa ay may tatlong bituin sa taas na bahagi nito, na sumisimbolo sa tatlong bahagi ng bansa, ang Luzon, Visayas, at Mindanao.

Makikita rin dito ang sagisag ng araw na sumisimbolo sa hangarin ng bansa na maging malaya at may kasarinlan.

Ang leon ay sumisimbolo ng labis na pagkaranas ng ating bansa ng impluwensiya ng mga dayuhang Espanyol na kung saan naging bahagi rin sila ng bansang Pilipinas lalo na sa larangan ng pananampalataya.

Ang agila ay sumisimbolo sa kasaysayan na ang ating bansa ay naimpluwensiyahan ng pananakop ng mga Amerikano.

Ang opisyal na selyo na makikita sa bahaging ibaba nito ay nangangahulugan na ang ating bansa ay may kalayaan at may soberanya.

Sagisag ng Tanggulang Pambansa Sinasagisag ng simbolo ng Tanggulang Pambansa ang kapayapaan at kaayusan sa ating bansa. Sinasagisag din nito ang pagtatanggol sa bansa laban sa dayuhang mananakop at anumang himagsikang panloob. Ang Tanggulang Pambansa ay sakop ng kapangyarihan ng Pangulo.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

270

Sagisag ng Pangalawang Pangulo at Gabinete Ang Pangalawang Pangulo at Gabinete ang

mga katulong ng Pangulo sa pagsasakatuparan ng mga tungkulin at gawain ng pambansang pamahalaan.

Sagisag ng TagapagbatasAng sagisag ng Tanggapan ng Senado ay halos katulad ng sa

Pangulo maliban sa selyo. May dagdag din itong mga sampaguita sa magkabilang gilid na kumakatawan sa mga rehiyon ng bansa. Sinasagisag din ng mga sampaguita ang dangal at dignidad ng mga mambabatas. Sa ilalim ng sagisag ay makikita ang mga katagang Legis servitae Pax Fiat na nangangahulugang Law serves peace, let it be done. May mga bituin din na nakapalibot sa sagisag na kumakatawan sa 24 na kasapi ng Senado.

Sagisag ng Kapulungan ng mga KinatawanGaya ng sagisag ng Pangulo ng bansa,

may pagkakahawig ang mga simbolo rito maliban sa opisyal na selyo. May nakapalibot din ditong 74 na mga bituin na sumasagisag sa mga kinatawan ng bansa noong 1987. Ang taon sa ibaba ng sagisag ay ang taon kung kailan ibinalik ang Kongreso o nagkaroon muli nito ang pamahalaang Pilipinas.

Sagisag ng TagapaghukomAng sagisag ng Tagapaghukom ay tulad

din ng sa Pangulo. Sinasagisag ng espada rito ang kapangyarihan sa pagbibigay ng hustisya; ang timbangan na walang sinuman ang higit na mataas kaysa batas, lahat ay pantay-pantay sa batas; at ang tablet sa ibaba nito ay sumasagisag sa sampung utos.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

271

GAWIN MO

Gawain AIbigay ang kahulugan ng mga simbolo na nakapaloob sa sagisag ng Pangulo ng Pilipinas.

1. Araw: _____________________________________________________ _____________________________________________________.

2. Tatlong Bituin: _____________________________________________________ _____________________________________________________.

3. Agila: _____________________________________________________ _____________________________________________________.

4. Leon: _____________________________________________________ _____________________________________________________. 5. Republika ng Pilipinas: _____________________________________________________ _____________________________________________________.

Gawain BIpaliwanag ang sumusunod:1. Bakit mahalaga na may pagkakakilanlang sagisag ang

bawat ahensiya ng pamahalaan?2. Bakit mahalagang malaman ang sinasagisag ng mga

pagkakakilanlang ito?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

272

NATUTUHAN KO

Gumawa ng sariling sagisag at lapatan ito ng kaukulang simbolo. Ipaliwanag ang kahulugan ng nabuo mong sagisag. Gawin ito sa papel.

Angsimbolo ay panandang nakikita sa pamamagitan ng paglalarawan ng anumang bagay na kumakatawan sa nais isagisag nito.

Angsagisag ay nagbibigay-kahulugan sa mga pananda o simbolo ng inilalarawan.

May mga kahulugan ang mga sagisag ng mgapangunahing ahensiya ng pamahalaan.

TANDAAN MO

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

273

ArAlin 8 Mga Programang Pangkalusugan

PANIMULA

Napag-aralan mo sa asignaturang Science na ang wastong pangangalaga sa katawan ay isa sa mga paraan upang maging malusog at ligtas sa sakit. Ang pagkakaroon ng malusog na katawan ay kailangan din para sa matalinong pagganap sa pang-araw-araw na gawain at tungkulin. Bilang bahagi ng lakas-tao ng bansa, ang pamahalaan ay may tungkulin ding pangalagaan ang kalusugan ng kaniyang mamamayan. Sinasabing ang kalusugan ng bayan ay nababatay sa kalusugan ng mamamayan nito. Kaya naman, ang pamahalaan ay nagbibigay ng mga serbisyong pangkalusugan na siya nating tatalakayin sa araling ito.

Sa pagtatapos ng aralin, inaasahang:1. Matutukoy mo ang mga ahensiyang may kaugnayan sa

kalusugan2. Maiisa-isa mo ang mga programa at serbisyong

pangkalusugan ng pamahalaan3. Mapahahalagahan mo ang mga programa at serbisyong

pangkalusugan

ALAMIN MO

Ang lakas-tao ay isang napakahalagang bahagi ng lipunan. Nakasalalay sa tao ang pagbubuo ng desisyon para sa pang-araw-araw na kahihinatnan ng kaniyang buhay at maging ng lipunang kaniyang ginagalawan. Kaya naman mahalagang malusog ang kaniyang pangangatawan upang malusog din ang kaniyang pag-iisip. Ito ay isinasaalang-alang ng pamahalaan upang lubos na

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

274

mapakinabangan ang mamamayan at maging katuwang ito sa pagbubuo ng tamang pasiya at pagsasagawa ng wastong pagkilos para sa maayos na pamamalakad at kalagayan ng bansa.

Iba-iba ang mga programang pangkalusugan ng pamaha-laan. May mga programa para sa mga bata, kabataan, kababaihan, at para sa lahat. Ang Kagawaran ng Kalusugan ang pambansang ahensiyang naatasan ng pamahalaan na mamahala sa mga serbisyong pangkalusugan. Ilan sa malalaking programa ng kagawaran ang National Health Insurance Program (NHIP), Complete Treatment Pack, pagbabakuna, programa sa mga ina at kababaihan, at programa laban sa mga sakit.

Ang PhilHealth Ang NHIP ay itinatag upang

magkaroon ng seguro ang lahat ng mamamayan at mapagkalooban ng may kalidad na mga pasilidad at serbisyong pangkalusugan, at pagkakamit ng pangkalahatang kalusugan. Maraming Pilipino ang nakikinabang sa programang Philippine Health Insurance ng pamahalaan. Sa tulong ng Philhealth, maraming mamamayan ang nakapagpapagamot at nabibigyan pa ng libreng gamot. Kasama rito ang libreng pagpapagamot sa mga sakit na dengue, asthma, at katarata, maging sa malalalang sakit gaya ng kanser.

Sa pamamagitan ng NHIP, maipagkakaloob sa mga mamamayan, lalo na sa mahihirap, ang mga serbisyong pangkalusugan, pag-iwas man ito sa sakit o paggagamot ng karamdaman.

Complete Treatment Pack Higit ding mapauunlad ang serbisyong pangkalusugan sa

pamamagitan ng DOH Complete Treatment Pack. Layunin nitong marating ang pinakamahihirap na mamamayan at mabigyan ng kumpletong gamot lalo na sa mga pangunahing sakit sa bansa.

Nagtatalaga rin ng mga doktor, nars, at komadrona sa malalayong munisipyo upang mabilis na matugunan ang pangangailangan ng mga tao rito.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

275

PagbabakunaItinataguyod at higit pang

pinalawak ng pamahalaan ang pagbabakuna o imunisasyon ng mga bata laban sa mga sakit gaya ng diarrhea, polio, tigdas, at trangkaso. Kasama pa rito ang pamamahagi ng mga bitamina gaya ng Vitamin A, iron, at iodine laban sa sakit sa dugo at mata. Isinasagawa ang mga ito sa mga sentrong pangkalusugan o health center na matatagpuan sa iba-ibang bahagi ng rehiyon. Malaking tulong ang serbisyong ito dahil nababawasan ang malubhang pagkakasakit ng mga bata na kung magkaminsan ay sanhi rin ng pagliban nila sa paaralan.

Programa sa mga Ina at KababaihanIsa pa sa mga programang pangkalusugan ng pamahalaan

ang pangangalaga sa kalusugan ng mga ina. Kasama rito ang regular na pagpapatingin sa sentrong pangkalusugan ng mga nagdadalang-tao, libreng bitamina para sa kanila, at libreng bakuna laban sa sakit gaya ng neo tetanus. Hinihikayat din ang mga ina na regular na magpatingin sa doktor sa mga health center na makikita sa maraming bahagi ng komunidad. Kalakip pa rito ang libreng mga gamot na kailangan para sa kanilang mga sakit. Maraming ina ang nakikinabang sa mga serbisyong ito.

Programa Laban sa Iba pang mga SakitAng ilang mga sakit gaya ng tuberkulosis ay madali nang

malunasan sa tulong ng programa ng pamahalaan laban sa sakit na ito. Maliban sa walang bayad ang pagpapatingin, may mga gamot pang ibinibigay ang mga health center para sa tuluyang paggaling ng mga mamamayang may karamdamang ito. May programa rin sa pagpapalaganap ng impormasyon sa pag-iwas, tamang pagsugpo, at paggamot sa human immunodeficiency virus infection at acquired immune deficiency syndrome (AIDS).

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

276

Patuloy ang pangangalaga ng pamahalaan sa kalusugan ng mga mamamayan lalo na tuwing nalalapit ang tag-ulan kung saan maraming mga bata ang nagkakasakit. Kasama sa panlaban sa pagdami ng nagkakasakit na mga bata ang paglilinis sa kapaligiran tulad ng pagbobomba kontra lamok na may dalang sakit.

Sagutin ang sumusunod na mga tanong:1. Ano-anong serbisyo ang nakapaloob sa mga programang

pangkalusugan ng pamahalaan?2. Anong ahensiya ng pamahalaan ang namamahala sa mga

programang pangkalusugan?3. Saan maaaring pumunta upang makinabang sa mga serbisyo

nito?4. Bakit mahalaga ang mga paglilingkod na pangkalusugan?

GAWIN MO

Gawain ABuuin ang graphic organizer. Itala sa loob ng kahon ang mga serbisyong pangkalusugan na tungkuling ipagkaloob ng pamahalaan sa mga mamamayan at mga epekto sa mamamayan ng mga serbisyong ito.

Serbisyong Pangkalusugan

_______________________________________________________________________________________________

Mga Epekto

_______________________________________________________________________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

277

Gawain BBumuo ng tatlong grupo. Pag-usapan sa bawat grupo ang mga sumusunod. Itala ang napag-usapan at sabihin sa klase.

Unang grupo: Benepisyong natamasa na ninyo o ng inyong mga pamilya buhat sa mga serbisyong pangkalusugan ng pamahalaan

Pangalawang grupo: Mga ahensiya ng pamahalaan at iba pang samahan sa inyong pamayanan na nagkakaloob ng mga serbisyong pangkalusugan

Ikatlong grupo: Mga paraan upang mapalaganap sa inyong pamayanan ang pagtataguyod sa mga serbisyong pangkalusugan sa inyong pamayanan

Gawain CSagutin sa papel:

Sa palagay mo, paano pa mapauunlad ang mga serbisyong pangkalusugan ng ating pamahalaan?

Ang Kagawaran ng Kalusugan ang pangunahingahensiya ng pamahalaan na namamahala sa mga serbisyong pangkalusugan para sa mga mamamayan.

Ilansamgaserbisyongpangkalusuganngpamahalaanang pagbabakuna, pagbibigay ng libreng gamot, libreng pagpapaospital, at benepisyo ng Philhealth.

Maaaring pumunta sa mga sentrong pangkalusugan(health center) sa inyong pamayanan para sa mga pangangailangang medikal.

TANDAAN MO

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

278

NATUTUHAN KO

Sagutin ang mga tanong. Ipaliwanag kung kailangan. Isulat sa sagutang papel ang inyong mga sagot.1. Ano ang kalusugan?2. Paano mo pangangalagaan ang iyong kalusugan?3. Ano ang mga paglilingkod na pangkalusugan ng pama-

halaan? Magbigay ng tatlo. 4. Ano-anong ahensiya o sentrong pangkalusugan ang

maaaring puntahan ng mamamayan upang magpatingin o magpagamot?

5. Ano ang benepisyong makukuha mula sa National Health Insurance Program ng Kagawaran ng Kalusugan?

6. Bakit nagtatalaga ng mga doktor, nars, at midwife sa malalayong bayan?

7. Ano ang Complete Treatment Pack ng Kagawaran ng Kalusugan?

8. Ano ang HIV/AIDS?9. Bakit mahalaga ang pagbabakuna sa mga bata?10. Ano-ano pang karagdagang paglilingkod o serbisyong

pangkalusugan ang alam ninyo na tinatamasa rin ng mga mamamayan?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

279

ArAlin 9 Mga Pamamaraan

ng Pagpapaunlad ng Edukasyon sa Bansa

PANIMULA

Natukoy mo sa nakaraang aralin ang mga ahensiya ng pamahalaan na nangangasiwa sa kapakanang pangkalusugan ng mga mamamayan. Nalaman mo ang iba-ibang programa at serbisyong pangkalusugan na ipinagkakaloob ng mga ahensiyang ito. Nabigyan din ng linaw kung paanong ang mga programang pangkalusugang ito ay nakatutulong sa pamayanan upang maging malusog at maiwasan ang pagkakasakit.

Maliban sa programa sa kalusugan, ang mga programa sa edukasyon ay isa pang mahalagang serbisyo ng pamahalaan para sa mamamayan.

Sa araling ito, inaasahang:1. Masasabi mo ang mga pamamaraan sa pagpapaunlad ng

edukasyon sa bansa2. Maitataguyod ang kahalagahan ng edukasyon sa bansa

ALAMIN MO

Isang mahalagang salik ang edukasyon sa pag-unlad ng mamamayan at sa pagsulong ng isang bansa. Mahalagang salik din ito sa pag-unlad ng istandard ng pamumuhay ng bawat mamamayang nakapag-aral. Sa pamamagitan ng iba-ibang programang pang-edukasyon ng pamahalaan, natutugunan ang pangangailangan sa pagkatuto ng mga mamamayan.

Ang Pilipinas ay kaisa sa mga bansang nagtataguyod ng Edukasyon para sa Lahat (Education for All) na naglalayong mapabuti ang kalidad ng edukasyon ng bawat Pilipino, bata man o matanda. Bilang tugon sa pandaigdigang programang ito

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

280

at sa pambansang pangangailangan na mapaunlad ang sistema ng edukasyon sa bansa, may mga programa sa edukasyon na ipinatupad ang pamahalaan. Nangunguna sa mga ito ang Basic Education Program o kilalang Kinder to Grade 12 Program. Nilalayon nitong magkaroon ang mga mag-aaral ng lubos at tuloy-tuloy na pagkatuto ng mga batayang kasanayan, at magkaroon ng kahandaan sa kolehiyo o pag-eempleyo.

May mga Day Care Center din sa maraming barangay na nangangalaga sa mga batang nag-uumpisa pa lamang matuto. May programa rin para sa mga out-of-school youth (OSY) o yaong mga nahinto sa pag-aaral na pinangangalagaan naman ng Kagawaran ng Edukasyon sa pamamagitan ng programa nitong Abot-Alam. Layunin ng programang ito na mabawasan ang mga OSY at maihanda sila sa pagnenegosyo o pag-eempleyo. Binibigyan sila ng pagkakataong makapag-aral muli sa pamamagitan ng Alternative Learning System sa mga oras at araw na libre sila o di naghahanapbuhay.

https://www.google.com.ph/search?=1&source=lnms&tbm=isch&

https://www.google.com.ph/search?

Pinaiigting din ang mga programa sa edukasyon para sa mga Indigenous People (IP) o mga katutubo nating mamamayan. Maliban sa literasi, layunin ding mapangalagaan at mapagyaman ang kultura ng mga IP.

Pinalalaganap din ng pamahalaan ang mga programa nito sa iskolarsyip para sa mahuhusay na mag-aaral ngunit walang sapat na panustos sa pag-aaral.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

281

Pinaniniwalaang ang tao ay isang malaking yaman ng bansa. Kung kaya, kailangang malusog di lamang ang pisikal na pangangatawan, kundi gayon din ang kaniyang kaalaman sa pamamagitan ng pagkatuto o edukasyon at pagsasanay. Mahahalagang saligan ang mga ito ng pagsulong ng bansa sa larangan ng ekonomiya.

GAWIN MO

Gawain APunan ang graphic organizer ng mga programa ng pamahalaan sa edukasyon. Maaari mo itong dagdagan ng iba pang programang iyong nalalaman.

Gawain BKumuha ng kapareha. Magpalitan ng kuro-kuro tungkol sa ipinatutupad na mga programa sa edukasyon. Sagutin kung natatamasa ba ito ng maraming mag-aaral.

Gawain CBilang mag-aaral sa ikaapat na baitang, ano ang iyong gagawin upang lubos na mapakinabangan ang mga programa sa edukasyon ng pamahalaan? Kopyahin ang kahon sa ibaba at

Mga Programa sa Edukasyon

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

282

isulat dito ang iyong gagawin. Gawin ito bilang isang pangako sa sarili.

Ang Aking Pangako

NATUTUHAN KO

Basahin ang mga kalagayan. Ano ang gagawin mo sa bawat kalagayan? Piliin ang titik ng tamang sagot at isulat sa papel. 1. Nag-anunsiyo ang kapitan sa inyong barangay na maaari

nang magpalista sa inyong paaralan ng mga nais pumasok sa Kinder. May kapatid kang anim na taong gulang.

A. Sasabihin sa magulang ang anunsiyo.B. Ipagpatuloy ang ginagawa na parang walang narinig.C. Hihikayatin ang magulang na ipalista na ang kapatid.D. Hindi papansinin ang sinabi tutal bata pa naman

ang kapatid.

TANDAAN MO

Tungkulin ng pamahalaan na pangalagaan angkapakanan ng mamamayan sa larangan ng edukasyon.

May itinataguyod na mga programa sa edukasyonang pamahalaan na naglalayong maitaguyod ang kapakanang pang-edukasyon ng mamamayan.

AngK12 Basic Education Program ay isang progra-mang naglalayong makamit ng bawat mag-aaral ang mga kasanayang kailangan niya sa pag-aaral, pagpasok sa kolehiyo, at pag-eempleyo o pagiging entreprenyur.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

283

2. Nahinto sa pag-aaral ang iyong kuya. Natutunan mo sa paaralan na may programa sa edukasyon para sa mga nahinto ng pag-aaral.

A. Alamin sa guro kung kanino magtatanong dahil alam mong interesado ang iyong kuya.

B. Hindi na sasabihin sa kuya tutal namamasukan na siya sa karinderya.

C. Hayaan na lamang ang iyong kuya dahil matanda na siya.

D. Hindi na lamang papansinin dahil magastos ito.

3. Nangangailangan ng mga boluntaryo para sa pagpapakain sa mga bata sa inyong day care center sa araw ng Sabado.

A. Hindi ako pupunta dahil mapapagod ako.B. Ipagpapatuloy ko na lamang ang paglalaro ko.C. Tutulong ako kung ano man ang kaya kong gawin.D. Hindi na ako pupunta dahil hindi rin siguro ako

bibigyan ng gagawin.

4. Isang katutubo ang iyong kalaro. Sinasabi niya sa iyo ang tungkol sa kanilang mga paniniwala na natutunan niya sa kaniyang pag-aaral.

A. Magkukunyari akong nakikinig.B. Sasabihin kong maglaro na lamang kami.C. Makikinig ako para may matutunan din ako. D. Sasabihin ko kung ano ang mga ayaw ko sa mga gawi

nila.

5. Para makarating sa paaralan, naglalakad si Lolit at ang kaniyang dalawang kapitbahay nang isang oras. Kung ikaw si Lolit, gagawin mo rin ba ang kaniyang ginagawa?

A. Tutulong na lamang ako sa mga gawain sa bahay.B. Gagawin ko dahil nais kong makapagtapos ng pag-

aaral.C. Yayayain ko ang aking mga kaklase na lumiban sa

klase.D. Maaaring tamarin akong pumasok dahil mahirap

maglakad.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPE

D CO

PY

284

ArAlin 10 Mga Programang

Pangkapayapaan

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, natutuhan mo ang ibat ibang programa sa edukasyon para sa mga mag-aaral bata man o matanda, pormal o di pormal. Naunawaan mo rin ang kahalagahan ng edukasyon sa pag-unlad ng sarili at ng bansa.

May isa pang itinataguyod na paglilingkod ang pamahalaan na lubhang nakatutulong sa mamamayan. Ito ay ang mga programang pangkapayapaan.

Sa araling ito, inaasahang:1. Makapagbibigay ka ng mga halimbawa ng programang

pangkapayapaan ng pamahalaan2. Mailalarawan mo ang mga tungkuling pangkapayapaan

ALAMIN MO

Ang kapayapaan ay nararanasan sa isang komunidad kung ang mga kasapi nito ay nagkakaunawaan at nagkakaisa ng mithiin. May mga pagkakataong hindi nakakamit ang kapayapaan dahil sa di pagkakaunawaan lalo na sa mga lugar na nakararanas ng kaguluhan. Gayon din, nakaaapekto ang kaguluhan sa kalagayang pang-ekonomiya ng isang komunidad.

Upang mapanatili ang kaayusan at kaligtasan ng mga mamamayan, may mga ahensiya ang pamaha