"Arhitektonska estetika urbanih formi 20.vijeka"

1.Uvod

Na pojam forme se nailazi svugdje u estetici. On se ne moe izbjei, jer je forma ono za ta se ljepota moe vezati. Kako navodi Nikolaj Hartman, pojam forme postaje prazan jer sve je forma to je estetski relevantno. Pitanje saraja i forme je jasno- umjetniki sadraj je u sutini sama forma. Svaka umjetnost ima svoju specifinu materiju, a svaka materija doputa stvaranje specifinih formi. Treba napomenuti da je svako umjetniko djelo estetiki objekat. Kada se radi o urbanim formama, njihov umjetniki aspekt ne treba shvatati samo kao estetsku liniju, uljepavanje, brigu za formu po sebi ili, u najgorem sluaju, urbanistiko poigravanje umjetnikim formulama. Umjetniko se u planiranju i graenju urbanih formi mora se shvatiti i kao borba za kvalitet ivota, za zdravu i odrivu okolinu, za dobro kretanje kroz naselje, racionalnu distribuciju sadraja, bogatu tipologiju zgrada i sl. Lijep grad je prvenstveno dobar grad, a dobar grad je onaj grad koji je cjelovit ,smislen ,koristan ,saglediv, metaforian,... Dobra urbana forma je istovremeno i dobar okvir za ivot u njima. Urbane forme se mogu okarakterisati kao dio "populistike umjetnosti", jer ih ive hiljade ljudi, pa je to dovoljan razlog da se urbana forma presipita, kako njen pragmatini tako i estetiki segment. Kamilo Zite smatra da je dananje vrijeme takvo, da je prosto nemogue stvorti neto veliko i lijepo u urbanizmu. On u svojoj knjizi "Umjetniko oblikovanje gradova" postavlja pitanje kako danas praviti dobar i kvalitetan urbani okvir, a ne samo reati kue, istog tipa,materijala,strukture i naravno od istih autora.

2.Pristupi, shvatanja i prouavanja urbane forme

Glavni zadatak prostornog planera je da razumije materijalno okruenje i da pomogne da se ono oblikuje tako da slui ciljevima zajednice. Sistematsko razmatranje meuodnosa urbanih oblika i ljudskih ciljeva izgleda da je u samoj sri teorije planiranja. Meutim, postavlja se pitanje: postoje li bilo kakve sistematizovne procjene mogueg opsega urbanih formi u odnosu na ciljeve koje bi ljudi mogli da imaju? Izbor forme se najee zasniva na obiaju, intuiciji ili povrnoj i privlanoj jednostavnosti. Jednom konstruisane, te forme se rijetko kasnije analiziraju u pogledu njihove djelotvornosti u dostizanju prvobitno postavljenih ciljeva. Svi ti ciljevi su estetski prozvod zajednice, a urbana forma doe neto kao posledica u prostoru. Postoje samo priblina pravila za projektovanje raskra ulica,stambenih etvrti i industrijskih zona, za razdvajanje zemljita razliite namjene, razlikovanje razliitih funkcija ili kontrolisanje urbanog rasta. Kada se razmatraju idalni modeli, oni poprimaju vid utopije. Oni slue da se oslobodi mata, ali nisu zamjena za prikladne analize. Veina dananjeg stanovnitva ivi u gradovima, a nezadovoljstvo njima je sve vee. Stoga treba preispitati alate i koncepte usled kojih nastaju urbane forme. Potrebno je neto vie od priblinih pravila i vjete improvizacije ,tj. potrebne su bolje ideje, bolja teorija. Potrebno je razumijeti znaenje postojeih urbanih formi, kako bi se pokuao ustanoviti jedinstven princip za njihovu uspijenu primjenu. Kevin Lin navodi neke od moguih pristupa za bolje razumijevanje urbane sredine, kao i preduslove za stvaranje teorije urbanih formi. Jedan od pristupa za bolje razumijevanje urbanih formi jeste opisivanje istih, ali je ovo ujedno najoigledniji i najslabiji pristup, ako se sam koristi. Precizan opis fizikog okruenja je vaan cilj, ali poto ima bezbroj moguih opisa, teko je biti siguran ta jeste ili nije sutinsko. Samo opisivanje, tavie, daje mali uvid u mehanizam koji stoji iza operacije. Prouavanje kako se urbana sredina transformie mogao bi biti drugi pristup za razumijevanje urbanih formi. Moe se zabiljeiti priroda promjena kao i tekoe i pravci tranzicije, uslovi vezani za promjene, ali i razni drutveni, ekonomski i politiki procesi kroz koje se promjene odvijaju. Jo jedan od pristupa jeste onaj pragmatian. To znai da se svaki sluaj moe smatrati manje ili vie jedinstvenim. Naglasak je na reavanju konkretnog problema ili na oblikovanju ili preoblikovanju fizikog okruenja, kako bi se eliminisale odreene specifine potekoe i postigao uinak. Ovdje se naglaava jedinstvenost svakog problema i nemogunost uoptavanja i generalizovanja. Arhitektura i urbanizam slue praktinim shvrhama, koje po sebi, kako smatra Nikolaj Hartman, nemaju nita zajedniko sa ljepotom. "Pa i tamo gdje su to najidealnije svrhe, one same ostaju vanestetike prirode, kao na primjer u zidanju hramova i crkva,ili palata takoe. Kao to su prvi namjenjeni boijoj slubi, tako ove druge slue ideji politike moi ili njenog sjaja. Praktina svrha najjae dominira u jednostavnoj stambenoj kui. Ali neobino je to da ona, uzeto u cjelini, ne remeti estetiki vrijednosni moment, ve ga ak i podrava."[footnoteRef:1] [1: Nikolaj Hartman "Estetika", izadnje Dereta, Beograd, 2004.godine]

Apstraktnija forma reavanja problema oko shvatanja urbanih formi, mogla bi se sastojati u prouavanju odnosa cilja i oblika. Ovdje se sada prouavaju svi fiziki faktori koji olakavaju ili oteavaju dostizanje ciljeva, kako pojedinanih tako i drutvenih. Ovdje je akcenat na jasnom definisanju ciljeva, tj. djelotvornou okruenja na ostvarivanje ovih ciljeva. Tako da bi primjena urbanih formi bila manje nasumina i proizvoljna, jer bi bila zasnovana na pouzdanijem poznavanju odnosa cilja i oblika. Poto se na urbanim formama do sada malo radilo, glavni zadatak je da se odlui ta one jesu i da se nau naini za njihovo klasifikovanje i opisivanje, to je korisno za analizu svega onoga to utie na ciljeve, ali i za praktinu upotrebu urbanih formi. Usvojeni model prvenstveno mora biti funkcionalan na svim nivoima-primjenljiv i na gradove i na gradske zone. Gradovi se esto posmatraju ko zbir manjih cjelina-naselja. Obino se smatra da dobro projektovane etvrti, sa dobrim putevim, sa dovoljno trgovine i industrije automatski daju optimalno naselje. Meutim, ovo nije nita tanije od konstatacije da je zgrada nasumina kolekcija privlanih soba. Ne utie na fiziku cjelinu samo kvalitet njenih djelova, nego i njena ukupna organizacija i ureenje.Zato je prvi kriterijum analize formi odreivanje kvaliteta forme,kao i njenih efekata u gradskom okviru. Drugi kriterijum se tie fizikog oblika grada ili distribucijom aktivnosti unutar njega. Planer mora biti svijestan da je njegov krajnji cilj humani efekat. Ovdje treba razlikovati pojmove "ljudske aktivnosti" i "fizikog oblika". Primjer: tradicionalni koncept stambene upotrebe za jednu porodicu ujedinjuje odreenu vrstu aktivnosti- porodino stanovanje(sa svim propratnim aktivnostima) sa tipom izolovane fizike strukture nazvane "kuom". Ovo funkcionie dobro u homogenom drutvu sve dok se ljudi ponaaju prirodno i nastavljaju porodini ivot u ovim kuama. Ali ta bi se desilo ako bi izabrali da spavaju u zgradama koje nazivamo "fabrikama", onda bi cijeli sistem bio u opsanosti. Danas u sluajevima kombinovane namjene,kada se jedna struktura koristi kao skladite,drugi put za porodaju, trei put za vjerske skupove, javljaju se veliki problemi. Trei kriterijum jeste pitanje upotrebljvosti tj. primjenjivosti na sve vrste urbanih naselja koje koristi bilo koja kultura. etvrti kriterijum je da kategorije moraju biti takve da se mogu utvrditi ili izmjeriti na terenu,zabiljeiti i saoptiti. K.Lin smatra da je od najveeg znaaja precizno formulisati ciljeve na koje bi se svaki grad mogao testirati. Time bi urbana forma imala svoje jasno estetiko znaenje, mogla bi se vrijednovati i analizirati prilino pouzdano. Meutim, javlja se problem ne toliko u broju i beskonanosti moguih ciljeva, ve u njigovoj uoptenosti. Ciljevi kao to je "dobrota", "da grad bude dobar" i sl. mogu se uinjeti da reguliu skoro svaku aktivnost, a zapravo to ine na nejasan i uopten nain. Estetiko "dobro" je u direktnoj vezi sa estetikim objektom koji ima svoje znaenje i cjelovitost. Stoga da bi spoznali to znaenje kroz cjelovitost urbanih formi, Lin predlae uvoenje optih ciljeva sa jasnim motivima koji su u njihovoj osnovi. Uzimajui u obzir odnos ljudi i izgraenog, postoje ciljevi: 1) koji se tiu direketnog funkcionisanja: bioloki i tehniki ciljevi, poput sredine koja odraava i produava ivot 2) koji se tiu ulih interakcija: psiholoki i estetski ciljevi, poput kreiranja okruenja koje ima znaenje za stanovnike. Prouavanje odnosa cilj-forma nalae nove tendencije u ispitivanju istorije planiranja gradova. Umjesto tradicionalnog istorijskog pregleda dosignua graevinskog projektovanja, adekvatnost i estetika cjelovitost urbanih formi moe se ispitati u svijetlu nekih od glavnih ciljeva razliitih kultura. Danas bi se mogli prouavati savremeni planovi kako bi se vidjelo koliko su ciljevi adekvatno formulisani i koliko su sksplicitni u odnosu na predloene urbane strukture.

U okviru urbane forme potrebno je izvriti sintezu,tj. spajanje mnotva doivljaja, namjera i urbanih okvira. U oblikovnom smislu, kako navodi Gvendolin Rajt, moraju se razmotriti i spomenici i prostori oko njih,obine graevine i mrea ulica i otvorenog prostora, dejstvo ovog sklopa i njegove promjene. Takoe, moraju da se razaznaju razliiti glasovi arhitekata i klijenata, elite i obinih graana. Uvaavajui sve,nijedan glas ne moe da apsolutno prevlada. Estetska i urbanstika uvjerljivost plana grada ikaga , autora Denijela Barmana iz 1909.godine zasluuje priznanje, ali se istorijskom ocjenom mora potvrditi njegov doprinos za gradske industrijalce, ali i optube za nedovoljno posveivanje panje prenatrpanim imigrantskim kvartovima ikaga.

Fotografija br.1Plan grada ikaga autora Denijla Barmana, 1909.god.Izvor: "Postmoderni urbanizam" Nan Elin, izdanje Orion art, Beograd 2002. godina

Pojednostavljivanje dizajna stambenih objekata u Sjedinjenim Amerikim Dravama poetkom prolog vijeka, objanjava se kao uticaj kljunih arhitktonskih inovatora, prije svega Frenka Lojda Rajta (Frank Lioyd Right). Rajtova djela su impresionirala i ostale arhitekte, to je neosporno, ak i graevinare, stolare i cjelokupnu javnost. Sam grad ikago (kao primjer, jer je Rajt tu najvie radio) postaje bojno polje na kome svako pokuava da definie sta bi bio dobar stambeni objekat,dobra urbana forma. Shvatanje ta su ljudi pokuavali da urade sa urbanim dizajnom, u odreenim trenucima u prolosti, predstavlja aspekt otkrivanja znaenja nekog mjesta. Moraju se u potpunosti uzeti u obzir estetski ciljevi projektanta i simblone namjere klijenta; moraju se na umu imati ogranienja koja postavljaju zakoni, ekonomija, tradicija i moda, ali i traganje za inovacijama.Shvatanje urbanih formi prua mogunost za razumijevanje mjesta i kultura tokom vremena( transkulturalnost). Arhitektonski projekat postaje jedan element u sloenom procesu koji stvara i transformie mjesto; to je i sjeanje i vizija, problem i reenje; individualni i kolektivni izraz. Svaki projekat ima isprepletanu mreu estetikih zanenja kroz arhitektonski prostor.

Istog trenutka kada se pitamo o individualnosti i strukturi neke konkretne urbane forme, otvara se niz tema kao da analiziramo bilo koje drugo umjetniko djelo. Treba napomenuti da u prirodi urbanih formi postoji neto to ih ini veoma slinim-i to ne samo u metaforikom smislu-umjetnikom djelu. To su materijalne tvorevine, koje se opiru materijalnom, neto su drugaije: iako uslovljene, one uslovljavaju.Ovaj aspekt "umjetnosti" u urbanim formama blisko je povezan sa njihovim kvalitetom i jedinstvenou, ali i sa njihovim ciljem,analizom i odreenjem.Ako se odabere bilo koja urbana forma- zgrada,ulica,kvart, i pokua opisati, javlja se potekoa prilikom deskripcije. Postoji odreena vrsta iskustva prepoznatljiva samo onima koji su proli tom zgradom,ulicom ili kvartom. Prema tome, nain na koji neko shvata urbanu formu, uvijek e zavisiti od shvatanja nekoga ko tu istu formu "ivi". Ovo estetiko znaenje je dio egzistencijalog prostora koji mora da se proivi. Bio individualni ili kolektivni egzistencijalni prostor, on uvijek posjeduje estetiku vrijednost. Kao i svako umjetniko djelo,tako i urbani artefakti moraju biti estetiki objekti, sa estetikom konotacijom. Klod Levi-tros (Claude Levi-Strauss) primjeuje da, vie od drugih umjetnikih djela , grad postie ravnoteu izmeu prirodnih i vjetaih elemenata. Grad je objekat prirode i subjekat kulture. Moris Albvaks (Maurice Halbwachs) je ustanovio da su imaginacija i kolektivno pamenje tipine karakteristike urbanih formi. Skup urbanih formi predstavlja sveobuhatnu sliku ljudskog postojanja. Kamilo Zite (Camillo Sitte) navodi da ne postoji ni kap umjetnike krvi u osnovnim urbanim matricama,ve da umjetniki znaaj ima ona urbana forma koju posmatra moe sagledati. Estetika cjelovitost dijelova je bitna, nita manje koliko i cijeline.

Kamilo Zite, kojeg su nazivali "Ocem novog urbanizma", krajem 19.vijeka izdaje knjigu "Umjetniko oblikovanje gradova", ime postaje osniva i ideolog velikog pokreta koji je zaio preporod u umjetnosti izgradnje gradova. "Javno miljenje je u pravu: na tehnikom polju (modernog urbanizma) uinjeno je stvarno mnogo, a na umjetnikom gotovo nista". [footnoteRef:2] Zite se zalagao za tradicionalni, zgusnuti grad, grad bez objekata koje podjeaju na usamljeno "pare torte na posluaoniku". Oslanjajui se na istoriju gradova u najljepsem smislu te rijei, na memoriju, na vrijedna iskustva, snagu primjera i shavtanje urbanih procesa kao ivotne injenice, Zite ostaje autor neprevazienih urbanistikih poruka. On polazi od ivota gradskog ovjeka, od svoje iskonske tenje da svoju okolinu uini lijepom, emotivno bliskom, i otkriva veliku istinu: da urbane forme treba da postanu umjetnika djela, jer ona svakodnevno i prije svih ostalih umjetnosti djeluju vaspitno na velike mase stanovnitva. Njegovo oduevljenje umjetnikim vrijednostima starih gradova Italije, onim toplim kultovima slikovitih trgova gdje se prolaznik moe u tiini, pored spomenika, na kamenoj klupi moe odmoriti, navelo je mnoge teoretiare urbanizma da Zitea shvate kao eklektiara koji eli da prenese stare istorijske vrijednosti urbanih formi u nove gradove. [2: Kamilo Zite u Beu, 7.maja 1889.godine ; izvor "Umjetniko oblikovanje gradova" Kamilo Zite]

Umjetnike vrijednosti starih gradova Zite je shvatio kao ivotnu sredinu koja svojom udesnom drai i cjelovitou u nama uvijek izaziva "sablajm" i ostale estetike emocije. Zite je bio protiv kopiranja i prenoenja starih ubranih motiva u savremeno urbanistiko stvaralatvo. On se zalagao za detaljno prouavanje umjetnikih vrijednosti tradicionalnih urbanih formi, da bi otkrio "motive kompozicije" i da pokae u emu su njihove umjetnike vrijednosti. Takoe je prvi podigao glas protiv bezidejnog povlaenja regulacionih linija, protiv dvodimenzionalnog reavanja trgova gradskih prostora, istiui da samo trodimenzionalnim reavanjem novih kompleksa, gradovi mogu postati prostorne kompozicije od umjetnike vrijednosti. Izgradnja gradova predstavlja najiru i najsloeniju oblast arhitektonskog projektovanja.

Nastankom masovne kulture (koju je omoguila masovna proizvodnja), iza koje je dola sub-urbanizacija i raireno gledanje televizije, dolo je do opadanja kvaliteta javnog prostora, kao i do opadanja snane i samopouzdane narodne kulture. Ova deavanja u toku 20.vijeka su dovela do izmjene nekadanje velike porodice, koja sada postaje jednolana. To doprinosi fragnemtaciji, osjeanju razdvojenosti i nedostatku centra, kako kod linosti tako i u gradovima. Struktura porodice, razvojni sklopovi, urbanistiko projektovanje, slobodne aktivnosti i popularna kultura su nerazdvojni u shvatanju evolucije urbanih formi. Kako globalizacija silno napreduje,mnogi od naih uobiajnih naina kategorizacije urbanih formi nisu dovoljni. Jedna od razlika je izmeu centra i periferije. Umjesto da bude mjesto aktiviranja i inovacije, tradicionalni centar se raspao i mi danas doivljavamo ili policentrinost ili nedostatak centra, to je postalo tipino za savremene urbane forme. Po rijeima Antoni Vildera "Margine grada su potpuno okupirale centar i razgradile nejgov fokus". Aktivnost i inovacija su izmetene ka granicama grada ,u predgraa i prirodne okoline. Objanjavajui kako brojne bioloke aktivnosti u prirodi nastaju tamo gdje se razliite zone susreu, Riard Senet (Sennett) sugerie kako "projektovanje urbanih formi treba da se usmjeri ka graninim prostorima kao scenama ivota". Ova izmena fokusa, moe se pripisati opadanju javnog podruija i konkurentskom uzdizanju privatizacije. Tu je i napredovanje u astronomiji i fizici u prvoj plovini 20.vijeka, koje nas upuuje na nove puteve shvatanja centralnosti, reda i haosa, koncepata koji su esti meu savremenim urbanim formama.

3.FuturizamPojavu futurizma vrijedno je istraiti, ma koliko smetala estina i neodmjerena kritinost njihovih kulturnih nositelja. Futuristi su odbacili arhitektonsku gramatku (neoklasicizam i secesiju) i u njihovim fragmentarnim vizijama grada primjeujemo anticipiranu arhitektonsku formu. Iako futuristika arhitektura i urbanizam su ostali na crtakom nivou, i nisu realizovani, vrlo su vani u formiranju savremene arhitekture i uticaja na arhitekte. Na drutvenom planu, budui da nijedna pojava nije neovisna, futurizam se vezuje sa anarhizmom, ali i socijalnom pravdom,sindikalizmom, nacionalizmom.Jedno od naela futurizma,kao to je poznato, jeste stvaranje nepoznatog, ali ne iz oaja, ve iz elje da se istrae nedokuive dubine apsurda. Jedan znaajnijih umjetnika futurizma, koji su se bavili arhitektonskim temama, jeste slikar Umberto Boccioni. On smatra da posmatraa treba postaviti u sredite slike i prisiliti ga da participira. To mjesto je uvijek urbani prostor koji je prikazan u svom najtipinijem dinamizmu. Konstruisanje grada preko teme graenja bio je tada smisao ljudskog progresa i razvoja grada kao simbola tog progresa. Znak urbanog prostora bio je i ostaje sredite interesa, ali tada u dinamizmu koji stvara forme urbane umjetnosti.

-Fotografija br.2-Umberto Boccioni"La Citta che sale" 1910.godina -Politike ideje kao konstruktor budunosti. Kue grada, kao uvijek u slikarstvu, su tek ambijent za temu, pa se naziru kroz mreu figura.-Izvor: "Utopijske vizije arhitekture grada" Ivan Juras

Doprinos futurizmu na arhitektonskom planu dao je Antonio Sant Elia u manifestu i studijama-crteima novog grada "La Citta Nuova". Radnikim masama je obean utopijski svijet, sa istim takvim grdovima, kao konano utoite. Arhitekti i planeri su, kao vizionariti utopije, vidjeli novo drutvo tek kroz promjenu postojeeg, iako nisu znali kako to ostvariti.

Set fotografiaj br.3-"La Citta Nuova" Antonio Sant Elia 1913.godine; Izvor: Utopijske vizije arhitekture grada" Ivan Juras

Meutim, najvie zbunjuje nedostatak plana grada ili eme nekog fragmenta grada.On je planirao urbane forme kroz perspektivne crtee. Planirao je umjetnost kroz umjetnost, preko estetike do pragmatinog. Tako da prikazane urbane forme proizilaze iz slikarsko-skulptorskog reavanja prostora. To je pokuaj odreivanja urbanih formi kroz saete arhitektonske forme. Ovi crtei iako na prvi pogled fragmentarni sa prikazanim urbanim formama, oni su zapravo potpuni, jer svaki crtei sadri mikrokosmos u kojem se reflektuje svijet. Futuristi su eljeli da kao nova generacija grade svoje gradove. Kue je trebalo da poprime izgled maine i da ne budu przmatine niti piramidalne forme, jer su statine jednako kao horizontalne i vertikalne linije. Kose i eliptine linije po svojoj prirodi imaju mnogo veu snagu od horiznotala i veritkala, a bez njih nema dinamine arhitekture. Novi grad mora izgledati kao jedno uurbano gradilite. Na urbanim formama se javljaju gotiki elementi: tornjevi u obliku slova U ili H. Vibracija i kontrast u formi su postignuti kaskadiranjem. Sant Elijina arhitektura prikazuje ambijent ivotne drame,trajnu napetost i snanu teatralnost, to je arhitektura u kojoj je poistovjeena iluzija i stvarnost. Umjetnost graenja ovog perioda zasnivala se na grupisanju masa i detalja. S.Elija je eksperimentisao sa prostornim kompozicijama, ali vie sa stanovita arhitektonske estetike. Meutim, crtati dijelove grada nama potpuno neprepoznatljivog prostora nije lako zamisliti. Arhitekta mora predstaviti potpunu sagledivost prostora, to je bitno za estetsko poimanje istog. Koncept brzine bio je smisao ivljenja koji se odrazio i na grad, sa naglaenom dinamikom agresivnou, kroz linijske konture, koje u vizuelizaciji prostora otkrivaju nove prostorne perspektive vrijednosti. Ono to se najvie zamjera futuristikim urbanim formama, jeste nedostatak lirinosti; kao i svi utopijski projekti,i futuristiki su stvoreni usled bijega od mune stvarnosti.

4.Urbane forme post-modernog urbanizma U poslednih nekoliko decenija, nain ureenja prostora i urbanih formi pretrpio je burne promjene. Vanost mjesta - genius loci - postanje manje bitan, dok zanaj protoka ljudi, ideja, kapitala i mas-medija raste. Pjeaki grad se razvio u manje itljivu teritoriju gdje prvobitne razlike izmeu grada,predgraa i unutranjosti vie ne postoje. Posledica ovakve promjene je duboki osjeaj gubitka i nostalgije za "svijetom koji smo izgubili". Da bi se uguio ovaj osjeaj gubitka, javalja se traganje,cilj koji je izraen kroz urbanitet, centar, osjeaj zajednice, susjedstvo, jednostavnost,raznolikost, znaenje, nevinost, porijeklo,korijene i sl. elja za oivljavanjem se trai kroz obnavljanje starih gradova, izgradnju novih gradova, koji lie na stare, razliite pokrete koji veliaju zajednitvo i solidarnost, kao i kroz ponovno potvrivanje vrijednosti sistema,kao to su brak,porodica i religija. Dolazi do preispitivanja naina na koje arhitekti i planeri odgovaraju na ove promjene koje se kreu 1960.-tih godina, napora koji se mogu srstati pod naziv postmoderni urbanizam. U kritikama urbanih sredina najvie se zamjera nedostatak prostora, to je posledica ubrzanja globalnih tokova. Ovdje su posebno pogodne arhitektonske metafore zbog dva konkretna razloga:1) razaranje centralnih gradova kao polotikih, ekonomskih, socijalnih, i simbolikih mjesta i2) masovna proizvodnja stambenih zgrada.Posle Drugog svjetskog rata, mnogi zapadni gradovi su decentralizovani, podrani primjenom novih saobraajnih tehnologija, pekulacijama sa nekretninama, donacijama i modernim teorijama urbanih formi koje su zahtijevale proirenje i razdvajanje funkcija. Nije bez znaaja to je ova ekstezivna decentralizacija nastupila posle eksplozije atomske bombe, namjenjene u svrhu humane destrukcije, u Hiroimi i Nagasakiju. Ova atomske eksplozija porazila je teoriju gusto naseljenih gradova u koncentrisanim naseljima u cilju bolje zatite. Nedostatak itljivosti arhitektonskog okruenja posle Drugog svjetskog rata, postakao je elju za uobiajenim i uputio poziv za projektovanjem na kontekstualan nain, sa osvrtom na lokalni i istorijski kontekst. Ova elja za zanenjem, koja se javlja u kasnom 19.vijeku, izaziva nostalgiju za gradovima i urbanim formama prolosti, ali nije propraeno eljom za odricanjem od tehnolokin inovacija koje podiu standard ivota Lijekovi za decentralizaciju modernog grada ili su od strogog istoricizma do vie ironinog ili porodinog povratka koji tumai prolost, pa do iznalaenja inspiracije na licu mjesta, socijalnog konteksta i masovne kulture. Nove politike strukture tre obnavljanje svega: revitalizaciju, rehabilitaciju,restauraciju, ponovni razvoj, recikliranje, renesansu,...Sve ovo izraava elju za povratkom u neko vrijeme koda je ivot bio jednostavniji, zdraviji, i uopte pruao vie zadovoljstva. Arhitekti i planeri prolaze cijeli politiki spektar kao to ini i javnost, iji rastui interes u urbanim formama u toku ovog perioda moe biti shvaen istovremeno kao simptom i simbol primjeenog gubitka istorijskog jezgra grada. Tako dolazi do romantinog zaokreta u okviru postmodernog urbanizma. Romantizam je bio opisan kao "odvratnost protiv jednolinosti, uoptenosti, proraunate jednostavnosti i svoenja ivotnih fenomena na zajednike imenitelje. Ovdje estetika ima karakteristiku odbojnosti prema standardizaciji. Pozitivniji pogledi na Romantizam opisuju: panju ka detaljima, stvarnom i injeninom, traenje lokalnog kolorita, nastojanje da se u mati obnove posebni ivoti ljudi udaljenih u prostoru, vremeni u kulturnim uslovima; kult individualnosti, osobenosti i nacionalnosti; popustljivost prema tajanstvenom,emocionalnom i posebnom,... Meutim, opisivan kao gubitak organizovanih mitova gradova, ovaj pokret je bio povezan sa opadanjem znaaja javnih prostora i brzom izgradnjom predgraa koja su se pojavljivala irom SAD i zapadne Evrope. Kako su granice izmeu grada, predgraa i sela polako brisale, tako su i granice izmeu "visoke kulture", "masovne kulture" i "popularne kulture postojale nejasnije.Novu dimenziju u okviru Neoracionalizam Neoracionalizam u 1960.-tim, pogotovo u Italiji i paniji, tei da postigne urbanost preispitujui arhitekturu. Arhitekti i teoretiari pojam grada izraavaju pojmovima tipologije i morfologije, a urbane forme posmatraju kao "pozorita sjeanja". Neoracionalisti pokuavaju da nau osnovne tipove stanovanja- ulicu, arkade, trg, dvorite, etvrt, kolonade, avenije, bulevare, centar, sredite, radijus, vorite,... tako da se kroz grad moe etati, tako da grad postane jasan i itljiv. Sredstvo da se ovo postigne bio je "tip" koji je zamjenio "model" moderne. Suprotno od modela, koji je univerzalni proizvod u neutralnom prostoru, tip je arhitektura zaeta u odnosu na istorijski,geografski i ekonomski kontekst. Ovo pribjegavanje tipovima, mada ne izriito, otkriva moda i nostalgiju za vremenom kada arhitekta nije projektovao za masovno drutvo, ve za malu elitu velikog bogatstva, nostalgiju zatrenutkom kada arhitekti nisu morali da brinu o odravanu egzistencije ili da opravdavaju svoje djelo. Najuticajniji meu neorealistima je bio Aldo Rosi (Aldo Rossi). U svojoj knizi "Arhitektura grada" ("Architecture of the City") iz 1982.godine, on odbacuje funkcionalizam kao osnovno odreenje forme, jer funkcionalizam porie kompleksnost grada, ali i zbog nesposobnosti da se objasni istrajnost primjenjenih oblika kada se jednom njihova funkcija promjeni ili zastari.Rosi opisuje grad kao mjesto kolektivnog sjeanja, i naglaava doslednu vanost spomenika i osjeaj mjesta. Rosi tei "analognom gradu" koji je, kako Kenet Frempton (Kenneth Frempton) objanjava, sastavljen od arhitekture iji su elementi izvedeni iz svakodnevnice u najirem moguem smislu. Projektovati urbane forme po analogiji znai pozajmiti nekadanje urbane fome i forme objekata, oblikovno estetska gledita iz prolosti, bez njihovog znaenja, jer se znaenje ovih oblika tokom vremena mijenjalo. Suprotno od Le Korbizijea (Le Corbusier) koji je smatrao da arhitektura treba da obezbijedi "spektakl" , Rosi tvrdi da su trgovi jai od ljudi, nepokretna scena koja je jaa od prelaznog sleda dogaaja. Rosijeva elja da gradi "sa sjeanjem" priziva renesansno "pozorite sjeanja", a arhitektura koju je on stvorio je puna osjeanja za one neosjeajne, arhitektura nostalgije za one koji se opiru emocijama, i ova Rosijeva estetika je stvorena u posleratnoj Italiji, gdje su se "ruevine rata utopile u ostatke klasinog svijeta". (Muschamp, 1991). Rosi odbacuje ideju konteksta kao odluujueg inioca dizajna urbanih formi, zaniteresovan umjesto toga za ono to ostaje stalno - znaajan spomenik. On smatra da je gradovima potrebna monumentalnost da bi posjedovali dostojanstvo i tenziju, koje su neophodne da bi se izrazile drutvene ambicije.

Kako je neorealizam preao u Sjevernu Evropu, njegove urbanistike komponente su prerasle u pokret za rekonstrukciju evropskog grada. Zajedno sa studentskim i radikim pobunama 1968.godine, koje su nagovjetavale opte primjeenu krizu zakonitosti u politikoj ekonomiji, ovaj pokret je bio simptom i simbol irokog nezadovoljstva posleratnim urbanim razvojem i posledinom zakonitou krize u profesijama urbanistikog projektovanja. Prema Leonu Krieru (Leon Krier), koji je bio najglasniji zagovornik za Pokret za obnovu evropskog grada, velike teme pokreta ukljuivale su: fiziku i drutvenu zatitu istorijskih centara kao poeljnih uzora kolektivnog ivota; zamisao urbanog prostora kao osnovnog elementa urbane morfologije, tipoloke i morfoloke studije; rastuu svijest da je istorija grada temelj na kojem se grade smjernice prema rekonstrukciji ulice,skvera i gradske etvrti; rekonstrukciju gradova-spavaonica u nedjeljiv dio grada, u gradove u okviru grada, u etvrti koje objedinjuju sve funkcije urbanog ivota; i ponovno otkrivanje primarnih arhitektonskih elemenata kao to su stub, zid i krov. Urbanisti i arhitekti, ukljueni u ovaj pokret, predlagali su "doslednu zamjenu sadanjem sistemu, zasnovanom na profitu, na unitenju ivog sjeanja i kulture grada, na otuenju od raspodjele grada". [footnoteRef:3] Spekulacija u urbanizmu i u trgovanju nekretinama unitava sjeanje na umjetnost nekog drugog doba, a sve ukazuje na socijalnu propast. Krier izdaje i manifest,u kome poziva na prepoznavanje vrijednosti pre-industrijskih gradova, koje e posluiti sada za rekonstukciju evropskih industrijskih gradova. Krierov bojni pokli glasi: "Napred drugovi, vraamo se natrag".[footnoteRef:4] [3: "Postmoderni urbanizam" Nan Elin, izdanje Orion art, Beograd 2002. godina] [4: Krier, 1981.godine; "Postmoderni urbanizam" Nan Elin, izdanje Orion art, Beograd 2002. godina]

Pozvan da projektuje istorijsko jezgro Bremena 1979.godine, Krier predlae pretvaranje skladita u stambene zgrade, suavajui ulice, zatvarajui neke trgove,a otvarajui nove, projektujui stambene zgrade iz 1950.-tih i javne zgrade iz 1960.-tih da bi izgledale tradicionalnije i gradi nove spomenike. U projektu za konkurs u Amijenu, Krier je postavio crkvu i zvonik u centru grada, objanjavajui da iako ljudi vie ne idu u crkvu, vano je imati takav javni prostor, obiljeje uvijek otvoreno za sve one koje ispunjavaju mistine i simboline funkcije. Upravo to je ono estetiko u urbanizmu. Jer, kako smatra Nikolaj Hartman, arhitektonska i urbana forma nije razvijena na tlu individualnog, ve joj je potrebna zajednica i tradicija. Tradicija u arhitekturi je jaka i bitna za oblikovanje - bar dok se gradi iz zajedikog osjeenja forme. To je i sluaj sa sakralnim objektima, koji sadre duh iz kojeg forma izrasta i koji je oduvijek zajedniki i objektivan. Tradicija forme i osjeanja forme se odrava, jer ona vrsto dri samo osjeanje forme. To znai da se pojedinac ne moe proizvoljno izdvojiti iz tog osjeanja, on je u njemu uhvaen kao u zajednikoj duhovnoj formi, koja za njega misli i djeluje. On ne zna za drugo osjeanje, a ako zna-iz inostranstva ili daleke prolosti-i ako bi htio da ga podraava, onda bi se na taj nain dezorijantisao, zalutao i lako doao ma to da shvati tuu formu i da je nesreno pomijea sa svojom.

NeoklasicizamU neoklasicizmu su korieni drugaiji uzori koji treba da pomire projektovanje grada sa arhitektonskim oblikovanjem, po uzoru na antike oblike i Renesansu. Oivljavanje ovih klasinih jezika ima za cilj vraanje javnom redu ali bez uea metafizike. Ovaj stil, koji dominira u paniji i Italiji, odnosi se na klasino miljenje da je podraavanje najvei estetski ideal. Neoklasicizam se usresreuje na fiziki oblik i njegovo asocijativno znaenje,pretpostavljajui vanvremenske karakteristike. Urbanisti neoklasiari se vraaju povezivanju sa baroknim urbanim formama 17.vijeka. Neoklasicisti ne praniraju vise urbane forme kao to su usamljene zgrade u zelenilu, ve graevine paljuvo smjetene ugradsko tkivo. Nema vie prozora rasutih po fasadama, nego otvora povezanih ornamentima. Nema vie zaokupljenosti fukcijom,nego stalne brige o simbolima. Nema vie jednostavne arhitekture,ve monumentalnih ostvarenja. Valja podsjetiti na Hartmanovo miljenje o ornamentalnoj umjetnosti kao dijelu arhitektonske estetike, koja je ovdje u slibi urbanih formi i stvarnju cjelovitije "slike grada".On navodi: "U ornamentalnoj umjetnosti je drugaije. Ona sama direktno ne slui prektinim svrhama, ali svakako slue premeti na kojima se ona javlja: u arhitekturi, na upotrebnim predmetima, na ari ilima. Ona je zato nesamostalna umjetnost, uvrtena je u jednu cjelovitu formu koju ne smije da razbije, ak i ako ova daje samo okvir. No u tom okviru- npr.povrine koju treba ispuniti, ona je relativno slobodna i moe se, povrh toga, pribliiti likovnim umjetnostima. Ako to ini, ona prima i poneto iz njihovog tematskog kruga. Ali to ne pripada njenoj sutini.Ona se u prvom redu svodi na igru linije,boja ili prostornih motiva koji postoje smo radi samih sebe".[footnoteRef:5] [5: Nikolaj Hartman "Estetika", izadnje Dereta, Beograd, 2004.godine]

Mnogi neoklasiari dolaze do monumentalnog projekta preko megastruktura iz 60.-tih i 70.-tih godina 20.vijeka. Rikardo Bofil (Ricardo Bofill) je ugledajui se na Adolfa Losa ii njegov projekat za konkurs "ikago tribjun" iz 1922.godine sa zgradom oblikovanom kao dorski stub, Bofil je projektovao cijelu grupu zgrada sa stubovima i vijencima, u poveanoj razmjeri, od armiranog betona.Bofilov moto je bio je svaki "komad konstrukcije spomenik, svaki trg pozorite, svaka zgrada hram"[footnoteRef:6]. Prema Bofilovom miljenju, jedini nain za igradnju novih gradova je da se ostvari monumentalizam, u kojem e se podsvjesni snovi ovjeka prepoznati. Ovaj drutveni stav upuuje na viu drutvenu hijerarhiju,esto monarhiju, a kada se princip primjeni na kolektivno stanovanje, izgleda kao parodija. [6: "Postmoderni urbanizam" Nan Elin, izdanje Orion art, Beograd 2002. godina]

Manuel Injigez (Manoel Iniguez) tvrdi da grad, bio stari ili moderan, ima odreene forme koje ga ine i odreuju: ulicu, trg, javne zgrade, rezidencije,...-kroz koji lagani i neprekidni proces prate zakone kompozicije. Ako se takve kompozicione zakonitosti zaborave, kao prethodnih godina, grad lien mjerila i proporcije, ometa arhitektonske komponetne u njemu, stvarajui uasnu mjeavinu u njemu, koja nikada nee biti istinski grad.

"Funkcionalni grad" je bio predmet prouavanja na konferencijama CIAM-a (Meunarnodni kongres moderne arhitekture) sa Le Korbizjeom kao jednim od vodeih govornika. Kao i u "Atinskoj povelji", predlae se striktno funkcinalno zoniranje gradova, dok se stanovanje jedna funkcija treba organizovati u blokovima zgrada velike spratnosti, sa velikim meublokovskim prostorom. Meutim, ovaj koncept biva dosta kritikovan jer se pokazao kao lo u praksi. Le Korbuzije je 1925. godine predstavio savremeni grad za tri miliona stanovnika kao i radikalni plan rekonstrukcije centra Pariza. Geometrijsko sredite poslovnog grada formiraju ose saobraajnica, koje jasno odaju strogost u principu odvajanja kolskog od pjeakog saobraaja i od ostalih gradskih funkcija. Dominantne urbane forme ovog plana jesu kule - soliteri, osnove krsta, koje poput religijskih graevina u prolosti u novom gradu budunosti najavljuje dominaciju novog poretka. Korbizijeov plan je doiveo mnoge kritike savremenika, ali je pokrenuo lavinu ideja u rekonstrukciji postojeih urbanih formi.

Fotografija br.4Korbizjeov plan rekonstrukcije 1925.godine" Arhitektura je uslovljena duhom vremena, a duh vremena su dubine prolosti, poznavanje sadanjosti i sagledavanje budunosti [footnoteRef:7] [7: Le Korbizije u Parizu 1925.godine; Izvor: "Teorija arhitekture i urbanizma" P.Bojani, V.Djoki]

Izvor: www.wikipedia.com

5.Zakljuak Aristotel smatra da grad mora biti takav da ljudi u koji u njemu ive budu ne samo bezbjedni nego i sreni. Da bi se to postiglo, urbane forme ne smiju biti samo stvar tehnike, nego i stvar umjetnosti u najpotpuniejm i najviem smislu. Upotrebnost, svrsishodnost, cjelovitost i smislenost su stvari koje svaki grad treba da ispuni da bi bio dobar/lijep. Za estetiku u prvom redu ostaje vano opaanje tj. percepiranje. Stoga je vrlo bitno denotiranje urbanih formi koje se opaaju svakodnevno i koje vre uticaj na populaciju, moda i najvie od svih umjetnosti. Hartman smatra: " Umjetnik radi u stalnom isprobavanju tj. u stalnoj interakciji opaanja i oblikovanja. I u pojedinim koracima njegovog sazrijevanja mora biti vodee napredovanje opaaja,inae bi se to isprobavanje zavrilo u slijepom tapkanju, sto bi svakako predtavljalo suprotnost od djelanja genija. To treba tano shvatiti. Istina je da umjetniki pogled otkriva pejza,da bi ga zatim drugima uinio estetski pristupanim, ali nipoto nije istina da otkriva umjetniko stvaranje. U samom umjetniku prvo i odluno nije stvaranje,ve opaanje i sa tim istovremeno intencija uivanja. Moda bi tanije trebalo rei: u umjetniku je primaran estetski stav prema okolnom svijetu. On je tek u drugom planu stvaralac, u prvom planu on je pronalaza, pa i to samo u granicama svoga vremena, ili pak samo odreeni korak dalje od njega i pred njim"[footnoteRef:8]. Kada bi se stvaraoci urbanih formi pridravali ovih naela, gradovi bi danas bili "bolji". [8: "Estetika" Nikolaj Hartman, izdava Dereta 2004.godina]

Meutim, postavlja se pitanje grada kao ivog organizma i urbanih formi kao njegovih organa da bi mogao zdravo funkcionisati u cjelosti. Koliko je mogue kreirati idealno akomodiranu urbanu formu prema ljudskim aktivnostima, koje se mijenjaju u dimenzijama prostora i vremena. Dobronamjerni i naglaeni moderni napori da se gradovi oslobode bolesti i da budu efikasni, otili su predaleko "isisavajui iz njih ivot", ukidajui u njima njihov krovotk. Globalizacija, sa svojim nus-pojavama, je dovela u opasnot duh i karatker kako naih pejzaa tako i nas samih. Potrebno nam je vie mogunosti za izbor i samoiskazivanje. Kao to su ljudi meusobno zavisni, tako su i nae aktivnosti iskazane u oblicima grada, tj. urbanim formama. Urbane forme su uspjene (odrive), kada ove meuzavisnosti mogu biti duboko rezvijene. Svaki dobar grad moe biti "itan" sa mnogih aspekata. U 20.vijeku sve je zasnovano na modelu maine, pa i urbanizam.Kada se kae da neki grad ima duu, svi shvatamo taj estetiki epitet, ali malo ko ga umije definisati. Ova katzegorizacija oigledno pretpostavlja da u idealnom sluaju urbane forme imaju ovakve ljudske osobine.

6.DodatakU prilogu su date neke od fotografija/skica koje su bile razmatrane pri izradi ovog eseja.

Fotografija br.5 Prikaz varijacija urbanih formi od sella do metropolisa,sadirektno uslovljenim matricama irenja i genezom gradskih centara-monocentrinost,policentrinost ili mrea centara.Ova gradacija slikovito prikazuje estetike vrijednosti urbanih formi.Izvor: Lina baza forografija

Fotografija br.6 Prikaz jedinstvenosti urbane matrice i formi u zavisnosti od kulturnog identiteta,uslovljenog istorijskim,ekonomskim i sociolokim razlikama.Izvor: Lina baza forografija

Fotografija br.7 Prikaz ispitivanja vie varijanti kombinacija urbanih formi na istoj lokaciji. Vrednovanje izvreno na osnovu estetikog i pragmatinog kriterijumaIzvor: Lina baza forografija

7.Literatura

1. "Umjetniko oblikovanje grada" Kamilo Zite, Graevniska knjiga Beograd 2006.godine2. " Utopijske vizije arhitekture grada" Ivan Juras, kolska knjiga Zagreb 1997.godine3. "Estetika" Nikolaj Hartman, Dereta 2004.godine, Beograd4. "Postmoderni urbanizam-dopunjeno izdanje" Nan Elin, Orion art Beograd 2002.godine5. "Urbanizam i sociologija" Zdravko Mlinar, AF Beograd 1979.godine6. "Teorija arhitekture i urbanizma" P.Bojani i V.oki, AF Beograd 2009.godina7. "Estetika arhitektonskih oblika kroz istoriju-Novo doba" Vladimir Mako8. "Urbane forme"- Castex,Depaule,Panerai9. "Arhitektura Civilis" - Josef Furtenbah10. " Arhitektura od praistorije do postmoderne" - M.Traktenberg11. "Estetike misli o arhitekturi-Doba Antike" -Vladimir Mako12. "Estetike misli o arhitekturi-Srednji vijek"- Vladimir Mako13. "Nova paradigma u arhitekturi" - arls Denks14. "Moderni pokreti u arhitekturi" - arls Denks15. "Modern Architecture" - Jonatahn Glancey

2