Embed Size (px)
Citation preview
5
Atsotitzak eta Neurtitzak
DiccionariotrilingüeDonostia,1745.ManuelLarramendi.
El imposiblevencido
Euskararen lehen gramatika zabala.
Salamanca(Espainia), 1729.
Manuel Larramendi.
Euskeraren Berri OnakIruñea, 1761.
Agustin Kardaberaz.
Euskal Herri osoaren lehenengo historia, latinez.
Notitia utriusque Vasconiae.Paris (Frantzia),1638.Arnaut Oihenart.
JesusenBihotzarenDebozioaDonostia, 1747. SebastianMendiburu.
Atsotitzak etaNeurtitzakParis (Frantzia),1657.Arnaut Oihenart.
Lau-UrdiriGomendiozko KartaIrakaskuntzan euskara
sartzeko lehen ahalegina.Sarako Etxeberri, 1718.
MANUEL
LARRAMENDI.
Apologistaospetsua.
Hegoaldekoliteratur mugi-
menduaren suspertzailea.
Ontsa Hiltzeko
BideaZubererazidatzitako
lehenengo obra.Ortese (Frantzia),1666.
.Joan Tartas.
• Datu biografikoak
M aulen jaio zen. Goi mailakohezkuntza ukan zuen: Bordele-
ko Unibertsitatean Zuzenbidea ikasizuen. Ondoren kargu politiko ga-rrantzitsuak izan zituen: 1623an Zu-beroako sindiko hautatu zuten, hots,herritarren ordezkari. 1626an JoanaErdoi alargun aberatsarekin ezkonduondoren Nafarroako Parlamentukoabokatu izan zen. Kargu horietan etahistoria ikerkuntzan jardun zuen.
Donapaleun hil zen.
• L’Art Poétique Basque (1665)
EE uskal poesiari buruz idatzitako lehenbiziko
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .da, gutun moldean.
Horretan, poesia ona eta goi mailakoa egiteko
arauak eman zituen: italierazko, gaztelaniazko eta,
batik bat, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . jarraituaz
egin behar ziren euskaraz errimak (ez poesia fran-
tsesaren erara). Eta neurrirako, latinez bezala, hitze-
tan . . . . . . . . . . . . bereiztea proposatu zuen: hitz
arrak eta emeak, silaba bat gehiago edo gutxiago
kontatzeko:
• Atsotitzak eta Neurtitzak (1657)
LL iburu horren titulua frantsesez dago: LesProverbes Basques...). Bi zati ditu obrak. Lehen partea euskal atsotitzen bilduma bat
da, 706 atsotitz, frantsesezko itzulpenarekin.Liburuaren . . . . . . . . . . . . . . . . . berak pro-posatu eta erabili zuen . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .azalpena dago.
Bigarren zatia poemek edo neurtitzek bete-tzen dute. Parte honen tituluan egilearen izenadago ezkutuan: O(ihenar)ten Gaztaroa Neurti-tzetan. Gehienak maitasun poemak dira.
✵ zubereraz✵ goi mailako✵ apaiz ez den✵ hitz berrien
✵ arauak✵ hitzaurrean✵ ortografi sistemaren
✵ lanik gorena✵ Iberia✵ ospe handia✵ milaka orrialde✵ hitzaurrean
✵ latinezko ereduari✵ lan teorikoa✵ azentua
Irakur itzazu informazio horiek eta bete hutsu-neak beheko zerrendetako hitzak aukeratuta.
– – ‘ ➝ arra edo oxitonoa + 1– ‘ – ➝ emea edo paroxitonoa =‘ – – ➝ proparoxitonoa – 1
• Historialari goi mailakoa
HH istorialari moduan . . . . . . . . . . . . . . . . . . .izan zuen, ikerlari saiatua eta oso zehatza izan
baitzen. Bera dugu Euskal Herri osoaren lehenengohistoriaren egilea.
Hastapenak, 1625, liburu honen . . . . . . . . . . .. . . . . . . : Déclaration historique de l’injuste usur-pation et retention de la Navarre par les Espagnols.
1638an latinez argitaratu zuen historiazko bere. . . . . . . . . . . . . . . . . . . : Notitia utriusque Vasco-niae, tum Ibericae, tum Aquitanicae. Hots, Vasconiaedo Euskal Herriaren historia, Akitania aldekoa eta. . . . . . . aldekoa; Iparraldekoa eta Hegoaldekoa.
Gure historiari buruzko bilduma egiten ari zelahil zen, eta . . . . . . . . . . . . . . . . . .utzi zituen.
• Oihenart, berezia
• Gure literaturaren historian, . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . lehenengo idazlea da.
• Lehenengo idazle zuberotarra da, baina ezzuen . . . . . . . . . . . . . . . . idatzi.
• Euskaraz poesia landua egiteko. . . . . . . . . .eman zituen lehena: «De syllabarum quanti-tate» artikulua. Bere helburua . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . poesia zen, ez bertsoak edoherri poesia.
• Neologismo edo . . . . . . . . . . . . . . . . . . .sortzaile ere izan zen; adib.: neurtitzak, poe-sia landuari dagokion kontzeptu berria.
31
Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:50 Página 31
32
ZZZZ ein nolako metodoz baliatzen naizen neur-titzak idazteko galdetzen didazu. Erantzutendizut ezen egiteko honetan arduratzen nin-tzenean —aspaldian utzia baitut—, Italiakoeta Espainiako poeten gisara moldatzen nin-tzela, eta areago oraindik errimez idatzi zutenlatindarren modura, frantsesenera baino...
OOOOndorioztatzen dut euskal poesiara emanakdirenek moldatu behar dituztela beren ber-tsoak aurkeztu berri ditudan eran (...) onduzedo bertso-lerro eme hutsak1, edo esdrujuluhutsak edo mota hauek nahasiz... Gainera,beti bete behar dituzte elisioak etasineresiak2... Honek balioko du hitzen luzeralaburtzeko, holakoen luzetasuna gurehizkuntzan oso desegokia baita Poesiarako.
1 llanoak 2 sinalefak, bokalak lotzea
DDDDuela ehun eta hogei urte idazten zuenMosen3 Bernat Etxeparek, Garaziko herrial-dean apaiza zelarik (...), bai errimaren kali-tate pobre eta eskasagatik, bai bere bertsoakkantarazten zituen doinu eta musikagatik,esan dezaket bertso arrak4 egiteko asmoa izanzuela, baina metodo txar batez baliatu zela.
3 abade 4 agudoak
Irakur itzazu gutunaren pasarte horiek eta mar-katu bakoitzean aukera zuzenak. Guztira, 11 ✗ .
1. Lapurdiko apaiz baten galderei erantzuten diengutun hasiera horretan, Oihenartek...❍ frantsesaren moldeak egokitzat hartzen ditu.
❍ dio ezen poesigintzan ez dela jadanik aritzen.
❍ batik bat, latinezko poesia izan duela ereduaitortzen du.
❍ dio ezen euskal tradizioari estu-estu jarraitu diola.
2. Bigarren pasartean, zer dio Oihenartek?❍ Euskal poetek, elisioak eta sinalefak beti egin
beharko lituzketela.
❍ Hitz esdrujuluen edo proparoxitonoen bidezhitza laburragoa izatea lor daitekeela.
❍ Bere ohar horiek aholkuak baino ez direla, ezdirela nahitaez bete beharrekoak.
❍ Bertsoa laburra izanez gero egokiagoa dela.
3. Hirugarren pasartean, Oihenartek...❍ Etxepareren poesiaren berri bazuela erakusten du.
❍ Etxepareren poesia maila onekotzat jotzen du.
❍ Errima aldetik poesia kaskarra egin zuela dio,eta arrazoi bat ematen du hori azaltzeko.
❍ Etxepareren poesia kantatzeko zela aipatzen du.
4. Zer erakusten du Oihenartek zati horietan?❍ Laburkiro, beraren teoria poetikoa honetan datzala:
errima aberatsa, elisioak eta sinalefak egitea.
❍ Euskal poesiak, ona izateko, arau batzuetaramoldatu beharra zuela.
❍ Oso aintzat hartzen zuela poesia egiteko moldeklasikoa, landua.
❍ Arduratsua zela, eta euskal poesiarako moldeegokiak eta baliagarriak bilatzen saiatu zela.
Aztertu item hauek eta markatu egia diren ala ez: Egia / Faltsua.
1. Oihenart, landu zituen alorrak kontuan hartuta, gizon polifazetikoa izan zen. . . . . . . . ❍ ❍2. Notitia... obran euskal poesia landua egiteko arauak azaldu zituen, gutun eran. . . . . . ❍ ❍3. Haren aurreko idazleek bezala, inguruko hizkuntzetako ortografi sistema erabili zuen. . ❍ ❍4. Zuberotarren herri ordezkari izan zen, baita Nafarroako Parlamentuko abokatu ere. . . ❍ ❍5. Atsotitzak eta Neurtitzak, liburu batean eman zituen, bi partetan. . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍6. Bere obrak euskaraz, frantsesez eta gaztelaniaz argitaratu zituen Oihenartek. . . . . . . . ❍ ❍7. Oihenartek berak sortu zituen hitz berri batzuk, kontzeptu berriak adierazteko. . . . . . . ❍ ❍8. L’Art Poétique Basque tituluko obran gaztaroko maitasun poemak bildu zituen. . . . . . . ❍ ❍9. Historialari zehatza izan zen, eta Euskal Herri osoa aintzat hartu zuen. . . . . . . . . . . . ❍ ❍
10. Atsotitz bilduma gaztelaniazko itzulpen eta guzti eman zuen Oihenartek. . . . . . . . . . . ❍ ❍
Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:50 Página 32
33
Hainbat nago penatan,nik ez dakit nolatan,gau eta egun gor1 bateknauka arrenkuratan2.
Izena du Graziana, graziaz bete izana; dirulatez3 neroske4
hartaz maitatu izana5.
1 entzungor egiten dion
2 penatan3 dirutzaz
4 erosiko nuke5 hark ni maitatzea
Markatu aukera zuzenak.
1. Lehenengo ataleko bi ahapaldi horietan, poetakzer adierazten du? Bi ✗.
❍ Emakume bat berarekin maitemindu dela dio.❍ Emakume baten maitasuna diruz erosteko asmoa
duela aitortzen du.❍ Asko sufritzen ari dela dio, kasurik egiten ez
dion emakume batekin maitemindu delako.❍ Emakumearen izenaz baliatuz hitz joko bat egi-
ten du.
2. Bigarren ataleko ahapaldietan... Bi ✗.
❍ konparazio eta imajina finekin deskribatzen dumaite duena: argala, liraina, ile luze ikusgarria.
❍ emakumearen jarrera harroxkoa dela dio.❍ errima egokitzeko hiperbaton edo zangalatrau
bat ere egin du: liteke izar. Ordena aldatua du.❍ maite duen emakumea nola janzten den deskri-
batzen du.
3. Hirugarren ataleko ahapaldietan... Bi ✗.
❍ ederra baino gehiago diskretua dela dio.❍ ederretan ederrena dela dio, eta begirada oso
erakargarria duela.❍ aurpegiaren deskribapen fina ere egiten du.
4. Azken ataleko ahapaldietan, zer dio poetak?
❍ poetak emakume horrekin zoriontsu bizitzekoitxaropena adierazten du.
❍ etsita ere ageri da, ezin baitu hura burutik kendu.
5. «Lepo arrai_ miratzeko»
Bilatu sintagma mugagabe horren pareko bestebi, 5. eta 6. ataletako ahapaldietan:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Kontrajarriak diren bi kontzeptu bata bestearenondoan jarrita, antitesiak lortzen ditu. Adibidez:
① gau - egun
Bilatu beste bi, 2. eta 5. ataletako ahapaldietan:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Emakumearen dohainak asko nabarmentzenditu; hiperboleak egiten ditu, alegia:
② «zehe batez liteke izar / gerri hori meharrez»
Bilatu beste bi:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
Ezta gupi6, ez zehar7, ez;baina xuxen bizkarrez.Zehe8 batez liteke izar9
gerri hori meharrez10.
Adats ikustekoa, aztalerainokoa11; leunez baita ere mehez,zetaren gainekoa.
2
Elkoit35 dakit elkorra36,esker gabe, gotorra dela enetzat; baita ere, harri bezain gogorra.
Erran draukat ardura , zer den ene arrenkura39; eta nola jabetzathartu dudan be(ru)ra40.
6
Ederrenen berdina(ez badoakie aitzina12)da begitartez13, etadiskret14 haboro15 ezina.
Ahoño16, mihi ozena, hortzik den aratzena17; begi bizi, so hutsazmaitarazi diroena18.
12 aurretik13 aurpegiz14 diskretua
15 gehiago16 ahotxo
17 garbiena18 dezakeena
3
Lepo arrai19 miratzeko20,goxo besarkatzeko;bularra aski ilunpeanargi zerbitzatzeko21.
Oina, kaizuz22, nolako? Ikusten gogarako23; ukaraia24, besoa,aran lili25 itxurako.
19 distiratsua20 begiratzeko21 argitzat erabiltzeko
22 neurriz23 gustagarria
24 eskumuturra25 fruta lorearen
4
Esku eta zango biak, zuri bezain guriak26;eri27 mehe, gainetik zilarreztatu iduriak28.
Hainbatez beude erranakageriz dautzanak31; ez dazkit32, ez derrazket33,gordailuan34 dautzanak.
26 leunak, finak27 atzamar28 itxurakoak
29 honenbestez30 egon daitezela31 daudenak
32 ez dakizkit33 ezin esan ditzaket34 ezkutuan
529
37 38
30
6 konkortua7 oker
8 arrabete9 neur liteke
10 mehearen meheaz11 orporaino
35 soilik36 gorra
37 esan diot38 sarritan
39 nahigabea, angustia40 bera
(Zatiak)
Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:50 Página 33
34
NNNNabusi lehenek1 lan berri guzietananitz elesari2 jardiesten3 dute,
hatsarrea4 zeren emaiten baitute,zein erdia baita gauza gehienetan.
Ban’are dutenek betegintzarretan5
ezartzen lan hura gehiago bute6.Ezen ez eskasik7 utziten balute,
ed’urhent-peiturik8 zenbait eretzetan9.
Halakotz hik, Zalgiz, Euskaldun Poeta,burura10 behar duk erramu-boneta11,
zeren, nola baihaiz Parnason12 gainean
bederatzi ahizpez13 maiteki hazia,heiek erakatsiz hik, gur’adinean14,
burutar’eman15 duk bertzek doi hasia.
GGGGauik, egunikez dinat unik, hireki ez baniz1, Argia.Hirekin ez baniz itsu hutsa niz,zeren baihiz en’argia.
HHHHirekil’2, aldiz,bederak’aldiz3
bazter lekutan baturik, nonbait banago,nun botzenago4,ezi Errege gertaturik5.
1 aitzindariek2 laudorio3 hartzen4 hasiera5 perfekzio mailan
6 izan bezate7 eskas8 amaitu gabe9 alderditan
10 jarri
11 ereinotz koroa12 Musen bizilekua13 musez14 garaian15 bukatu
1 banaiz2 hirekin
3 noizbehinka4 pozago
5 izanda
1
LLLLagun arteanhel nadinean6, elaketan7, erogoan8,ez nun dostatzen9, ez nun mintzatzen,hi beti-beti haut gogoan.
ZZZZuzaz bertzeriknehor10 maiterikez dudalarik herrian,zu bezain gorrik,ez hain gogorrikez dudala d’agerrian11.
2
Zalgizen hamalaukoa edo sonetoa.
Gaia: Zalgiz poeta bikainaren gorazarre.Testuingurua: Oihenartek Zalgiz poetaren berriematen digu. Zoritxarrez, Zalgizen obra galdua da.Bigarren ahapaldiko hiperbatona. Ordenaarrunta hau izango litzateke:
baina are (laudorio gehiago) (izan) bezatelan hura betegintzarretan ezartzen dutenek.
Zein ahapaldiri dagozkio azalpenok?
A Horregatik, Zalgizek garaikurra merezi du. B Hala ere, laudorio gehiago merezi dute hasi-
takoa perfekziora eramaten dutenek, eskas edoerdi eginda uzten dutenek baino.
C Lehenengoek, aitzindariek, laudorio ugarihartzen dute, zerbaiti hasiera emateagatik.
D Besteek hasi baino egin ez dutena, Zalgizek,musen laguntzaz, erabat bukatu du.
Markatu aukera zuzenak. Sei ✗.
❍ Sonetoen lerroak 11 silabakoak dira beti.
❍ Hamalaukoen egitura hau izaten da: 4 - 3 - 4 - 3.
❍ Oihenarten hamalauko horretan, lerrorik gehie-nek hamabi silabakoak diruditen arren, endeka-silaboak (11) dira.
❍ Lehen lerroak 12 silaba ditu, baina gúzietan hi-tzaren azentuagatik –1 kontatu behar da.
❍ 2. eta 3. lerroetan hiperbatona dago.
❍ Autoreak sinalefak beti egiten ditu, eta lau aldizgrafikoki (‘) adierazi ditu.
❍ Errima A B B A - A B B A - C C D - E D E da.
❍ 2. pertsonan, hika zuzentzen zaio Zalgizi.
Argia daritzanari. Markatu aukera zuzenak.Guztira, 5 ✗ .
1. Poema horren gaia zera da, poetaren...❍ zoriona ❍ amorrua❍ ezinegona ❍ etsipena
2. Edukia:❍ Poeta eta emakume eder bat maiteminduta daude.❍ Maite duen emakumeak ez du poeta maite.❍ Lagunekin dagoenean izan ezik, emakumea du
beti gogoan.
3. Figura erretorikoak.Argia – argia
❍ Hitz joko bat da (homonimia), kontrastea sortzeko.❍ Baliabide kaskarra da, potoa hain zuzen.
ez nun dostatzen – ez nun mintzatzen❍ Hitz joko bat da hori ere.❍ Errepikapena edo anafora da, enfasia emateko.❍ Poetak bere etsipena nabarmendu nahi du.
6 nagoenean7 hizketan
8 erokeriatan9 dibertitzen
10 inor11 nabaria da
Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:50 Página 34
