T.C.BAB AK ANLIK

DEVLET ARVLER GENEL MDRLOsmanl Arivi Daire Bakanl

Yayn Nu: 108

BABAKANLIK

OSMANLI ARV REHBER

stanbul - 2010

Proje Yneticisi

Do. Dr. Yusuf SARINAY

Proje Sorumlular

Do. Dr. Mustafa BUDAKDevlet Arivleri Genel Mdr Yardmcs

Dr. nder BAYIROsmanl Arivi Daire Bakan

Dr. Ahmet Zeki ZGERYayn leri Koordinatr

Hazrlayanlar

Yusuf hsan GENDr. Mustafa KK

Dr. Rait GNDODUSinan SATAR

brahim KARACAHac Osman YILDIRIM

Nazm YILMAZ

Mizanpaj

Vahdettin ATK

Baskya Hazrlama

Murat ENER - Salih DUTOLU

BaskBabakanlk Basmevi

nc Bask

ISBN: 978-975-19-4805-2

BABAKANLIK

OSMANLI ARV REHBER

N S Z

Her millet tarih bir mirasn sahibidir. Bu tarih mirasn ok nemli

bir blmn arivler, ktphaneler ve eski eserler gibi kltr varlklar

tekil eder. Millet olabilme ve kalabilmede bu tr kltr varlklarnn

byk yeri ve nemi vardr.

Arivler, devletin ve fertlerin haklarn ve milletleraras mnasebet-

leri belgeleyip korurlar. Bir konuyu aydnlatmaya ve tespite yararlar. Bu

arada ait olduu devrin rf ve detlerini, sosyal yapsn, karlatklar

problemleri ve bunlar arasndaki mnasebetleri ortaya koyarlar. Bir baka

ifadeyle, arivlerde muhafaza edilen belgeler, ait olduklar milletlerin ge-

miini yanstan en canl ahitlerdir.

Trkiye, ariv malzemesi bakmndan ok byk zenginlie sahip-

tir. Osmanl Devleti'nden devralnan byk miras, bugn Trkiye'yi dn-

yann en zengin ariv potansiyeline sahip sayl lkelerden birisi duru-

muna getirmitir.

Osmanl'nn hkmran olduu topraklar zerinde, bata Trkiye

Cumhuriyeti olmak zere, hlen krka yakn bamsz lke yer almaktadr.

Bu lkelerin Osmanl dnemlerindeki tarihlerinin en zengin kayna Os-

manl Arivleri'dir.

Orta ve Yakn Dou, Balkan ve Akdeniz lkeleri ierisinde kudretli

ve kuvvetli devlet olabilme vasfn uzun sre devam ettiren Osmanl Dev-

leti'nde ariv fikri ok eskilere kadar uzanmaktadr. Arivin, bir milletin

tarih ve kltr hazinesi olduunu idrak eden ecdadmz, bunun iindir ki

kurduu ariv tekilatna "Hazine-i Evrak" adn vermitir.

VI

Babakanlk Osmanl Arivi, Osmanl Devleti'nin merkez tekilat-n meydana getiren Divan- Hmyn, Bb- Defter ve Bb- saf / Bb- l'ye ve bunlarn eitli daire ve kalemlerine ait sicil, defter ve vesikalar, yani Osmanl Devleti'nden intikal eden en zengin ve eitli ariv malzemesini ihtiva etmesi sebebiyle Osmanl Devleti'nin ana arivi hviyetini tamaktadr.

***

Babakanlk Osmanl Arivi'nde, yerli ve yabanc aratrclarn is-tifadesine sunulan ok eitli ve deerli ariv malzemesi vardr. Buna kar-lk, Babakanlk Osmanl Arivi'ni btnyle tantan Trke yayn fazla deildir. Hele yabanc dillerde, snrl sayda makalenin dnda, bu tr ne-riyata rastlamak mmkn deildir.

Babakanlk Osmanl Arivi hakknda bugne kadar birka tane reh-ber yaynlanmtr. Bunlardan ilki, Midhat Sertolu'nun 1955 ylnda yayn-lanan Muhteva Bakmndan Baveklet Arivi adl eseridir. Bu eser, ara-trmaclarn kendi ihtisas dallarna gre arivdeki malzemeden ne ekilde yararlanabileceklerini tespit gayesiyle hazrlanmtr. Sz konusu rehber, yaklak yirmi be yl sreyle, Osmanl Arivi aratrmalar iin bir el ki-tab hviyetini tamtr.

Bahse konu rehberlerin ikincisi, Atill etin'in hazrlam olduu ve 1979 ylnda neredilen Babakanlk Arivi Klavuzu adl kitaptr. Bu eserde, Osmanl Arivi'nin ihtiva ettii malzeme, tasnifler, aratrmaya ak blmler ve devam etmekte olan tasnif almalar tantlmtr. Eser, bu zelliiyle yukarda zikredilen birinci almay tamamlar mahiyette-dir.

nc rehber, Trkiye Cumhuriyeti'nin de yesi bulunduu slm Konferans Tekilat'na bal slm Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Mer-kezi (IRCICA) tarafndan Osmanl Arivi'nden yararlanacak ye lkelerin aratrclar iin smet Binark ve Necati Akta'a hazrlattrlmtr. Eser, Arapa olarak El-Arif'l-Osmn adyla 1986'da Amman'da yaynlan-

VII

mtr. Bu eserde, arivdeki malzemeler, tasnifler ve aratrmaya ak olan fonlar, Osmanl Devleti merkez tekilat tarihi ile birlikte dnlerek sis-tematik bir ekilde tantlm; aratrmaclarn ariv malzemesine en kolay yoldan ulaabilmeleri anlay n planda tutulmutur.

Yerli ve yabanc aratrmaclar iin "bavuru" eseri olma zelliini tayan bu rehberler, ilerleyen zaman iinde, yeni tasnif almalarn yan-stamadklarndan tr ihtiyaca cevap verememilerdir.

1987 ylnda Osmanl Arivi'ne yeni personel almyla hzlandrlan tasnif almalar sonucunda hazrlanan kataloglar, yeni bir rehberin yayn-lanmas mecburiyetini tekrar ortaya karmtr. Bu gayeyle Genel Mdr-lmz tarafndan Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi adl eser hazrla-narak 1992 ylnda yaynlanmtr. ok ksa zamanda bu eserin mevcudu-nun tkenmesi ve geen sre ierisinde pek ok fonun tasnifinin tamam-lanarak aratrmaya almas, mevcut rehberin yeni bir basksnn yaplmasn zorunlu hle getirmitir. 2000 ylnda geniletilmi ikinci bask da km, fakat daha bu basknn mevcudu bitmeden yeni fonlar aratrmaya alarak birok katalog aratrcnn istifadesine sunulmutur. te nc bask olarak hazrlanan elinizdeki bu rehber, yerli ve yabancaratrclara Osmanl Arivi'ni tantmak, aratrmaya ak fonlar hakkn-da bilgiler vermek, hlen srdrlmekte olan tasnif almalarna ait en yeni bilgileri aratrclara sunabilmek maksadyla hazrlanmtr.

***

Osmanl Arivi Rehberi nsz, Giri, Drt Blm, Ekler, Bibliyog-rafya ve ndeks'ten meydana gelmektedir.

Giri ksmnda Osmanl Devleti'nde arivcilik fikri, evrakn muha-fazasna gsterilen titizlik, Osmanl Arivleri'nin tarih seyri ve Hazine-i Evrak'ta bugne kadar yaplan tasnif almalar hakknda aklayc bilgi-ler verilmitir.

Birinci Blm'de Divan- Hmyn, Bb- saf, Defterhne-i mire, Bb- Defter, Bb- l, Yldz Saray defterleri ile nezretler,

VIII

vilyet ve mfettilikler (tara arivleri), Meclis-i Vl ve Meclis-i l-i Tanzimat gibi byk dairelere ait "defterler" ve dier "defter serileri" anlatlmtr. Ayn isimdeki defter ve belge serileri iin gerekli aklayc genel bilgiler, daha ok defterler blmnde verilmeye gayret edilmitir.

kinci Blm'de Divan- Hmyn, Bb- saf, Defterhne-i mire, Bb- Defter, Bb- l, Yldz Saray belgeleri ile nezretler, vilayet ve mfettilikler (tara arivleri), byk dairelere ait "belgeler", Ali Emir Tasnifi ve bnlemin Tasnifi gibi dier "belge serileri" ile ilgili bilgiler ve-rilmitir.

nc Blm'de harita, plan, proje, kroki, albm ve fotoraf kolek-siyonlar; Ali Fuat Trkgeldi, Cavit Baysun ve dier ahslardan intikal eden ariv malzemeleri, yurt ii ve yurt d ariv merkezlerine ait ariv malzemesi, kataloglar ve yeni uygulamaya konulan Otomasyon Sistemi hakknda bilgiler verilmitir.

Drdnc Blm'de Devlet Arivleri Genel Mdrl'nn idar yaps, ariv hizmetleri ile ilgili kanunlar, aratrmaclar iin gerekli n bilgiler ve Devlet Arivleri'nde aratrma yapacak olanlarn tabi olacakla-r esaslar yer almaktadr.

Ekler ksmnda, aratrmaclarn almalarna yardmc olmak iin "padiahlarn saltanat yllar ve dnemlerinde grev alm sadrazamlar" ile "Kanun Sultan Sleyman'dan XIX. yzyla kadar onar yllk, XIX. yz-yldan Osmanl Devleti'nin yklna kadar ise her yla gre dzenlenmi Hicr, Milad ve Rum takvimlerle ilgili tablolar" ve ayrca gnmzde "Osmanl Arivi'nde kullanlan kodlar ve almlar" tamamlayc bilgiler olarak verilmitir.

Aratrmaclarn defter ve belge serilerine daha kolay ulaabilmele-ri iin ndeks'in analitik olmasna zen gsterilmitir. Aratrmaclarn birkonu, defter veya belge serisi aramalar durumunda, "indekiler"den ok"ndeks" blmn kullanmalar kendilerine daha byk kolaylk salaya-caktr. Defter serilerinin tamamnn tablo olarak almn vermek mmkn

IX

olmadndan, aratrmaclarn, ak olarak tablosu verilmeyen defter ka-taloglarn taramalar gerekmektedir.

Osmanl Arivi Daire Bakanl'nda 2002 ylndan itibaren Otomas-yon Sistemi'ne geilmitir. Daha nce bilgisayar ortamnda yazlan kata-loglarn tamam Otomasyon Sistemi'ne aktarlarak Osmanl Arivi ve Cum-huriyet Arivi aratrma salonlar ile birlikte internet ortamnda aratrc-larn hizmetine sunulmutur. Bunun yannda defter serilerinin byk bir ksmnn grntleri dijital ortama aktarlmtr. Sz konusu grntler, ilgili kataloglar ile eletirilerek aratrmaya almtr. Gelecekte btn belge ve defter serilerinin grntleri, zet bilgileri ile birlikte bilgisayar ortamnda aratrmaya alacaktr.

Binlerce yerli ve yabanc aratrmacnn yararland Osmanl Ari-vi'nin tantlmas konusunda byk bir boluu dolduracana inandm, Osmanl Arivi Rehberi'ni hazrlayan Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl personeline ve eserin ortaya kmasnda emei geenlere teekkrlerimi sunar, eserin ilgililere yararl olmasn dilerim.

Do. Dr. Yusuf SARINAY

Devlet Arivleri Genel Mdr

N D E K L E R

sayfa

NSZ ................................................................................................................................................. V

NDEKLER ................................................................................................................................ XI

KISALTMALAR ............................................................................................................................ XXV

G R

Belgelerin Muhafazas ve Tanzimat Devrine Kadar Osmanl Arivcilii ........ XXVII

Tanzimat ncesi Merkez Devlet Daireleri ve Arivlerin Genel Durumu .......... XXXI

a. Bb- l ............................................................................................................................. XXXII

b. Bb- Defter .................................................................................................................... XXXII

c. Bb- Serasker ................................................................................................................ XXXIII

d. Bb- Mehat .................................................................................................................. XXXIV

Osmanl Devleti'nde Modern Arivcilik almalar ................................................... XXXIV

Tasnif Faaliyetleri ...................................................................................................................... XXXVII

B R N C B L M

DEFTER TASNFLER

I. DVAN-I HMYN, BB-I SAF ve DEFTERHNE- MRE DEFTERLER .................................................................................................. 5

A. DVAN-I HMYN ve BB-I SAF DEFTERLER ......................... 5

1. DVAN (BEYLK) KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER........................................................................................................ 5

a. Divan (Beyliki) Kalemi Defterleri (A.DVN) ......................................... 5

b. Mhimme Defterleri................................................................................ 7

c. ikyet Defterleri..................................................................................... 21

d. Ahkm Defterleri..................................................................................... 22

e. Asker Ruzname Defteri (A.DVN.ARZ.d)............................................. 41

f. Divan Memurlarna Ait Sicil ve Knye Defterleri ................................... 41

g. Dvel-i Ecnebiye Defterleri (A.DVNS.DVE.d) ...................................... 41

h. Gayrimslim Cemaatlere Ait Defterler ................................................... 46

. Hadariye Defterleri (A.DVNS.HADR.d) ................................................. 48

sayfa

XII

j. zn-i Sefne Defterleri............................................................................... 49

k. Kalebend, Nefy ve Ksas Defterleri (A.DVNS.NEFY.d) ........................ 50

l. Kanunnme-i Asker Defterleri (A.DVNS.KNA.d) ................................. 50

m. Krm Hanl Defteri ............................................................................. 51

n. Nme-i Hmyn Defterleri (A.DVNS.NMH.d) .................................... 51

o. ehbenderlik Defterleri (A.DVNS.HB.d) ............................................. 53

p. Tevzit, Zehir, Esnaf ve htisb Defterleri (A.DVNS.TZE.d).............. 53

r. Yol ve Menzil Defterleri (A.DVNS.YML.d) ........................................... 54

s. Muhtelif ve Mtenevv Defterler (A.DVNS.HB.d) ............................... 55

2. TAHVL (NAN) KALEM DEFTERLER (A.NT.d) ................................... 59

a. 980 Numaral Bb- saf Defterleri Katalou'ndaki Tahvil (Nian) Kalemi Defterleri (A.NT.d) ................................................................. 60

b. 986 Numaral Kmil Kepeci Katalou'ndaki Tahvil (Nian) Kalemi Defterleri (KK.d) ................................................................................... 60

c. 989 Numaral Divan- Hmyn Defterleri Katalou'ndaki Tahvil (Nian) Kalemi Defterleri (A.DVNS.NT.d) ........................................ 74

3. RUS KALEM DEFTERLER (A.RSK.d) ....................................................... 77

a. 980 Numaral Bb- saf Defterleri Katalou'ndaki Rus Defterleri (A.RSK.d).............................................................................. 78

b. 986 Numaral Kmil Kepeci Katalou'ndaki Rus Defterleri (KK.d).................................................................................................... 78

c. 989 Numaral Divan- Hmyn Defterleri Katalou'ndaki Rus Defterleri (A.DVNS.RSK.d).................................................................. 81

4. MED KALEM DEFTERLER (A.AMD.d) ................................................... 88

a. 980 Numaral Bb- saf Defterleri Katalou'ndaki med Kalemi Defterleri (A.AMD.d) ............................................................................ 88

b. 986 Numaral Kmil Kepeci Katalou'ndaki med Kalemi Defterleri (KK.d) ................................................................................... 89

5. TERFAT KALEM DEFTERLER ................................................................. 90

6. SADRET MEKTUB KALEM DEFTERLER .............................................. 92

a. 980 Numaral Bb- saf Defterleri Katalou'ndaki Sadret Mektub Kalemi Defterleri..................................................................... 92

b. 986 Numaral Kmil Kepeci Katalou'ndaki Bb- l Mektub-i Sadr- l Kalemi Defterleri .................................................................. 92

7. SADRET KETHDLII (KETHD KTBET) KALEM DEFTERLER ...................................................................................................... 94

sayfa

XIII

8. RESLKTTABLIK KALEM DEFTERLER (A.RST.d) ............................ 95

9. AVUBAILIK DEFTERLER ........................................................................ 95

10. BYK ve KK TEZKRECLK KALEM DEFTERLER.................. 96

11. VAKANVSLK KALEM DEFTERLER (A.VKN.d) ............................... 96

B. DEFTERHNE- MRE DEFTERLER ................................................ 97

1. TAHRR DEFTERLER ...................................................................................... 99

a. 979 Numaral Bb- saf Defterhne-i mire Defter Katalou'ndaki Tahrir Defterleri (A.DFE)............................................. 99

b. 981 Numaral Tapu Tahrir Defterleri Fihristi'ndeki Tahrir Defterleri ..... 99

c. 1000 Numaral Ankara Tapu Kadastro Arivi Tahrir Defterleri Fihristi'ndeki Tahrir Defterleri............................................................... 100

2. TMAR RUZNME (TMAR ve ZEMET TEVCH) DEFTERLER (A.DFE.RZ.d) ........................................................................................................ 137

II. BB-I DEFTER (MALYE DARES) ve MTEFERRK KONULU DEFTERLER .................................................................................................... 141

A. BB-I DEFTER (MALYE DARES) ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER....................................................................................... 142

1. ANADOLU MUHASEBES KALEM DEFTERLER (D.AMH.d) ................. 142

2. ASKR- MANSRE KALEM DEFTERLER (D.ASM.d) .......................... 143

a. Bamuhasebe Kalemi Defterleri Kataloglarndaki Askir-i Mansre Defterleri................................................................................................ 143

b. Masrft- Muhasebe Kalemi Defterleri Kataloglarndaki Askir-i Mansre Defterleri................................................................................. 144

3. AVLONYA GMR ve AVLONYA MUKTAASI KALEMLERNE AT DEFTERLER (D.AVG.d) ............................................. 144

4. BABAKIKULU KALEM DEFTERLER (D.BB.d)...................................... 145

5. BAMUHASEBE KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER (D.BM.d)..................................................................................... 146

a. Bamuhasebe Kalemi Defterleri .............................................................. 147

b. Bamuhasebe Kalemi'ne Bal Birimlere Ait Defterler........................... 147

6. BAMUKTAA KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER........................................................................................................ 160

7. BURSA MUKTAASI KALEM DEFTERLER (D.BRM.d) .......................... 161

8. BYK KALE ve KK KALE KALEM DEFTERLER.......................... 161

a. Byk Kale Kalemi Defterleri (D.BKL.d) .............................................. 161

b. Kk Kale Kalemi Defterleri (D.KKL.d) .............................................. 162

sayfa

XIV

9. BYK RUZNME ve KK RUZNME KALEMLER ile BALI BRMLERNE AT DEFTERLER...................................................... 162

a. Byk Ruznme Kalemi ve Bal Birimlerine Ait Defterler (D.BRZ.d) .............................................................................................. 162

b. Kk Ruznme Kalemi Defterleri (D.KRZ.d) ..................................... 163

10. CERDE ODASI DEFTERLER (D.CRD.d) .................................................... 164

11. CZYE MUHASEBES KALEM DEFTERLER (D.CMH.d)....................... 164

12. CZYE ZYADES KALEM DEFTERLER (D.CZD.d) ............................... 165

13. ELTK RUSMU KALEM DEFTERLER (D.RS.d)............................... 166

14. DEFTERDAR MEKTUB KALEM DEFTERLER (D.DMK.d) .................. 166

15. EVMR- MALYE KALEM DEFTERLER (D.EVM.d) .......................... 166

16. GANEM MUKTAASI KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER (D.GNK.d) .................................................................................... 167

17. HAREMEYN MUHASEBES KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER (D.HMH.d) ........................................................................... 167

18. HAREMEYN MUKTAASI KALEM DEFTERLER (D.HMK.d) ............. 169

19. HASLAR MUKTAASI KALEM ve BALI BRMNE AT DEFTERLER (D.HSK.d)..................................................................................... 169

20. HAVSS-I CEDDE KALEM DEFTERLER (D.HSC.d) ............................. 170

21. STANBUL MUKTAASI KALEM DEFTERLER (D.SM.d) ................... 170

22. KALEMYE DARES DEFTERLER (D.KLD.d).......................................... 171

23. KEFE MUKTAASI KALEM DEFTERLER (D.KFM.d)........................... 171

24. KK EVKF KALEM DEFTERLER (D.KEV.d) .................................. 171

25. MADEN MUKTAASI KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER (D.MMK.d)................................................................................... 172

26. MASRAF-I EHRYR KALEM DEFTERLER (D.MSF.d)..................... 172

27. MENSHT (KAPUDN-I DERYA) KALEM DEFTERLER (D.MNS.d) ............................................................................................................. 173

28. MEVKFT KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER (D.MKF.d) ............................................................................................................. 173

29. MUKTAA- CEDD- L KALEM DEFTERLER (D.MCU.d) ............. 176

30. NAVUL KALEM DEFTERLER (D.NVL.d) .................................................. 176

31. PSKOPOSLUK KALEM DEFTERLER (D.PSK.d) .................................... 176

32. PYADE MUKABELES KALEM DEFTERLER (D.PYM.d) .................... 177

33. SALYNE KALEM DEFTERLER (D.SLY.d).............................................. 177

34. SVAR MUKBELECL KALEM DEFTERLER (D.SVM.d) ........... 178

35. TERFT KALEM DEFTERLER (D.TF.d) ............................................. 178

sayfa

XV

36. VARDT-I SALH, VARDT-I IKK-I EVVEL ve VARDT-I IKK-I SN KALEMLERNE AT DEFTERLER......................................... 179

37. YENER KALEM DEFTERLER (D.YN.d) ............................................ 180

B. MTEFERRK KONULU DEFTERLER ................................................. 181

III. BB-I L DEFTERLER ............................................................................ 183

1. BB-I L SADRET DARES KALEMLERNE AT DEFTERLER ........ 184

a. Sadret Hazine-i Evrak Mdrl rde Kayt Defterleri...................... 184

b. Sadret Divan (Beyliki) Kalemi Defterleri (A.DVN.d) ......................... 185

c. Sadret Mektub Kalemi Defterleri.......................................................... 196

d. Sadret med Kalemi Defterleri (A.AMD) ........................................... 203

e. Sadret Terifat Kalemi Defterleri........................................................... 204

f. Sadret Eylt- Mmtze Kalemi Defterleri ........................................... 205

g. Sadret Mteferrik Defterleri .................................................................. 205

h. Sadret'e Bal Komisyonlara Ait Defterler ............................................ 206

2. BB-I L EVRAK ODASI (ARV) DEFTERLER ..................................... 207

a. Nezret ve Devir Gelen-Giden Defterleri .............................................. 207

b. Vilyt Gelen-Giden Defterleri ............................................................... 211

3. BB-I L BNYESNDEK DER DARELERE AT DEFTERLER ....... 221

a. Dev Nezreti Defterleri (DV.d) ............................................................ 222

b. Meclis-i Vl Riyaseti Defterleri (MVL.d) ............................................. 223

c. r-y Devlet Defterleri (D.d).............................................................. 224

d. Divan- Ahkm- Adliye Defterleri ......................................................... 224

e. Tanzimat- Hayriye ve Meclis-i Tanzimat Defterleri............................... 225

IV. YILDIZ SARAYI ARV DEFTERLER .................................................. 229

1. YILDIZ MRUZT DEFTERLER (Y.MRZ.d) ............................................... 230

2. YILDIZ ESAS EVRAKI DEFTERLER (Y.EE.d)............................................. 230

V. NEZRETLERE, VLYETLERE, MFETTLKLERE (TARA ARVLERNE) ve BYK DARELERE AT DEFTERLER ................. 235

A. NEZRETLER............................................................................................. 235

1. DAHLYE NEZRET DEFTERLER (DH.d) ................................................ 235

a. Dahiliye Nezareti Defterleri (DH.d) ........................................................ 237

b. Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvl Komisyonu Defterleri (DH.SAD.d).......................................................................................... 237

sayfa

XVI

2. HARCYE NEZRET DEFTERLER (HR.d)................................................ 238

3. EVKF-I HMYN NEZRET DEFTERLER .......................................... 238

a. Evkaf- Haremeyn Muhasebecilii Defterleri (EV.HMH.d).................... 239

b. Evkaf Defterleri (EV.d) ........................................................................... 239

c. Surre Defterleri (EV.HMK.SR.d) ............................................................ 239

4. TCARET, NFA, ORMAN, MADN ve ZRAT NEZRETLERNE AT DEFTERLER (T.d) ................................................... 240

5. SIHHYE NEZRET DEFTERLER (SH.d).................................................... 242

a. Umr- Shhiye-i Dahiliye ....................................................................... 243

b. Umr- Shhiye-i Hariciye....................................................................... 243

6. ZABTYE NEZRET DEFTERLER (ZB.d)................................................... 243

a. Zabtiye Miriyeti Dnemi...................................................................... 244

b. Zabtiye Nezreti Dnemi ........................................................................ 244

7. MARF NEZRET DEFTERLER (MF.d) ................................................... 245

8. MALYE NEZRET DEFTERLER (ML.d) ................................................... 245

a. Mektub Kalemi Defterleri (ML.MKT.d) ................................................ 246

b. Evmir-i Maliye Kalemi Defterleri (ML.EVM.d) ................................... 246

c. Masrift Muhasebecilii Defterleri (ML.MSF.d) .................................. 247

d. Vridt Muhasebesi Defterleri (ML.VRD.d)........................................... 247

e. Cerde Odas Defterleri (ML.CRD.d) ...................................................... 249

f. Maliye Ksm Mteferrik Defterleri (ML.d) ............................................ 250

g. Muvzene (Bte) Defterleri ................................................................... 250

9. BB-I SERASKER DEFTERLER (SRA.d)..................................................... 251

10. NFUS DEFTERLER (NFS.d) ......................................................................... 251

B. BYK DARELERE AT DEFTERLER ................................................ 253

1. HAZNE- HSSA NEZRET DEFTERLER ................................................ 253

a. Hazine-i Hssa Nezreti Defterleri (HH.d).............................................. 253

b. Hazine-i Hssa Nezareti Sicil-i Ahval Defterleri (HH.SAD.d) .............. 254

2. DARPHNE- MRE DEFTERLER (DRB.d) ............................................... 254

3. MLL EMLAK'TAN DEVRALINAN DEFTERLER....................................... 255

C. VLYET ve MFETTLKLERE (TARA ARVLERNE) AT DEFTERLER....................................................................................... 256

1. KIBRIS MUTASARRIFLII DEFTERLER (TR.KB.d)............................... 256

2. RUMEL MFETTL DEFTERLER (TFR.1.d) ...................................... 258

sayfa

XVII

VI. DER DEFTER TASNFLER ................................................................... 263

A. KML KEPEC TASNF DEFTERLER (KK.d) ................................. 263

B. MALYE'DEN MDEVVER DEFTERLER TASNF (MAD.d) ........... 266

K N C B L M

BELGE TASNFLER

I. DVN-I HMYN, BB-I SAF ve DEFTERHNE- MRE BELGELER......................................................................................................... 275

A. DVN-I HMYN ve BB-I SAF BELGELER ............................ 275

1. DVN (BEYLK) KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (A.DVN) .......................................................................................... 275

a. Divan (Beyliki) Kalemi Belgeleri .......................................................... 275

b. Asker Ruzname Belgeleri (A.DVN.ARZ)............................................ 276

c. Dvel-i Ecnebiye Belgeleri (A.DVN.DVE) ............................................ 276

d. Gayrimslimler Din ve Hayr ler Kalemi Belgeleri (A.DVN.KLS)........................................................................................ 276

e. Kalebend Kalemi Belgeleri (A.DVN.KLB)............................................. 276

f. Kbrs Mhimme Ksm Belgeleri (A.DVN.KBM).................................. 277

g. Kbrs ikyeti Ksm Belgeleri (A.DVN.KB)...................................... 277

h. Krm Hanl Kalemi Belgeleri (A.DVN.KRM) .................................... 277

. Mhimme Kalemi Belgeleri (A.DVN.MHM) .......................................... 277

j. Msr Valilii Ksm Belgeleri (A.DVN.MSR) ........................................ 278

k. Nme-i Hmyn Ksm Belgeleri (A.DVN.NHM)................................ 278

l. ikyet Kalemi Belgeleri (A.DVN.KT) ................................................. 278

m. Yol ve Menzil Kalemi Belgeleri (A.DVN.YML)................................... 279

2. TAHVL (NAN) KALEM BELGELER (A.NT)......................................... 279

a. Tahvil (Nian) Kalemi Belgeleri.............................................................. 279

b. Ordu Nian Kalemi Belgeleri (A.NT.ORD).......................................... 279

3. RUS KALEM BELGELER (A.RSK) ............................................................. 279

4. MED KALEM BELGELER (A.AMD)......................................................... 280

a. med Kalemi Belgeleri .......................................................................... 280

b. med Kalemi Krm Hanl Belgeleri (A.AMD.KRM)........................ 280

5. TERFAT KALEM BELGELER (A.TF)..................................................... 280

6. SADRET MEKTUB KALEM BELGELER (A.MKT) ............................... 280

sayfa

XVIII

7. SADRET KETHDLII (KETHD KTBET) KALEM BELGELER (A.SKT) ......................................................................................... 280

8. RESLKTTBLIK KALEM BELGELER (A.RST) ................................. 281

9. AVUBAILIK KALEM BELGELER (A.VB) ......................................... 281

10. BYK ve KK TEZKRECLK KALEM BELGELER (A.BKT) ................................................................................................................. 281

11. VAKANVSLK KALEM BELGELER (A.VKN)..................................... 281

B. DEFTERHNE- MRE KALEM BELGELER (A.DFE).................. 282

II. BB-I DEFTER (MALYE DARES) ve MTEFERRK KONULU BELGELER ...................................................................................................... 283

A. BB-I DEFTER (MALYE KALEMLER) ve BALI BRMLERNE AT BELGELER............................................................. 283

1. ANADOLU MUHASEBES KALEM BELGELER (D.AMH) ....................... 283

2. ASKR- MANSRE KALEM BELGELER (D.ASM) ................................ 283

3. AVLONYA GMR ve AVLONYA MUKTAASI KALEMLERNE AT BELGELER ................................................................... 284

a. Avlonya Gmr Kalemi Belgeleri (D.AVG) ....................................... 284

b. Avlonya Muktaas Kalemi Belgeleri (D.AVM)..................................... 284

4. BABAKKULU KALEM BELGELER (D.BB) ........................................... 284

5. BAMUHASEBE KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (D.BM) .......................................................................................... 284

a. Bamuhasebe Kalemi Belgeleri ............................................................... 284

b. Bamuhasebe Kalemi'ne Bal Birimlere Ait Belgeler............................ 285

6. BAMUKTAA KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (D.BMK) ................................................................................................................ 286

7. BURSA MUKTAASI KALEM BELGELER (D.BRM)................................ 286

8. BYK KALE ve KK KALE KALEM BELGELER ............................ 286

a. Byk Kale Kalemi Belgeleri (D.BK)..................................................... 286

b. Kk Kale Kalemi Belgeleri (D.KKL).................................................. 287

9. BYK RUZNAME ve KK RUZNAME KALEMLER ile BALI BRMLERNE AT BELGELER ........................................................ 287

a. Byk Ruzname Kalemi ve Bal Birimlerine Ait Belgeler (D.BRZ)................................................................................................. 287

b. Kk Ruzname Kalemi Belgeleri (D.KRZ)......................................... 288

10. CERDE ODASI BELGELER (D.CRD) .......................................................... 288

11. CZYE MUHASEBES KALEM BELGELER (D.CMH) ............................ 288

sayfa

XIX

12. CZYE ZYDES KALEM BELGELER (D.CZD) ..................................... 288

13. ELTK RUSMU KALEM BELGELER (D.RS) .................................... 289

14. DEFTERDAR MEKTUB KALEM BELGELER (D.DMK) ....................... 289

15. EVMR- MALYE KALEM BELGELER (D.EVM) ................................ 289

16. GANEM MUKTAASI KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (D.GNK).......................................................................................... 289

17. HAREMEYN MUHASEBES KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (D.HMH) ................................................................................. 290

18. HAREMEYN MUKTAASI KALEM BELGELER (D.HMK) ................... 291

19. HASLAR MUKTAASI KALEM ve BALI BRMNE AT BELGELER (D.HSK) .......................................................................................... 291

20. HAVSS-I CEDDE KALEM BELGELER (D.HSC) .................................. 291

21. STANBUL MUKTAASI KALEM BELGELER (D.SM)......................... 291

22. KALEMYE DARES BELGELER (D.KLD) ............................................... 291

23. KEFE MUKTAASI KALEM BELGELER (D.KFM) ................................ 292

24. KK EVKF KALEM BELGELER (D.KEV)........................................ 292

25. MADEN MUKTAASI KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (D.MMK) ........................................................................................ 292

26. MASRAF-I EHRYR KALEM BELGELER (D.MSF) .......................... 293

27. MENSUHT (KAPUDN-I DERY) KALEM BELGELER (D.MNS) ..... 293

28. MEVKUFT KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (D.MKF) ................................................................................................................ 293

29. MUKTAA- CEDD- L KALEM BELGELER (D.MCU)................... 294

30. NAVUL KALEM BELGELER (D.NVL) ....................................................... 294

31. PSKOPOSLUK KALEM BELGELER (D.PSK).......................................... 294

32. PYADE MUKBELES KALEM BELGELER (D.PYM) .......................... 294

33. SALYNE KALEM BELGELER (D.SLY) ................................................... 295

34. SVAR MUKBELECL KALEM BELGELER (D.SVM)................. 295

35. TERFAT KALEM BELGELER (D.TF)................................................... 295

36. VRDT-I SLH, VRDT-I IKK-I EVVEL ve VRDT-I IKK-I SAN KALEMLERNE AT BELGELER ........................................... 295

37. YENER KALEM BELGELER (D.YN) ................................................. 296

B. MTEFERRK KONULU BELGELER.................................................... 296

III. BB-I L BELGELER............................................................................... 297

OSMANLI ARV'NDE BULUNAN TANZMAT SONRASI FONLAR ...................................................................................................... 297

sayfa

XX

1. BB-I L SADRET DARES KALEMLERNE AT BELGELER ........... 298

a. Hazine-i Evrak Mdrl - rdeler ...................................................... 299

b. Sadret Divan (Beyliki) Kalemi Belgeleri (A.DVN)............................. 309

c. Sadret Mektub Kalemi Belgeleri (A.MKT) .......................................... 313

d. Sadret med Kalemi Belgeleri ve Meclis-i Vkel Yazmalarna Ait Belgeler............................................................................................ 318

e. Sadret Terifat Kalemi Belgeleri (A.TF) ............................................. 319

f. Sadret Eylt- Mmtze Kalemi Belgeleri (A.MTZ) ............................ 320

g. Sadret Muhasebe Kalemi Belgeleri (A.MH).......................................... 324

h. Sadret Evrak Kalemi Belgeleri (A.VRK) .............................................. 324

. Sadret Mteferrik Belgeler (A.M) .......................................................... 325

2. BB-I L EVRAK ODASI (ARV) BELGELER ....................................... 326

3. BB-I L BNYESNDEK DER DARELERE AT BELGELER ......... 326

a. Dev Nezreti Belgeleri.......................................................................... 326

b. Meclis-i Vl Riyseti Belgeleri (MVL) ................................................. 327

c. r-y Devlet.......................................................................................... 331

d. Divan- Ahkm- Adliye Belgeleri (DA) ................................................. 334

e. Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV) ......................................................... 334

IV. YILDIZ SARAYI ARV BELGELER..................................................... 336

1. YILDIZ ESAS EVRAKI (Y.EE) .......................................................................... 337

a. Yldz Esas Evrak (Y.EE) ....................................................................... 337

b. Sadrazam Kmil Paa Evrak -Yldz Esas Evrak'na Ek (Y.EE.KP).............................................................................................. 339

2. SADRET RESM MARUZT EVRAKI (Y.A.RES) ....................................... 340

3. SADRET HUSUS MARUZT EVRAKI (Y.A.HUS)..................................... 340

4. MTENEVV MARUZAT EVRAKI (Y.MTV) ................................................. 341

5. YILDIZ PERAKENDE EVRAKI ........................................................................ 342

a. Yldz Perakende Evrak - Mbeyn Belge, Gazete ve Cetvelleri ............. 342

b. Yldz Perakende Evrak - Sadret, Nezret ve Devir Maruzt ............ 349

V. NEZRETLER, VLYET-MFETTLKLER (TARA ARVLER) ve BYK DARELERE AT BELGELER ......................... 359

A. NEZRETLER............................................................................................. 359

1. DAHLYE NEZRET BELGELER (DH)...................................................... 359

a. Kalem-i Mahsus Mdriyeti Belgeleri (DH.KMS) ................................. 360

sayfa

XXI

b. Muhabert- Umumiye daresi Belgeleri (DH.MU) ............................... 360

c. dre-i Umumiye Belgeleri (DH.UM) .................................................... 362

d. Umr- Mahalliye-i Vilayt Mdriyeti Belgeleri (DH.UMVM) ........... 363

e. Sicill-i Nfus dre-i Umumiyesi Belgeleri (DH.SN) ............................. 363

f. Mebn-i Emriye ve Hapishneler Mdriyeti Belgeleri (DH.MB.HPS) ....................................................................................... 364

g. Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Belgeleri (DH.EUM)........................... 365

h. ifre Kalemi Belgeleri (DH.FR) ........................................................... 375

. Dahiliye Nezreti Hukuk Mavirlii Belgeleri (DH.HM).................... 375

i. Dahiliye Nezreti Tesr-i Muamelt ve Islahat Komisyonu ..................... 376

j. Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi (DH.MKT) ....................................... 377

k. Dahiliye Nezreti Sicill-i Ahval daresi Memurin (DH.SAD.MEM) .................................................................................. 378

l. Dahiliye Nezreti Evrak Dosya Usul Envanter Katalou...................... 378

2. HARCYE NEZRET BELGELER ............................................................... 379

a. Mektub Kalemi Belgeleri (HR.MKT) .................................................... 380

b. Hukuk Mavirlii tiare Odas Belgeleri (HR.HM.ISO) .................. 381

c. Hukuk Ksm Belgeleri (HR.H) ............................................................... 382

d. Mtenevvia Ksm Belgeleri (HR.MTV)................................................. 384

e. Siyas Ksm Belgeleri (HR.SYS)............................................................ 385

f. Tercme Odas Belgeleri (HR.TO) .......................................................... 386

g. Sicill-i Ahval dare-i Umumiyesi Belgeleri (HR.SAD) ......................... 386

h. Hariciye Nezreti Londra Sefareti Belgeleri (HR.SFR.3) ....................... 386

. Paris Sefareti Belgeleri (HR.SFR.4)......................................................... 387

i. Tahran Sefareti Belgeleri (HR.SFR.20) ................................................... 387

3. EVKF-I HMYN NEZRET BELGELER ............................................ 387

4. TCARET, NFA, ORMAN, MEDN ve ZRAT NEZRETLERNE AT BELGELER ............................................................... 397

5. SIHHYE NEZRET BELGELER (SH) ......................................................... 397

6. ZABTYE NEZRET BELGELER (ZB) ........................................................ 397

7. MAARF NEZRET (MF.d) .............................................................................. 398

a. Meclis-i Kebr-i Maarif (MF.MKB) ........................................................ 398

b. Merkez Tekilat...................................................................................... 399

c. Tara Tekilat ......................................................................................... 401

sayfa

XXII

8. HAZNE- HSSA NEZRET (HH.d).............................................................. 402

a. Hazine-i Hssa Nezreti Tahrirat Kalemi (HH.THR).............................. 405

b. Hazine-i Hssa Sicil-i Ahval daresi (HH.SAD.MEM) ......................... 405

9. MBEYN EVRAKI (MB)..................................................................................... 405

B. BYK DARELERE AT BELGELER .................................................. 406

1. MLL EMLAK'TAN DEVRALINAN BELGELER ......................................... 406

C. VLYET ve MFETTLKLERE (TARA ARVLERNE)AT BELGELER ......................................................................................... 408

1. KIBRIS MUTASARRIFLII BELGELER (TARADAN GELEN BELGELER) (TR.KB) ....................................................................................... 408

2. RUMEL MFETTL BELGELER (TARADAN GELEN BELGELER) (TFR) ............................................................................................. 411

a. Rumeli Mfettilii Arzuhalleri (TFR.1.KT) ........................................ 411

b. Rumeli Mfettilii Edirne, Yanya ve kodra Evrak (TFR.1.ED-TFR.1.YN-TFR.1.).......................................................... 412

c. Rumeli Mfettilii Jandarma Miriyet ve Kumandanl Evrak (TFR.1.AS) ............................................................................................ 412

d. Rumeli Mfettilii Konsolosluk, Sefret ve Mfettilikler Evrak (TFR.1.KNS-TFR.1.SFR-TFR.1.TF) .................................................... 413

e. Rumeli Mfettilii Kosova Evrak (TFR.1.KV) .................................... 413

f. Rumeli Mfettilii Makamt Evrak (TFR.1.MKM).............................. 414

g. Rumeli Mfettilii Manastr Evrak (TFR.1.MN) ................................. 414

h. Rumeli Mfettilii Mteferrik Evrak (TFR.1.M-TFR.1.FT) .............. 415

. Rumeli Mfettilii Sadret ve Bakitbet Evrak (TFR.1.A).................. 415

j. Rumeli Mfettilii Selnik Evrak (TFR.1.SL) ...................................... 416

k. Rumeli Mfettilii Umum Evrak (TFR.1.UM)...................................... 416

VI. DER BELGE TASNFLER ..................................................................... 418

A. AL EMR TASNF BELGELER (AE) ................................................. 418

B. BNLEMN TASNF BELGELER (E) ............................................... 419

C. MUALLM CEVDET TASNF BELGELER (C) .................................. 420

D. HATT-I HMYN TASNF (HAT) ...................................................... 421

E. MZEHHEB FERMANLAR ...................................................................... 422

F. MUHEDELER TASNF .......................................................................... 423

sayfa

XXIII

N C B L M

OSMANLI ARV'NDE MEVCUT DER ARV MALZEMESile BAKA ARV MERKEZLERNE AT KATALOGLAR................ 427

I. HARTA, PLAN-PROJE-KROK, ALBM ve FOTORAF HTVA EDEN KATALOGLAR.................................................................................... 427

A. HARTALAR (HRT.h) ................................................................................ 427

B. PLAN, PROJE ve KROKLER (PLK.p).................................................... 428

C. ALBM ve FOTORAFLAR..................................................................... 429

a. Rumeli Mfettilii Mteferrik Evrak Katalou'nda Bulunan Resimler................................................................................................. 429

b. Yldz Esas Evrak - Sadrazam M. Kmil Paa Evrak'ndaki Resimler................................................................................................. 433

c. Yldz Tasnifi Defterleri'ndeki Resimler.................................................. 433

II. ZEL AHISLARDAN NTKAL EDEN (SATIN ALINAN) ARV MALZEMES.................................................................................................... 435

A. AL FUAT TRKGELD EVRAKI (HSD.AFT) ...................................... 435

1. Belgeler ................................................................................................... 436

2. Defterler .................................................................................................. 436

3. Fotoraflar ............................................................................................... 436

B. CAVT BAYSUN EVRAKI (HSD.CB) ....................................................... 436

C. SVASLI AL BABA ZAVYES EVRAKI (HSD.SABZ)........................ 437

III. YURT ve YURT DII ARV MERKEZLERNE AT ARV MALZEMES ve KATALOGLAR ................................................................. 438

A. YURT ARVLERNE AT KATALOGLAR ................................... 438

1. TAPU KADASTRO GENEL MDRL ARV TAHRR DEFTERLER KATALOU .............................................................................. 438

2. VAKIFLAR GENEL MDRL VAKFYELER KATALOU .............. 439

3. CUMHURYET ARV DARE BAKANLII KATALOGLARI ............... 439

a. Bakanlar Kurulu Kararlar Katalou........................................................ 439

b. Mterek Kararnmeler Katalou ........................................................... 440

c. Babakanlk zel Kalem Mdrl Katalou ....................................... 440

d. Bayndrlk Bakanl Katalou............................................................... 440

e. Toprak skn Genel Mdrl Katalou ............................................... 441

f. Diyanet leri Bakanl Katalou .......................................................... 441

sayfa

XXIV

4. DENZ KUVVETLER KOMUTANLII KATALOGLARI ........................... 442

B. YURT DII ARV MERKEZLERNE AT KATALOGLAR ............... 442

1. Bulgaristan Arivlerindeki Osmanl Evrak............................................. 442

2. Kbrs eriye Sicilleri ............................................................................. 442

3. Macaristan Mill Arivi'nde Bulunan Trk Tarihi ile lgili Belgeler ....... 443

4. Makedonya Devlet Arivi'ndeki Osmanl Evrak .................................... 443

5. Rusya Federasyonu Arivlerindeki Osmanl Evrak................................ 443

6. Grcistan Arivlerindeki Trkiye ile lgili Belgeler................................ 443

IV. OTOMASYON................................................................................................ 443

D R D N C B L M

DEVLET ARVLER GENEL MDRL

Devlet Arivleri Genel Mdrl dari Yaps .......................................... 447

Devlet Ariv Hizmetleri le lgili Kanunlar................................................. 448

Devlet Arivleri Genel Mdrl'nn Grevleri ....................................... 448

Devlet Ariv Hizmetlerinin Hukuk Dayana ............................................ 449

Devlet Arivleri'nde Aratrma ve nceleme Yapmak steyen Trk veya Yabanc Uyruklu Gerek veya Tzel Kiilerin Tabi Olacaklar Esaslar .................................................................................. 451

Devlet Arivleri Genel Mdrl Aratrmac Mracaat Formu ve Taahhtname.......................................................................................... 455

Aratrmaclara Faydal Bilgiler .................................................................. 456

E K L E R

1-Padiah ve Sadrazamlarn Saltanat Yllar .............................................. 461

2-Kanun Sultan Sleyman'dan XIX. Yzyla Kadar Onar Yllk ve XIX. Yzyldan Osmanl Devleti'nin Yklna Kadar Her Yla Gre Dzenlenmi Hicr, Milad ve Rum Takvim................................ 471

3-Tasnifte Kullanlan Kodlar....................................................................... 475

BBLYOGRAFYA........................................................................................... 509

NDEKS.............................................................................................................. 513

K I S A L T M A L A R

M. Muharrem

S. Safer

Ra. Reblevvel

R. Reblhir

Ca. Cemziyelevvel

C. Cemziyelhir

B. Receb

. aban

N. Ramazan

L. evval

Za. Zilkade

Z. Zilhicce

El. Evil

Et. Evst

Er. Evhir

a.g.e. Ad geen eser

a.g.m. Ad geen makale

BEO Bb- l Evrak Odas

bkz. Baknz

BOA Babakanlk Osmanl Arivi

BTTD Belgelerle Trk Tarihi Dergisi

c. Cilt

DES Dosya Envanter Sistemi

DA Diyanet slm Ansiklopedisi

gs. yer Gsterilen yer

h. Hicr

XXVI

k. Knunnmesi var

Mad. Madalya

m. milad

mk. Mkerrer

MV Meclis-i Vkela Mazbatalar

nu Numara

s. Sayfa

T. Timar

TED Tarih Enstits Dergisi

TOEM Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas

Ts. Tarihsiz

vb. ve benzeri

vd. ve devam

Ves. Ade. Vesika Adedi

yay. Yaynlar / Yaynlayan

G R

Belgelerin Muhafazas ve Tanzimat Devrine Kadar Osmanl Arivcilii

Gerek Osmanl Devleti dneminden gnmze ulaan ve sadece Osmanl Arivi'n-

de miktar 150 milyonu bulan belge ve defter serilerinden, gerek belgelerin tanzim edili

tarz ve byk bir hassasiyetle korunmu olmalarndan, gerekse brokrasinin her kademe-

sindeki yazmalarn mutlaka deftere kaydedilmesiyle ilgili emir ve nizamnmelerden

anlalmaktadr ki, Osmanl Devleti kuruluundan itibaren resm belgeleri muhafazaya,

bugnk tabirle arivcilie byk nem vermitir.

Defterlerin korunmas hususunda gsterilen bu ihtimam ve titizlik, en canl ifade-

sini Sultan nc Mustafa (1757-1774) devrinde Ordu Divan'ndan yaymlanan bir fer-

manda bulmaktadr. Divan- Hmyn Kalemi'ne ait Mhimme, Ahidnmeler, Nme-i

Hmyn ve ikyet Defterleri ile Rus Kuyudt defterlerinin ordu metsna hareketle

yola karld bildirilen yol hkmnde, Hacolupazar kadsna ve Babada'ndan ad

geen kazaya varncaya kadar yol zerinde bulunan dier kad ve niblere, ayn, erf

ve zbitna hitaben yle denilmektedir: "... Deftir sandklar zerlerine memrlar ile

her kangnuzun taht- kazsna dhil olur ise emn mahallere konup gecelerde bekletd-

resiz ve hll-i rhda dah kadr-i kifye yarar klavuz ve muhfazaclar koup emn

slim eyleyesiz ve siz ki, kasaba-i merkmenin kd, ayn ve erf- mmileyhimsiz;

zikrolunan deftir, Devlet-i Aliyye'nin hazinesi mesbesinde olmala muhfazasna

takayyd ihtimm cmlenze vcib lzm idi ve yzen bi'llhi Tel bir varakna

ve bir harfine hat v zarar irimek lzm gelr ise cevba kdir olamayacanuz gere-

i gibi mlhaza iderek deftir-i merkmeyi kasaba dernunda metn mahfz krgr

bir mahalde...vaz idp... minen ve slimen... hfzolundun tahrr ilma mbderet

eylemeniz."1

Fermann son cmlelerinde yer alan ilgililerin cevap vermeye g yetiremeyecek-

leri tehdidi ifadesinden anlalyor ki kaytlarn u veya bu sebeple zyi edilmesi ceza

bir sorumluluk gerektirmektedir.

Nitekim defterleri, devletin hazinesi olarak vasflayan bu anlay, aradan takriben

yz seneye yakn bir zaman getikten sonra bile terkedilmemi, Sultan Abdlmecid 1 BOA, Mhimme Defteri, nr. 168, s. 85-86, hk. 306. Bu kayd takip eden 308, 309 ve 311 numaral hkmler

de ayn konu ile alakal olup defterlerin emin ve salim bir ekilde naklini emretmektedir.

XXVIII

(1839-1861) dneminde modern anlamda ina edilen ariv binasna Hazine-i Evrak ad,

idarecisine de Hazine-i Evrak Nzr unvan verilmitir.

Merkez devlet dairelerinde, belgelerin saklanmasnda ve korunmasnda gsterilen

arivcilik anlay, taradaki beylerbeyi ve kadlardan da istenmitir. Tara tekilat grev-

lilerine, karar ve ilemlerini defterlere kaydetmeleri ve bu defterleri muhafaza etmeleri

emredilmitir. Kanun Sultan Sleyman devrinde Rumeli Beylerbeyi Mehmed Paa'ya

gnderilen 943 (1536) tarihli fermanda2 "... Bu hkm-i erfm sretini defterde kaydey-

leyp ve kendsin dah ayniyle defter sandklarnda hfzidp dim mazmn- erfi ile

amel eyleyesin..." ifadesiyle defter sandklarna iaret edilmitir. Bu sandklarn sakland-

beylerbeyi arivlerinden, Osmanl Arivi'ne vesika intikal etmemitir. Ancak baz eya-

let merkezlerinde hl Osmanl dnemi vesikalarnn bulunduu bilinmektedir. ekoslo-

vak aratrc Josef Blaskovic'in bir makalesinde Gyngs'teki bir vesikaya dayanarak

Eri Divan'nn, Gng kasabasnda 1647 ylnda kan bir yangn zerine toplanarak,

drt yllk vergi ve hizmetleri affettiine dair ifadesinden, bir ksm eyalet arivinin ko-

runarak gnmze ulat anlalmaktadr3.

Ayn ekilde kad ve hkimler de kararlarn defterlere kaydedip bu defterleri bir

sonraki grevliye devir ve teslim etmek suretiyle muhafazasn salamakla mkellef tu-

tulmulardr. Osmanl Devleti'nin son yllarnda stanbul'da muntazam bir arive kavu-

an eriyye Sicilleri'nin, gnmze ulaan erken tarihli koleksiyonlar bu disiplin saye-

sinde vcut bulmutur. Kad ve hkimin defter tutma usulnde tbi olaca hususlar,

kanun metninde yle zikredilmitir: "Hkim, mahkemeye sicillt defteri vaz edip vere-

cei ilmt... muntazam bir surette ol deftere kayt... ve nn hfzna dikkat eder. Azli

vuk buldukta sicillt halefi olan hkime devir ve teslim eder."4

Osmanl Devleti merkez ve tara tekilatlarnda belge ve defterlerin korunmasn-

da gsterilen hassasiyet ile kayda verilen nem seferler srasnda da kendini gstermek-

tedir. Osmanl asker harektlar srasnda idar ve asker ilerin halli iin Divan- Hm-

yn'a ait eitli brolarn orduyla birlikte seferlere katldklar ve brokratik ilemleri

laykyla ve hzl bir biimde yerine getirebilmek ve gerektiinde mracaat edebilmek

iin lzumlu defterlerini de beraberlerinde gtrdkleri bilinmektedir5.

2 Knunnme, tf Efendi Ktphanesi, nr. 1734, vr. 12a.3 J. Blaskovic, "Osmanl Hakimiyeti Devrinde Slovakya'daki Vergi Sistemi Hakknda", Tarih Dergisi, ..

Edebiyat Fakltesi, say 32, stanbul 1979, s. 191.4 Mecelle-i Ahkm- Adliye, md. 1814.5 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Feridun M. Emecen, "Sefere Gtrlen Defterlerin Defteri", Prof. Dr. Bekir

Ktkolu'na Armaan, s. 241-268.

XXIX

Osmanl Devleti'nin arivlerine verdii nemi gsteren ilgin misallerden biri de

I. Dnya Harbi srasnda yaanmtr. 1915 senesi balarnda, muhtemelen anakkale

Muharebeleri sebebiyle stanbul'un gvenlii tehlike altna girdiinden, irdeler ve di-

er nemli grlen evrak 208 sandk ierisinde, daha gvenli olduu deerlendirilen

Konya'ya nakledilmitir. Sz konusu evrakn yangn ve rutubet gibi tesirlerden korun-

mas ve kesinlikle hibir kimse tarafndan almasna izin verilmemesi hususunda Kon-

ya valisine ok kesin emirler verilmitir. Yaklak 1 yl sonra bu evrak asker tren ve

vapurlar ile tekrar stanbul'a getirilmitir6.

Savalar, yangnlar, tabi fetler gibi sebeplerle kaybolan ve gnmze ulaama-

yan belgeler ile halen Osmanl Arivi'ne devredilmeyen dier Osmanl evrak ve Osman-

l Devleti'nin dalmasyla birlikte yeni kurulan devletlerin elinde kalan evrak da gz

nne alnrsa Osmanl Devleti dneminde oluan evrakn ok byk yeknlara ulaa-

ca dnlebilir.

Kanun dneminden (1520-1566) gnmze ulaan defter serilerinden anlald-

na gre, Osmanl brokrasisi, bugn arivcilikte kullanlan dosyalama usulne muka-

bil, defter usuln esas kabul etmitir7. Mevcut defterlerden, Divanlarda alnan kararla-

rn Mhimme, Maliye, Rus, Tahvil, Kayd- Divan gibi defterlere kaydolunduu anla-

lmaktadr. Ancak alt birimlere ait, neticeye takaddm eden mumeleli evrak, msved-

delerine varncaya kadar aylk torbalara konur, bir yl iinde biriken evrak, bu torbalarda

zerine daire ad ve yl yazl olduu halde, ou zaman deri kapl salam sandklara

konularak, gerektiinde mracaat edilmek zere mahzenlere kaldrlrd8.

Osmanl Devleti'nin kuruluundan itibaren devletin bakenti olan Bursa'da oluan

arivin Timur'un Anadolu'yu istilas ile birlikte yok edildii bilinmektedir. Bu yzden

Fatih'e kadar olan dneme ait birka ferman, vakfiye ve mlknme dnda fazla vesika

bulunmamaktadr. Fatih devrinden Kanun zamanna kadar geen bir asrlk dnem iin-

de Osmanl Arivi'ne intikal eden belge ve defter azdr. Bu dnem hakknda bilgi alna-

bilecek ariv malzemesi bir ka yz defterden ibarettir.

stanbul'un fethinden sonra ilk defa evrak mahzeni olarak Yedikule'nin kullanld-

bilinmektedir. Devletin baehri olan Edirne Saray'ndaki Divanhne'ye ve ordu Divan-

larna ait defterler, Sultan III. Ahmed'den sonra padiahlarn tamamen stanbul'a yerle-

meleriyle Topkap Saray'na tanmtr. 6 BOA, BEO Siyas, 34/42; MV, 197/107 ve 201/45.7 Defter usul Osmanllar'da ykla kadar devam etmesine ramen, baz nezret ve dairelerde 1309 (1891)

ylndan itibaren dosya sistemine geilmeye baland grlmektedir.8 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti'nin Merkez ve Bahriye Tekilat, s. 43.

XXX

Yedikule'den sonra arivler Atmeydan'na, oradan ise Topkap Saray'nn inasn

mteakip Hazine-i mire ve Endern- Hmyn'a nakledilmitir.

Topkap Saray'nn baz blmlerinin arivlerin muhafazas iin kullanlmas;

Divan- Hmyn toplantlarnn Bb- l'de yaplmaya balanp orada krgir bir mah-

zen ina edilmesine kadar srecektir9.

Osmanl Arivleri, ilk dnemlerde Divan toplantlarnn yapld Kubbealt'nn

yanbandaki Hazine-i mire'de devlet gelirleri, altn ve gm akeler, kymetli eya-

lar ile birlikte saklanmtr. Buras hazinedarba tarafndan mhr-i hmynla mhrle-

nerek kapatlan ve yine Divan ictimalarnda, kaps sadrazamn nezaretiyle alan daire-

dir10.

Sekiz kubbeden mteekkil ve ift demir kapl geni bir bina olan Hazine-i mi-

re'ye, Divan defterleri ve battallarnn konulmas ve orada muhafaza edilmesi, pek ok

kere sadrazam buyruldularna konu olmutur. Reislkttaba yazlan 1149 (1736) ve 1182

(1768) tarihli buyruldularda: "... Beyliki efendilere ve Divan ve Rus ksedrlarna muh-

kem tenbh ve deftir-i merkmeden madsyla tarada bulunan battllar dah Hazi-

ne-i mire'ye vaz ve hfz itdresin dey."11 eklinde emirler verilmiti.

Eyyb Efendi Knunnmesi'nde onyedinci yzylda sadrazam mhrnn kulla-

nld dier bir yerin de Defterhne olduu zikredilmektedir12. Kubbealt'nn yaknnda

bulunan Defterhne binasnn st ksmnn 1076 (1665) tarihinde kan yangnda dier

saray mtemiltyla beraber yand ve defterlerin bir ksmnn harap olduu Silahdar

Tarihi'nde kaydedilmektedir13.

Divandan kan ikyetlerin halline dair ahkm kaytlarnda sk sk bu iki daire-

nin, yani Hazine-i mire ile Defterhne-i mire'nin adnn gemesi yukardaki bilgileri

teyid etmektedir. Osmanl Arivi'nde bulunan Ahkm Defterleri tetkik edildiinde, hkm

metinlerinde sk sk "... Hazine-i mirem'de mahfz Ahkm Defterlerine mracaat olun-

dukda..." veya "...Defterhne-i mirem'de mahfz Rznme Defterlerine mracaat

olundukda..." ifadelerine rastlamak mmkndr. 9 Bb- l'de ariv binas yaplmasna dair ilk emir Sultan I. Abdlhamid devrinde sdar edilen buyruldudur.

Sadrazam saray bahesinde yaplan krgir binann evrak mahzeni (ariv deposu) olarak tahsisini emretmektedir (BOA, Mhimme Defteri, nr. 183, s. 4, hk. 11).

10 Uzunarl, a.g.e., s. 17, 19.11 BOA, Mhimme Defteri, nr. 144, s. 3.12 Uzunarl,. a.g.e., s. 17.13 Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, c. I, stanbul 1334, s. 384.

XXXI

Tanzimat, Osmanl Devleti'nin idar yapsnda bir dnm noktasdr. Sultan I. Ab-

dlhamid zamannda balayan slahat ve nizam hareketleri, bu dnemde bir ok messe-

sede daha bariz olarak grlr. Dier sahalarda olduu gibi arivcilik konusunda da Tan-

zimat'tan itibaren yeniden dzenleme ve gelitirme faaliyetleri dikkat ekmektedir. Tesis

edilen binalar ve neredilen nizamnmeler Osmanl arivciliine yeni boyutlar kazandr-

mtr.14

Devletin kuruluundan Tanzimat'a gelinceye kadar geen be asrlk sre iinde

msvedde evrak bile byk titizlikle saklanan belge ve defterler, artk Topkap Saray'-

nn hazine dairelerine smaz hale gelmitir. Bu yllarda Bb- l civarnda Sultanahmed

Meydan'ndaki bir takm binalarn "evrak mahzeni" olarak kullanlmaya baland grl-

mektedir. Sandklar iindeki milyonlarca belgenin salkl bir ekilde muhafaza edildii

sylenemez. Sava alanlarnda uranlan yenilgilerle birlikte ortaya kan iktisad darlk-

lar, idar yapdaki deiiklikler ile belgelerin yeni kurulan dairelere nakli gibi hususlar,

birok problemi de beraberinde getirmitir.

lk planda, dank meknlardaki ariv malzemesini bir araya toplama ve muhafa-

zasna lzum grlmeyen evrak ayklama almalar gze arpmaktadr. Bunu takiben

Bat standartlarna uygun modern bir ariv binas ina edilmitir. Devrin artlarna gre

yapsnn salaml ve i dzenlemesi ile ariv mzesi grnmnde olan bu bina, hlen

Osmanl Arivi'ne bal depo olarak kullanlmaktadr.

Btn bu gelimeler gz nne alnarak Tanzimat devrindeki Osmanl arivcilii-

ni devre devre ele almak gerekecektir.

Tanzimat ncesi Merkez Devlet Daireleri ve Arivlerin Genel Durumu

Onsekizinci yzyl sonlarna doru Bb- l'nin de teekkl etmesiyle Osmanl

idaresinde messir olan ve bnyesinde evrak biriken drt ana daire grlmektedir:

a. Bb- l b. Bb- Defterc. Bb- Seraskerd. Bb- Mehat

Tanzimat dnemi Osmanl arivciliinde bir merhale saylabilecek olan Hazine-i

Evrak'n kurulu ve ileyiine gemeden, merkez devlet dairelerini ksaca tantmak ve

arivlerine dair bilgiler vermek gerekecektir. 14 BOA, Anadolu Ahkm Defteri, nr. 117, s. 123-124'te Divan- Hmyn'dan Milan kadsna yazlan evhir-i

R. 1212 (1797) tarihli hkmde "...Hzne-i miremde mahfz rznme-i hmyn ve defter-i icml ve mufassala ve defter-i evkfa mrcaat olundukda..." ifadesi yer almaktadr. Kez ikyet Defteri, nr. 140, s. 514'te Divan- Hmyn'dan Kurunlu kadsna hitaben yazlan evst- Z. 1145 (1732) tarihli hkmde "...Defterhne-i miremde mahfz olan defter-i icml ve mufassala mrcaat olundukda..." denilmektedir.

XXXII

a. Bb- l: Sadrazamlarn resm makamlar olan Paa Kaps'na, Sultan I. Abdl-

hamid devrinden itibaren verilen addr. Daha nceleri, sadrazamlara mahsus idare bina-

lar yoktu. Genellikle saraya yakn bir yerdeki konaa yerleerek, devlet ilerini burada

grrlerdi15.

Divan- Hmyn toplantlarnn Paa Kaps'nda grlmeye balamasyla birlikte

Divan kalemleri, reislkttab, terifat ve dier grevliler buraya tanmtr. Bylece bu-

gnk stanbul Valilii'ni eviren duvarn iinde, Sadret'e ait Dahiliye ve Hariciye oda-

lar, Meclis-i Vl, Divan- Deav gibi dairelerden oluan Bb- l messesesi teekkl

etmitir.

Zamanla Topkap Saray ile Bb- l arasndaki mesafenin uzakl ve her zaman

arive mracaat iin saraya memur gnderilmesinden doan glk gz nne alnarak

Sadrazam Saray bahesinde bir ariv binas yaptrlm ve baz defterlerin buraya nakli

temin edilmitir. Devrin sadrazam Koca Yusuf Paa tarafndan 1200 (1785) ylnda Di-

van kalemlerinin efi olan reislkttaba hitaben yazlan buyrulduda arive duyulan ihti-

ya yle dile getirilmitir: "zzetl Reislkttab Efendi, Divan- Hmyn Kalemi'nde

mevcd olan nme ve ahidnme-i hmyn ve mehmm- Devlet-i Aliyye-i ebed-makrna

dir kuydt mazbt olan czler ve deftrin ale'd-devm muhfazalar akdem-i umr-

dan olduu derkr ve muhfaza hussu krgir mahalle muhtc idi beddr olduun-

dan ... defterlerin hn-i iktizda getrdilp mrcaat olunmak kbil olduuna binen ...

cmlesi dim sandukalaryla mehterbanz marifetiyle hfz ve zikrolunan defterleri

tetebbua memr olan ketebeden gayr kimesnenin mahzen-i mezkra idhlinden m-

badet klnmasn... itin eyleyesiz dey."

Bu emir ile Divan- Hmyn'a ait cz hlinde veya ciltli defterlerin Topkap Sa-

ray'ndan getirilerek, Bb- l'de tamir olunan krgir binaya nakledilmesi uygun grl-

mtr. Ayrca, defterlerin gerektiinde mracaat edilmek iin sabah karlp akam ye-

rine koyulmas iinin reislkttabn mehterbas tarafndan yaplmas istenmekte ve ar-

iv deposuna ktiplerden baka kimsenin girmesi men olunmaktadr.

Sonraki yllarda Hazine-i Evrak'n kuruluu ile Topkap Saray arivlerinin ayk-

lanmas ve Bb- l'deki Tomruk Dairesi ile Sultanahmed'deki Defterhne mahzenlerin-

de kark evraktan, Sadrete ait olanlarn ayrlmas yoluna gidilecektir.

b. Bb- Defter: Defterdarlk Kaps; merkez ve taradaki brolaryla devletin

gelir ve giderini dzenlemekle ykml daireye denilmektedir. Yneticisi olan defter- 15 Daha fazla bilgi iin bkz. Nam, Tarih-i Nam, c. IV. stanbul 1280, s. 398 vd.; Uzunarl, a.g.e., s.

250-251.

XXXIII

dar Divan- Hmyn'un tabi yesi olarak toplantlara katlr, mr ilerden saylan ciz-

ye, avrz ve muktaa gibi mal konularda gr bildirirdi. nceleri Divan kalemleri ile

i ie alan Maliye (Bb- Defter) kalemlerinin Topkap Saray'nda Maliye Defterh-

nesi olarak bilinen bir arivi vard16. Divan- Hmyn ehemmiyetini kaybedip munta-

zam toplanamaz olunca, Maliye Hazinesi Kubbealt'ndan nakledilerek, Bb- Hmyn'-

dan ieri girilince sadaki Eski Maliye Dairesi denilen ve 1866 ylnda yandndan yeri

hl bo olan mahalle tanmtr17.

Bb- Defter, dier dairelere nazaran bnyesinde en ok belge ve defter biriken

ve gnmze milyonlarca vesika devreden bir dairedir. 1837 ylnda Maliye Nezreti'ne

dntrlmtr. Nezretin Bb- Defter dneminden kalan ve Topkap Saray'ndaki

Endern Hazinesi'nde saklanan belgeleri iin evrak mahzeni ina edildiinden, ilk nce

Endern Hazinesi'nde saklanan "evrak ve deftir-i atka-i mutebere"nin, yeni torbalarla

nakledilmesi dnlmtr. Devrin Maliye Nzr Safvet Paa Sadrazam Mehmed Emin

Rauf Paa'ya sunduu tezkirede, Maliye hazinesinden ktipler grevlendirerek Endern'-

daki defterleri tek tek incelettiini ve her bir defteri ait olduu kalemlere gre ayrttn

bildirmitir18. Saklanmasna lzum grlmeyen baz evrakn imha edilmesi isteine de

yer veren tezkire, padiahn onayndan geerek uygulamaya konulmutur.

Maliye Nezreti, Sultanahmed'de yaptrlan ariv deposundan baka Byezid'de

de bir ariv binas yaptrmtr. 1284 (1867) ylnda Byezid'deki Fuad Paa Kona, Mali-

ye Nezretine tahsis edildikten sonra19, 1899 ylnda Hazine Dairesi'nin altndaki dkkan-

lar tahliye edilerek byk bir evrak mahzeni bina edilmitir20.

c. Bb- Serasker: Yenieri Oca'nn 1241 (1826) ylnda kaldrlmasndan sonra

zamann Seraskeri Hseyin Paa, dairesiyle birlikte Saray- Atk'e (stanbul niversitesi

merkez binasnn bulunduu yer) tanmtr. Lavedilen Yenieri Oca'nda, yenieri

ktibi emrindeki Efendi Dairesi'nde bulunan Yenieri ve Acemi Oca halknn maa ve

knye defterleri21 Seraskerliin kadim ariv malzemesini tekil etmitir.

Bb- Serasker'de bir "evrak mahzeni" kurulduu ve bunun iin bir grevlinin ta-

yin edildii 1264 (1848) tarihli Sadret tezkiresinden anlalmaktadr. Serasker Paa'nn,

16 Uzunarl, a.g.e., s. 95.17 Midhat Sertolu, Resimli Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, stanbul 1958, s. 138.18 BOA, rde Dahiliye, nr. 5152.19 bn'l-Emin Mahmut Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, c. I, stanbul 1954, s. 221.20 BOA, rde Maliye, 1315 N., nr. 8.21 smail Hakk Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, c. I, Ankara 1943, s. 605.

XXXIV

tavan yklmaya yz tutan evrak mahzeninin kiremitle veya kurunla kaplanarak tamir

edilmesi ve mahzenci maann karlanmas istei zerine, konu Meclis-i Vl'ya hava-

le edilmitir. Meclis, bahsi geen tavann kurun kaplanmasndan vazgeilerek; etraf du-

varlarnn daha uygun ve salam olacak ekilde, hlis har kullanlarak tamir edilmesi

iin Ebniye-i Hssa mdr marifetiyle yeniden keif yaplmasn istemitir22.

Daha sonra ad Harbiye Nezreti olarak deien Bb- Serasker'ye ait arivlerin

pek az bir ksm Osmanl Arivi'ne intikal etmitir. Bu kuruma ait ariv malzemesinin

nemli bir blm bugn Genelkurmay Bakanl'na bal arivlerde muhafaza edilmek-

tedir.

d. Bb- Mehat: Yenieri Oca'nn kaldrlmasyla Aa Kaps ad verilen (bu-

gnk stanbul Mftl'nn bulunduu) bina, mtemiltyla birlikte resm daire ve

daim ikametgh olarak eyhlislmlara tahsis edilmitir. stanbul'un eitli semtlerine

dalm olan er mahkemelerin atk sicillerinin, ariv binas tesis edilerek bir araya

toplanmas 1312 (1894) tarihinde gereklemitir. Mehat Dairesi'nden stanbul Kadl-

'na yazlan yazda, Dersadet ve Bild- Selse mahkemelerinde bulunan sicillerin

muhafazasn temin etmek maksadyla kurulan husus dairede toplanan defterlerin zayf

ve di ktlara deil, alakurna denilen ktlara, nefis mrekkeble yazlmas istenmi-

tir23.

Bugn stanbul Mftl'n eviren duvardan alan cmle kapsnn sanda

bulunan iki katl krgir bina, sicillerin muhafazas iin depo ve aratrma salonu olarak

kullanlmaktadr.

*

Osmanl Devleti'nde Modern Arivcilik almalar

Osmanl Devleti'nde de modern arivcilik almalar aa-yukar Avrupa'dakin-

den biraz sonra balamtr. Modern arivcilie geite ilk admlar 1845 tarihinde devrin

Maliye Nazr olan Safvet Paa tarafndan atlmtr. Bu teebbsle; 1837 ylnda Mali-

ye Nezreti'ne dntrlm olan Bb- Defter dneminden kalan ve Topkap Saray'n-

daki Endern Hazinesi'nde saklanan milyonlarca belgenin gnmz tasnif anlayna uy-

gun olarak, kalemlerine gre ayrlp depolara konulduunu gryoruz. Safvet Paa Sad- 22 BOA, A. MKT, nr. 156/94.23 "Dersadet ve Bild- Selse Mehkim-i eriyyesi sicilltnn hsn-i muhfazas maksadyla b-irde-i

seniyye-i cenb- Hilfet-penh tesis ve ina klnan daire-i mahsusaya mehkim-i mezkre sicillt- atka celb olunarak sret-i muntazamada yerletirilmi..." (stanbul Mftl eriyye Sicilleri Arivi,stanbul Kadl Defterleri, nr. 334, s. 132).

XXXV

razam Mehmed Emin Rauf Paa'ya sunduu tezkirede, Maliye Hazinesi'nden ktipler

grevlendirerek Endern'daki defterleri tek tek incelettiini ve her bir defteri ait olduu

kalemlere gre ayrttn bildirmitir. Saklanmasna lzum grlmeyen mlg Yenieri

Oca'na ait bir takm evrak ve eski defterlerin saray frnlarnda imha edilmesi istei de

mnasip grlerek uygulamaya konulmutur. Bu teebbs, arivcilik asndan ileride

atlacak radikal ve modern admlarn ilk iareti olarak deerlendirmek mmkndr24.

Koca Reid Paa'nn 1846 ylnda Sadret'e gelmesiyle birlikte 9.11.1846 tarihin-

de karlan bir irde ile modern arivcilik konusunda esasl admlar atlmtr25. Sz

konusu irdede; o zamana kadar Defterhne'de ve Bb- l civarndaki mahzenlerde

saklanan devletin mhim ilerine ait vesikalarn buralarn rutubetli olmas hasebiyle -

rd ve mahzenlerin dar olmasndan dolay birbirine karp yrtld, Defterhne'de

olanlarn dahi perian bir halde olduklar, eski kaytlarn bulunmas gerektiinde byk

zorluklar yaand ve hatta bulunamad, bu gibi evrakn devletin nemli senetlerin-

den olduu, eitli devletlerle yaplan muhede ve mukavelelerin asllarnn bu suretle

dank ve perian olmasnn uygun olmad belirtilerek, bunlarn hfz, nakli ve aranl-

dnda kolaylkla bulunabilmesi iin Bb- l dernunda geni ve muntazam ktpha-

ne eklinde krgir bir bina yaptrlmas ngrlmektedir26.

Binann, Drlfnn binasnn da mimar olan talyan Fossati'ye bir resmi yapt-

rlarak yeni icat tuladan ve yeni tarz zere yaplmasyla rutubetten de kurtulabilecei

dnlmtr. Bunun Bb- l iinde uygun bir yere Hazine-i Evrak adyla ins ve

oda oda ayrlarak, bir odasnn Dahiliye evrakna ve dierlerinin de Divan ve Hariciye

evrakna tahsis olunmas, ktiplerden uygun birisinin mstahfz- evrak tayin klnmas,

ayrca gerektiinde mracaat etmek maksadyla iine corafya ve tarih kitaplaryla l-

zumlu haritalarn konulaca bir ihtisas ktphanesi yaplmas karara balanmtr27.

Fossati'nin projesine uygun olarak yapmna balanan binann plannda aradan

ok fazla zaman gemeden baz deiiklikler yaplmas gerekmitir. Bir kat olarak yapl-

mas dnlen binann tamamyla rutubetten kurtulamayaca dnlm, ayrca b-

yk evrak sandklarnn da konulabilmesi iin binann iki kat olarak yaplmas gerekti-

ine karar verilmitir28 [17.12.1846] 24 BOA, rade Dahiliye 5152; Ayniyat Defteri, 769/51 ve 770/29.25 Salahaddin Elker, "Mustafa Reit Paa ve Trk Arivcilii", IV. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1952, s. 183.26 BOA, rade Mesil-i Mhimme, nr. 65827 BOA, rade Mesil-i Mhimme, nr. 658.28 Fossati'nin ilk izdii plan iin bkz. BOA, rade Mesil-i Mhimme, nr. 659; Ayrca binann yapmnda

kullanlan inaat malzemesinin defteri iin bkz. DUT, 37-2/11-10.

XXXVI

Hazine-i Evrak binasnn inas devam ederken bina hazr oluncaya kadar hfz-

evrak usuln yoluna koymas beklenen Muhsin Efendi mdr tayin edilmitir. Muhsin

Efendi'nin mdrlk vazifesi ile birlikte Meclis-i Vl azal da zerinde braklmtr.

Ancak Sadrazam Mustafa Reid Paa, Muhsin Efendi'nin "mdrlk tabirinde bir nevi

kalem ve maiyyet memuru gibi olacandan" bahisle bu unvan nzrla evirmi ve

kuruluun ad da Hazine-i Evrak Nezreti olarak deitirilmitir29 [20.02.1847].

Hazine-i Evrak binasnn inaat 1848 ylnda tamamlanmtr30.

Hazine-i Evrak'ta daim istihdam olunacak memurlarn, gayet gvenilir kimseler-

den olmalar iin icab olarak grlmtr. nk Hazine-i Evrak'ta hfzolunacak evrak

devletin nemli ilerine ait olup ve eksersi de gizli tutulacak eyler olacandan gven-

lik hususu gz nne alnmtr31. Ayrca daim olarak alan hulef efendilerden baka,

evrak tefriki iin dier Bb- l kalemlerinden seilecek geici personelin de gvenilir

olmas hem Meclis-i Muvakkat hem de Mecls-i Vl tarafndan tasvib edilmitir32.

1914 yl balarnda Bb- l Hazine-i Evrak'yla Hariciye, r-y Devlet ve

Dahiliye daireleri arivlerinin birletirilmesi iin almalar balatlm, ancak harp do-

laysyla bu giriim gerekleememitir.

1 Mart 1923'te TBMM cra Vekilleri Heyeti Riyaseti'nin Kalem-i Mahsus Md-

riyeti kadrosunda Mahzen-i Evrak Mmeyyizlii ihds edilmitir. Mmeyyizliin esas

grevi; Hazine-i Evrak'la birlikte Mlg Sadret Dairesi'nin btn eyasn ve evrakn

korumakt. Mlg Hazine-i Evrak Mdr Mahmud Nedim Bey Mahzen-i Evrak M-

meyyizliine tayin edilmitir33. Yeni hkmet tarafndan gnderilen Mahzen-i Evrak M-

meyyizlii'nin tekili ve grevleri hakknda 1 Mart 1923 tarihli ilk talimatnmede; mlg

kalemlerde kalan evrakn ilgililere buldurularak Mahzen-i Evrak'a konulmas ve halen

Hazine-i Evrak'ta mevcut bulunan evrakn mkemmel surette tasnif edilerek ehemmiyet-

le muhafaza edilmesi emredilmitir34. Sonu olarak mahdut saydaki personeli ile Hazi-

ne-i Evrak Mmeyyizlii yeni kurulan Cumhuriyet kurumlar arasndaki yerini almtr.

29 BOA, rade Dahiliye, 7066.30 naat tamamlayan Fossatiye nin- l verilmi, yine Fossatinin talebi zerine kardeine de 4.

dereceden bir adet nian verilmesi uygun bulunmutu (. Mesil-i Mhimme, 699).31 BOA, . Meclis-i Vl, 4093; A. DVN, 42/12.32 BOA, A. MKT. NZD, 17/79.33 Atilla ETN, "Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti'nin, Osmanl Devlet Arivi ve Mlg Sadret

Evraknn Muhafazas Hakknda Ald Kararlara Ait Baz Belgeler", Tarih Enstits Dergisi, (1981-1982), say 12, s. 593-595.

34 etin, a.g.m., s. 593-595.

XXXVII

TBMM cra Vekilleri Heyeti Riyaseti'nin Kalem-i Mahsus Mdriyeti'ne bal

olan Mahzen-i Evrak Mmeyyizlii 31 Mays 1925 tarihinden itibaren, Baveklet Ka-

lem-i Mahsus Mdriyeti'ne dahil olarak ad Hazine-i Evrak Mmeyyizlii'ne evrilmi,

1 Haziran 1927'de de Hazine-i Evrak Mdr Muavinlii olarak Baveklet Mstearl-

'na balanmtr35. 1929 senesinde, Baveklet Muamelt Mdrlne balanm ise

de, Mstearlk makam ile olan irtibatn korumutur.

Cumhuriyet'in onuncu yldnmnde, 20 Mays 1933 tarihinde Ankara'daki Ev-

rak Mdrl ile stanbul'daki Hazine-i Evrak Mdr Muavinlii, Baveklet Evrak ve

Hazine-i Evrak Mdrl ad altnda birletirilmi ve Mdr Muvini stanbul'da Ha-

zine-i Evrak'n banda kalmtr.

19 Nisan 1937'de Baveklet Tekilat ierisinde msteara bal, mstakil bir Ar-

iv Dairesi haline getirilmitir. 29 Haziran 1943 tarih ve 4443 sayl kanunla, Babakan-

lk Mstearl'na bal Baveklet Ariv Umum Mdrl statsne kavuturulmu,

bilhare 9 Mart 1954 tarih ve 6330 sayl Baveklet Tekilat Hakknda Kanun ierisin-

de yer alm, 27 ubat 1982 tarih ve 8/4334 karar sayl "Bakanlklarn Yeniden Dzen-

lenmesi ve alma Esaslarnn Yrrle Konulmas Hakkndaki Bakanlar Kurulu Kara-

r" ile, Babakanlk Tekilat ierisinde Osmanl Arivi Daire Bakanl adn almtr.

Nihayet 18 Haziran 1984 tarih ve 203 sayl "Babakanlk Tekilat Hakknda Kanun

Hkmnde Kararnme" ile "Devlet Arivleri Genel Mdrl" kurulmu ve 10 Ekim

1984 tarih ve 3056 sayl "Babakanlk Tekilat Hakknda Kanun"la Devlet Arivleri Ge-

nel Mdrl, Babakanlk Merkez Tekilat ana hizmet birimlerinden biri haline geti-

rilmitir.

Tasnif Faaliyetleri

Hazine-i Evrak binasnn inas srerken Hazine-i Evrak Nzr Muhsin Efendi'nin

de iinde bulunduu komisyon ncelikle geici tekilat emas ile tasnif talimatnmesi

hazrlam ve 11 Rebilhir 1263 (29 Mart 1847) tarihinde Meclis-i Vl-y Ahkm- Ad-

liye karar olarak padiah onayndan geerek yaynlanmtr. Muhsin Efendi'nin maiyye-

tine kendisine yardmc olmak zere bir muavin ile kalemlerden tecrbeli, namuslu ve

ketum ktiplerden personel verilmitir. Bunlar Osmanl Devleti'nin kuruluundan beri

birikmi olan evrak ve defterleri inceleyerek Hazine-i Evrak'a konmaya layk olanlar

tefrik ve tasnif etmekle grevliydiler. Bu ayrm ilemi iin yine Bb- l kalemlerinden

35 etin, a.g.m., s. 597.

XXXVIII

memurlar seilerek, kendi kalemleri ile ilgili evrak ayrmak zere evrakn tasnifinin bit-

mesine kadar geici olarak grevlendirilmilerdir36.

1849 tarihinde Bb- l kalem amirlerinden mteekkil bir Meclis-i Muvakkat

kurularak bir nizamnme yaynlanmtr37. Nizamnmeyi hazrlayan heyetin, nizamn-

menin giri ksmnda devletin kuvve-i hafzas olarak ifade ettikleri arivlerimizin tasnif,

tertip ve saklanmas hususunda getirdikleri esaslar son derece pratik ve aklcdr. Zira o

tarihlerde, dnyadaki benzerlerinde olduu gibi Hazine-i Evrak'n, ilim adamlarnn isti-

fadesine sunulmas dncesi olmayp, sadece devletin karlaaca glkleri zmede

bir mracaat merkezi olarak dnld grlmektedir.

Hazine-i Evrak'ta toplanacak ariv malzemesi ksm olarak mtlaa edilip tasni-

fine karar verilmitir. Tasnifte, h. 1200 (1875) tarihinden Sultan Abdlmecid'in clsuna

(h. 1255/m. 1839) kadar olan evrak birinci ksm addedilmitir. h. 1200 tarihinin seilme-

sinin sebebi ise hlen Bb- l'nin bu dnem evrakn kullanyor olmasdr. h. 1200 tari-

hinden nceki evrakn ise daha sonra tasnif edilerek, gerekli olanlarn ileride Hazine-i

Evrak'a nakledilmesi kararlatrlmtr38. Ancak daha sonra h. 1270'te (1854) alnan bir

kararla 1200 tarihinden vazgeilerek balangtan h. 1255 (1838) tarihine kadar birikmi

olan belgeler birinci ksm addolunmutur39. Sultan Abdlmecid'in clsundan h. 1264

(1848) senesine kadar olan evrak ikinci ksm olarak adlandrlmtr40. H. 1265 Muhar-

rem (1848) tarihinden sonra birikecek evrak ise nc ksm addedilerek ana kate-

goride tasnif edilmesi kararlatrlmtr. Birinci ve ikinci ksm addedilen evrak konula-

rna gre snflandrlp tarih srasna konularak Hazine-i Evrak'a nakledilecektir. n-

c ksm evrakn, h. 1264 senesi bandan itibaren taradan ve Bb- l kalemlerine ait

evraktan nemli olanlarnn belli kalemlerde muhafazas ve nelerin Hazine-i Evrak'a

nakledilecei hususlar tespit edilmitir41.

36 BOA, . Meclis-i Vl, 1869; A. DVN. MKL, 63-A/1; . Meclis-i Vl, 12019. Ayrca bkz. Necati Akta,

"Osmanl Dneminde Arivciliimiz ve Tasnif almalar", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Mart 1985, say 1, s. 68 ve Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform, stanbul 1993 s. 76.

37 BOA, . Meclis-i Vl, 4093.38 BOA, A. DVN, 42/12.39 BOA, . Meclis-i Vl, 12019 ve 9956.40 BOA, A. DVN, 42/12 ve Cevdet Dahiliye, nr. 1050'de 1264 Muharrem [10.12.1847] tarihi nc blme

balang olarak alnmaktadr. Ancak . Meclis-i Vl, 4093 ve A. DVN. MKL, 63-A/5'te 1265 Muharrem [28.11.1848] tarihi nc ksma balang olarak alnmaktadr. 1264 senesi iradelerinin numune olarak tasnif edilmi olmas gz nne alnarak 1265 senesi Muharremi'nin nc ksma balang olarak kabul edilmesi daha uygun grnmektedir.

41 BOA, . Meclis-i Vl, 4093; A. DVN, 42/12.

XXXIX

Vesikalarn Hazine-i Evrak'a konulmasndan sonra muamelelerin hzl bir ekilde

yrtlebilmesi ve evrak aknn salanabilmesi iin Hazine-i Evrak ile daireler arasn-

da izlenmesi gereken yol yle tespit edilmiti: Evrakn hazrlanan kataloglarnn birer

nshas Divan- Hmyn Kalemi ile med Odas'nda bulundurulacak ve bir belgeye

bavurmak gerektiinde, buradaki kaytlardan tarih ve numaras tespit olunup bir pusula-

ya kaydedilecek ve pusula Hazine-i Evrak'a gnderilerek ilgili vesika buradan istenecek-

ti42. Ancak bu sistem istenen evrakn iade edilmemesi dolaysyla verimli bir ekilde i-

letilemediinden, yeniden baz deiiklikler yapmak yoluna gidilmitir. nce Hazine-i

Evrak'ta evrak mahfazalarnn zerine konulacak numara ve gerektike oradan alnacak

evrak iin verilecek pusula numuneleri yaptrlmtr43. Bundan sonra herhangi bir daire

tarafndan bir belge istendiinde; o dairenin grevlisinin, evrakn kimliinin yazl oldu-

u bu matbu forma ataca imza karl belgeyi almas ve iade ettiinde de imza formu-

nu geri almas kararlatrlmtr. Alnan evrak 15 gn ierisinde geri getirilmedii zaman

Hazine-i Evrak bunu aramaya resmen izinli olacakt. lgili dairenin belge ile olan ii bit-

mediinde sre uzatlabilecekti44.

1892 senesine gelindiinde Sadrazam Cevad Paa zamannda Hazine-i Evrak'ta

ve dier devlet dairelerinde evraklarn muhafazas ile arivlemede dosya usul sistemine

geilmitir45. Bu sisteme gre yaplan ilk tasnif Msr ve Bulgaristan meselelerine ait bel-

gelerdir46. Bu hususa dair ou gizli olan baz irdelerin suretleri karlp iki ayr kutu-

ya konularak anahtarlar padiaha sunulmutur47. Ancak uygulamaya konulan dosya usu-

lnn, 1916 senesine gelindiinde dahi doru dzgn uygulanamad anlalmaktadr48.

kinci Merutiyet dneminde ariv malzemesinin sadece saklanarak, gerektii za-

man bavurulacak bir belge olarak grlmesi anlaynn yerine, bu malzemenin tarih ve

eitli bilim dallarnn hizmetinde kullanlmas dncesi yerlemeye balamtr. Tarh-i

Osman Encmeni'nin kurulmas ve Tarh-i Osman Mecmuas'nn yaynlanmaya bala-

mas ile arivlerin nemi artm; bu dnemde, Tarh-i Osman Encmeni Reisi olan Ab-

durrahman eref Bey'e Topkap ve Sultanahmed civarnda bulunan evrak depolarndaki

ariv malzemesinin aratrlarak tasnif edilmesi grevi verilmitir. Nitekim Topkap Sa- 42 BOA, . Meclis-i Vl, 5150; Akyldz, a.g.m., s. 74.43 BOA, A. DVN. MKL, 63-A/13.44 BOA, . Meclis-i Vl, 12019.45 BOA, DUT, 37-2/11-4.46 BOA, . Dahiliye, 1311.Ca/17 ve . HUS, 1310 Ca/102.47 BOA, . Dahiliye, 1312.B/18 ve Y. A. HUS, 316/29.48 BOA, DUT, 37-2/11-4.

XL

ray mahzenlerinde kalm toplam 518 araba yk evrak Abdurrahman eref Bey bakan-

lnda kurulan heyet tarafndan tasnif edilmeye balamtr49.

1910 ylndan itibaren drt sene alan heyetin alma dzeni bozulduundan

dolay 6 Nisan 1914 tarihinde Abdurrahman eref Bey tarafndan Sadret'e verilen maru-

ztta; eitli nedenlerden dolay, tasnif iinin dorudan Hazine-i Evrak'a devredilmesi

istenmitir. Bunun zerine tasnif ii Sadret evrak mdr, Hazine-i Evrak mdr ve

med-i Divan- Hmyn muavininden oluan yeni bir heyete verilmitir50.

Sultan kinci Abdlhamid'in uzun sren saltanat dneminde Yldz Saray'nda

oluan muazzam ariv, Abdlhamid'in tahttan indirilmesiyle stanbul Merkez Kumandan-

l'na nakledilmitir. Burada asker bir heyet jurnalleri ayrarak el koymu ve imha etmi,

devlet ilerine ait olanlar da Bb- l'de Mahmud Kemal nal'n bakanlndaki heyete

gndermitir. Heyet de, bunlar tetkik ile devlet ilerine ait olanlar ilgili dairelere gnder-

mi, aralarnda jurnaller ktka onlar da asker heyete iade etmitir51. 1914 senesinde

Yldz'dan Bb- l'ye nakledilen evrakn incelenmesi ve tasnifi ile Hazine-i Evrak'ta iyi

bir ekilde muhafazasnn temini iin Sadret ve Dahiliye mstearlarndan oluan bir

heyetin tekili kararlatrlmtr52.

Osmanl Devleti'nde ariv malzemesinin tasnif faaliyetleri devletin en zor durum-

da olduu sava dnemlerinde dahi devam etmitir. Nitekim Bb- l Ktphanesi'nde

bulunan eski evrakn tanzim ve tasnifinin yaplmas iin Aralk 1920 tarihinde Ali Emir

Efendi bakanlnda Vesik-i Tarhiyye Tasnif Encmeni kurulup yeni bir tasnif faaliye-

tine balanmtr53. Tasnif sistemi olarak da; evrakn ncelikle padiah dnemlerine gre

ayr ayr tomar haline getirilip sandklara ve raflara konularak daha sonra tomar halinde-

ki evrakn en eski tarihten itibaren komisyona gnderilip evrak ay ay tarih srasna konu-

lup, konularna gre ayrldktan sonra numaranlandrlp mhrlenerek dosyalanmasna

karar verilmitir. Ayrca dosyalarn sra numarasyla ksa zetlerinin bir deftere kaydedil-

mesi iin iki ktibin grevlendirilmesi ve tasnif edilenlerin ait olduklar yerlere gnderil-

mesi istenmi, bozulmu ve ryen kayt defterlerinin de tamir ettirilmesine karar veril- 49 Abdurrahman eref, "Evrak- Atka ve Vesik-i Tarihiyyemiz", TOEM, 1. cz, 1 Knn- Evvel (1326),

stanbul 1328, s. 265. Trke neri iin bkz. smet Binark, "Arivlerimizin Deeri ve Son Vakanvis Abdurrahman eref Bey'in Evrak- Atka ve Vesik-i Tarihiyyemiz Adl Yazs", Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, XXIX/1 (1980), s. 23-38.

50 BOA, BEO, 320696.51 BOA, Meclis-i Vkel, 159/81; Tahsin z, "Yldz Maruzt Dairesi Arivi", IV. Trk Tarih Kongresi,

Ankara 1952, s. 453.52 BOA, Meclis-i Vkel, 186/12.53 BOA, BEO, 349985.

XLI

mitir54. Ali Emir heyeti Nisan 1924 tarihine kadar almalarna devam etmitir. Perso-

nel adedi bir ara 13'e kadar km olan komisyondan, tahsisat meselesinden dolay orta-

ya kan baz ihtilfa mebn Ali Emir Efendi'nin istifas ve baz yelerin ie devam etme-

mesi yznden tasnif ii durmutur55. Ali Emir tasnifinde, beylikler dneminden Sultan

Abdlmecid zamanna kadar olan sreyi ihtiva eden 180.000 civarnda belge padiahla-

rn saltanat sreleri esas alnarak tasnif edilmitir. Bu tasnifte siyas, asker, timar ve zea-

met tevcihleri, yabanc lkelerle olan mnasebetler, Divan- Hmyn'a ait meseleler,

maarif, ina ve tamir gibi konularda belgeler bulunmaktadr.

Ali Emir heyetinden sonra, yine kurulan bir heyet vastasyla yaplan tasnif al-

mas 1924 senesi Mays'nda bamemur unvanyla bnlemin Ma