Bertolt Brecht - Baladë Gjermane

1

Bertolt Breht

BALADË GJERMANE

RILINDJA

Redaksia e botimeve

Prishtinë 1983

2

3

GJERMANIA

Le të flasin të tjerët për turpin e tyre,

unë flas për timin.

O Gjermani, ti nënë e zbetë! Si rri aq e njollosur

mes popujsh?

Ndër të njollosurit

ti bie në sy.

Nga bijtë e tu ai më i varfëri shtrihet i vrarë.

Kur kish uri të madhe, ah, bijtë e tu të tjerë

e ngritën dorën kundër tij. Kjo dihet nga të gjithë.

Edhe me ato duar të ngritura,

ah, kundër vëllait të tyre të ngritura, tunden e shkunden tani

pa turp përpara teje

edhe të qeshin në fytyrë.

Edhe kjo dihet.

5

Në shtëpinë tënde

vetëm gënjeshtra çirret fort,

Por e vërteta

duhet të heshtë.

A s'është kështu?

Përse përreth të lavdërojnë shtypësit, kur

të shtypurit të fajësojnë?

Të shfrytëzuarit

të tregojnë me gisht, kurse

4

shfrytëzuesit e lëvdojnë atë sistem

që u shpik në shtëpinë tënde!

Edhe ndërkaq të gjithë shohin

se si e fsheh ti çipin e fustanit,

që është i gjakosur

me gjak të më të mirit

nga bijtë e tu.

Duke i dëgjuar fjalimet

që dalin nga shtëpia jote,

bota qeshin.

Por ai që të sheh, shpejt thikën e rrëmben,

siç bën kur has ndonjë kusarë.

o Gjermani, ti nënë e zbetë!

Si të paskan katandisur bijtë e tu,

që të qëndrosh mes Popujsh

si dordolec ose si tmerr!

1933

5

Balada

KËNGA E NJE NENE GJERMANE

Këtë këmishë bojëkafe

dhe këto çizme t'i kam falur:

Sikur ta dija çfarë di sot, o bir,

më mirë veten kisha varur.

Kur pashë dorën tënde, bir, tek përshëndet' Hitlerin,

s'e dija që nuk kish shpëtim oh, më për ty të mjerin.

Dëgjova tek po flisje, bir,

për një brezni heronjsh mbi dhe, e nuk e dija, nuk e shihja:

që ti xhelat i tyre qe.

Të pashë tek marshoje, bir, prapa Hitlerit tënd,

dhe nuk e dija që kush shkon me të

s'kthehet kurrë më në këtë vënd.

Më the o bir se Gjermania

Do përtërihej si perri

Unë s’e dija që do bëhej

Veç gjak e gur e hi

Të pashë me atë këmishë

edhe të lash' të lirë,

se nuk e dija që do bëhej qefini yrt, o bir.

1942

6

LEGJENDA E USHTARIT TË VDEKUR

l.

Pranverë e katërt seç na sosi

Por paqja s'desh të vinte,

Aherë ushtari shpejt vendosi

Si një hero të binte.

2.

Por me që lufta s'kish mbaruar

Kejzerit1) s'i pëlqeu hiç

Q'ushtar i tij na ish nxituar:

Që para kohe hori vdiq.

3.

Afroi dhe vera pak nga pak,

I qetë flinte dhe ushtari -

Por komisioni ushtarak

Ja befi një natë tek varri.

1) Kaiser, gjerm. perandor. - Sh. i p.

4.

Ndër varre atë natë

Dhe mjekun kishin shpënë -

Pastaj u nxuar shpejt me shat e me lopatë

Ushtari që kish rënë.

7

5.

Ushtarin mjeku mirë e pa:

Në rregull fare qënka miku,

Më duket se ish qerrata

E desh të fshihej nga rreziku!

6.

E morën pra ushtarn' e shkretë

E bukur nata qe.

Po mos të mbaje ndo'j helmetë

I shihje yjet mbi atdhe.

7.

Pastaj i hodhën ca raki

Kufomës së krymbosur,

I varën nga një motër në çdo krah të tij

Edhe një grua gjysmë të -marrosur.

2) Motra, motra sanitare, murgesha. Sh. i p.

8.

Dhe pse ushtari binte erë

Një prift ecte në ballë e lutej,

Temjan i hidhte hera-herë

Që afsh i kërmës krejt të çdukej,

9.

Muzika loste e tërbuar

8

Një marsh gjithë guxim,

Ushtari, siç e kish mësuar,

E shtrinte hapin posi trim.

10.

Me shtrëngim dore të ngadaltë

E mbajnë motrat mos tu bjerë,

Se po t'u shkiste ca në baltë

Do i mirrte lumi që të tërë.

11.

E mbi qefin të tij i vunë

Ca ngjyra kuq-bardh-zi

Ish fort me vënd kjo punë:

Gjoja tregonte pastërti!

12

Dhe një zotni në ballë ecte krekosur, , .

Veshur me frak, i ngrirë:

Tamam gjerman i vendosur

Ta kryente detyrën mirë!

13.

Kështu ata me tra-la-la

Vazhduan udhn' e gjatë,

Edhe ushtari bashk' me 'ta –

Një flok dëbore në shtrëngatë ...

9

14.

E lehnin qent' - e macet pas

Me mjaullimë plot maras

Kundër çdo gjëje q'ish frëngjishte,

Se turp më t'madh nuk kishte!

15.

E kur pastaj mes fshatrash kalonin,

Derdheshin rrugëve plot gra,

Hënëza ndritte, pemët nderonin -

Të gjithë çirreshin: hurra!

16.

E tra-la-la! E mirupafshim!

E gra e prift e qen - varg i pasosur,

E n'mes ushtar i vdekur, i çvarrosur,

Si një majmun i rrumbullosur.

17.

Kështu kur fshatrave na bridhnin

Askush ushtarin nuk e pa -

Se rrotull tij të tjerë valle hidhnin

Me tra-la-la! edhe hurra!

18.

Aq fort rreth tij kërcenin,

Sa që askush s'e pa.

Vetëm nga lart mund ta vërenin,

10

Por lart veç yje ka.

19.

Por yjet s'janë të amshuar,

Dikur agimi shkrep e zbardhëllon,

Veçse ushtari, siç e ka mësuar,

Drejt vdekjes së heroit shkon.

KAMPI I SONENBURGUT

1

Në kamp të Sonenburgut,

Plot me gjermanë,

Të mbyllurit dhe rojet

Të dobët janë.

2

T'uriturit e jashtëm

Të brendshmit i përgjojnë

Që të mos ngrehin krye

Dh'urisë t'i shpëtojnë.

3

Ata jan' armatosur

Me shkop e pistoletë

Dhe me to venë i marrin

T'uriturit e shkretë.

11

4

Kur e shikojnë Hitlerin,

Si mur qëndrojnë,

I ngrehin krahët dhe

Duart tregojnë:

5

T'i Shohë ditë e natë

Pas vëllezërve tek janë,

Po duart e përgjakshme

Të zbrazta i kanë.

6

Të qenë më të mënçur,

Nga prangat do ta nxirrnin

Sakaq të dobtin dhe

Të majmin do ta mirrnin!

7

Kështu ky kamp në Sonenburg

Më kot s'do rrinte,

Kur i majmi të dobtit

Çizmet t'ja fshinte.

12

BALADA E VEJUSHAVE OSEGE*)

1.

Vejushat osege me jetë e shpirt të nxirë

në Pragë na erdhën dhe pyetën:

Ç'do të bëni për foshnjat tona, o njerëz të mirë?

Se gjë s'kanë ngrënë e fare kanë ngrirë,

dhe etërit e tyre në gropat tuaja u mbytën!

ç't'u bëjmë, thanë zotërinjt e Pragës,

ç't'u bëjmë ne vejushave osege?

2.


takuan policët, që iu gërmushën.


Se gjë s'kanë ngrënë e fare kanë ngrirë!

Dhe shpejt policët pushkët na i mbushën.

Ja, këtë, thanë zotërinjt policë,

këtë do ta bëjmë për vejushat osege .

3.


gjer në parlament u ngjitën përpjetë.


Ata kanë uri e fare kanë ngrirë!

Aherë një fjalim na mbajtën zotërinjtë deputetë.

Kaq, thanë zotërinjtë deputetë,

kaq mund të bëjmë për vejushat osege.

13

4.


në rrugë na mbetën gjer në agim.

Dikush në Pragë duhet të na bëjë një të mirë!

Por meqë ish një ditë nëntori e ngrirë,

dëbora ra me plot tërbim e pa pushim.

Ja, këtë, thanë flokët e dëborës.

ja, këtë mund të bëjmë për vejushat osege.

1934

*) 120 gra dhe 80 fëmijë të minatorëve, që u vranë në minierat "Nelson" të

Osegës (Çekosllovaki) erdhën në Pragë dhe kërkuan nga parlamenti të drejtat e

tyre.

DHE Ç'MORI GRUAJA E USHTARIT?

Dhe ç'mori gruaja e ushtarit

Nga kryeqyteti i vjetër i Pragës?

Nga Praga, ajo mori këpucët me taka.

Një të' fala edhe këpucët me taka

Këto mori ajo nga qyteti i Pragës.


Nga Varshava në breg të Vaihsels?

Nga Varshava ajo mori këmishën e linjtë

Me kaq lara e të huaj, një këmishë polake!

Këtë mori ajo nga bregu i Vaihsels.

14


Nga Osloja mbi ngushticën?

Nga Osloja ajo mori jakën e gëzoftë.

Mbase i pëlqen jaka e gëzoftë!

Këtë mori ajo nga Osloja mbi ngushticën.


Nga i pasuri Roterdam?

Nga Roterdami mori kapelen.

Dhe i rrinte mirë asaj kapela holandeze,

Atë mori ajo nga Roterdami.

Dhe ç'mori gruaja e ushtarit,

Nga Brukseli n'vendin belg?

Nga Brukseli, ajo mori hojat e çudiçme;

Ah, këto t'i kesh, kaq hoja të çudiçme!

Ato i mori ajo nga vendi belg.


Nga qyteti i Dritës Paris?

Nga Parisi ajo mori fustanin e mëndafshtë.

Për smirën e fqinjës fustanin e mëndafshtë,

Këtë mori ajo nga Parisi.


Nga Tripoli i Libisë?

Nga Tripoli ajo mori zinxhirkën,

15

Hajmaliçkën me zinxhir të bakërt,

Këtë, mori ajo nga Tripoli.

Dhe ç’mori gruaja e ushtarit

Nga Rusia e gjerë?

Nga Rusia, ajo mori velin e vejushës,

Për festën e vdekjes velin e vejushës,

Këtë mori ajo nga Rusia.

DHE Ç'I ERDHI GRUAS SË USHTARIT?

Dhe ç'i erdhi gruas së ushtarit

Nga qytet i vjetër Praga?

Q'andej i erdhën kpuc' me taka,

Përshëndetje - kpuc' me taka,

Këto mori që nga Praga!


Nga Varshava mbi Vistulë?

Q'andej i erdhi e bukura kmishë,

Ngjyra-ngjyra polakja kmishë

Nga Varshava mbi Vistulë!


Nga Osloja mbi Zund?

Nga Osloja i erdhi një peliçe,

I pëlqeftë aj o peliçe

Nga Osloja mbi Zund!

16


Nga Roterdami i pasur shumë?

Q'andej i erdhi një kapele,

Sa mirë i rrin ajo kapele

Nga Roterdami i pasur shumë!


Nga Brukseli në Belgjikë?

Nga Brukseli i erdhën tantelet

Sa do përkdhelet me tantelet

Nga Brukseli në Belgjikë!


Nga i ndritëshmi Paris?

Q'andej i erdhi fustan mëndafshi krejt i ri,

ç'u mbush fqinja me zili për at' fustan të ri

Nga i ndritëshmi Paris!


Nga Tripoli libian?

Q'andej i erdhi një zinxhir bakri,

Magjikja nuskë me zinxhir bakri

Nga Tripoli libian!


Nga i madhi vënd, Rusia?

Q'andej i erdhi e zeza vello,

17

Për t'zezën ditë e zeza vello

Nga i madhi vënd, Rusia!

VRASËSJA E FËMIJËS, MARIE FARRAR

1

Mari Farrar, e lindur në korrik,

E mitur*) rakitike, pa njeri,

Gjer sot, demek, pa ndonjë nam të lik,

Na paskësh vrarë vetë një fëmijë

Ajo na thotë, se në të dytin muaj

Së bashku me një grua u përpoq

Ta çdukë shpejt disi at' trup të huaj.

por dot nuk bëri gjë - vetëm se hoq .

Por ju, ju lutem shumë, mos merrni fort inat,

Sepse për ndihmë ka nevoj' çdo qenie e ngratë.

2

por megjithatë, thotë ajo, pagoi

Paratë shpejt, edhe me shpres' të re

Me shpirto e piper prap e provoi,

Belin shtrëngoi, por pat veç diare.

Dhe trupi fort i dhëmbi dhe iu ënjt,

E sidomos më shum' kur lante pjata.

Pastaj ajo iu lut Maris së Shënjt',

Sepse fëmijë qe edhe vetë, e ngrata.

18

Por ju, ju lutem shumë, mos merrni fort inat.


3

Por, me sa duket, lutjet nuk zun' vënd.

E kur u trash dhe pak, si kurr' më parë

Në meshë filluan t'i merreshin mënt

E të djersitej dhe atje n'altar.

Porse ajo e fshehu këtë gjendje

Edhe kur pa që s'kishte më shpëtim.

Kjo u bë, sepse askujt s'i shkoi në mëndje

Q'ajo, aq e shëmtuar ra n'gabim.



4

At' ditë, thotë ajo, që në mëngjes

Tek lante shkallët, iu duk sikur

Në bark iu ngulën thonj, sikur u ndes

E tëra, dhe po digjej posi furrë.

Veç gjatë ditës, teksa rrobat ndente,

Nis i kujtohet se duhej të lindte,

E përmallohet ... Ah, po kujt t'i çfrente,

E shumë vonë shkoi lart të flinte.



E thirrën dhe një herë, tek ish shtrirë

19

Dëborë kishte rënë – ajo e fshiu

Gjer më njëmbëdhjetë. Fort e pat vështirë

E natën nga të ftohtit gati s’ngriu.

Po atë natë vonë lindi djalë.

Ishte një djalë si gjithë djemtë e tjerë,

Vetëm ajo na ish një nënë e rrallë –

Megjithëqë s’kam shkak ta tall gruan e mjerë –


Sepse për ndihmë ka nevojë çdo qenie e ngratë.

6

Pra lëreni të na tregojë vetë

Si vajti puna me këtë fëmijë,

(ajo premton se s'mban asgjë të fshehtë)

Që Ju të shihni: Si jam unë e si je ti!

Ajo na thotë, se e kish pushtuar

Pështjellim i madh, a duke mos ditur

Çfarë po ngjet, e vetme ish munduar

Të mbahej fort pa qarë e ulëritur.

Dhe ju lutem shumë, mos merrni fort inat

Sepse për ndihmë ka nevoj' çdo qenie e ngratë

7

Me shpirt ndër dhëmbë, thotë ajo. pastaj

Drejt nevojtores vajti u zvarrit,

Se ish e ftohtë shumë dhomë e saj.

Atje dhe lindi. Kur pastaj u ngrit,

(s'e mbante mënt dhe kohën aq mirë,

20

por me sa duket vonë do ket' qenë),

Mezi e mbante foshnjën - kishte ngrirë,

Dhe atje ku qe dëborë kishte rënë.



8

Pastaj atje në korridor - më parë

Nuk ngjau gjë, thotë ajo - fëmija

Ia nisi me të thirrur e të qarë.

Kjo e mërzi ti fort, dhe nga mërzia

Me grushte e goditi pa pushim

Gjersa dhe foshnja u nemit; pastaj

Të vdekurin në shtrat e mori gjer n'agim,

Edhe më vonë e fshehu në bodrum të saj.



9

Mari Farrar, e lindur në korrik.

Si nënë e pamartuar e dënuar,

E vdekur në burgim, pa shok e mik,

Të metat e çdo qenie ju ka dëshmuar,

Dhe ju, që lindni në të bardhin shtrat

E prehrin tuaj na e quani "të bekuar",

Mos i mallkoni t'dobëtit pa fat.

Ata kan' faj të madh - por vuajtje t'papërshkruar!

21

Prandaj, ju lutem shumë, mos merrni fort inat,

Sepse për ndihmë ka nevojë çdo qenie e ngratë.

BALADA E GRUAS DHE E USHTARIT

(Sipas Kiplingut)

Dhe pushka vret, dhe shpata pret,

Dhe ujët bren atë që gjen.

As akullit s'ia dilni dot,

Qëndroni pra - e keni kot!

Ushtarit gruaja i thotë.

Porse ushtari armët ngjesh,

Dëgjon trompetat edhe qesh:

Gjë nuk pëson ai që marshoni

Poshtë në Jug, lart në Veri

Ai plumbat pret me gjoks të ti!

Ushtarët gruas na i thanë.

Pendohet shpejt ai që s'i shtrohet

Këshillës së të moçmit në ktë botë.

Ah, mos u ngjitni lart, s'do keni fat

Ushtarit gruaja i thotë.

Porse ushtari me thikën në bres

E talli, i fryrë si këndes,

Dhe lumin hodhi - ç'mund të ndodhi?

Kur hën' e plotë do të t'ndrijë mbi çati

Ne do të vijmë përsëri; lutu për ne dhe ti

22

Ushtarët gruas na i thanë.

26

Si tym do treteni - pa zjarr do mbeteni,

E ne s'na ngroh dot vepra juaj!

Ah, shpejt do tretet tymi - Zot na e ruaj!

Kështu tha gruaja e ushtarit.

Dhe ra ushtari me thikën në bres,

Dhe rryma e hoqi me vete në mes,

Dhe ujët e treti atë që gjeti,

Dhe ndriti mbi çati kjo hën' e zbetë

- Dhe humbi me akujt ushtari tatëpjetë ...

Po gruas ushtarët ç'i thanë?

Si tym ai u tret - as zjarri nuk mbet,

S'e ngrohu kjo vepër asnjërin ndër ta.

Ah, shpejt pendohet ai që këshillës

s'i shtrohet t Ushtarëve gruaja u tha.

LEGJENDA E ROSPISË EVLIN RU

S'ish kurrë e qetë kur vinte pranvera

Dhe deti ish ngjyrë-blu,

Dhe erdh me lundrën e fundit në bord

E reja Evlin Ru.

Me stof mbi trupin e bukur të saj,

Sa përmbi dhe nuk kish,

S 'kish ar e stoli veç flokë plot,

Si flokë mrekullish.

23

,,Më merr, kapiten, në Vendin e Shenjt,

Te Jezu Krishti, im zot".

Moj femër, të vish, se ne jemi pa mend,

Dhe ti me hire plot.

,,Ju shpërbleftë Ai. S'kam gjë mbi dhe,

Ja fala Krishtit shpirtin tim."

"Na jep, pra, t'ëmblin trup që ke!

S'paguan dot zoti që ti dashuron:

Ka vdekur pa kthim."

Ata e deshnin Evlin Ru-në,

Vozitnin në diell e erë.

Hante bukën e tyre, pinte verën e tyre,

Dhe qante ajo përherë.

Vallëzonin natën, vallëzonin ditën,

Timoni ku desh' i shpuri.

Evlin Ruja ish e turpshme dh'e butë:

Ata më t'ashpër se guri.

Pranvera iku. Vera u zhduk.

Këpucë - copë ajo end kuturu

Katart më katart, ngul sytë në terr

- Kërkon një bregdet të qetë

E mjera Evlin Ru.

24

Vallëzonte natën. Val1ëzonte ditën.

U bë si kufomë e zbetë:

"Kur vemë, zoti kapiten,

Në qytetin e Krishtit të shenjtë"

E puthte kapiteni dhe qeshte,

I shtrirë në gji të saj:

Në ka faj dikush që s'vemë kurrë:

Ti Evlin Ru ke faj.

Vallëzonte natën. Vallëzonte ditën.

Kufomë nga lodhja u bë.

Dhe, prej kapitenit te boi') m'i ri,

U ngopën të gjithë me të.

Ajo kishte rrobe mëndafshi mbi trup,

Plot mbresa e të copëtuar,

Kish flokët të shprishur e të ndyt

Mbi ballin e deformuar.

S'të shoh dot kurrë, o Zoti Krisht,

Me trupin tim plot mëkata.

Ti je një rospi, nuk bën të vesh,

Dhe jam kaq keq un'e ngrata,"

Dhe rendi shumë katart më katart,

I dhembnin zemr' e këmbë:

Dhe natën u hodh, pa e parë njeri.

25

Në det me shpirt nër dhëmbë.

Kjo qe në janar tërë acar,

Mjaft gjatë ajo notoi,

Dhe veç në mars, ose në prill

Çelin lule - lloj - e - lloj.

Ju dha të zezave dallgë dh'ato

E lanë gruan lehtë.

Përpara kapitenit ajo

Në vendin e shenjtë do jetë.

Kur erdh pranverës në qiell, Shën-Pjetri

Ja mbylli derën, bubu

,,Më tha perëndia: S'dua të kem

Rospinë Evlin - Ru".

Po, kur pastaj në ferr ajo erdh.

Ja mbyllën dyert, bubu!

Shejtani bërtiti: S'dua të kem

Fetaren Evlin Ru".

Atëherë u end nëpër erë e yj,

Pareshtur tej - tëhu.

Në mbrëmje vonë mes fushës shkonte:

Lëkundej shpesh po kurrë s'qëndronte.

E mjera Evlin Ru.

l) Djaloshi (angl.)

26

KËNGA E DETARËVE

1

Alo, nga Birma tani po lundrojmë

Dhe viski kemi mjaft për paskëtaj.

Cigare i marrim Henri Klejit.

Dhe vajzat tanimë nuk i kujtojmë.

Eh, tani jemi ne, pra, kaq të lirë,

Cigare të tjera më s'do pimë.

Më larg se Birma s'kemi ku t’arrijmë

Dhe zotit të dashur s'ja kemi nevojën.

Pra, lamtumirë!

Dhe gjithë vazhdon lundrimi - dh 'arrihet dhe në cak,

Dhe zoti i dashur neve nuk na çfaqet

Dhe zoti i dashur mbase për ne s'çan kokë aspak.

Dhe, nëse çan, po duhet të përshtatet.

Pra, lamtumirë.

Dhe deti është i kaltër, aq i kaltër - dhe çdo gjë vazhdon udhën,

Dhe puna, kur mbaron, zë rish që në fillim.

Dhe deti ësht' i kaltër, aq i kaltër - dhe rrugë

'sht' ende shumë,

Dhe deti ësht' i kaltër, aq, i kaltër - dhe deti ësht' i kaltër.

2

Po dhe në film, p.sh., mund të vemë,

Të holla duhen, po kjo nuk prish gjë.

27

Eh, s'do t'i zbardhim flokët për këtë,

njerëz si ne gjithashtu do dëfrejnë.

Se s'janë lidhur me asnjë detyrim.

Cigare nën 5 senc nuk pimë.

Dhe barku s'ua pranon bukën e zezë.

Kujdesjet për të tjerët nuk kanë ata ç'i duan,

Dhe ndonjë hall për veten, dh'atë s'kanë ç'e duan,

Kjo nuk prish gjë.

Dhe shkon kështu, pra, jeta dhe kren kështu diçfare,

Dhe zoti i dashur neve nuk na çfaqet

Dhe zoti i dashur mbase për ne s'çan kokë fare

Dhe, nëse çan, po duhet të përshtatet.

E pse, pra, jo?

Dhe deti ësht' i kaltër, aq i kaltër - dhe çdo gjë vazhdon udhën, Dhe

puna, kur mbaron, zë rish që në fillim,

Dhe deti ësht'i kaltër, aq i kaltër - dhe rrug'

'sht ende shumë

Dhe deti ësht' i kaltër, aq i kaltër - dhe deti ësht ' i kaltër,

3

(Eh, tani s'duhet veçse një stuhi)

Po ja ku me gjithë tok po duket Birma.

Hehej, kjo është re si mur i zi.

Njeriu e këto vala, seç larmi!

Njeri, po na gllabitet gjithë Birma,

Ndaj bregut ngjitur jemi ne tani.

28

Për pak, dh'anija zhytet në fund, e mbulon deti,

Veç peshkaqeni i gjuan të mbyturit pastaj,

Dhe më s'ndihmon as viski dhe asnjë Henri Klej.

Atje ku tani shkohet, s'shkon vajzë kurrsesi.

Eh, tani përnjëherësh ka gud - baj!

Dhe uji rritet, dhe anija zhytet krejt,

Dhe syri nuk shikon një shpëtimtar bregdet.

Veç një bregdet, që shenjë s'jep, dhe veç nj'anije që s'vozet.

Dhe dikush duhet të përshtatet.

Ja, pra, gud-baj!

Dhe fjalët e mëdha sakaq më nuk dëgjohen

Dhe sakaq ato fare zvogëlohen,

Sakaq zën' ,,Ati ynë" të gjithë duke thënë,

Dhe befasisht asnjëri s'do që të ketë qenë.

Po deti ësht'i kaltër, aq i kaltër - dhe çdo gjë vazhdon udhën, Dhe

puna, kur mbaron, zë rish që në filllm.

Po, deti ësht' i kaltër - aq i kaltër, dhe rrugë

ka ende shumë

Po, deti ësht'i kaltër, aq i kaltër, po, deti ësht' i kaltër.

KRYQËZATË FËMIJËSH

Në vitin e tridhjetenëndës

Atje në Poloni

29

Nga lufta fshatra dhe qytete

U bënë shkrumb e hi

Dhe motra humbi të vëllanë

E gruaja burrin në ushtri;

Në mes gërmadhash edhe zjarresh

Foshnja nuk gjente prindt e ti.

Nga Polonia s'vinin lajme

As letër, as gazetë,

Porse andej nga Lindja flitej

Për një ndodhinë të vërtetë.

Në një qytet të Lindjes plot dëborë

Na e tregonin ktë ndodhi:

Për një kryqëzat' fëmijësh, të filluar

Diku në Poloni.

Fëmijët bridhnin të uritur

Përgjatë rrugëve, në grup bashkuar,

Me vete merrnin dhe të tjerët

Që gjenin fshatrave shkrumbuar.

Të iknin nga betejat deshën,

Çdokush nga tmerri të shpëtonte,

E të arinin shpejt një ditë

Atje ku paqja mbretëronte.

30

Dhe kishin një si prijs të vogël

Që forcat u përtrinte.

Ai kishte veç një hall të madh:

Që rrugën nuk e dinte.

Dhe ish një çupë dhjetë vjeçe,

Vëllan' njomzak hiqte për dore,

Si nënë sillej, veç mungonte

Ajo që quhej paq' toksore.

Dhe një çifut i vockël qe me 'ta

Me jakë prej mëndafshi,

Mësuar ish me buk' të bardhë –

Tani s'i vinte më as afshi.

Dhe dy vëllezër pat atje

Strategë kta na ishin:

Sulmuan një kasoll' të zbrazët

Dhe ikën kur ra shi,

se shiun frikë e kishin.

Dhe ish në grup një djalë i hollë

Atij i pëlqente fort natyra,

E rrinte strukur, si me faj –

Ai vinte nga nazistët,

ai vinte nga mënxyra.

Dhe kishin dhe një muzikant

31

Që gjet në një dyqan të prishur fshati

daullen që dëshronte,

Por s'mund t'i binte i gjori djalë

Sepse do i tradhtonte.

Dhe ish atje edhe një qen,

Për ta therrur e kishin zënë,

Por s'patën zemër për ktë punë –

E morën pas që dhe atij

t'i jepnin për të ngrënë.

Edhe një shkollë patën,

Edhe mësues për bukurshkrim,

Edhe një nxënës

në pllakë të një tanku t'prishur

Fjalën PAQË shkruante me nxitim.

Dikur u bë dhe një koncert,

Atje pran' prroit që zhurmonte

Daulles djall mund t'i binte

Se kush nuk e dëgjonte.

Dhe pat atje një dashuri,

Ajo qe dymbëdhjetë

dhe ai pesëmbëdhjetë:

Në një oborr të çkatërruar

Ia krihte flokët çup' e shkretë.

32

Por dashuria nuk jetoi

Se kishte acari:

Si mund të lulzojnë pemët

Në dbor' e në stuhi?

***

Diku luftonin dy parti

ashtu me plot guxim,

Por lufta mori fund

Se s'kish asnjë kuptim.

Por tek akoma po luftonin

Rreth një gërmadhe të shkretuar,

Na ndodhi që njërës parti

Ushqimi i qe mbaruar.

Dhe kur e morën vesh fëmijët

Na nisën një njeri

hile thesin plot patate,

sepse siç dihet,

S'1uftohet dot kur ke uri.

Pastaj u bë edhe një gjyq,

Qirinj dhe trup gjykues pati

Dhe pyetje fort të rënda,

sepse na u dënua

Xhelati.

33

E pat dhe një varrim.

I vdekuri qe një fëmijë

me jakë prej mëndafshi,

Dhe dy gjermanë e dy polakë

E shpunë gjer në varr të ri.

Gjermanë e katolikë

U ndodhën në varrim,

Në fund e mori fjalën

një komunist i vogël

Dhe foli për të ardhmen

Që do shkëlqente mbi rruzullim.

***

Kështu pra shpresë kishin dhe besim

Porse pa bukë e mish jetonin.

Edhe askush mos të m'i shajë,

kur i vidhnin

Ata që s'i strehonin.

Dhe askush mos të ma shajë

Atë që nuk i ftoi n'tryezë:

Se-për një gjysëm-qindi duhet miell

E jo të bukra fjalë e shpresë.

Sikur të vinë dy ose dhe tre

S'kursehesh - ke dhe fat,

Porse kur janë kaqë shumë

34

U a plas derën në surrat.

Në një shtëpi të prishur fshataraku

Dikush ca miell zbuloi.

Një dhjetëvjeçare vuri shpejt përparësen

Dhe shtatë orë rresht gatoi

Fort mirë brumi u gatua

Dhe drutë mirë ishin çarë,

Por buka nuk na u gufua –

Ata nuk kishin bërë bukë

Kurrë ndonjëher' më parë.

Do shkonin gjoja për në Jugë,

Dhe Jugu qenkërka atje ku dielli

Qëndron më ora dymbëdhjetë –

Oh, sa i madh ësht' qielli!

Vërtet 'që gjetën një ushtar në pyll

Nga plagët tek lëngonte,

Dhe e mjekuan shtatë ditë

Që udhën t'u tregonte.

Ai u tha: Drejt e keni Bilgorajn!

Siç duket pati ethe shumë

Dhe vdiq të tetën ditë.

Edhe atë në varr e shpunë.

35

Por panë dhe treguesa rrugësh,

Mbi 'ta dëbora kishte rënë,

Veçse ata nuk e tregonin rrugën

Meqë së prapthi ishin vënë.

Dhe kjo s'qe bërë për shaka

Ushtria kish arsyet e saj,

Dhe kur kërkonin Bilgorajn

S'e gjenin dot kollaj.

Ata qarkuan prijsin.

Ky hodhi sytë mbi dëborë:

Duhet të jetë atje, tha ai,

Dhe shtriu të voglën dorë.

Një natë panë ata një zjarr

Dhe shpejt u fshehën prapa ferrës.

Njëherë pan' tre tanke,

Por n'tanke kishte njerëz.

Njëherë panë një qytet

Rreth e përqark i ranë,

Me shum' kujdes shtegtonin natën

Gjersa nga pas e lanë.

Ku qe dikur Juglindja e Polonisë

Mes dëborës e shiut me erë

Ata të pesëdhjetët

36

I panë për t'fundit herë.

***

Kur sytë unë i mbyll

I shoh se si shtegtojnë,

Nga njëri fshat i prishur

Në tjetrin si marshojnë.

Edhe mbi 'ta të tjera grupe shoh,

Të tjera vargje atje ndër re,

Qysh bredhin, çapet hedhin në tufan;

Të mitur, të kapitur, pa atdhe

Duke kërkuar gjithmonë

Një vënd ku kish liri,

Jo si atë që lanë pas –

Dhe vargu rritet pa kufi.

Edhe ashtu nëpër mugtirë

S'më duket më po ai varg,

Më vjen se shoh fytyrëza të reja

Spanjolle e franceze e të verdha,

i shoh të gjitha diku larg.

***

Në Poloni n'atë janar

Dikush një qen kish gjetur,

Ai mbante një karton të shkruar

37

Të lidhur fort në qafn' e tretur.

E mbi karton ishte shënuar:

Ju lutemi për ndihmë!

Ne jemi pesëdhjetë

E rrugën më s'e dimë.

Ky qen do të sjellë.

E në se s'vini dot tani

Qenin përzini, por mos e vrini,

Se veç ai vëndin e di.

Ky shkrim na qe i një fëmije.

Disa fshatarë e lexuan të çuditur.

Q'aher' kaloi një vit e gjysëm –

E qeni ishte i uritur.

KËNGË FËMIJËSH

l

Kafshe, kafshe, skifteri im,

Qymyri ka një çmim.

Qymyri tanimë 'sht' i porositur.

Do ar milioneri i uritur.

Na kushton djersë dhe mundim,

Kafshe, kafsho, skifteri im.

2

38

Qymyri do djersë e mundim.

Pa djersë, nuk ka çmim!

Nevoja në m'u zgjattë ndonjëherë.

Çmim'i qymyrit ngrihet sakaqherë.

Për foshnjë e burrë e plak,

Ësht' uji djersë e gjak.

KËNGA E BOJAXHIUT HITLER

1

Hitler - bojaxhiu tha me zë të dlirë:

,,Ler-më-ni të hyj, o njerëz të mirë!" ,

Ai merr një kovë me sherbet të mbushur,

Shtëpitë gjermane lyen mirë e bukur,

Lyen gjithë shtëpinë mirë e bukur.

2

Hitler bojaxhiu tha me zë në gaz:

,,Do ta bëj ndërtesën të re në një ças!"

Dhe birat dhe plasjet dhe mbufatovinat

I mbuloi sakaq me sherbet e bojë,

Gjithë nevojtoren me sherbet e bojë.

3

Hitler - bojaxhi,

Pse s'u bëre murator, se kjo shtëpi,

Kur të ketë rënë mbi sherbetin shi,

Del gjithë qelbësira jashtë përsëri

39

Dhe gjithë nevojtorja përsëri.

4

Hitler - bojaxhi,

S'dinte, përveç bojës, asgjësend, i ziu.

Papo, kur e lanë q'ashtu të punojë,

Ai që të gjitha i ndyu me bojë –

Tërë Gjermaninë e pëgëri me bojë.

EPITAF

Roza1) e kuqe u zhduk dhe ajo tani,

Se ku është shtrirë, nuk e di njeri

Meqë të varfërve u tha të vërtetën,

Asaj të pasurit ia morën jetën.

1. Roza Luksemburgu

VARRI I USHTARIT TË PANJOHUR TE REVOLUCIONIT

Ushtari i panjohur i Revolucionit ra

Ja pashë varrin në ëndërr.

Ish në një moçal. Ish bërë me dy copë gurësh shkëmbi

S’kish mbishkrim,

Po njëri gur

Zuri të fliste.

Ai që është shtrirë këtu - tha - nuk

Marshoi për të pushtuar ndonjë vend të huaj, por

Vendin e vet. Emri i tij

40

s'është i njohur, por historishkruesit

Thonë emrin e atyre, të cilët atë e mundën.

Meqë ai desh të rronte si njeri,

E vranë porsi një shtazë të egër.

Fjalët e tij të fundit ishin si një pëshpërimë,

Sepse delnin prej një gryke të mbytur, por

Era e ftohtë i shpuri ato kudo,

Te shumë njerëz, që ngrinin.

KËNGA E TRE USHTAREVE

1

Xhorxhi ishte ushtar, ashtu dhe Xhoni,

Kapter u bë miku i tyre, Tom.

Porse ushtria s'të pyet ç'je,

Ajo marshon, marshon.

2

Xhorxhit plafi s'i mjaftonte,

Tomit uiski i dukej si 'çaj.

Një ditë Xhoni i tha Xhorxhit:

"Kurrë s'mbaron kjo ushtri, vaj!"

3

Ra Xhorxhi, ra dhe Xhoni.

Edhe Tomi u zhduk dikund.

41

Veç gjaku është ende i kuq

Dhe ushtria pranon regrutë.

VËLLAI IM ISHTE PILOT

Vëllai im ishte pilot,

Një ditë një letër mori.

Sbpejt valixhen bëri gati.

Për në Jug fluturoi.

Vëllai im ishte pushtues,

Donte hapësirë e tokë,

Meqa ëndrra për pushtim

Eshtë e vjetër në botë.

Toka që im vëlla fitoi,

Në Guadaramë, në shkrep:

Një metër e tetëdhjetë e gjatë

Dhe një e gjysmë e thellë.

NËNËS SIME

Kur vdiq, e lëshuam në dhe ngadalë.

Lulet rriteshin e fluturat fluturonin.

Ajo, e lehtë, mezi e prekte tokën,

Ç'dhembje u deshën, vallë, që të bëhej

E tillë!

42

RAPORT NGA GJERMANIA

Marrim vesh se në Gjermani,

Në ditët e murtajës së murrme,1)

Befas, valaviti mbi çatinë e një fabrike makinash,

Në erën e nëntorit, një flamur i kuq,

Flamuri i deportuar i Lirisë!

Në mes të nëntorit të murrmë, nga qielli

Erdhi një përzierje shiu me dëborë,

Po kjo ish e shtata Ditë e Revolucionit!

Dhe, ja flamuri i kuq!

Në dëborë qëndrojnë punëtorët,

Mbajnë dorën përmbi sytë dhe vështrojnë

Përkundër furtunës së shiut, të akullit, mbi çati,

Zhurmojnë kamionat me trupa sulmi

Dhe shtyjnë te muri kush mban petk punëtorësh

Dhe lidhin me litar grushtet që janë me kallo

Dhe nga baraka, pas pyetjes n'hetuesi

Dalin, duke u lëkundur, të rrahurit gjer më gjak,

Nga të cilët asnjëri nuk tregoi burrin

Që kish qenë mbi çati.

Kështu ata i përzunë të gjithë që heshtnin,

Dhe të tjerë tanimë kanë mjaft.

1) Nazistët mbanin këmishë të murrme.

Po ditën e nesërme valvitet përsëri

43

Flamuri i kuq i Proletariatit

Mbi çatinë e fabrikës së makinave. Përsëri

Uturin përmes qytetit të heshtur, si për vdekje

Hapi i trupave të sulmit. Nëpër oborre

Më s'duket asnjeri. Vetëm gra

Qëndrojnë me fytyra të ngurta; dorën përmbi sytë,

Ato vështrojnë përkundër tufanit të shiut të akullt

te çatia

Dhe rrahja fillon përsëri. Në pyetje,

Gratë thonë: ky flamur

Është një çarçaf shtrati, mbi të cilin

Bartën njërin që kish vdekur dje.

Ne s'kemi faj për këtë ngjyrë që ka ai.

E dini, ajo është e kuqe prej gjakut të të vrarit.

Kujtimi për Maria A.

KËNGA E RROTËS SË MULLIRIT

1

Shumë këngë u janë thurur

Të mëdhenjve - Trimat duhen:

Ata ndizen posi yje

Dhe si yje prapë shuhen ...

Gjë e bukur fort - bile e ndjejmë.

Por: për ne, që duhet t'i ushqejmë

Kjo mjerisht nuk ka rëndësi! Thuaj:

U ngrit, a ra - kush do ta paguaj?

44

Natyrisht që prap vërtitet ajo rrotë,

Ç'është lart, ah, lart nuk mbetet prap.

Por për ujët poshtë kjo mjerisht do thotë:

Ti veç rrotën ta vërtitësh vrap!

2

Ah, ne kishim shumë zotër,

Kishim shqipe edhe derra,

Kishim tigra dhe hijena,

Dhe i ushqyem që të tëra.

Në ishin të lig, o në ishin ca të dlirë

Njëra çizme s'ish nga tjetra më e mirë,–

Veç na shkelte. Ju m’kuptoni: Që

Ne s’duam tjetër zot – s’duam asnjë!

Natyrisht që prapë vërtitet ajo rrotë,

Ç’është lart, ah, lart nuk mbetet prap.

Por për ujët poshtë kjo mjerisht do

Ti veç rrotën ta vërtitësh vrap!

3

Dhe ata na çkulin leshrat

Dhe gjakosen për të xhvatur.

Tjerëve u thonë lakmitarë

Edhe vetes njerëz të matur.

Tek goditen e bërtasin ne i shohim,

Por ama kur si patronë nuk i njohim

Dhe nuk duam të ushqejmë çdo zotri,

Na bashkohen ata shpejt si për çudi!

45

Sepse më s'vërtitet ajo rrotë

Dhe u shuhet gazi menjëherë,

Kur nis ujët të vërshojë, e porsi shqotë

Të lëshohet plot me bujë dhe poterë!

KUJTIM PËR MARIA A ...

1

Në atë ditë të muajit shtator

Nën kumbull ën e njomë, në qetsi,

Po e shtrëngoj a fort ndër kraht' e mia

Të ëmblën e të zbetën dashuri.

Edhe mbi ne, nën qiellin veror

Për shumë kohë pashë atje një re,

Ishte e bardhë, larg, ah, shumë larg,

Dhe kur i ngrita syt, s'ish më atje.

2

Kaluan shumë muaj që aherë,

Muaj që ikin shpejt e më nuk vinë,

E ndoshta kumbullat tani jan' prerë,

Dhe në më pyet: ç'u bë me dashurinë?

Të them: se nuk më bie më ndër mënd;

E prap e di, përse këtë ma thua,

Porse vërtet, fytyra s'më kujtohet,

Veçse e di: Dikur e putha atë grua.

3

Po dhe e puthura do të qe harruar

46

Sikur mos t'ish dikur në qiell një re.

Atë e kujtoj, gjithnjë do ta kujtoj.

Ishte e bardhë e rrinte larg atje.

E ndoshta kumbullat prap kan' lulzuar,

E ajo tani ka ndoshta t’shtatin fmi,

Por ajo re lulzoi veç ca minuta

Dhe kur i ngrita sytë, u tret në largësi...

KËNGA E TREGËTARIT

Oriz ka atje tek lumi,

Dhe ndër krahina duan njerëzit oriz,

Po ta lëmë ne orizin ndër hambare

Do shtrenjtohet për ata orizi.

Dhe ata që heqin varkat me oriz

do të marrin paskëtaj më pak oriz,

Kurse unë më të lirë do ta blej.

Po orizi ç'është vallë?

Ku di unë ç'është orizi!

Ku di unë, kush e di!

Nuk e di ç'është orizi,

Vetëm çmimin ia di!

Edhe dimri po afron, edhe rrobe duan njerzit,

Pra na duhet që të blejmë shum' pambuk

Dhe pambukun mos ta japim.

Kur të ftohtit vjen, shtrenjtohen rrobet.

47

Dhe fabrikat e pambukut sikur japin rrog' të lartë.

Dhe më duket se pambuk kemi ca si shumë.

Po pambuku ç'është vallë?

Ku di unë ç'është pambuku!


Nuk e di ç'është pambuku,


Ky soji i njeriut si shumë gllabëron

Prandaj dhe njeriu bëhet më i shtrenjtë.

Dhe që ushqimin ta gatitësh, njerëz duhen prap.

Gjellëbërësit të lirë e bëjnë gjellën

Por e shtrenjtojnë ngrënësit.

Më vjen sikur ka fort pak njerëz.

Po njeriu ç'është vallë?

Ku di unë ç'ësht' njeriu!


Nuk e di ç'është njeriu!


KATËR PROPOZIME TE BËRA NJË BURRI

NGA KATËR ANË TË NDRYSHME DHE

NË KATËR KOHË TË NDRYSHME

1

Ja tek ke një banesë

Këtu ke vënd për plaçkat e tua,

48

Çvendosi mobiljet sipas shijës sate

Thuaj, për çfarë ke nevojë

Ja tek është kyçi

Qëndro këtu.

2

Ka një të ndarë për ne të gjithë

Edhe për ty një dhomë me një krevat.

Mund të punosh me ne në arë

Do kesh një pjatë tënden

Qëndro tek ne.

3

Këtu ke një vend për të fjetur

Krevati akoma është i pastër

Veç një burrë fjeti në 'të.

Në je merakli

Shplaje lugën prej xingu n'atë gotë atje

Dhe përsëri do jetë e pastër

Qëndro pa frikë tek ne.

4

Ky është koteci im.

Bëje ose mund të rrish edhe këtu

Për një natë, por kjo paguhet veç

Unë nuk të çqetësoj,

Përveç kësaj nuk jam as e sëmurë

Këtu do ndjehesh po aq mirë sa dhe gjetkë

49

Pra mund te rrish.

DASHNORËT

Vështro ato kurilla n'fluturim!

Të bardhat re që sulen me ato

U nisën bashkë që n'atë agim

Kur zogjt në jetë dolën. Pra, vështro!

Ato të dyja duken pranë e pranë,

Në po atë lartësi dhe shpejtësi

Kurilli qiellit të paanë

Me renë u nis në arrati.

Pra s'mund të rrinë atje të dy më gjatë,

Pra s'shohin gjë veçse luhatjen n'erë

Të njëri-tjetrit këto dy të ngratë.

Kështu në hiç kjo era mund t'i shpjerë.

Po të mos shkrihen edhe të qëndrojnë

Të dyja dot asgjë nuk i bashkon.

Gjithnjë të ikin mund t'i detyrojnë

Q'andej ku kris një pushkë, o shi vërshon.

Kështu, nën disk të diellit dhe të hënës rreth me hyj

Na fluturojnë e përgjërohen që të dy.

Ku shkoni ju? - Oh, asgjëkund. - Nga cilët po ikni?-

Nga të gjithë, pa prehje

Ju pyetni se sa kohë bashkë janë?

Jo shumë. - E kur do ndahen? - Shpejt e kanë.

Kështu u duket dashuria dashnorëve mbështetje.

50

POHIM NDAJ NJE GRUAJE TE RE

Në prak të derës, nga një grua fqinjë

desha të ndahem ftohtë një mëngjes,

dhe ftohët pash', se n'flokë kish një thinjë,

dhe s'munda më të shkoj, dhe mbeç në mes

I heshtur ja shtrëngova gjinjtë ... Më pyeti:

Pse unë, mik i natës, tani vallë

s'po ikja, siç e kishim bërë fjalë?

Dhe unë i thashë, e syri më shkreptiti:

Me që vjen prapë nata, po qëndroj,

dhe ti bën mirë kohën ta shfrytëzosh,

se është keq, kur rrin kështu në prak.

Eja pra shpejt, me ty të bisedoj!

Që po venitesh s'duhet ta harrosh ...

Heshta, pse epshi ma skuqi fytyrën gjak ...

KËNGË DJEPI

1.

Kur ty të linda, vëllezërit e tu

kërkonin çorbë, dhe unë u thosha: S'ka!

Kur ty të linda, s'kishim me se ta paguanim gazin,

prandaj pak dritë bota ty të dha.

51

Në muajt e barrës pata folur

për hallin tënd shpesh me t'ët atë.

Por para s'kishim për doktor,

ndryshe do hanim bukë thatë.

Kur ty të linda, gjithë shpresat

për bukë e punë vanë e shkuan.

Veç te Karl Marksi dhe Lenini ne lexonim

si mund ta rregullojë të ardhmen punëtori që vuan.

2.

Kur të mbaja ende në bark

s'i kishim punët aspak mirë,

dhe shpesh e thosha: Ky fëmijë

do lindet në një botë të nxirë.

K htu vendosa të kujdesem

që ti të mos mashtrohesh,

e kur të rriteshe të ndihmoje

që bota të përmirësohesh.

Kur shihja pas gardhiqesh

qymyr në togje plot,

thosha me vete se im bir do të kujdesej.

që nesër me këtë qymyr të ngrohej porsi zot.

Kur shihja bukën pas dritaresh,

thosha me vete: Për ata që sot me zemër plasin,

52

fëmija im do të luftojë nesër

që zorrët kurrë të mos u kërcasin.

Pastaj në luftë e morën dhe s'ta kthyen

ty, shpirti im, babanë.

Dhe unë thosha se im bir do të kujdesej

që të mos ndodhin më ato që ngjanë.

Kur të mbaja ende në bark,

me ty biseda bëja shpesh,

edhe të thosha: Biri im,

i papërkulshëm të më jesh!

3

Të linda, bir të linda

me luftë e me mundim.

Dhe lindja jote ish fitore,

me gjak e me guxim.

Ato të Moltkes edhe të Blyherit *)

s'ishin fitore, more bir:

fitova unë, që me zor i gjeta

shpërgënjtë me çmim të lirë!

Pak bukë dhe një gllënjkë qumësht,

një dhomë e ngrohtë - janë fitore!

Gjersa të t'rris, më duhet të luftoj

në këtë botë kaq mizore.

53

Se, të fitoj për ty një copë bukë,

në grevë me shokë duhet të shkoj,

me gjeneralë të përleshem,

me gjoks dhe tanket t'i ndaloj.

Por, në të rritsha ty, o vogëlush,

do të fitoj një trim me fletë,

që për krah nesh do të luftojë

gjer në fitoren e vërtetë!

4.

O bir, çfarëdo që ti të bëhesh,

ata për ty kërbaç e plumb mbajnë gati,

se ti me shokë edhe në kanal

gjen vend me vështirësi.

Ja tek ta thotë nëna, biri im:

Të pret një jetë më e keqe se kolera.

Por unë nuk të linda që të m'i mbash

në qafë e mbi kurriz gjithë ata derra.

*) Gjeneralë prusianë.

Atë që të mungon, mundohu që ta gjesh,

atë që nuk ta japin, shiko t'ua rrëmbesh,

se unë, nëna jote, s'të kam lindur

që nesër poshtë urash të më flesh.

54

Ti ndoshta s'je kush'di se çfarë,

para nuk kam për ty dhe as uratë,

por kam besim te ti - edhe shpresoj

se s'do të jesh pa punë e zorrëthatë.

Shpesh e vështroj at' grushtin tënd të njomë,

kur natën rri në shtrat me barkun bosh.

Ata dhe ty për luftra duan të të kenë

por unë s'të lë kurrë gënjeshtrat t'ua besosh!!

Jot ëmë, bir, s'të ka gënjyer,

brumë i veçantë nuk të tha se je –

por nuk të rriti me një mijë halle

që mish për top të shkosh në moshë të re.

O bir, prandaj nga shokët mos u nda!

Pushtetn' e tyre ndryshe nuk e tund!

Si ti dhe unë plot të tjerë ka

që do ta çojnë luftën gjer në fund

dhe të krijojnë botën e vërtetë –

edhe pastaj

dy lloje njerëzish më nuk do të ketë!

1932

LAVDI DYSHIMIT

Lavdi pastë dyshimi! Ju këshilloj,

55

Përshëndetni ngrohtësisht dhe me respekt

Atë që fjalën tuaj e verifikon si paren e rrejshme!

Do të doja që të jeni të urtë dhe fjalën tuaj

Të mos e shqiptoni me shumë vetëbesim.

Lexoni historinë dhe shihni

Ushtritë e pathyeshme si ikin me dëshpërim.

Rrënohen gjithandej

Kështjella të pamposhtura.

Edhe pse kur u nisën ishin të panumërta,

Anijet që u kthyen

Lehtë numërohen.

Një ditë një njeri u ngjit

Në majën e malit të papushtuar,

Kurse një anije lundroi deri në skaj

Të oqeanit të pafund.

O tundje koke e mrekullueshme

Mbi të vërtetat e pakontestueshme!

O guxim i marrë shëruesish

Mbi pacientin e pashërueshëm!

Por më i bukuri i të gjitha dyshimeve

Është ai kur të shtypurit ngrenë krye

Dhe nuk i besojnë më

Fuqisë së tiranit!

O ç'mësim i shtrenjtë është ky!

56

Sa shumë viktima duhen për të!

Sa vështirë qenka të vërtetohet

Se diçka është kështu, e jo ashtu!

Shënoi një ditë duke dhënë shpirt

Një njeri në librin e urtisë.

Dhe qëndron gjatë aty kjo porosi,

Me të cilën jetojnë shumë brezni

Dhe e pandehin për urti të amshueshme,

Kurse të diturit i përbuzin të gjithë ata

që s'e njohin.

Dhe atëherë u shfaq mëdyshja, sepse përvoja e re

E vuri në dyshim përvojën e vjetër.

Dhe një ditë dikush në librin e urtisë

E fshiu ngadalë porosinë e vjetër.

Dhe derisa rreth tij ulurojnë urdhëresat, derisa

Doktorët me mjekra e kontrollojnë nëse është normal

Derisa e mbikëqyrin krijesa të çuditshme me shenja

të arta,

Kurse priftërinjtë me raso e shelbojnë,

Duke ia sjellë mbi krye librin e zotit,

Derisa i mbajnë mësim

Mësues të mërzitshëm, qëndron i gjori dhe dëgjon,

Se si kjo botë është më e mira nga të gjitha botërat

Dhe se si vrimën në tavanin e tij

E ka krijuar vetë zoti.

Vërtet, vështirë e ka

57

Të dyshojë te kjo botë.

Tërë i djersitur palohet njeriu që ndërton shtëpi,

Në të cilën nuk do të banojë kurrë vetë.

Tërë i djersitur palohet dhe ai

Që ndërton shtëpinë e vet.

Këta janë ata të bindurit, që nuk dyshojnë kurrë.

Lukthi i tyre punon për mrekulli, gjykimin e kanë

të pagabueshëm.

Ata nuk u besojnë fakteve, ata i besojnë vetvetes.

Nëse duhet,

Faktet le t'u besojnë atyre. Durimi i tyre

Është i pakufishëm. Argumentet

I pranojnë me veshin e detektivit.

Të ngjashëm me këta, që kurrë s'dyshojnë.

Janë edhe ata, që gjithmonë dyshojnë, por kurrë

s'veprojnë.

Ata nuk dyshojnë që të marrin vendim,

Por që t'u ikin vendimeve.

Koka u shërben vetëm që ta tundin në shenjë dyshimi.

Me shprehje të brengosur në fytyrë,

Udhëtarëve të anijes që po fundoset,

Ata ua kujtojnë rrezikun nga uji.

Kur gjenden nën satrën e xhelatit,

Pyesin a s'është njeri ai.

Duke murmuritur se çështja

Ende s'është shqyrtuar, shtrihen në shtrat.

58

Veprimi i tyre përbëhet nga dyshimi.

Proverbi i tyre i preferuar:

Nuk janë pjekur kushtet.

Andaj, kur lëvdojmë dyshimin

Nuk lëvdojmë edhe maninë e dyshimit,

Që është mungesë shprese.

Ç'i duhet aftësia e të dyshuarit

Të pavendosurit!

Mund të bëjë shumë gabime,

Ai që kënaqet me pak arsyetime,

Por duarkryq në fatkeqësi

Qëndron ai që kërkon arsyetime të tepërta.

Ti që je prijës, mos harro

Se je bërë i tillë, sepse ke dyshuar tek prijësit!

Prandaj lejohu atyre që u prin

Të dyshojnë!

LAVDI MËSIMIT

Mësoje dhe gjënë më të thjeshtë! Për ata

që u vjen dita

Kurrë s'është vonë!

Mësoje së pari abecenë! Sigurisht, kjo s'mjafton,

Por mësoje! Mos të të vijë mërzi aspak!

Fillo! Ti duhet të dish gjithçka!

59

Ti duhet të jesh i pari.

Mëso, njeri i strehimores!

Mëso, njeri i burgut!

Mëso, grua në kuzhinë!

Mëso, gjashtëdhjetëvjeçar!

Ti duhet ta marrësh pushtetin.

Shko në shkollë, i pastrehë!

Armatosu me dituri, ti që ngrin nga të ftohtit!

Rrëmbe librin i uritur: ai është armë,

Ti duhet të vihesh në ballë.

Mos ngurro të pyesësh, shok!

Mos lejo të të bindin për asgjë,

Bindu vetë!

Çka s'di vetë,

Nuk e di dot.

Kontrolloje llogarinë,

Ti do, ta paguash.

Vër gisht mbi secilën shifër!

Pyet: prej nga kjo këtu?

Ti duhet pa tjetër të vihesh në ball.

60

Transformimi i perëndive

TRANSFORMIMI I PERËNDIVE

Të vjetrat perëndi të paganizmit,–

Kjo është një e fshehtë, –

Ju kushtuan të parat, kristianizmit

Dhe, përmes pyjesh të qetë,

Ato përpara popullit kalonin,

Duke bërë kryq, dhe lutje murmuronin.

Dhe gjatë gjithë mesjetës, kënd-më-kënd,

Nëpër kamare kishash zunë vend.

Atje ku kishin hije

Figura perëndije.

Dhe në Revolucionin freng ato

(Me maska të arësyes së kulluar,

Të arta maska) zunë vend kudo,

Dhe, si nocione të pakundërshtuar,

Armike të lirisë njerëzore,

Kalonin si gjakpirëse mizore

Përmbi kurriz të klasës punëtore.

PYETJE TË NJË PUNËTORI QË LEXON

Kush e ndërtoi Tebën me shtatë porta

Ndër libra përmenden emra mbretërish

Mos i mbartën mbretërit gurët e mëdhenj?

61

Dhe Babiloninë, q’u prish aq herë,

Kush e ndërtoi sërish? Në çfar’ godinash

Të Limas rrezeartë banonin mjeshtrit, vallë?

Atë mbrëmje q'u mbarua muri kinez.

Ku shkuan muratorët?

Roma e madhe është plot me harqe triumfi.

Kush i ngriti?

Dhe Qezarët mbi kë triumfuan?

Bizanti madhërishëm

Mos kishte vallë veç pallate për banorët?

Edhe vetë në Atlantidën legjendare

N'atë natë, q'u përmbyt nga deti

Të mbyturit thërrisnin për ndihmë

Veç skllevërit e tyre.

Aleksandri i Madh pushtoi Indinë.

I vetëm, vallë?

Qezari i mundi Galët.

Po s'kish me vehte ai qoftë një gjellëbërës?

Filipi i Spanjës qau, kur flota e tij

U fundos. Nuk qau tjetërkush?

Frederiku i dytë fitoi në luftën shtatëvjeçarë,

Po veç atij kush tjetër, vallë, fitoi?

Çdo faqe një fitore!

Po kush gostinë e pregatiste?

62

Çdo dhjetë vjet një burrë i madh!

Po kush paguante harxhet?

Kaq shumë ngjarje ...

Kaq shumë pyetje.

MBISHKRIMI I PAMPOSHTUR

Në koh' të luftës botërore

Në Itali, në burgun e San Karlos

Plot me ushtarë, të pirë edhe kusarë

Me kopjativ mbi mur u shkrojt

Prej një ushtari socialist.

Rroftë Lenini!

Fort lart, mezi që dukej në birucë,

Por qe me shkronja të mëdha.

Edhe rojtarët sa e panë

Një bojaxhi dërguan me gëlqere.

Dhe ai me furçë fort të gjatë

Mbishkrimin kërcënues e ljeu.

Por me që me gëlqere

Veç shkronjat kish mbuluar,

U çfaq tani atje si për çudi

E shkruar me gëlqere:

Rroftë Lenini!

Pastaj erdhi një i dytë

Që ljeu gjithë pjesën

63

Edhe për disa orë

U çduk çdo gjë nga muri.

Por nga mëngjesi prap

U tha gëlqerja e doli poshtë saj:

Rroftë Lenini!

Aher' rojtarët thirrën muratorin

Dhe ai me daltë u sul kundër mbishkrimit

E për një orë të tërë

Gërvishti gërmë për gërmë.

Dhe kur mbaroi u duk tani

Atje n'birucë

Pa ngjyr', por i gërvishtur thellë në mur

Mbishkrimi i pamposhtur:

Rroftë Lenini!

Edhe ushtari qeshi e tha:

Tani na e prishni edhe murin!

SHËNIM I PASHLYESHËM

Në kohën e luftës botërore

në qelinë e burgut ushtarak italian në San Karlo

që ishte plot e përplot ushtarë të zënë.

pijanecë dhe hajna, –

me ngjyrë lapsi një ushtar socialist shkroi

në mur:

64

Rroftë Lenini!

fare lart në qelinë gjysmë të errët, mezi të lexueshme

por të shënuar me germa shumë të mëdha.

Roja kur pa këtë, solli molerin me një kënatë gëlqere

dhe me një furçë të gjatë që të kërcënimin e shënimit

Mirëpo, mbasi u kishte rënë me gëlqere vijave të germave

prapë dallohej ç'ishte shënuar.

Rroftë Lenini!

Mandej rojet sollën një murator me daltë

shënimin për ta hequr.

Ky gërreu germë për germë, plot një, orë.

Dhe kur mbaroi, lart në qeli, tash pa ngjyrë

por i thadruar thellë, qëndronte shënimi ngadhnjyes:

Rroftë Lenini!

Tash shembni murin! - tha ushtari.

UNË NUK KAM KURRGJË KUNDËR LEKËS

Timuri, thonë, u mundua shumë ta pushtojë botën.

Nuk e kuptoj:

Me pak raki bota harrohet.

Unë nuk kam kurrgjë kundër Lekës.')

Vetëm se

Kam parë njerëz

Tejet të denjë për admirimin tuaj

Për të cilët

Është tejet e çuditshme

Që kanë qenë fare në jetë.

65

Njerëzit e mëdhenj djersijnë shumë.

Kudo shoh dëshmi e dëshmi

Se ata nuk kanë mundur të jetojnë në vetmi

Të pijnë duhan,

Të pijnë raki

Etj.

Dhe duhet të kenë qenë tejet të mjerë

Që s'u ka mjaftuar

Të qëndrojnë pranë ndonjë gruaje.

1) Fjala është për Aleksandrin e Madh, një nga pushtuesit më të mëdhenj të

botës.

FUQIA E PUNËTORËVE

Një ditë të caktuar, në gjithë Spanjën,

Bënë punëtorët të pushonin fabrikat. Hekurudhat

Rrinin të ftohta mbi shina. Pa dritë

Ishin shtëpitë, si dhe rrugët, telefonat

ishin një tog teneqe pa dobi. Nuk

U jepej më dot urdhër policëve. Në vend të kësaj.

Flisnin masat 'midis tyre. Gjatë tri ditëve

Përdoruesit e aparateve të pushtetshme u treguan

Si sunduesit e tyre. Punëtorët, duke mos punuar më.

Treguan fuqinë e tyre. Ara pjellore,

Befas s'ish veçse një tokë gurishte.

Leshi i përpunuar s'e ngrohte më njerinë,

Të cilin qymyri në vatër më s'e ngrohte. Madje

dhe çizmja e policëve

66

Do të kalbej dhe s'do të gjente asnjë pasues.

Atëhere

E theu mosuniteti fuqinë e kryengritjes, por edhe

vetë këtu

Urdhërat e patronëve për pushimin e grevës.

Gjatë shumë ditëve s'mundën të arrinin te

Masat: sepse lokomotivat

Ishin pa avull dhe të neveritura zyrat

postale. Pra, edhe këtu

U tregua

E madhja fuqi e punëtorëve.

BISEDA E FSHATARIT ME KAUN E TIJ

- Sipas një kënge fshatare egjiptiane, v 1400 p. e. sonë -

O ka i madh, tërheqës hyjnor i parmëndës,

Të lutem shumë, lëvro drejt! Dhe mundësisht

Mos na i prish ato brazda!

Ti ec përpara, Udhëheqës. Hy!

Të kërrusur ta gatitëm ushqimin,

Merr pra mundimin ta hash, ushqyes i shtrënjtë;

Dhe kur të hash, mos u kujdes për brazdën, ha!

Për shta1lën tënde, o mprojtës i familjes,

Duke gulçuar sollëm trarë. Ne të gjithë

Flejm' në lagështirë, e veç ti në të thatë.

Dje të ngau kolla, i dashur ripërtypës.

E neve na iku mëndja. Mos vallë do t'na ngordhësh

67

Tani, para të mbjellave, mor qen?

REZOLUTË E KOMUNARËVE TË PARISIT

I.

Duke marrë parasysh dobësinë tonë,

ju krijuat disa ligje për të na skllavëruar.

Për këto ligje ne tani s'na bëhet vonë.

sepse vendosëm të rrojmë të panënshtruar.

Duke marrë parasysh se ju. me siguri

me pushkë e topa do të na trembni paskëtaj,

ne vendosëm: jetës së tillë në varfëri

më fort t'ja kemi frikën se vdekjes kob e vaj.

II.

Duke marrë parasysh se do të, mbetemi zorrëthatë

në durofshim që ju të na rripni e të na bëni pronë,

arritëm në përfundim se vetëm xhama-t ose ndonjë kanatë

na ndajnë nga buka e dashur, që na mungon gjithmonë.

Duke marrë parasysh se ju me siguri




III.

Duke marrë parasysh se përreth ka mjaft pallate

68

ndërsa ne po na lini rrugëve dhe pa çati,

ne vendosëm të futemi në to brenda kësaj nate,

meqë ndër vrimat tona s'para kemi rehati.





IV.

Duke marrë parasysh se qymyr ka me tepricë,

kemi vendosur të shkojmë e ta rrëmbejmë,

që të mos pyesim as për erë dhe as për ngricë

dhe që, ashtu si ju, në të ngrohtë të flemë.





V.

Duke marrë parasysh se s'do t'ju pëlqejë as sot as mot

të na jepni të gjithëve atë që kemi nevojë,

kemi vendosur që nëpër fabrika të bëhemi vetë zot,

të bindur se, pa ju, rroga do të na dalë e do të na teprojë.



69



VI.

Duke marrë parasysh që çfarëdo që të na thotë

ne qeverisë kurrë të mos i besojmë

kemi vendosur që, nën drejtimin tone e me besim të plotë

një jetë më të mirë për vete të ndërtojmë.


përveç gjuhës së topave tjetër nuk kuptoni

kemi vendosur që grykat e tyre tani

nga ju t'i drejtojmë: që t'i shijoni!

1935

MBI FRANSUA VIJONIN

Fransua Vijoni kish prindër të vobekë,

Ja tundën djepin t'ashprat stuhi.

Nër' erë e borë i shkoi rini e shkretë,

I bukur ish veç qielli sipër tij.

Fransua Vijoni, që s'njohu shtrat në botë

Kuptoi lehtë e shpejt q'e mirë ish er'e ftohtë.

2

Nga këmbët - gjak dhe shpuarja në tul

Mësoi: prej shkëmbit guri 'shtë m'i mprehtë.

70

Mësoi që shpejt t'i hedhë tjetrit gur,

Mbi gëzofin e tjetrit të zhgërryet vetë.

Kur shtrihej pas organit q'ai kish,

Kuptonte lehtë e shpejt se shtrirja e mirë ish.

4

Shpërblim'i ëmbël'i qiellit s'e grishte,

Shpejt policia krenarin'i theu:

Po dhe ky, pra, një bir i zotit ishte, –

Megjithëqë verë e shi: shtegtim të gjatë kreu,

Pron'i torturës në fund e shpërbleu.

5

Nga frik'e burgut iku e Vdiq Fransua Vijon

Përpara se në shkurre ata ta zenë.

Po shpirti i tij i guximshëm ende rron,

Rron gjatë e s'vdes, posi kjo këngë që merr dhenë

Se kur sa gjatë gjerë ushtri ai e kuptoi

Qoftë dhe me vështirësi

Se kishte shije dhe shtrirja përgjithmonë.

QYLYMENDËSIT E KUJAN-BULAKUT LENININ

PËRKUJTOJNË

1.

Sa shpesh edhe sa shumë u nderua

Shoku Lenin. Buste të tia ka, edhe piktura plot.

71

Qytete dhe fëmijë sot

Kanë emrin e tij.

Ndër shumë gjuhë mbahen fjalime

E bëhen mbledhje, demonstrata

Që nga Shanghai gjer në Çikago

Për nder të shokut Lenin.

Por qylym-endësit e Kujan-Bulakut,

Një fshat i vogël në Turkmeni,

Atë kështu e përkujtuan:

Për çdo natë njëzet endësa

Avlëmëndin s'e braktisin,

Zhuritur ethesh atje qëndrojnë

Sepse ethet përmbi koka u shëtisin.

Stacioni i hekurudhës i mbushur plot ësht' me mushkonja

Që porsi re e dëndur ngrihen

Atje pas varrit të deveve.

Por treni që për çdo dy javë

U sillte ujë edhe tym,

Një ditë solli edhe lajmin

Se shpejt do bëhej përkujtimi i shokut Lenin.

Edhe banorët e Kujan-Bulakut,

Të varfër njerëz, qylym-endës,

Vendosën që edhe në fshat të tyre

T'i ngrinin shokut Lenin

Një përmendore prej allçie.

Dhe tek po mblidheshin paratë

72

Për atë bust të tij,

Zhuritur ethesh ata rrinin

Dhe paguanin duar-dredhur nga kopekët

Aq me mundim fituar.

Edhe gardisti i kuq, ai Stepa Gomalevi,

I kujdesshmi numërues e i mprehti vështrues,

E shihte q'ishin gati Leninin ta nderojnë,

E shihte dhe gëzohej.

Por shihte dhe si dridheshin,

Si dridheshin të tërë.

Aherë u hodh dhe tha një si mejtim:

Parat për bustin të harxhohen

Të gjitha për vajguri,

edhe vajguri

Të derdhej shpejt përmbi kënetë

Atje pas varrit të deveve

Nga vinin aqë shum' mushkonja

Që sillnin aqë shumë ethe.

Kështu pra në Kujan-Bulak

Ethja të luftohej,

Dhe kjo të bëhej për nderim

Të të vdekurit,

Por të paharruarit

Shok Lenin.

Kështu vendosën. Në dit' të përkujtimit

Me kova nëpër duar

Plot me vajgur të zi

73

U nisën një nga një

Dhe lagën shpejt kënetën.

Dëgjuam pra se si

Leninin e nderuan

Ata n'Kujan-Bulak.

Dhe kur në mbrëmje kjo punë mori fund

U ngrit një burrë në mbledhje dhe kërkoi

Që në stacion të ngriheshe një pllakë

Ku të shënohej kjo ngjarje

Krejt imtësisht dhe hollësisht

se si u ndrrua plani

Se si për bust u ble vajguri

Që mbyste ethet.

E gjithë kjo për përkujtim

Të t‘shtrenjtit shok Lenin.

Edhe ata e bënë dhe këtë

Dhe e vunë atë pllakë.

KANTATË PER PERVJETORIN E VDEKJES SE LENINIT

1.

Tregojnë që, kur vdiq Lenini,

njëri nga ushtarët që bënte roje

jashtë dhomës së të vdekurit

shokut të vet i tha:

Nuk desha ta besoj. Hyra brenda

74

Ku qe shtrirë dhe në vesh i fola:

"lliç, po vijnë shfrytëzuesit!"

Ai s'lëvizi. Atëherë u binda

që kishte vdekur.

2.

Kur një njeri i mirë

do të ndahet përgjithmonë prej nesh, si mund ta mbajmë?

I thoni për se është i nevojshëm

Kjo do ta mbajë!

3.

Çfarë mund ta mbante Leninin?

4.

I shkoi ndër mend ushtarit:

Në dëgjoftë Lenini

se po vijnë shfrytëzuesit,

edhe i sëmurë do të ngrihet!

Ndoshta vjen me paterica,

ndoshta do ta bartin shokët –

por ai do të ngrihet e do të vijë,

kundër shfrytëzuesve të luftojë!

5.

Se ushtari mirë e dinte

që Lenini tërë jetën

kish luftuar shfrytëzimin.

75

6.

Kur kish marrë fund sulmi

mbi Pallatin e Dimrit,

ushtari desh të kthehej

në shtëpi, sepse po ndaheshin

tokat e çif1igarëve.

Po Lenini i pat thënë:

Qëndro këtu! Ende ka shfrytëzues.

Dhe, përsa kohë shfrytëzim do të ketë,

ai duhet luftuar pa pushim.

Përsa kohë do të jesh ti,

duhet ta luftosh me tërbim!

7.

Të dobëtit s'luftojnë,

Ata që janë pak më të fortë

luftojnë ndoshta nja një orë.

Më të fortët akoma

luftojnë shumë vjet. Por

me të fortët e të fortëve

luftojnë tërë jetën e tyre.

Dhe këta janë të pazëvendësueshëm!

8.

Kur shtohet shtypja,

shumë njerëz guximin humbasin,

por revolucionarit

guximi i rritet!

76

Ai organizon luftën e vet

që mëditjen të mos e ketë dy kacidhe,

që çajin të mos e ketë si ujë.

Ai organizon luftën e vet

për marrjen e pushtetit

Revolucionari pyet pronën:

Nga na vjen ti?

Dhe ai pyet botëkuptimet:

Kujt i shërbeni ju?

Kudo që të tjerët heshtin,

revolucionari do të flasë!

Dhe ku mbretëron shtypja,

dhe ku flitet për fatin,

aty revolucionar!

do t'i quajë gjërat me emrin e tyre!

Në çdo tryezë që ulet ai,

ulet edhe pakënaqësia.

E kupton i shtypuri

që gjella e tij s'ka pikën e shijes

dhe që dhoma e tij qenka tepër e ngushtë.

Kudo që ta përzënë revolucionarin,

aty vijnë edhe trazirat.

Por edhe aty nga e kanë përzënë,

shtypësit qetësi

prapëseprapë nuk gjejnë kurrë.

77

9.

Në kohën kur vdiq, kur s'ishte më Lenini,

fitorja qe arritur, por vendi qe shkretuar.

Masat ishin nisur, por rrugës kish errësirë.

Kur vdiq Lenini,

ushtarët u ulën buzë rrugës dhe qanë.

Dhe punëtorët fikën makinat

dhe ngritën grushtin përpjetë.

10.

Kur shkoi Lenini,

ishte sikur pema t'u thoshte gjetheve:

Po shkoj!

11.

.........................................

Dhe sa herë që ushton thirrja:

Po vijnë shfrytëzuesit! –

masat ngrihen gjithmonë,

të gatshme për luftim.

12.

Lenini i vdekur ruhet përjetësisht

në zemrën vigane të, klasës punëtore.

Ai pat qenë mësuesi ynë.

Ai pat luftuar bashkë me ne.

Ai ruhet

78

përjetësisht

në zemrën vigane të klasës punëtore.

1939

DIMITROVI

1.

Kur shoku Dimitrov doli në gjyq,

për shumë faje i akuzuar, por

me asnjë faj të provuar, ai pohoi

se e kishte për zakon që,

kur lexonte libra, të nënvizonte

pjesë të ndryshme, dhe shtoi:

Unë studjoj gjithmonë! Tani për shembull

po studioj drejtësinë gjermane.

2.

Ky studim, o shokë,

ishte i një mënyre të veçantë;

Sikur të ndodhte që

një grup i tërë inxhinierësh kokëkrisur

ta hapnin dheun që nga Konstanca

e gjer në Breslau

dhe ta gjysmonin kështu vendin në dy pjesë –

kjo zor se do të bënte bujë aqë shumë,

sa ç'ndodhi me studimin

e shokut tonë Dimitrov.

79

3.

O, çfarë nxënësi! Çfarë shkollari vigan!

Si na tregoi ai qysh duhet mësuar!

Ç'mësim u dha ai gjashtëdhjetë milionëve!

Mësuesit e tij dridhen nga çdo pyetje

e një nxënësi të tillë. Propozimet,

që do të shërbejnë për të gjetur të vërtetën,

përhapin tmerr. E ç'mbetet nga kjo lëndë,

pasi e ka studiuar ai? Dhe zelli i tij

nuk ka të ngopur!

Kur ky nxënës shfleton librin e madh

të paragrafëve të tyre,

ngrihet një ciklon i tillë që beretat

ua fluturon gjykatësve nga koka.

Që ai s'ja vuri flakën Rajhstagut*) të tyre

kjo është e sigurtë.

Porse tani, mu përpara syve të tyre

dhe pa qenë të zotët që t'ja ndalin krahun,

ai po ua djeg të gjithë drejtësinë e tyre.

4.

Dëshmitarët e tyre zënë e tregojnë

për vjedhjet dhe mashtrimet

që kanë bërë gjer tani dhe thonë vetë

që e vërteta s'para u pëlqen.

Kompetentët e tyre pohojnë

se vetëm ata dhe porosidhënësit e tyre

i njohin lëndët kimike që nevojiten

80

për t'u vënë zjarrin ndërtesave.

Gjeneralët e tyre

kërcënojnë me vrasje, në rast se

gjyqit do t'i dështonte

tentativa për vrasjen e Dimitrovit.

1933

*) Parlamenti gjerman.

THIRRJE SHOKUT DIMITROV KUR LUFTONTE NË LAIPZIG

PERPARA GJYKATËS FASHISTE

Shoku Dimitrov,

Qëkuri ti lufton përpara gjykatës fashiste,

Flet i rrethuar nga turmat e repartit të banditëve

dhe mbytësve,

Midis fishkëllimës së thuprave të hekurta dhe shkopinjve

të gomës,

Zëri i lartë e i kulluar i Komunizmit

Mu në mes të Gjermanisë.

I dëgjuar në gjithë vendet e Evropës, që,

Përtej kufijve, përgjojnë me vërejtje në errësirën, ato vetë

në errësirë,

Po dhe i dëgjuar

Prej gjithë të plaçkiturve dhe të dërmuarve nga

shkopinjtë dhe

Luftëtarëve të pazbrapsur

81

Në Gjermani.

Plot lakmim përdor ti, shoku Dimitrov, çdo minutë,

Që të është dhënë, dhe vendin e vogël, nga i cili akoma

mund të flasësh ti e përdor

Për ne të gjithë.

Mezi duke zotëruar gjuhën e huaj,

Gjithnjë duke bërtitur "poshtë!”

I dobësuar nga prangat,

Ti bën prapëseprapë pyetjet e tua të frikshme

Fajëson fajtorët dhe

I bën të bërtasin dhe të të zhgërryejnë, dhe kështu

Të pranojnë që s'kanë të drejtë, por vetëm pushtet,

Kurse ti për t'u vrarë je dhe jo për t'u mposhtur.

Sepse, ashtu si ti, i kundërshtojnë, pra,

Këtij pushteti,

Megjithëqë nuk duken si ti,

Mijëra luftëtarë të tjerë,

Të gjakosur nga torturat në bodrumet e tyre,

Për t'u vrarë po, por

Jo për t'u mposhtur.

Si ti të dyshimtë, se luftojnë kundër urisë,

Të fajësuar për revoltë kundër shfrytëzuesve,

Të akuzuar për luftë kundër shtypjes,

Të bindur për

Atë të drejtën Kauzë.

82

HISTORI NGA REVOLUCIONI

(Bolshevikët zbulojnë në verën e 1917-tës në Smolni në ç’vend ishte

përfaqësuar populli: në kuzhinë).

Kur mbaroi revolucioni i Shkurtit dhe lëvizja e masave

Pushoi,

Nuk kish mbaruar lufta ende. Pa tokë ishin fshataret.

Dhe të shtypur e të uritur punëtorët në uzina.

Po këshillat ishin zgjedhur prej të gjithëve dhe

përfaqësonin të pakët.1)

Nga që bolshevikët kërkonin vazhdimisht që pushkët

Të drejtoheshin

Kundër armikut të vërtetë të proletariatit:

Sunduesve,

Ata u cilësuan si tradhtarë dhe u numëruan

si kundërrevolucionarë,

Përfaqësues kusarësh e banditësh. Prijësi i tyre, Lenini,

Që e quanin spiun të shitur, fshihej në një kasolle.

Ngado që ata vështronin,

Largoheshin sytë prej tyre, priteshin me heshtje.

Nën flamuj të tjerë ata shikonin si marshonin masat,

E madhe ngrihej borgjezia e gjeneralëve dhe tregtarëve.

Dhe e humbur dukej Kauza e bolshevikëve.

1) Të pakët - menshevikët.

Po ata vepronin prapë si zakonisht,

Nuk i vinin re britmat dhe shumë pak largimin haptazi

Të atyre, për të cilët luftonin.

83

Pa u prapsur,

Luftonin me përpjekje të vazhduara

Për Kauzën e më të ultëve.

Dhe vinin re bolshevikët sikundër thonë vetë,

gjëra të këtilla:

Në kantinën e Smolnit panë,

Kur jepeshin gjellët – supë-me-lakër dhe çaj se

Bufetieri në komitetin ekzekutiv, një ushtar, bolshevikëve,

U jepte çaj me te nxehtë dhe buke me gramaturë më shumë Sesa

gjithë të tjerëve; duke ua dhënë,

I vështronte shkarazi. Kështu ata kuptonin: ky

Simpatizonte me ta, e fshihte këtë sjellje

Përpara eprorëve, dhe edhe kështu anonte nga ata

Gjithë personeli i ulët i Smolnit –

Roje, korrierë, dhe portierë.

Kur e shikonin bolshevikët këtë gjë, thoshnin:

Kauza jonë është gjysmë e fituar!".

Domethënë se lëvizja më e vogël e të tillë njerëzve,

Fjala e tyre dhe vështrimi, po kështu heshtja dhe

kinse mosshikimi:

Atyre u dukej me rëndësi. Dhe, prej këtyre njerëzve Dëshironin të

quheshin miq: ky ish qëllimi i tyre.

BASHKËSHKOLLARËT MË TË VARFËR TË MËHALLAVE

Bashkëshkollarët më të varfër, me palltushka t'holla,

Përherë vinin, nga mëngjezi, tepër vonë në orë,

84

Se nënave ata u shpërndanin qumështin dhe gazetat.

Mësuesit e tyre

I regjistronin me të shara te libri j qortimit.

Nuk kishin pako të mëngjesit. Ata, në pushime

I shkruanin në nevojtore detyrat e tyre,

Kjo ishte e ndaluar, se pushimi

Ish i caktuar për tu çlodhur, si dhe për të ngrënë.

Kur ata nuk e dinin "pi" - në - shifrën e Ludolfit –

Mësuesit i pyesnin: Pse

Nuk rri ti në gjirizin, nga ke ardhur? Po ata këtë e dinin.

Shkollarëve q 'ishin më të varfër, nga mëhallat,

U jepej ndonjë post i vogël, në shërbim të shtetit.

Prandaj përmendsh ata mësonin, me djersën e ballit,

Brendinë e librave të ndotura që blinin,

Mësuesve mësonin çizmet t'u lëpinin.

Dhe nënat t'i përçmonin.

Postet e vogla të shkollarëve të varfër, nga mëhallat,

Ishin nën tokë. Stolat e byrove

Nuk kishin ndenjtje. Ata shpresë kishin rrënjët

E bimëve të shkurtra. Po përse u mësonin

Atyre gramatikë greke, luftërat e Çezarit,

Formulën e sulfurit, shifrën "pi"?

Në Flandër, nën varrezat e plebejve,

Të parapërcaktuara për ta,

S'kërkonin tjetër gjë veçse gëlqere.

85

DËSHIRA E FUNDIT

Në Altona, në një sulm kundër lagjes së punëtorëve.

Ata kapën katër nga tanët. Në ekzekutimin e tyre

Zvarritën shtatëdhjetë e pesë nga tanët, për të shikuar

Ata panë këtë: më i riu, një burrë i madh, i pyetur

Ç'dëshirë të fundit kishte (siç thotë formula).

Tha, në mënyrë të thatë, se dëshëron të ndehë trupin

Edhe një herë.

Si e çliruan nga prangat, ai u sul e goditi

Me tërë fuqinë prijësin e popullorëve (?)

Me të dy grushtat nën mjekër. Vetëm atëherë e shtrënguan

Në dërrasën e ngushtë, me fytyrën së lartmi, dhe

Ja prenë kokën.

GJASHTËMBËDHJETËVJEÇARJA RROBAQEPËSE

EMA RIZ

Kur gjashtëmbëdhjetëvjeçarja rrobaqepëse,

Përpara gjykatësit hetues në Çernovic,

U ftua të tregonte pse

Kishte shpërndarë trakte, në të cilat

Bëhej thirrje për Revolucion, gjë që sjell burgim,–

Si përgjigje, ajo u ngrit në këmbë dhe këndoi

Internacionalen.

Kur gjykatësi hetues tundi kokën,

Ajo bërtiti: Ngrehu! Kjo

Është Internacionalja!

86

4.

Ashtu ngrihej dhe e fshihte që me natë

Nga sytë e botës at' dhuratë,

Që maqinistët mos të kishin ndoj telash

Tek Uiling Riltodi.8)

5

Kjo vjershë i kushtohet shokut të Majk Makujt,

(I vdekur nga mushkëritë e dobta

në trenat e qymyrit të Ohios)

për miqësinë.

8) angl. Një shoqëri hekurudhore Sh. i p.

KËNGA E MAKINAVE

1.

Hallo! duam të flasim me Amerikën

Tej Atlantikut, me qytetet e mëdha

Të Amerikës,

Hallo! ne pyetëm veten ç'gjuhë

Të flasim që

Të na kuptojnë,

Po tani kemi me vete këngëtarët tanë

Të cilët i kuptojnë këtu dhe n'Amerikë

Dhe gjithkund në botë.

Hallo, dëgjoni këngëtarët, yjtë e zinj,

Hallo, vëreni kush për ne këndon ...

Makinat po këndojnë

87

2.

Hallo, ja këngëtarët tanë, yjtë tanë

Të zinj s'këndojnë bukur, po këndojnë,

Duke punuar, që për ju të bëjnë dritë,

Këndojnë duke bërë rroba, tuba uji,

Gazeta, hekurudha, llamba, pore e disqe këngësh.

Këndojnë.

Hallo, këndojeni shpejt dhe njëherë me që

Jeni po këtu

Të voglin tuaj Song1) tej detit Atlantik,

Me zërin tuaj, që të gjithë ua kuptojnë.

Makinat përsërisin song-un e tyre

S'ësht' era kjo në rrap, djaloshi im,

As kënga kjo për yllin vetmitar,

S'ësht' ulërim'e egër e punës sonë të përditshme –

Ne e mallkojmë atë dhe na pëlqen,

Se ajo është zëri i qyteteve tona,

Ajo 'shtë kënga, e cila na pëlqen,

Ajo shtë gjuha, q'e kuptojmë ne të gjithë,

Dhe shpejt ajo do të jetë gjuha nënore e botës.

1) Këngë (angl.)

88

QYMYR PËR MAJKUN

1.

Kam dëgjuar se në Ohio

Në fillim të këtij shekulli

Jetonte një grua në Biduel1,

Meri Makuj, vejushë e një roje hekurudhe

Q'i thonin Majk Makuj,

në varfëri.

2.

Porse çdo natë nga trenat buçimplotë të Uiling Rilrodit6) Përmbi

gardh të bahçes me patate

Një tok qymyri hidhnin makinistët

Me zë të ngjirur, duke thirrur ashtu shpejt:

Për Majkun!

3.

Dhe çdo natë, kur qymyri për Majkun

Pas kasolles plasej ashtu shpejt,

Ngrihej plaka dhe zvarritej

Nëpër gjumë e në këmishë dhe e fshihte at' qymyr,

Dhuratë e makinistëve për Majkun

E vdekur, por të paharruar.

6) angl. Një shoqëri hekurudhore Sh. i p.

4.

Ashtu ngrihej dhe e fshihte që me natë

nga sytë e botës at' dhuratë,

89

që maqinistët të mos kishin ndo'j telash

Tek Uiling Rilrodi.

5.

Kjo vjershë i kushtohet shokut të Majk Majkut,

(i vdekur nga mushkëritë e dobta

në trenat e qymyrit të Ohios)

për miqësinë.

LUFTA KUNDËR PRIMITIVES

1.

Ne themi koha ësht'e vjetër,

Porse përherë un'e kam ditur se është koha e re.

Dhe ju them juve se jo vetëvetiu

Prej 20 vjetësh ngrihen shtëpi male tunxhi,

Po shumë vinë në qytet çdo vit

Sikur diçka të prisnin,

Dhe kontinentet buzëgaz

Flasin këtej - andej se i madhi e i frikshmi det

Një ujë i vogël është.

Unë tani po fluturoj i pari mbi Atlantik,

Po jam i bindur fort se nesër

Për fluturimin tim ju do më qeshni.

2.

Por është një luftë kundër primitives

Dhe një përpjekje pënnirësimi i planetit,

90

Njësoj si ekonomia dialektike,

Që do ndryshojë botën fund e krejt,

Tani, veçanërisht,

Le të luftojmë, pra, kundër natyrës

Gjer sa të bëhemi ne vetë të natyrshëm.

Ne dhe teknika jonë s'jemi ende të natyrshëm;

Ne dhe teknika jonë,

Ne jemi primitivë.

Anijet avullore veloreve ua shkuan,

Që i lanë prapa lundrat me lopatë.

Unë

Bëj fluturim përkundër anijeve avullore,

Në luftë kundër primitives

Aeroplani im i dobët e i dridhshëm

Dhe aparatet plot të meta

Janë fort më të mira nga ato të derisotmet,

Por unë, duke fluturuar,

Luftoj kundër aeroplanit tim

Dhe kundër primitives.

3.

Pra, kësisoj luftoj kundër natyrës

Dhe kundër meje vetë.

Çfarëdo që të jem edhe ç‘marrëzira

Që mund të besoj kur fluturoj

Jam nj' ateist me gjithë mend

Në dhjetëmijë vjet,

Atje ku t'errëta në qiell u bënë ujërat,

91

Mesdite e mugëtirë i pandaluar,

Lindi zoti. Dhe gjithashtu,

Mbi malet, që nga vinte akulli,

Zbuluan të paditurit–

Të pamësuar – Zotin; gjithashtu

Në shkretëtirat Ai vinte me stuhinë e rërës

Dhe në qytete u krijua nga çrregullimi

I klasave njerëzore. Se ka

Dy lloje njerëzish: padije e shfrytëzim.

Po revolucioni atë e likuidon.

Por hapni rrugë malit, atëhere Ai zhduket,

Nga shkretëtira Atë lumenjtë e përzënë,

Dhe Srita tregon zbrazëtirën

Dhe e përzë Atë sakaq.

Prandaj, pra, mirrni pjesë

Në luftën kundër primitives

Në likuidim të botës së andejshme

Dhe në përzënien e çdo zoti,

Kudo q'ai të çfaqet.

Nën mikroskopët më të mprehtë

Ai rrëzohet poshtë.

Dhe e përzënë atë nga ajri

Kaq aparate të përmirësuara.

Pastrimi i qyteteve,

Dhe asgjësimi i mizerjes

E bëjnë atë të zhduket dh'e përzënë

Te mijëvjeçari i parë prapa.

92

4.

Kështu sundon akoma çrregullimi

Nëpër qytetet e përmirësuara

Dh' ai vjen nga padija dhe zotit i përngjet.

Po punëtorët dhe maqinat

Atë do ta luftojnë, dhe ju vetë

Të merrni pjesë

Në luftën kundër primitives.

TRE USHTARËT DHE TË PASURIT

Po rrinin pasanikët te vila e mrekulluar.

Me zë të lartë thoshin se lufta ka mbaruar.

Kjo natyrisht aspak e vërtet' nuk ish:

Në letër luftë s'kish,

Por, si në luftën e vërtetë,

Si mizat vdisnin njerëzit e shkretë.

Dhe njerëzit aspak s'qenë aq të vjetër

Kur vdekja vinte gjithë me trajtë tjetër,

Dhe pikërisht te populli i vobegtë:

Ata më s'dinin se çfarë mund të jetë,

Sepse, çfarëdo që bënin për të mbarë,

Gjithnjë ju vinin ata Tre Ushtarë.

Dhe, ndonëse të gjitha i duronin,

Vinin të Tre, që vrisnin e s'pushonin,

Kështu që, çfarë të bënin më s'dinin kurrsesi.

93

Të tre kishin emrin: Kollë, Aksident, Uri.

Mjerim i madh i tyre tani nuk kish kufi,

Dhe një ditë erdh një komision i ndritur

Te zoti i mirë i njerëzve të uritur.

Ai ish duke ngrënë, si zakonisht dhe sot,

Me njerëzit e pajisur dhe me tryezën plot.

Dhe tani, midis supës dhe peshkut, ju pat lutur

Ky komisioni zotit, për ta ngritur,

Q' Ai mjerimin botës t'ja përballë.

Të shihnit se çfarë ndodhi vallë!

Kjo s'ish aspak shaka:

- Të pasurit u zbenë për hata.

Po zoti gjer në fund s'e piu kupën e tij,

Dhe njerëzit e pasur i ftoi në shtëpi,

Ku përnjëherësh bëri propozim

Për t'ja larguar botës çdo mjerim.

I thanë pasanikët plot mëshirë:

,,Mjerimi të largohet? Mirë!”

Veçse më tej mendojnë mprehtësisht

Q'asgjë kjo mos kushtojë natyrisht.

Dhe, duke arritur në shpenzime,

Ata sakaq dhanë mendime

Dhe thanë, sy-ndër-sy duke u vështruar:

,,Fatkeqësisht, mjerimi do duruar.

Fatkeqësisht (këtu do mend të ndritur),

Duhet mjerimi, pagat për t'i zbritur".

Vendosën të pasurit me mendjemprehtësi:

Mjerimi s'do larguar kurrsesi.

94

Atëherë ata ardhë te zoti i adhuruar,

Një propozim të ndryshëm për t'i parashtruar:

"Ti s'mund ta zhdukësh dot mjerimin,

se atëherë do të duhej të jepnim ne floririn;

Me vesh këtë s'mund ta dëgjojmë,

Prandaj një tjetër gjë ne propozojmë:

Mjerimi mbetet, siç po ish.

Ti nuk mund krejtësisht ta bësh atë të zhduket,

Po bëje q'ai të mos duket".

Mjerimi, pra, do të vazhdonte,

Por asnjeri s'do ta shikonte.

Dhe zoti i mirë s 'kundërshtoi,

Veç punët përsëri i mendoi:

,,s'e bëj dot fund e krejt të zhduket;

Fort mirë, do ta bëj t'mos duket".

Dhe q'atë orë kjo ësht'e vërtetë,

Mjerimi u bë i padukshëm në jetë.

Që pasanikët e zoti ashtu veprojnë

Këtë gjë faktet mirë e vërtetojnë:

Në për qytetet tona me ndriçim elektrik

Mjerimin thuaj fare s’e shohin dot, o mik!

TRE USHTARËT DHE GRURI

Për grurë dhe bukë e madhja mungesë

Më shumë se lufta e bën botën të vdesë.

Vitin që shkoi, n'Amerikë gruri

95

U bë kudo sa të zinte syri:

Të ecje tri javë pa u ndalur kurrë,

Majtas dhe djathtas shikoje grurë,

Dhe gjithë njerëzit, që njerëzit i pyesnin,

"Sivjet ka bukë mjaft!" u thoshin.

Shkurt, grurë vjet aq shumë kishte,

sa për gjithë njerëzit mjaft do t'ishte.

Sikur të gjithë të hanin grurë,

Ai s'do kish mbaruar kurrë.

Dhe pasi vitin që shkoi, më në fund,

E mblodhën grurin, q'u bë gjithkund,

Ja: pesë njerëz të pasur ardhnë

Dhe grurin e tyre në det e derdhnë.

Sepse ju përkiste të pesëve ai,

Si mua kapela dhe çizmja ty.

Dhe gruri kur mbi dhe tepron,

Ai aq shumë nuk kushton,

Sepse një send që gjendet kudo,

Paguhet keq dhe s'ke ç'e do:

Njerëzia fare atë s'e blejnë

Dhe venë atje ku më lirë e gjejnë.

Të pasurit veten keq e panë:

,,Në det ta hedhim grurin!” thanë.

Në qoftë se gjysma në det mbaron",

Gjysma tjetër prapë kushton,

:Më pak do ketë bukë mbi dhe.

Njerëzia atë më shtrenjt e ble,

96

Dhe njerëzit, të cilët të holla s’kanë,

Në daçin të hanë, gurë le të hanë".

Dh'e hodhën bukën në det të zi,

Si unë kapelën dhe çizmen ti.

Nuk ke se ç'bën kur njëri në det

Hedh ç'ka paguar dhe ç'i përket!

Një tren hekurudhe bregdetit kaloi.

Pa grurin në detin, q'e gllabëroi,

Qëndronin të varfërit rrethepërqark,

Shikonin dhe s'bënin zë aspak.

Po gruri, kur valonte në det,

Të Tre Ushtarët ardhën shpejt.

E shihnin grurin në djall si zbriste

Dhe asnjë nga të varfërit fjalë s'qiste,

Dh'ata, si panë që s'tundej njeri,

U hipi sakaq një e tillë mëri,

Sa s'dinin më ç'po bënin e qitën

Granatat e dorës, që shpejt i vërvitën

Në mes të njerëzve të shkretë,

Që ranë varg e varg pa jetë.

Dhe thanë të Tre: ,,I bëmë për lumë,

Ata nuk donin të rronin më shumë,

Përndryshe do mbronin veten e vet

Kur buk'e tyre hidhej në det".

Që pun' e të treve ësht' e vërtetë,

Këtë e thonë faktet vetë:

Kur bukë në gojë s'kanë njerëzia,

Vdesin e shuhen si mizëria.

97

LETËRSIA DO TË LËVROHET

(Kushtuar Martin Andersen Nekses)

1.

Ata që i kanë vënë mbi frona të artë për të shkruar

do të pyeten për ata që

u kanë endur stofën për rrobat.

Librat e tyre s'do të lëvrohen

për mendime të larta, por

ndonjë rresht krejt i rëndomtë

mbi veçoritë e atyre që endin stofë

do të lexohet me interesim, sepse

aty mund të jetë fjala për tiparet

e të famshmëve stërgjyshër.

Letërsi të tëra

mbushur me shprehje të zgjedhura

do të lëvrohen për t'u gjetur shenjat,

se mos atje, ku kishte zgjedhë e shtypje,

kishte dhe rebelë e kryengritës.

Klithjet e përvajshme të qenieve hyjnore

do të dëshmojnë vetëm se mbi njerëzit e zakonshëm

sundonin njerëz të zakonshëm.

Muzika e ëmbël e fjalëve do të tregojë vetëm

që shumë vetë s'kishin se ç'të hanin.

2.

98

Dhe, kur të vijë kjo kohë, do të lëvdohen

ata që rrinin në dyshemenë e zhveshur

dhe shkruanin aty.

ata që rrinin te të shtypurit,

ata që rrinin te luftëtarët,

dhe që tregonin, mbi vuajtjet e të shtypurve,

dhe që tregonin mbi veprat e luftëtarëve

me art e gjuhë të zgjedhur,

të cilat më parë

përdoreshin vetëm për himnizimin e mbretërve.

Përshkrimet e tyre mbi dhunën dhe kushtrimet e tyre

do të ruajnë ende shenjat e gishtërinjve

të të shtypurve. Sepse për këta ishin shkruar, dhe këta

i mbajtën me vete nën këmishën e qullur nga djersa,

këta i çanë kordonët e xhandarëve

dhe ua çuan .

vëllezërve të tyre të shtypur e të urët,

Po, do të vijë një kohë kur

këta të mençur e zemërmirë,

këta të inatosur e besimplotë,

që rrinin në dyshemenë e zhveshur

dhe shkruanin aty.

të qarkuar nga të shtypurit e nga luftëtarët,

do t'i lëvdojnë

përpara të gjithëve.

1939

99

DJEGIA E LIBRAVE*)

Kur regjimi urdhëroi djegien publike

të librave me dije të dëmshme, dhe buajt, nga ishin e nga s'ishin, u

detyruan të tërhiqnin qerre plot me libra

te turrat e drurëve,

njëri nga shkrimtarët e ndjekur,

njëri nga më të mirët e tyre,

duke studiuar listën e të djegurve,

zbuloi me tmerr se

librat e tij ishin harruar.

Ai u sul te tryeza e vet, gjithë duf e zemëratë,

dhe u shkroi një letër atyre që kishin pushtetin.

Digjmëni! u shkroi, dhe pena

i fluturonte mbi kartë nga padurimi. Digjmëni!

Mos më merrni më qafë! Mos më ndani nga shokët!

A s'kam shkruar gjithmonë të vërtetën

në librat e mi? Kurse ju tani

po më trajtoni si një gënjeshtar?

Ju urdhëroj:

Digjmëni!

1938

*) Më 1933, fill pas së ashtuquajturës djegie të Rajhstagut (parlamentit gjerman),

Hitleri, bashkë me ministrin e vet të propagandës, Gëbelsin, urdhëruan djegien

publike nëpër sheshet kryesore të qyteteve të Gjermanisë të librave të të gjithë

poetëve dhe shkrimtarëve më revolucionarë dhe më përparimtarë të vendit, duke

100

filluar nga Hajneja e gjer te Brehti, Vajnerti, Tuholski, Tomas Mani dhe

Remarku.

BYROJA PËR LETËRSI

Byroja për letërsi, siç është e njohur, u ndan

Shtëpive botuese të Republikës

Letër, kaq e kaq tonelata

Material të çmueshëm për vepra të mirëseardhura.

Të mirëseardhura janë veprat.

Idetë e të cilave

Byroja për letërsi i mëson nga gazetat.

Kjo shprehi,

Duke marrë parasysh cilësinë e gazetave tona,

Do të duhej të sillte

Kursimin e madh të letrës, sikur

Byroja për letërsi të lejonte vetëm nga një vepër

Për secilën ide të shtypit tonë. Mjerisht,

Ajo lejon botimin e gati të gjitha veprave,

Të cilat përtypin

Ndonjë ide nga gazetat.

Dhe kështu

Për veprat e mjeshtërve

Mungon letra.

MBI NJERËZIT E MËDHENJ

1

Njerëzit e mëdhenj marrëzi të mëdha thonë

101

Dhe e pandehin të marrë tërë fisin njerëzor

Të urtit s'bëjnë zë, i lënë të flasin,

Kurse koha nuk e ndal vrapin.

2

Njerëzit e mëdhenj hanë e pinë

Dhe i mbushin plot barqet e veta;

Njerëzit e tjerë ua mësojnë veprat,

Po hanë dhe ata, or tungjatjeta.

3

Lekës së Madh që të mund të jetonte,

Qyteti i madh Babilon iu desht,

Por ka pasur të tillë që nuk u duhej,

Një nga ata je dhe ti, që hesht.

4

Koperniku i madh nuk shtinte gjumë në sy,

Me dylbi në dorë vështronte planetet.

Toka, thoshte, rrotullohet rreth Diellit,

Duke menduar se për gjithësinë gjithçka di.

5

I madhi Bert Breht shumë gjëra s'i kuptonte

por të mendonte, për shembull, për barin – dinte.

Ai, që lëvdoi të madhin Napoleon,

Sepse edhe ai hante e pinte.

102

6

Njerëzit e mëdhenj mbahen shumë të ditur

Dhe, si të shurdhër, flasin me zë të lartë.

Njerëzit e mëdhenj duhet t'i respektosh,

Por t'u besosh s'bën aspak.

NË KOHËN QË FASHIZMI BËHEJ GJITHNJË M'I FORTË

Në kohën kur fashizmi bëhej gjithë m'i fortë në Gjermani Madje

dhe masa punëtorësh vërshonin në të,

Ne thoshim midis nesh: Lufta jonë s'ish e rregulluar drejt.

Përmes Berlinit të Kuq endeshin paturpësisht nga

katër dhe pesë

Nazistë me uniforma të reja, dhe na i vrisnin

Shokët.

Por binin njerëzit tanë dhe njerëz të flamurit - të

Rajhut.

Ne u thoshim shokëve të PSGJ:1)

Duhet të durojmë që ata të na vrasin shokët?

Luftoni me ne në Lidhjen e luftës Antifashiste!

Morëm përgjigjen:

Mund të luftonim bashkë me ju, por udhëheqësit tanë

Na thonë se s'duhet të përdorim terrorin e kuq

kundër të bardhit.

Përdita, thoshim ne, shkruante gazeta jonë kundër

terrorit individual,

Por edhe përdita ajo shkruante: ne e bëjmë punën

vetëm përmjet.

103

Frontit të kuq unik.

Shokë, kuptojeni, pra, tani, se kjo e keqe m'e

vogël, me anën e së cilës

Vite dhe vite ju mbajtën larg çdo lufte,

Për së afërmi do të thotë që ne t'u lëmë dorë të

lirë nazistëve.

Po në uzina dhe në gjithë postet me rëndësi

Ne pamë te proletarët vullnetin për të luftuar.

Edhe në pjesën lindore të Berlinit na përshëndetnin

socialdemokratët

Me "Rroftë Front'i kuq!", madje mbanin posi,

dinstiktivin

E aksionit antifashist. Lokalet

Ishin në mbrëmjet e diskutimeve plot e përplot,

Dhe sakaq më s'guxonin nazistët

Të endeshin nga një i vetëm në rrugët tona,

Sepse të paktën janë tonat rrugët,

Ku ata na rrëmbenin shtëpitë.

1) Partia Socialiste Gjermane.

104

Abetarja gjermane e luftës

PËR DHUNËN

Lumin që vërshon e quajnë zullumqar,

Por shtratin që e ngushton

Askush s'e akuzon.

Stuhinë që lakon pemët

E marrin për dhunuese,

Por ç'ndodh me shtrëngatën

Që lakon shpinat e punëtorëve?

TË MËDHENJTË THONË ...

Të mëdhenjtë thonë: Paqja edhe lufta

Paskan një brumë krejt të ndryshëm.

Por paqja edhe lufta e tyre

Janë si era dhe stuhia.

Se lufta lind nga paqja e tyre

Siç lind një foshnje nga e ëma.

Dhe ajo mban të tmerrshmet tipare t'saj.

Lufta e tyre vret

Atë që paq' e tyre

Lë pas.

105

TË MËDHENJTË U MBLODHEN ...

Të mëdhenjtë u mblodhën në një dhomë.

O, ti njeri në rrugë

I hiq të gjitha, shpresat.

Ca qeveri

Nënshkruajn' pakte mossulmimi.

O ti njeri i vogël

Shpejt bëje testamentin.

TANI ËSHTË NATË ...

Tani ësht' natë

Dhe çiftet

Po bien në krevat.

Nuset e reja

Jetimër do të lindin.

KJO LUFTA QË DO VIJE ...

Kjo lufta që do vijë

S’është e para. Përpara saj

Edhe të tjera luftra pati.

Kur mori fund ajo e fundit

Kish mundësa edhe të mundur

Uri ndjente veç masa,

Edhe tek mundësit uri

106

Veç masa ka përsëri.

FYHRERI DO T'JU TREGOJË

Do t'ju tregojë Fyhreri se lufta

Mban katër javë. Vjeshta kur të vijë,

Ju do të jeni kthyer. Por

Do vijë vjeshta dhe do shkojë,

Dhe prapë do vijë e shkojë shumë herë,

Dhe ju s'do jeni kthyer.

Do t'ju tregojë bojaxhiu: maqinat

Do të bëjnë punën tuaj: Shumë pak

Do duhet që të vdesim. Por

Ju do të vdisni me nga njëqindmijë,

Aq shumë, sa s'u pa gjëkund të vdesin.

Kur unë të dëgjoj se jeni në kep të Veriut,

N 'Indi dhe Transval, vetëm do di

Dikur ku varret tuaja duhen gjetur.

HITLERI KA PËR T'JU PËRRALLOSUR ...

Hitleri ka për t'ju përrallisur:

Se lufta zgjat veç katër javë.

Kur vjeshta do të vijë

Këtu do jeni përsëri.

Por vjeshta do të vijë e do të shkojë

E prap do vijë e do të shkojë shumë herë

107

Dhe ju s'do vini përsëri.

Do të ju thonë se maqinat

Tani do bëjnë punën tuaj.

Do të ju thonë se do vdisni

Oh, shumë, shumë pak.

Por ju do vdisni qindra-mijra

Aq shumë sa s'është parë kurrë.

Dhe kur do të dëgjoj

Se qënkeni n'Veri,

N’Indi,

Një gjë vetëm do di:

Ku ndodhen varret tuaja.

BOJAXHIU1) THOTË

Sa topa më të shumtë që derdhen,

Aq dhe m'e gjatë do të jetë paqja.

Sipas kësaj, kjo do të thotë:

Sa grurë më i shumtë që do mbillet,

Aq dhe më pak do bëhet drithë.

Sa viça më shumë do të theren,

Aq dhe më pak do ketë mish.

Sa borë më e shumtë shkrin në mal,

Aq edhe më t'cekët do jenë lumenjtë.

108

NË LUFTE SHUMË GJËRA DO ZMADHOHEN

Në luftë shumë gjëra do zmadhohen.

Më të mëdhenj do bëhen

Pronarë e prona,

Mjerimi i të papronëve,

Falimentimet e udhëheqësve

Dhe heshtja e të udhëhequrve .

***

Kur të vijë puna për marshim,

shumë veta nuk do ta dinë

se në krye armiku i tyre u prin

Zëri që i komandon

është zëri i armikut të tyre.

Ai që u flet për armikun,

është vetë armiku .

***

Kur ata që janë lart flasin për paqen,

populli i thjeshtë e merr vesh

se do të ketë luftë.

Kur ata, që janë lart mallkojnë luftën.

fletëthirrjet janë mbushur.

***

Gjeneral, tanku yt është një makinë e fuqishme.

Ai rrëzon një pyll të tërë dhe bën përshesh

109

Njëqind njerëz.

Por ai ka një të metë:

I duhet një drejtues.

Gjeneral, i fuqishëm është bombarduesi yt.

Ai fluturon më shpejt se stuhia

dhe mban më shumë se një elefant.

Por ai ka një të metë:

I duhet një montator.

Gjeneral, njeriu është shumë i dobishëm.

Ai di të fluturojë dhe di të vrasë.

Por ai ka një tij metë:

Di të mendojë.

***

Kur Gjermania të jetë armatosur gjer në dhëmbë

asaj (me siguri) do t'i bëhet

një padrejtësi –

dhe kështu Daullexhiu*) do ta nisë luftën e vet.

Kurse ju do ta mbroni Gjermaninë

në vende të huaja që nuk i njihni fare,

dhe do të luftoni kundër njerëzve

që janë të sërës suaj.

Daullexhiu do t'ju dërdëllitë për çlirim,

por shtypja në vendin tuaj

110

do të jetë e pashembullt.

Edhe në i fitoftë ai të gjitha betejat,

të fundmen betejë nuk e fiton dot.

Kur ta humbas daullexhiu luftën e vet,

do ta fitojë Gjermania luftën e saj.

***

Kur Daullexhiu do ta fillojë luftën e vet,

ju të vazhdoni luftën tuaj!

Ai do të shohë armiq përpara vetes, por

kur të kthejë kokën, le të shohë

edhe pas vetes armiq:

Kur ta fillojë luftën e vet,

le të shohë rreth e rrotull vetëm armiq.

Të gjithë ata që esesët e tij

do t'i vënë përpara në marshim,

le të marshojnë kundër tij.

Esestë e tij të mos i zërë gjumi

as natën, as ditën:

Të detyrohen e të kontrollojnë çdo top,

në është në gatishmëri. Dhe secilin kontrollor

le ta kontrollojë ai vetë, nëse

vërtet e ka bërë kontrollin.

Gjithçka që shkon te ai, le të shkatërrohet, dhe

gjithçka që vjen prej tij, le të përdoret kundër tij.

111

Trim do të jetë ai që kundër tij do të luftojë.

I mençur do të jetë ai që do t'ja prishë planet.

Vetëm ai që do ta mundë atë,

ka për ta shpëtuar Gjermaninë.

AI QE RRI NË SHTËPI, KUR FILLON LUFTA...

Ai që rri në shtëpi, kur fillon lufta

dhe i lë të tjerët të luftojnë për çështjen e tij,

ai le të ketë mendjen: sepse

kush nuk e ndau luftën me shokët,

ai me armikun do të ndajë disfatën.

As ai që luftën do ta mënjanojë,

S’e mënjanon dot kurrë: sepse

për çështjen e armikut do luftojë

ai që s'luftoi për çështjen e vet.

1934

ATA QË E RREMBEJNË MISHIN NGA TRYEZA

Ata q'e marrin mishin prej tryezës,

Dhe predikojnë të jemi të kënaqur.

Ata, që çdo dhuratë u destinohet,

Kërkojnë shpirt të sakrificës.

Të ngopurit t'uriturve u flasin

Për kohët e mëdha, që do të vijnë,

Ata, q'e shpien Rajhun në greminë,

112

Na thonë q'e ka zor të qeverisë

Njeriu i thjeshtë.

ATYRE QË MBAJNË SHPRESE

Çfarë prisni ju?

Që të merreni vesh me pëllumbat

dhe që të pangopurit t'ju hedhin ndonjë kafshatë!

Mos prisni që ujqit t'ju ushqejnë

në vend që t'ju shqyejnë!

Apo që tigrat t'ju ftojnë miqësisht

për t'ua hequr dhëmballët!

Këto po prisni?

1933

KËNGË PËR TË GJITHË ATA QË ÇKURAJOHEN

Ata kanë ligjshmëri dhe urdhëresa,

Kanë burgje dhe fortesa,

(Azilet e tyre s'i numërojmë!,

Kanë roje burgjesh dhe gjyqtarë,

Që marrin shumë të holla dhe janë të gatshëm për

çdo gjë

Eh, po përse?

Mos besojnë se me këto lehtë mund të na mashtrojnë?

Para se të zhduken, dhe kjo do vijë për së

shpejti

Ata do të kenë vënë re se të gjitha këto më s'u

113

vlejnë për asgjë.

Ata kanë gazeta dhe shtypshkronja

Për të na luftuar dhe mbyllur gojën

(Burrat e shtetit s'ua numërojmë!),

Kanë popë dhe profesorë,

Që marrin shumë të holla dhe janë të gatshëm për

çdo gjë

Eh, po përse?

Mos duhet të kenë kaq frikë të vërtetën?

Para se të zhduken, se kjo do vijë për së shpejti,

Ata do të kenë vënë re se të gjitha këto më s'u

vlejnë për asgjë.

Ata kanë tanke dhe topa,

Automatikë dhe granada dore

(Shkopinjtë e gomës s'ua numërojmë!),

Kanë policë dhe ushtarë,

Që marrin pak të holla dhe janë të gatshëm për

çdo gjë

Eh, po përse?

Mos kanë armiq kaq të mëdhenj?

Ata besojnë se duhet të ketë një mbështetje,

Ku të mbështeten duke rënë.

Dhe le të bërtasin "Ndal!" sa më fort që të duan,

Sepse as të hollat as topi më s'i mbrojnë!

114

PËR ATA QË PRINË LART

Me neveritje flasin për të ngrënë.

Kjo ndodh: se gjë pa ngrënë s'kanë lënë,

Dhe shtazërisht në bark e kanë shtënë.

Të ultit do të ndahen me pahirë

Prej tokës, që për ta ish shkretëtirë,

Se ata kurrë nuk u ngopën mirë.

Nga vijnë dhe ku kanë për të shkuar:

Të ultit s'kanë nge për t'u menduar:

Se kur vjen mbrëmja e mrekulluar

Prej punës janë lodhur e dërmuar.

Pa çlodhje e prehje, pa një çikë hare;

As mal, as det s'do kenë parë ende,

Kur t'ju mbarojë jeta përmbi dhe.

Në qoftë se të ultit nuk mendojnë

Për shokët se çfarë hanë e si jetojnë,

S'do mund të ngrihen lart që të shpëtojnë.

OH, JU FATZINJ

Oh, ju fatzinj!

Vëllait tuaj i bëhet dhunë, dhe ju mbyllni

Sytë

115

I prekuri bërtet fort, dhe ju heshtni?

Dhunëbërësi sillet rrotull dhe zgjedh prejat e tij,

Dhe ju thoni: Ne ai na kursen, sepse s’tregojmë asnjë Mospëlqim.

Çfarë soj qyteti është ky, ç‘njerëz jeni ju vallë?

Kur në një qytet ngjan një padrejtësi, duhet të ketë një

Revoltë.

Dhe atje ku s'ka revoltë, është më mirë që qyteti të humbasë

Nga një zjarr, përpara se të bëhet natë.

LAVDËRIMI I GODITJES ME KAMË

l

Filloi lufta. Ajo u bë

Nga sundimtarët,

Dhe ju luftoni.

Luftoni ditë e natë në fabrika

Municionë e interkalatorë,

Në plugje e mbi tryeza vizatimi,

Maqina qepëse e kuzhina.

Dhe ju besoni

Se lufta është lufta juaj,

Se mbrohet ekzistenca juaj,

Se bëni një të ardhme më të mirë.

Përpara e shihni armikun dhe besoni

se lufta është lufta juaj,

Se tani lufta është m'e përgjakshme.

Dhe kacafyteni të pashkëputur,

116

O punëtorë kundër punëtorësh.

Dhe ju bën lufta me betejat,

Që t'i harroni luftrat e paqes.

Organizatat, që me mund i ngritët.

2

Nga vetëmohimi dhe kursimi,

Tani i dërmuat. Pranë e pranë

Ju me armikun e klasës po luftoni.

Përvoja juaj duket se u harrua,

Dhe se u harrua luft'e supës.

3

Kur lufta është m'e përgjakshme,

Mungon edhe supa.

4

Ende luftoni luftën heroike.

Ende pas jush dëgjoni sundimtarët

Si japin urdhra, po supë s'ka.

Fitorja bën me shenjë. Ata që mbetën

Fundin e lumtur e kan' afër tyre,

Po supë s'ka.

5

Kur supë s'ka,

Mbaron dhe shpresa juaj. Vjen dyshimi.

Dhe ju, pas pak, e dini: lufta

117

Nuk është lufta juaj. Prapa jush

E shihni armikun e vërtetë.

Dhe pushkët kthehen praptas.

Fillon: Lufta për supën.

EPITAF NGA LUFTA E HITLERIT

Baba, më le të shkoja ushtar!

Ti, nënë, të më fshehësh si harrove?

Vëlla, këshillën nuk ma dhe të mbarë!

Ti, motër, pse, oh, pse s'më zgjove?

1941

EPITAF PER M.

Peshkaqenëve u shpëtova,

Tigrat i vrava,

Më grinë

Pleshtat.

PARADA E MADHE GJERMANE

Kaluan pesë vjet.') Pastaj na thanë:

Ai që vetquhet i dërguar'i zotit është gati

për luftën e vet-ka farkëtuar tanke, topa, kryqëzore,

dhe avionë nga hangarët aq shumë mund të nxjerrë

sa me një shenjë të tij qielli nxihet, bëhet sterrë.

118

Atëherë ne vendosëm të marrim në shqyrtim

popullin që do të thërriste ushtar ky trim,

burra, gra, ku janë e çfarë mendojnë.

Në parakalimin e madh na u desh të kalojmë.

Dhe ja atje tek vijnë si dervene,

turmë, e ngatërruar, heterogjene,

e zbehtë. Dhe në flamurët gjak të kuq që valojnë

dhe në krye të tyre që marshojnë

kanë kryqe-gremçë2) me litarët gati,

që të varin këdo që para nuk pati.

Me një hap të rregullt prej automatësh

ose duke ecur me katër këmbë,

ata nisen për në luftën e tyre të madhe.

Nuk dëgjohen as rënkime,

as lutje, as psherëtime,

në atë muzikë ushtarake.

Ata shkojnë me nënat, fëmijët në duar,

e shohin pisk dhe pesë dimra të tjerë

pas atyre të pesëve që kanë kaluar.

Dhe, duke hequr bran pleq e të sëmurë,

na paraqesin paradën e madhe

të ushtrisë së tij krejt të plotësuar-

1) "Kaluan pesë vjet" - Pesë vjet diktaturë fashiste në Gjermani,

domethënë është viti 1938.

2) Kryq-gremçë - Emblemë naziste.

119

BASHKËSI KOMBËTARE

Shihni oficerët SS tani,

nga birra dhe premtimet e tij,

ata janë trullosur e janë nginjur,

që populli më në fund, i fortë të jetë,

i trembur, besnik e i bindur,

kaq më s'duan gjë tjetër të ketë.

SPIUNIMI

Ja spiuni, atë e shohin

tek i bën varrin shokut të vet.

Veç e di mirë që të gjithë e njohin.

Po sikur rruga kujtesë të ketë?

përpëlitet si gjarpër në gjumë,

vjen dita, i lan hesapet, o lumë.

KRYQI I BARDHË

Dhe ja Sa-të1) tek gjuajnë rëndë,

ata e ndjekin vëllanë këmbë për këmbë,

dhe e çojnë si të mirët zagarë

te barkalecët e mëdhenj pashallarë,

pastaj ngrejnë dorën e nderojnë,

përveç gjakut, asgjë tjetër s'gëzojnë.

l.) Anëtarë të seksionit sulmues hitlerian.

120

NË SHËRBIM TË POPULLIT

Dhe ja të kampeve gardianë,

te zellshëm e besnikë shërbëtorë-hajvanë,

për popullin spiunë e xhelatë,

e shtypin, e torturojnë ditë e natë,

e shkojnë në hell, e godasin mbarë

dhe as paguhen kushedi çfarë.

NË KËRKIM TË DREJTËSISË

Dhe ja gjykatësit. U thotë

atyre klika: E drejtë në botë

ësht'ajo q'i sjell dobi popullit gjerman.

Po si ta njohësh këtë të drejtë?

Ata mblidhen kudo që të jetë

veç popullit rrenën t'ia, bëjnë të vërtetë.

SËMUNDJE PROFESIONALE

Ja dhe zotërinjtë mjekë,

që i shërbejnë shtetit tërë zell.

Me copë paguhen, asgjë s'kanë me të.

Të sëmurëve që shfrytëzuesit u dërgojnë,

u hedhin mballoma, në çast i shërojnë,

sepse duhet t'i nisin prapë me të shpejtë.

121

FIZIKANË

Dhe, ja, zotërinjtë shkencëtarë,

duken në sy që frika i ka larë,

mjekra e rreme i bënë teutonë.

Ata kërkojnë një lloj fizike

autentikisht gjermanike,

ariane, po, të saktë, jo.

GRUAJA ÇIFUTE

Ja tek vij në grumbull përzier

ata që gruan u ka rrëmbyer,

dhe me një ariane i ka martuar.

Ç'kanë, pra, që mallkojnë e rënkojnë?

Ata për racën kishin lënguar.

Ai në racë po i kthen tani.

TRADHTAR PASI I THONË

Ja, zotërinjtë profesorë,

Rinia hileriane jo më të kotë

u mëson si të sillen çast e orë.

Çdo nxënës është një spiun.

Për tokë a qiell, në s'di, s'prish punë,

po për këtë apo atë, kush di, të thotë.

122

Dhe ja, pra, të dashurit Camërdhokë

që shkojnë e thërresin ca xhelatë

dhe ku është çerdhja njëri u thotë.

Pastaj babanë me gisht tregojnë

e tradhtar, pasi i thonë,

këmb' e duar lidhur ata e çojnë.

NË PUNË

Pajtuesit e klasave,

për këzartma dhe këpucë,

shkojnë e mbledhin proletarë

që shohin një vit bijt e pasanikëve

me të njëjtin petk të varfërish.

Atyre do t'u pëlqente më mirë një pagë.

ORA E PUNËTORIT

Ja të Gëbelsit agjentë.

I varfëri me duar me kallo

për hir të tyre flet në radio.

Por popullit ata s'i zënë besë,

prandaj dhe kthetrat i mbajnë

midis gojës e mikrofonit.

ARKA

Dhe ja qivurët e tyre prej zinku.

Atë që ata katandisën nga një krijesë njerëzore,

për ta fshehur, e fusin në atë kuti mizore.

123

Ai s'është nënshtruar, si luftëtar i lirë

ka luftuar pa pushim për një jetë më të mirë

në luftën e madhe klasore.

I LIRUARI

Janë ata që i kanë torturuar për vdekje

me kamxhik i kanë marrë në pyetje.

Gjithë natën s'kanë hapur gojë.

Po gratë e shokët e tyre.

doemos që nuk u zënë besë:

ç'bënë ata të nesërmen në mëngjes?

NDIHMË DIMRI

Dhe ja Ndihm' e Dimrit

me trumbeta e flamurë

në kasolle e në haurë.

Triumfalisht të tyret kthetra

shkulin kothere e lecka t'vjetra

për ata të harvallinës kundrejt.

Dora që vëllanë vret,

me qëllim q'ai të heshtë,

një lëmoshë shpejt i jep.

Po atij në grykë i ngeli

buka që iu dha si ndihmë

e me të dhe Hail Hitleri.

124

FSHATARI USHQEN DOSËN E VET

Vjen në rreshta edhe fshatari,

s'duket aspak i kënaqur qyqari.

Çmimi i grurit ka rënë fare.

Derkucët, në dashtë t'i ushqejë,

qumështin në treg të zi le t'ua blejë.

Ndaj fshatari xhindoset fare.

168

AKTIVISTI I VJETËR

Qind për qind e me bark përdhe

vijnë ata, grumbuj si re,

që votojnë për xhelatin e tyre.

As gjalpë, as bukë, katran me bojë,

asgjë në shpinë, as dhe në gojë,

ata votuan për Adolf Hitlerin.

PARULLA

Ata u mësojnë djemve sesi

të vdesin për të pasurit,

siç do t'u mësohej dy herë dy.

Të vdesësh është më vështirë, sigurisht,

po ata, tek shohin grushtet e zotnisë,

tremben se mos i marrin për frikacakë.

125

NË KAZERMË MËSOJNË

MBI BOMBARDIMIN E ALMERIES

Dhe ja ku po vijnë ushtarët.

U japin supë me–bukë të thekur,

pastaj dhe një copë mish të pjekur,

me qëllim që për të të luftojnë

dhe kohën me pyetje të kota mos e shkojnë

për të ditur në dobi të kujt duhet vdekur.

VËNIA NË PUNË E PUNËTORËVE

Ja këta zotërinjtë e zyrave!

Njeriun e varfër si gur shahu e vënë

atje ku u pëlqen dhe sa duan e lënë.

Ai ka të drejtë, mund të punojë,

për makinën e luftës haraçin të pagojë

me djersën dhe me gjakun e tij.

REFERENDUM

Dhe kur shkuan në luftë ata,

ne bërtitëm për këtë hata:

asnjëri prej jush nuk do të thotë: jo?

Pa bërë asgjë nuk mund të rrini

kur me përdhunë në atë luftë vini,

pëlqimin tuaj a mund ta ketë ajo?

126

KORI I AUTOBLINDËS

"Kur nga Fyhreri ynë, kur nga e hekurta dor'e tij,

në vendin gjerman rendi u vendos,

ai urdhëroi që me të fortën tonë ushtri

të vendoset në çdo vend tjetër medoemos.

Atëherë, duke iu bindur hierarkisë sonë,

në një qytet të vjetër lart në Poloni

– ka qenë ditë shtatori – ne bëmë kërdi

me luftën tonë rrufe e gjunjëzuam atë zonë.

Pastaj nga Sena në Vollgë, Evropa mbarë

koracatat tona tërë njolla gjaku i kish parë –

Fyhreri na bëri popull zotërinjsh të paepur,

një popull të vetëm, po, të bashkuar nga dor'e tij e hekurt.

"Mbarë bota mallkon përçarje e tradhëti,

menjëherë makina jonë niset, dhe ja tani

përçarja me bezen e bardhë na bën shenjë

dhe tradhëtia na i hap portat më kanatë.

'Dhe drejt Sundit danez, në atë zheg vere,

triumfuese shkoi makina jonë atëherë.

Le të mos pranojë një popull kohët e reja të shohë,

pa me siguri nën rrotat e koracatës hitleriane do të

përfundojë.

Atë që bëri Hitleri në fillim për Gjermaninë

po e bën për të mirën e mbarë Evropës sonë,

duke ngulur nga Deti Polar gjer në Mesdhe

Kryqin e thyer, simbol të rendit të ri:

Zoti Krup, makina jonë del nga uzinat e tij,

127

rrotat, zoti Tisen. Vendin e ngarkimit kurdoherë,

ku të shkonim e nga të ktheheshim, e dinin tre bankierë,

dhe dymbëdhjetë junkerë te mëdhenj e dinin kur dhe si.

Por të tretin dimër, makina e pushtimit

të botës, vërtet, befas në vend ndaloi

dhe ishim aq larg, saqë frika na pushtoi

të mos mundnim më kurrë ta shihnim vendin tonë.

Dëbora, atëherë kur ne marshonim drejt lindjes,

filloi t'i mbulonte të Fyhrerit dafina,

e para herë që motorët tanë ngelën pengje

të tretin vit, në vendin e njerëzve pa privilegje.

Të skllavëruar vetë, ne niseshim për të skllavëruar botën

të detyruar me forcë, ne forcën po përdornim. '

Majtas vdekja gjëmonte, djathtas prapë gjëmonte,

e gjatë rrug'e kthimit dhe kush duron të ftohtën.

ZËRI

Kështu ka qenë që fqinji fqinjin tradhëtonte,

kështu ka qenë që i varfëri shokun e vet coptonte,

dhe armiqësia shtohej nëpër lagje e shtëpi

e ne në to hynim atëhere me siguri

e ngarkonim në makinën tonë

cilindo që kishte mbetur gjallë:

këtë popull të tradhëtuarish e tradhëtarësh

e ngarkuam të tërin në makinën tonë të luftës.

Ekuipazhin e makinës sonë, ne po e kërkonim

128

në kuzhinat dhe uzinat dhe zyrat e papunësisë.

I varfëri nga i varfëri hidhej në makinën tonë.

Me të puthurën e Judës, e vinim mbi makinë,

me të rënën miqësore në sup,

i kemi vendosur mbi makinën tonë të luftës.

Përçarja e popullit na bëri të fortë ne.

Të burgosurit tanë luftonin njëri–tjetrin edhe në kampe

e të gjithë prapë hipnin në makinën tonë.

Të burgosurit hipnin në makinën tonë.

Edhe gardianët hipnin në makinën tonë.

Ata që ishin torturuar dhe xhelatët,

të gjithë këta hipnin në makinën tonë të luftës.

Punonjësin e zot ne e kemi brohoritur me të madhe

Dhe me të madhe e kemi kërcënuar.

Kemi vënë vazo me lule atje ku ka banuar

dhe SS te porta e tij

Në breshërinë e bravove dhe breshërinë e pushkëve,

ne e kemi ngarkuar në makinën e luftës.

Fëmijët shtrënguar në gjoks, nënat e trallisura

kërkojnë me sy në qiellin e Bretanjës

shpikjet e shkencëtarëve tanë.

Se ka edhe shkencëtarë në makinën tonë,

nxënësa të të famëshmit Ajnshtajn të tyre,

të vënë vërtet në shkollën e hekurt të Fyhrerit,

dhe të mësuar me gjithçka të mëson shkenca ariane.

Edhe një mjek është në makinën tonë.

Ai vendos cilat nga gratë e minatorëve polakë

129

do t'i jepen bordellit në Krakovi.

Ai e bën mirë punën e vet dhe pa ceremoni,

në kujtim të së shoqes që pat humbur ai i ngratë,

të së shoqes q'ish çifute dhe e flakën nga ajo derë,

sepse raca e zotërinjve duhet ndërzyer me kujdes

dhe Fyhreri vendos me ç'grua çdo zotni të flerë.

Ka pastaj edhe gjykatës në makinën tonë,

ekspertë për të dhënë pengje, për të zgjedhur njëqind

viktima,

njëqind të akuzuar se janë francezë

dhe se e duan me vendosmëri vendin e tyre,

se gjykatësit tanë janë stërvitur me drejtësinë gjermane

dhe e dinë se ç'kërkohet prej tyre.

Ndodhet edhe një mësues në makinën tonë

Tani, kapiten, me helmetë prej çeliku,

mesim ai u jep

peshkatarëve të Norvegjisë dhe vreshtarëve, të Shampanjës.

Një ditë, që atëherë kanë kaluar shtatë vjet,

kujtim i zbehtë, po i paharruar kurrë,

ai kish mësuar në gjirin e familjes së vet

të urrente spiunët.

Dhe kudo që shkonin, ne nxisnim atin kundër të birit,

shokun kundër shokut.

Në vend të huaj, ne nuk banonim ndryshe

nga ç'kishim banuar në vendin tonë.

Dhe përveç punës sonë, s'ka asgjë tjetër.

Dhe asgjë nuk e di sa kohë do punojë për ne.

Dhe ne mbërrijmë, të uritur si karkaleca,

130

dhe gllabërojmë gjer në kockë vende të tëra në një javë,

sepse në vend të gjalpit topa na kanë dhënë

dhe buka jonë e përditshme prej kohësh ka krunde.

Dhe vendi ku ne mbërrijmë,

s'është më vend i sigurt për nënat, as për fëmijët,

sepse fëmijët tanë ne

nuk i kemi kursyer.

Dhe gruri në hambarë s'është në vend të sigurt me ne,

as bagëtia nëpër stalla,

sepse neve bagëtinë tonë na e kanë marrë.

Dhe ne u marrim bijtë e bijat e tyre,

dhe u hedhim patate për mëshirë,

dhe u urdhërojmë si dhe nënave tona

të thërresin "Hail Hitler" sikur u rrjepin lëkurën:

S’ka zot tjetër

përveç Adolf Hitlerit.

Dhe i kemi bërë popujt e tjerë të na bien në gjunjë

siç e kishim bërë të gjunjëzohej edhe tonin.

KUNDËR OBJEKTIVËVE

1.

Kur luftëtarët kundër padrejtësisë

fytyrat e tyre plot plagë rrëfejnë,

ata që ndodheshin në siguri

131

tregohen fort të paduruar.

2.

Përse ankohi, pyesin.

Ju e luftuat padrejtësinë! Tani

ajo ju mundi: pra, heshtni!

3.

Kush lufton, thonë ata,

duhet të dijë edhe të humbasë.

Kush kërkon sherr, vë veten në rrezik.

Kush përdor dhunë,

dhunën nuk duhet ta fajsojë.

4.

Ah, o miq, që jeni të siguruar,

përse kaq armiqsorë ndaj nesh? Mos vallë

jemi armiqtë tuaj ne, që jemi

armiq të padrejtësisë?

Kur luftëtarët kundër padrejtësisë u mundkan,

mos vallë padrejtësia paska të drejtë!?

5.

Disfatat tona, që ta dini ju,

nuk provojnë gjë tjetër veçse

që jemi tepër të paktë ne, që

luftojmë kundër poshtërsisë –

Dhe prej atyre që rrijnë e bëjnë sehir

presim që, të paktën, t'u vijë turp!

1935

132

TELASHET E KANÇELARIT HITLER

1.

Kur Ministri i Propagandës flet për hallet e popullit,

ai hera–herë e pret fjalën në mes nga tronditja

dhe pastaj thërret me sa i mban gurmazi:

Fyrerit tonë

po i dalin thinjat!

2.

Kur Kançelari çirret në radio,

njerëzit thonë: Po stërmundohet! –

Meqë janë stërmunduar gjithë ditën e ditës,

vetë s'kanë fuqi të çirren ashtu.

3.

Të gjithë e kanë marrë vesh: Lufta e ardhshme

po e lë Kançelarin pa gjumë –

Po si do të ishte, vallë,

sikur Kançelari ta bënte gjumin rehat

dhe lufta të mos vinte?

4.

Vendet fqinjë

flasin vetëm me përbuzje për vendin tonë

dhe dënojnë kaosin dhe dhunën.

Flitet se, kur Kançelari lexon gazetat e huaja,

shpesh zë e qan.

Pastaj Ministri i Propagandës i bën thirrje popullit

që t'ja fshijë lotët.

133

5.

Edhe kur Kançelari i theri shokët e vet,

sepse kështu deshën ata që ja mbushnin xhepat,

thonë se kishte pasur një çehre fort të vrarë.

Kur populli s'ka ç'të hajë,

thonë se atij i kërcasin zorrët.

6.

Pasi ta ketë hedhur vendin tonë në luftë,

ai me siguri do të qajë si foshnjë.

Kur djemtë dhe burrat tuaj të kenë rënë,

ai do të psherëtijë.

Kur ju do të hani përsëri bar,

ai do të Vështrojë mendueshëm.

Dhe kështu ju do ta kuptoni

që keni një Kançelar të mirë.

1938

VËSHTIRËSITË E QEVERISJES

1.

Ministrat vazhdimisht i thonë popullit

se sa e vështirë është qeverisja. Pa ministra,

gruri do t'i lëshonte kallëzit nën arë

dhe jo mbi arë. Asnjë copë qymyr nuk do të nxirrej

nga galeritë, sikur kançelari të mos ishte

kaq i mençur. Pa

ministrin e propagandës, asnjë grua

s'do të lejonte të mbetej me barrë. Pa

134

ministrin e luftës,

lufta nuk do të vinte kurrë. Madje

mbetej me pikëpyetje, në do të lindte dielli

në agim pa lejen e Fyrerit*) –

Edhe në qoftë se do të lindte,

ai do ta nxirrte kokën me siguri

jo në vendin e duhur.

*) Hitleri.

2.

Po kaq e vështirë qenka, siç na thonë,

të drejtosh një fabrikë. Pa pronarët

do të shembeshin muret dhe makinat

do të ndryshkeshin, na thonë.

Edhe po të prodhohej diku ndonjë parmendë,

ajo s'do të arrinte kurrë te një arë

pa ato fjalë dinake të reklamës, që u shkruan

fabrikanti fshatarëve: E kush tjetër

do të mund t'ju njoftonte atyre

se paskërka parmenda në botë?

E si do t'i vente halli një copë are

po të mos ishte çifligari? Me siguri

thekra do të mbillej në një vend me patatet.

3.

Po të ishte qeverisja kaq e lehtë,

s'do të duheshin mendje aq të ndritura

si ajo e Fyrerit.

Po të dinte punëtori si ta përdorë makinën

dhe fshatari si ta dallojë arën nga një sofër,

135

s'do të duheshin as fabrikantë

dhe as çifligarë.

Vetëm sepse të gjithë janë aq budallenj,

duhen disa që janë aq të zgjuar.

4.

Apo ndoshta

qeverisja na qenkërka kaq e vështirë

vetëm e vetëm sepse

shfrytëzimi dhe mashtrimi u dashkan mësuar?

1937

Ç'DOBI KA MIRËSIA

1

Ç'dobi ka mirësia,

Kur të mirët menjëherë vriten, ose vriten

Ata, me të cilët janë të mirë?

Ç'dobi ka liria,

Kur të lirët duhet të jetojnë midis të palirëve?

Ç'dobi ka arësyeja,

Kur vetëm mosarësyeja sjell bukë e gjellë, për të cilat

sikush ka nevojë?

Në vend që të jeni të mirë, përpiquni

Të krijoni një gjëndje, e cila bën të mundshme të mirën,

dhe më shumë se kaq:

E bën të panevojshme!

136

Në vend që të jeni të lirë, përpiquni

Të krijoni një gjëndje, e cila i çliron të gjithë,

Dhe, edhe dashurinë për liri,

E bën të panevojshme!

Në vend që të jeni me arësye, përpiquni

Të krijoni një gjëndje, e cila mosarësyen e secilit

E bën të jetë një punë e keqe!

KUR SHEMBET SHTËPIA E TË MADHIT

Kur shembet shtëpia e të madhit,

Pësojnë shumë njerëz të vegjël.

Ata që me të fuqishmit nuk e ndajnë fatin,

Fatkeqësinë shpesh e ndajnë me ta. Sepse,

Qerrja në prishje e sipër,

Edhe qetë e djersitur i tërheq në humnerë.

NË KOHËRA TË ERRËTA

Nuk do të thonë: Atëherë kur arra lakohej në erë,

Por: Atëherë kur bojaxhiu shtypte punëtorët.

Nuk do të thonë: Atëherë kur fëmija bënte "bretkoca" prej

balte,

Por: Atëherë kur përgatiteshin luftëra të mëdha.

Nuk do të thonë: Atëherë kur gruaja hynte në dhomë,

Por: Atëherë kur fuqitë e mëdha bënin aleancë kundër

punëtorëve.

Dhe nuk do të thonë: Kanë qenë kohëra të errëta,

137

Por: Përse kanë heshtur poetët e tyre?

PAS LAJMIT MBI SËMUNDJEN

E NJE BURRËSHTETI TE FUQISHËM

Kur njeriu i pazëvendësueshëm ngryset,

Tunden dy perandori.

Kur njeriu i pazëvendësueshëm vdes,

Bota sillet si nëna që s'ka gji për foshnjen.

Sikur njeriu i pazëvendësueshëm të kthehej

një javë pas vdekjes,

Për të nuk do të gjendej vend as për portier

në tërë perandorinë.

RADIOJA

Nga disa herë në ditë

Dëgjoj në radio raportet nga lufta,

Që të bindem se ende jam gjallë;

Ashtu si detari

Që kur kthehet në shtëpi

E lut nënën e vet plakë

Që ta derdhë ujin nga kova

Derisa ta zërë gjumi.

PATERICAT

Shtatë vjet një hap nuk hodha dot.

Kur të madhin mjek mezi e gjeta,

ai më pyet: Ç'i do patericat?

I them: Jam sakat, o tunjatjeta!

138

Faj të kanë patericat,

më tha ai, ke për ta parë!

Tani eja dhe provoje:

Ecë, bjer e hiqu zvarrë!

Duke qeshur si përbindësh,

drunjt' e bukur ai m'i mori,

mbi kurriz më dysh m'i theu

dhe pastaj në zjarr i hodhi.

U shërova: tani eci.

Një e qeshur më kuroi.

Por më ndodh që, kur shoh drunj,

disa orë të çaloj.

1938

KOHË E KEQE PËR LIRIKËN

E di, pra, unë: veç të lumturin

E duan. Zëri i tij

Dëgjohet me kënaqësi. Fytyr'e tij është e bukur.

Një pemë e fatakequr në oborr

Tregon për truallin e keq,

Po ata q'i shkojnë pranë, e shajnë si të fatakequr,

Megjithse me të drejtë.

Të gjelbrat lundra e velat e hareshme të ngushticës

Nuk i shikoj. Po nga të gjitha

139

Shikoj veç rrjetën me të shpuara të peshkatarit.

Përse, pra, unë flas

Veç për fshatarkën e vobektë dyzetvjeçare, q'ec e kërrusur?

Gjiret e vajzave

Janë të ngrohta si përherë.

Në këngën time ndonjë rimë

Do të më dukej si prej mendjemadhi.

Në veten time zihen midis tyre

Entusiazmi për të lulëzimshin dru të mollës

Dhe tmerri për fjalimet që mban bojaxhiu.1)

Po veç i dyti

Më shtyn të shkruaj në tryezë. . .

PERSE U DASHKA

TE PËRMENDET EMRI IM?

1.

Dikur mendoja: Në kohët që do të vijnë,

kur të jenë shembur shtëpitë, në të cilat banoja,

dhe kalbur anijet, me të cilat lundroja,

emri im ende do të përmendet

me të tjerë.

2.

Sepse unë lëvdoja të dobishmen, që

në kohën time quhej jofisnike,

sepse unë luftoja besimet e ndryshme,

sepse unë isha kundër shtypjes,

ose për ndonjë arsye tjetër.

140

3.

Sepse isha për njerëzit dhe

i nderoja, duke u dhënë

përgjegjësi për çdo gjë,

sepse shkruaja vargje dhe e pasuroja gjuhën

sepse u mesoja te tjereve qëndrime praktike,

ose për ndonjë arsye tjetër.

4.

Prandaj mendoja që emri im

ende do të përmendej,

do të mbetej

i gdhendur mbi një gur,

do të nxirrej nga librat

për t'u shtypur në libra të tjerë.

5.

Por sot

s'kam kundërshtim që ai të harrohet.

Përse

u dashka të pyetet për furrtarin,

kur bukë ka sa të duash?

Përse

u dashka të lëvdohet dëbora e shkrirë,

kur dëborë e re së shpejti do të bjerë?

6.

Përse

u dashka të përmendet emri im?

1936

141

LEGJENDË MODERNE

Mbi shesh të luftës, mbrëmja kur lëvrinte,

Armiqtë ishin mundur.

Me tingull telegran, duke u tundur,

Përtej në botë lajmin po e shpinte.

Dhe në një çip të botës zu të fryhej

Një urra! që te kup'e qiellit thyhej.

Një ulërimë gojërash e tërbuar

Dhe marrëzisht në qiell duke vërshuar.

Me mijëra buzë u zbenë kur mallëkuan,

Me mijëra grushte urrejtjeje u shtërnguan.

Dhe në tjetër çip të botës fryhej

Një urra! që te kup'e qiellit thyhej

Një marrëzi dhe një gaz i tërbuar,

Një frymëmarrje e lirë në krahëruar.

Me mijëra buzë luteshin gaztare,

Me mijëra buzë mplekseshin fetare.

Gjer natën vonë

Këndonin telegrafët me jehonë

Për aq të vdekur, që në luftë ranë.

Po ja, sa miq dh 'armiq u qetësuan!

Veç nënat e vazhduan

Vajtimin anembanë.

142

MBI PARËVERËN

Prej shumë kohe, kur nuk kishim

Rënë mbi vajgur, amoniak e hekur

Çdo vit ish koha

E drurëve, që në blerim shpërthenin.

Të gjithë ne i kujtojmë

Ditët e zgjatura,

Me qiell më të qartë,

Ndryshimin e ajrit

Të parëverës, që patjetër vinte.

Ende lexojmë ne në libra

Për këtë stinë të lëvduar.

Porse prej shumë kohe

S'u panë më përmbi qytetet tona

Të famshmet vargje shpendësh.

Me parë, duke ndenjur n'hekurudha,

Shihte populli si çfaqej parëvera.

Atë e tregojnë fushat

Me qartësinë e dikurshme.

Më lartësi të madhe, sigurisht,

Duket se shkojnë shqota:

Ato s'prekin veçse

Antenat tona.

FSHATARI KUJDESET PËR ARËN E TIJ

1

Fshatari kujdeset për arën e tij,

Kullot bagëtinë, paguan tatimin

Dhe lind fëmijë.

143

Qytetari flet për dashurinë ndaj atdheut,

Për fisin e fortë të fshatarit,

i cili është shtylla e kombit.

2

Qytetari flet për dashurinë ndaj atdheut,

Për fisin e fortë të fshatarit,

i cili është shtylla e kombit.

Fshatari kujdeset për arën e tij,

Kullot bagëtinë, paguan tatimin

Dhe lind fëmijë.

KUSH DO

TA MARRE DRITHIN

Bujku lëron arën.

Kush

Do ta marrë drithin?

SURRATMIU

Dhe ju mësuat ç'do të thotë kur bën sehir njeriu.

Nuk duhet llapur shumë, por duhet vepruar.

Gjithë botën mënt e qeverisi një monstër si ky surratmiu! Popujt

ja shtypën kokën. Por kurrsesi s'duhet harruar

se barku nga ai doli ende s'është shterpëzuar!

144

Himne

KËNGA E LIRIKËVE

(kur andej nga dhjetëvjeçari i tretë i shekullit të XX. nuk i

paguanin më vjershat)

l.

Kjo që po lexoni, në vargje është e shkruar!

Jua them, se ndoshta mund ta keni vështirë

T'kujtoheni se ç'është një vjershë e ç'është një vjershëtor! –

Vërtet, që me ne nuk jeni sjellur dhe aq mirë!

Pra thomëni, asgjë s'paskeni vënë re?

S'ju ra në sy që vjersha më nuk ka?

Dhe e dini pse nuk dalin më? Ja, t'jua them unë:

Më parë e lexonin poetin, por e paguanin ama!

3.

Sot nuk paguhet më për vjersha. Edhe prandaj

Sot asnjë vjershë më nuk po botohet!

Sepse poeti pyet: Kush e paguan? Dhe jo vetëm:

Kush e lexon?

Dhe kur nuk paguhet, as nuk vjershëron ... Kjo që bëtë ju

me gojë dot s'tregohet!

4.

Po përse vallë, pyet ai i gjori, mos bëra ndonjë faj?

Mos nuk kam bërë gjithënjë për ata që më paguajnë atë që

më kërkojnë?

Mos nuk e mbajta gjithnjë atë që kam premtuar? °Jne~

Dhe tani dëgjoj, se edhe atyre që pikturojnë

145

5.

S’po u blihet me asnjë pikturë! Por edhe pikturat

Gjithnjë ledhatare kanë qenë! E tani po rrinë në podrum!

Ç’keni me ne? Përse nuk, na paguani? Me sa lexojmë,

Ju, zotrinj, të pasur po bëheni gjithnjë e me shumë...

6.

Mos vallë ne, kur kishim barkun plot,

S'i kënduam çdo gjëje që ju shijonit mbi dhe?

Që ta shijonit dhe njëherë sërish: Mishit të grave tuaja! Trishtimit

vjeshtarak! Burimit... dhe hënzës së re ...

7.

Dhe bukuris' së pjellës suaj! Fëshfërimës nëpër gjeth!

Dhe prapë mishit të grave tuaja! Hyjnisë

Që shtrihet mbi ju! Bile dhe atij pluhuri

Ku do të çdukeni pas pleqërisë!

8.

Dhe ju, jo vetëm .këto na i keni paguar! Ju na ipnit

edhe për atë

Q'u thonim atyre, të cilët nuk rrinin si ju mbi kolltuqe

e nuk ishin të ngosur:

Tharjen e lotëve pafund! E ngushëllimin

E njerëzve prej jush të plagosur!

9.

Oh, shumë kemi bërë për ju! E kurrë s'kundërshtuam! Gjithnjë u

përulëm! Dhe thonim veç një fjalë: Paguaj!

Sa krime bëmë ne kështu! Për ju! Sa krime!

Edhe gjithnjë mjaftoheshim me thërrimet e drekës suaj!

146

10.

Edhe përpara karrove tuaja, të zhytura në gjak e baltë,

Ne mbrehëm fjalët tona të mëdha!

Dhe kasaphanat i quajtëm "fush nderi",

Dhe topit mizor i thonim "çeliku–vëlla",

11.

Nëpër fletushkat, ku ju kërkonit taksat,

Ne vizatuam gjërat më prrallore.

E duke u çirrur me këngët tona, ata gjithnjë

Ju paguanin taksat çnjerëzore!

12.

I zgjodhëm fjalët, i renditëm me kujdes,

Dhe përdorëm më të fortat për t'ju ndihmuar.

Ata q'i dëgjonin, edhe i thithnin menjëherë,

E si qengja ju zbuteshin ndër duar.

13.

Kurse juve vetë ju krahasuam pas qejfit tuaj –

Më shpesh me të tillë, të cilët padrejtësisht

I ngrinin lart njerëz si ne, të rrjepur e zorrëthatë!

Dhe armiqtë tuaj i ndoqëm me poezi si stuhi ... pa mëshirë

Tmerrësisht!

14.

Po pse pra tani s’po vini më ndër tregjet tona?

Mos rrini aq shumë duke ngrënë! Ne na u mbaruan

thërrimet! Ç'keni?

Përse nuk porositni më tek ne? Asnjë hymn! Asnjë pikturë? Mos

147

pandehni vallë, se kështu si jeni, botës i pëlqeni?

15.

O ruajuni, të gjorë! S'bëni dot pa ne! Sikur ta dinim

Qysh t'jua mbushim syrin e të dëgjonit këto jehona, Besonani,

zotrinj, që sot do ishim më të lirë! –

Po natyrisht që s'mund t'jua falim vargjet dhe pikturat

tona!

16.

Kur e fillova këtë që po lexoni (ah, po e lexoni?),

Un' desha që të ketë rimë çdo varg i tretë.

Por do qe një punë si pak e madhe – t'ju flas drejtë!

Pyeta veten: kush paguan? – Dhe vendosa të mos ketë.

MARSHI I VIÇAVE

Dhe viçat pas daulles

E hidhnin çapin.

Lekurën për daullen

Vetë e japin.

Kasapi thërret. Sy–mbyllur viç i mjerë

Krenar marshon me çap të qetë.

Me 'të marshojn' në rrjesht, si shpirtra, plotë të tjerë,

Q'i kishin shpënë që prej kohësh n'atë jetë.

Dhe lart i ugrejnë duart,

Na i tregojnë ne.

Por bosh i kan' ende.

Me gjak i kan' të lara,

Kasapi thërret. Symbyllur viç i mjerë

148

Krenar marshon me çap të qetë,

Me 'të marshojn' në rrjesht, si shpirtra, plot të tjerë


Flamur të kuq na mbajnë

Në mes një kryq të thyer,

I thyer është kryqi

I varfri ësht' i shqyer.

Kasapi thërret. Sy–mbyllur viç i mjerë

Krenar marshon me çap të qetë.

Me 'të marshojn' në rrjesht, si shpirtra, plot të tjerë,


USHTARËVE GJERMANË NË LINDJE

1

Vëllezër, të isha unë ndaj jush,

Mbi fushat me dëborë të Lindjes të isha ndaj jush,

Njëri nga ju mijërat midis qerreve të lëkundesha,

Do të thosha, siç thoni ju: sigurisht

Duhet të ketë këtu një rrugë për në shtëpi.

Por, vëllezër, të dashur vëllezër,

Nën helmetën e çelniktë, nën kaskën e trurit

Do të dija çfarë dini ju: s'ka më këtu

Rrugë për në shtëpi.

Në hartën e atlasit shkollor

Rruga për në Smolensk, s'është m'e madhe

Nga gishti i vogël i fyrerit, por

Mbi fushat e dëborës ajo është m'e largët,

149

Shumë e largët, tepër e largët.

Dëbora nuk mban përjetë, vetëm gjer në pranverë.

Po dhe njeriu s'duron dot përjetë, gjer në pranverë

Ai s'duron dot.

Kështu, pra, unë duhet të vdes, këtë e di.

Në petkun e hajdutit duhet unë të vdes,

Të vdes në këmishën e kriminelit.

Si njëri nga të shumtët, si njëri nga krijesat

I përzënë si hajdut, i vrarë si katil.

2

Vëllezër, të isha ndaj jush,

Me ju duke trokuar mbi shkretëtirat e shkreta

Do te pyesja, siç pyesni ju: Përse

Kam ardhur këtej, që nga

Nuk shpie asnjë rrugë për në shtëpi?

Përse vesha unë rrobën e hajdutit?

Përse vesha unë këmishën e katilit.

S'pat qenë kjo prej urie,

S'pat qenë prej epshit të vrasjes.

Vetëm sepse isha një skllav

Dhe m'u dha urdhëri,

Dola unë të vras edhe të djeg,

Dhe tani duhet të më vrasin.

3

Meqë unë u futa me dhunë

Në Vendin paqësor të bujqërve dhe punëtorve,

150

Të Rendit të Madh, të ndërtimit të pandërprerë,

Duke shtypur dhe duke dërrmuar të mbjella dhe oborre,

Për të vjedhur punishtet, mullinjtë dhe Veprat e digës,

Për të ndërprerë mësimin e mijëra shkollave,

Për të turbulluar mbledhjet e këshilltarëve të palodhur

Duhet tani të vdes si një mi,

Të cilin e kapi bujku.

4

Që të pastrohet prej meje

Fytyra e tokës,

Prej meje, prej kolerës! Që të bëhet një shembull

Prej meje për gjithë kohërat: ç'duhet bërë

Me hajdutët dhe katilët

Dhe me shërbëtorët e hajdutëve dhe katilëve.

5

Sepse nënat thonë që s'kanë fëmijë.

Sepse fëmijët thonë që s'kanë prindër.

Sepse ka kodrina toke që s'japin prodhim.

6

Dhe unë do të mos e shoh

Vendin, nga i cili kam ardhur,

S'do t'i shoh pyjet bavareze, as malet në jug,

As detin, djerinën e Markos, borigën,

As kodrën me vreshta buzë lumit në vendin frank.

Jo në mëngjezin e mugët, jo në mesditë,

Dhe jo, kur mbrëmja perëndon.

As qytetet dhe qytetin ku kam lindur,

151

As tezgjatë, dhe jo më as kabinën

Dhe tronin jo.

Të gjitha këto s'kam unë për t'i parë.

Dhe asnjëri nga ata që vajtën me mua

Këto nuk do t'i shohë më edhe një herë.

Dhe unë jo, dhe ti jo,

Nuk do ta dëgjojmë zërin e grave dhe të nënave

Ose erën duke fryrë mbi oxhakun e vendlindjes,

Ose zhurmën gazmore të qytetit, ose të hidhurën.

7

Po unë do vdes në mezin e viteve,

I padashur, i pamunguar,

Udhëtues i çmëndur i një maqinerie luftarake.

I pavënëmend, veçse në orën e fundit,

I paprovuar, veçse në vrasje,

I pamunguar, veçse për kasapët.

Dhe do të dergjem nën tokën,

Të cilën e shkatërrova.

Sepse çdo të përmblidhet aty?

Pesëdhjetë kile mish në një tank, që shpejt u kalb.

Ç'del që aty?

Një kaçube e ashpër, që ngriu,

Një tok pleh, që u flak tej me lopatë,

Një erë e qelbur, që e fryu era.

8

Vëllezër, të isha tani mes jush,

152

Rrugës duke u kthyer në Smolensk,

Prej Smolensku praptas për në asnjë vend:

Do të ndjeja atë që ndjeni ju: Prej kohësh

Unë e kam ditur nën helmetën e çelniktë, nën kaskën

e trurit

se keq, nuk është mirë,

Se dy e dy bëjnë katër,

Dhe se do vdesë kush vajti me të:

Ulëritësin e gjakosur,

Të çmëndurin e gjakosur.

Që s'dinte se rruga për në Moskë është e gjatë,

Shumë e gjatë, tepër e gjatë.

Se dimri në viset lindore është i ftohtë

Shumë i ftohtë, tepër i ftohtë.

Se bujqit dhe punëtorët e shtetit të ri

Do ta mpronin tokën dhe qytetet e tyre

Kështu që ne të gjithë do të asgjësohemi.

9.

Para pyjeve, prapa topave,

Në rrugët dhe nështëpitë

Nën tankse, buzë rrugës,

Prej burrave, prej grave, prej fëmijëve

Në të ftohtë, natën, ne uri,

Ne që të gjithë do të asgjësohemi.

Sot ose nesër ose ditën tjetër,

Unë dhe ti dhe gjenerali, çdo gjë

Që erdhi këtu për të shkretuar

Ç'u pat ngritur prej dorës njerëzore.

153

10

Sepse do kaq mund të punosh tokën,

Sepse kushton kaq djersë të ngreh një shtëpi

Të presësh trarët, të vizatosh planin,

Të stisësh muret, të mbulosh çatinë.

Sepse kaq shumë të lodhte, sepse shpresa kaq e madhe ish

Po tani do të thonë kudo, në të gjitha

kontinentet:

Këmba që shtypi fushat e traktoristëve të rinj

Tanimë u tha.

Dora që u ngrit kundër veprave të qytete–ndërtuesve të rinj

Tanimë u pre.

MIRËKUPTIMI

Po ju, që jeni në mirëkuptim me rrjedhjen e punëve,

Mos fundosni prapë në asgjënë.

Mos u shkrini si kripa në ujë,

Po ngrihuni,

Duke vrarë vdekjen tuaj,

Sikundër punuat punën tuaj,

Duke përmbysur një përmbysje.

Drejtohuni, pra, duke vdekur

Jo drejt vdekjes,

Po prej nesh mirrni përsipër barrën

Për të rindërtuar aeroplanin tonë,

Filloni!

Për të fluturuar për ne

Në atë vend ku jua kemi nevojën,

154

Dhe në atë kohë, kur është nevoja,

Se ju,

Ne ju ftojmë të marshoni me ne dhe me ne

Të ndryshoni jo vetëm

Një ligj të tokës,

Po ligjin themeltar.

Duke qënë në një mendim, që të gjitha të ndryshohen

Bota dhe njerëzimi,

Para së gjithash, çrregullimi

I klasave njerëzore, meqenëse ka dy lloj njerëzish,

Shfrytëzim dhe padije.

HIMNI PER KOMUNIZMIN

Ai ësht' i arsyeshëm, çdokush e merr vesh. Ai s'ësht' i

zorshëm.

Ti s'je çfrytëzues, pra, ti mund ta kuptosh.

Ai ësht' i mirë për ty, kërkoje dhe mësoje.

Të marrët e quajnë të marrë, dhe të ndyrët të ndyrë.

Ai është kundër ndyrësisë dhe kundër marrëzisë.

Çfrytëzuesit e quajnë krim.

Por ne e dimë:

Ai është fundi i krimeve.

Ai s'është çmenduri, porse

Fundi i çmendurisë.

Ai s'është kaosi, ,

Porse rregulli. .

Ai është: E thjeshta

Që bëhet aq me të vështirë.

155

CILA ËSHTË PARTIA?

Cila është partia?

Mos qëndron në një shtëpi me telefona?

Mos mejtimet i mban fshehur, dhe vendimet nuk i njihen?

Cila është ajo?

Ne jemi ajo.

Ti dhe unë dhe ne – të gjithë.

Ajo rri në rrobën tënde, shok, dhe mejton në trurin tënd.

Atje ku banoj, atje e ka shtëpinë,

Dhe atje ku të sulmojnë, atje lufton ajo.

Tregova rrugën nga të shkojmë, dhe ne

Andej do ecim, sikur ti;

Veç mos shko pa ne në rrug' të drejtë

Sepse pa ne

Gabim e ke.

Ne mund të gabojmë, dhe ti mund t'kesh të drejtë;

Pra mos' na u ndaj!

Që rrugë e shkurtër ësht' m'e mirë nga e gjata, këtë askush

nuk e mohon,

Por nëse atë e di veç një njeri

Dhe nuk mund t'na e tregojë, ç'na shërben vallë dija e tij?

Qëndro e ditur pranë nesh!

Mos na u ndaj!

156

LAVDËRIMI I PARTISË

Njeriu i vetëm ka dy sy

Partia ka njëmijë sy.

Partia shikon shtatë shtete.

Njeriu i vetëm shikon vetëm një qytet.

Njeriu i vetëm ka orën e tij,

Partia ka shumë orë.

Njeriu i vetëm mund të asgjësohet,

Partia s’mund të asgjësohet,

Se ajo është e masave avangarde

Dhe luftën e zbaton

Përmes metodës së klasikëve, që nxirret

Nga njohja e realitetit.

LAVDËRIMI I PUNËS ILEGALE

Bukur është

Të marrësh fjalën në luftën klasore.

Me zë të lartë e buçimtar të japësh kushtrimin për luftë

klasash.

Të shtypësh për këmbë shtypësit dhe të lirosh të shtypurit.

E rëndë është dh'e dobishme pun'e përditshme pak nga pak

E fshehta, e këmbëngulshmja lidhje

E rrjetës së Partisë

përpara tytave të pushkës të sipërmarrësve:

Të flasësh, por

Ta fshehësh folësin.

Të ngadhënosh,

Po dhe ta fshehësh ngadhënonjësin.

Të vdesësh, por

157

Ta fshehësh vdekjen.

Kush nuk do bënte shumë për lavdinë,

Po kush për heshtjen?

Por i vobekti e fton në sofër nderin.

Nga e ngushta dh'e rrënuara kasolle

Del e pandalshme madhështia

Dhe fama pyet më kot

Për bërësit e veprës madhështore.

O të panjohur, ju, fytyrëfshehur, pranoni

Falënderimin tonë!

DËGJOJMË: TI MË S'DO QË TË PUNOSH ME NE

l

Dëgjojmë: ti më s'do që të punosh me ne.

Je tepër i këputur. Më s'mund të rendësh këtej–andej.

Je tepër i lodhur: Më s'mund të mësosh.

Ke mbaruar.

S’mund të kërkojmë prej teje që të bësh ende diçka.

Dije, pra:

Ne kërkojmë.

Po të jesh lodhur dhe të të zërë gjumi,

S'do të të zgjojë më asnjeri dhe të të thotë:

Ngrehu, ja ku e ke gjellën gati.

Pse të të vijë gjella gati?

Ne mos mundsh më që të rendësh,

Do mbetesh. Asnjeri

S'do të kërkojë dhe të të thotë:

U bë një revolucion. Fabrikat

Po të presin ty.

158

Përse të qe bërë një revolucion?

Në vdeksh, do të të varrosin,

Qoftë se për vdekjen tënde e ke fajin vetë ose jo.

Ti thua:

Tepër gjatë luftova. Më s'mund të luftosh.

Dëgjo, pra:

Qoftë se ke faj vetë ose jo:

Në qoftë se më s'mund të luftosh, do zhdukesh.

2

Thua: tepër gjatë shpresova. Më s'mund të shpresosh.

Çfarë shpresove?

Që lufta të jetë e lehtë?

Nuk është aspak kështu.

Situata jonë është më e keqe nga ç'kujtoje ti.

Ajo është kështu.

Në mos bëfshim përpjekje mbinjerëzore,

Ne jemi të humbur.

Në mos mundshim të bëjmë atë që askush s'e kërkon prej nesh,

Ne humbasim.

Armiqtë tanë presin

qe ne të lodhemi.

Kur lufta është më e ashpër,

Luftuesit qenkan më të lodhur!

Ata luftues që janë tepër të lodhur, betejën e humbasin.

159

FRONTI UNIK

1

Meqenëse njeriu është njeri,

Diçka do hajë, diçka do shijojë,

Nuk ngopet dot me fjalë mizëri,

Bukë dhe gjellë fjala s'mund të krijojë.

Pra, majtas – dy, tri!


Atje, o shok, ku vendin tënd e ke!

Në rresht! Në Frontin – punëtor – unik!

Sepse një punëtor ti je!

2

Dhe, meqë, pra, njeriu është njeri,

Me qejf nuk e ka çizmen mbi turi.

S'do nën 'të të shohë asnjë skllav,

Dhe përmbi veten asnjë zotëri.



Atje, o shok, ku vendin, ti e ke!

Në rresht! Në Frontin – Punëtor – unik!


3

Dhe, meqë, pra, proleti është prolet,

Një tjetër s’e çliron në këtë jetë.

Çlirimi i punëtorëve kudo

Veç vepr’e punëtorit do të jetë.


160


Në rresht! Në frontin – punëtor – unik!


LUFTËTARËVE NDËR KAMPET E PËRQENDRIMIT

O ju .. që s'ju arrijmë dot!

Varrosur nëpër kampe përqendrimi,

të ndarë nga çdo fjalë njerëzore,

të nënshtruar ndaj torturave,

të rrahur, por

të papërkulur!

Të zhdukur, por

të paharruar!

Edhe nëse për ju

pak gjëra na vijnë në vesh,

prap dëgjojmë: se jeni

të pandreqshëm!

Dëgjojmë se nuk hiqni dorë kurrsesi

nga çështja proletare,

se ngulni këmbë që në Gjermani

ende ka dy lloj njerëzish: shfrytëzues

dhe të shfrytëzuar,

dhe se vetëm lufta e klasës

do t'i çlirojë masat nga mjerimi

në qytet edhe në fshat.

Dhe ne dëgjojmë se as kërbaç, as litari

nuk po ju detyrojnë të thoni

që dy herë dy bëkërkan pesë.

161

Kështu pra ju

jeni të zhdukur, por

jo të harruar,

të rrahur, por

të papërkulur,

bashkë me të gjithë luftëtarët e tjerë

të pandreqshëm e të papërkulur,

që këmbëngulin në të vërtetën

dhe që mbeten

udhëheqësit e vërtetë të Gjermanisë.

1938

TOK TË GJITHE OSE ASNJË

Skllav, prej kujt e pret Lirinë

Gjithë ata, o shok, që rrinë

Poshtë fare, në greminë,

Britmën do të ta dëgjojnë:

Skllevërit ty do të të çlirojnë.

Tok të gjithë – ose asnjë!

Vetëm një – s'fiton asgjë:

Pushkën! – ose mos bëj zë!


Nga pret bukë, o i uritur?

Buka ty të ka mërzitur? –

Ha te ne, që kemi uri,

Mbaj–e këtë porosi:



162



Kush, o i mundur, ta merr hakun?

Ty, q'ata ta pinë gjakun,

Gjakun ty dhe neve, o shok:

Haj, ta marrim hakun tok!





Kush o i humbur, do guxojë?

Ai që s’mund më të durojë,

Le t’i dalë vetes zot

Dhe, me ata që s’presin dot,

Mos t’thotë nesër, por t’thotë sot.





KËNGE KUNDËR LUFTËS

Shtyjnë proletarin q'ai të luftojë,

Të bjerë si burrat proletari i ri.

Po pse? dhe për cilin? – s'duhet ta kuptojë:

se s'është për 'të kurrsesi.

Qelbet lufta juaj. Bëjeni, pra, vetë!

Kundër jush ne kthejmë pushkën grykëgjerë:

Se një tjetër luftë kemi për të bërë –

Dhe kjo do të jetë Lufta e vërtetë.

163

Në front proletari, i strukur, i shtrirë,

Kurse gjeneralët prehen prapa tij

Pasi zotërinjtë kanë ngrënë e pirë.



Se një tjetër Luftë kemi për të bërë –

Paguan proleti: kur ata fitojnë ...

Kur ata humbasin: paguan gjithnjë ...

Prandaj ata s'ngopen, po planifikojnë

Ndonjë tjetër luftë të bëjnë me të.



Se një tjetër luftë kemi për të bërë –

Dhe kjo do të jetë Lufta e vërtetë.

KENGË PROLETE

Më grinin zorrë e bark,

Dhe fjeta i uritur.

Kur: “Zgjohu – Gjermani!”

Dëgjoj duke bërtitur.

Marshonte shpejt një turmë,

Që thosh: "Te Rajhu i tretë!"

Nuk kisha ç'humbja dh'u futa

Në marsh' dhe unë vetë.

164

Marshoja, dhe marshonte

Përkrah një barkfuçi

Bërtisja: "Bukë e punë!"

Dh'ashtu dhe i trashi i zi.

Kish çizme ai të larta,

Un' isha këmbëzbathur,

Dhe që të dy marshonim

Me një hap e marsh të matur.

Kur majtas doja unë;

Së – djathti ai marshonte,

Dh'e ndoqa verbërisht

Dh'ai më komandonte.

Dh 'ata q'ishin t'uritur

Marshonin faqe zbetë –

Me ata që ishin të ngopur –

Në ndonjë Rajh të tretë.

Më dhanë një revole:

"Qëllo mbi armikun tonë!"

Dhe unë qëllova armikun,

Që ish vëllai jonë.

Është im vëlla. Uria

Na lidh në një bashkim:

Marshon kundër armikut

Të tij dh' armikut tim.

Kështu më vdes vëllai –

165

E vras vëllanë e shkretë.

S'e di: kur ai mundet,

Kam humbur unë vetë.

KËNGA E SUPËS

1

Kur s'ke as supë e ke uri,

Si mund të ndruhesh, mor i zi?

Ti shtetin duhet ta rrëzosh

E fund e krye ta ndryshosh.

Gjer sa pa supë të mos mbetesh:

Ashtu je mysafir i vetes.

Në qoftë se për ty s'ka punë,

Vetveten do ta mbrosh me dhunë!

Ti shtetin duhet ta rrëzosh

E fund e krye ta ndryshosh,

Zot i vetes të jesh vetë,

Dhe për ty punë do të ketë.

2

Kur ju përqeshin dobësinë,

Si mund ta mproni drejtësinë?

Ju shtetin duhet ta rrëzoni,

E fund e krye ta ndryshoni:

Atëherë keni plot fuqi

Dhe s'ju përqesh më asnjeri.

166

KËNGA E PAQES

(Sipas Nerudas)

Paqë në ruzullin tonë!

Paqë në arat kudo!

Që ato gjithnjë të jenë

Të atij që i mbjell dhe i do!

Paqë ndër fshatërat tona!

Paqë qytetit, o vlla!

Që strehim t'i jap' punëtorit

Se ai ndërtuar e ka!

Paqë në shtëpi! E paqë

Fqinjit që më tej banon!

Paqë, paqë paqësorit!

Se kështu çdo gjë lulzon!

Paqë edhe Sheshit të Kuq!

Dhe paqë Linkolnit plak!1)

Paqë dhe Portës Brandenburg,

Flamurit mbi 'të si gjak!

1) Monumentit të Linkolnit

Paqë fëmijëve n’Kore!

Paqë minatorëve n'Rusi!

Dhe shoferëve njujorkezë!

Dhe kulive n'Singapur!

Paqë fshatarëve gjermanë!

167

Edhe fshatarëve n 'Banat!

Paqë shkencëtarëve të mirë!

Edhe ty, o Leningrad!

Paqë gruas edhe burrit!

Paqë plakut dhe fëmisë!

Paqë detit edhe tokës,

Çdo burimi t'lumturisë!

KËNGE PËR ARMIKUN E KLASËS

1.

Kur qeshë djal' i vogël, më çoi babai në shkollë

Atje mësova mjaft mbi këtë botë –

Mbi timen dhe mbi tënden ... Por kur mbarova

M'u duk sikur mësimi nuk ish dhe aq i plotë.

Dhe unë s'kisha çfarë të haja në mëngjes,

Kurse të tjerët rrufisnin gjëra plot:

Kështu mësova tiparet e çdo klase

Dhe s'i harrova dot as gjer më sot

Dhe mësova qysh e pse

Qënka e çarë kjo botë e shkretë,

Dhe kjo e çarë do mbetet, pse shiu

Nga lart na bie tatëpjetë.

2.

Edhe ata më thonin: Të rrish kështu i urtë

Pa dhe për ty e ardhmja do të ndrijë.

Me vete thash': Po mbeta i urtë dhe i butë

S'do kem asgjë në vijë.

Dhe pashë si shumkush nga xhinsi ynë

168

Nuk u kërcente fort sipas kavallit –

E kur pastaj e gjente ndo’j bela.

I vinte dhe çudi zavallit.

Por mua s'më çudiste fare

Sepse e dija këtë të vërtetë:

Që shiu bie nga lart poshtë

Dhe kurr' nga poshtë lart përpjetë.

3.

Pastaj dëgjova daullet tek binin,

Tek flisnin kudo në çdo kënd:

Na duhet që të bëjmë ca luftëra

Për t'zënë nën diell një vend!

Bërtisnin e thërrisnin ca zëra të ngjirur,

Parajsën përmbi tokë çdokujt ata i premtonin,

Të tjerë gushëfryrë këlthisnin:

Mos u dorzoni, edhe pak duroni!

Të gjithë ne pandehëm: Dhe pak, dhe pak!

Pastaj do të na vijë çdo gjë në pjatë!

Por shiu na vërshoi prapë tatpjetë

Dhe ne për katër vjet hëngrëm veç bar të thatë!

4.

Pastaj na thanë përnjëherësh:

Një Republik' tani do kemi!

Dhe qofshim t'hollë o të trashë

Të gjith' njëlloj do jemi!

Kështu ata që ishin të uritur

Me shpresë u mbushën sot,

Edhe ata që ishin fort të ngopur

Prap shpresa kishin plot.

169

Por unë thash'; Diçka s'qënka në rregull,

Më brente një dyshim i shkretë:

Si mund të ndodhë, që ky shiu

Dashka të derdhet lart përpjetë!

5.

Të gjithëve na dhanë f1etushka për zgjedhje,

Të gjithëve na mbushën plot me premtime,

Dhe ti, o shok, u dhe shpejt armën

Dhe unë pushkën time.

Pastaj na thanë, se ata

Që dijn' më shumë' se ti dhe unë

Do qeverisnin – kurse ne

Do shkonim vrap në punë.

Kjo prap seç më lëkundi,

Por duhej lidhur gjuh' e shkretë,

Dhe thash': Sa mirë që ky shiu

Dashka të derdhet lart përpjetë

6.

Pastaj dëgjova tek na thonin:

Çdo gjë do të sqarohet,

Po të shpëtojm' nga hall i vogël

I madhi rregullohet!

Dhe ne pranuam Pfafenin

Që Papeni të binte,

Pastaj gl1abruam Papenin

Që Shlajheri mos vinte,1)

Dhe njëri tjetrit ia pasoi,

Dhe tjetri gjet një gjeneral.

Dhe shiu derdhej tatëpjetë –

170

Dhe ish një shi fort ,,kolosal".

1) Regjentë të ndryshëm – kryesisht ushtarakë – që u ndërruan njëri pas tjetrit

në periudhën pas 1918–ës, – Sh. i p.

7.

Ndërsa ne shpejt votonim

Nga krizat mbylleshin fabrika.

Kur flinim para zyrave të punës.

Ata nga ne s'i zinte frika.

Dëgjonim fjalë si këto:

Veç prisni! Mbani rregull e qetsi!

Pas krizave të mëdha

Shpejt vijnë koh' me begati!

Dhe un 'u thoja shokëve:

Kështu armiku i klasës flet!

Kur flet për koh' të lumtur

Ndër mënd ka kohn' e vet!

Sepse nga toka shiu

Nuk ngrihet lart, dhe po të dojë!

Ai veç diçka të bëjë:

Kur dielli ndrit – mund të pushojë!

8.

Një ditë i pashë tek marshonin

Prapa një flamuri të ri.

Dhe ca nga tanët thanë:

Armiq të klasës s'paska më tani.

Disa surretër që i njihja

I pash' në krye të tyre

Dhe i dëgjova duke u çirrur

171

Porsi rreshterë të paftyrë.

Dhe mes flamurësh edhe festash

I heshtur shiu derdhej ditë e natë,

Edhe çdokush e ndjente, që s'kish strehë

E që ndër rrugë shtrihej gjërë e gjatë.

9.

Ata stërviteshin në qitje

Dhe flisnin për armikun tënd.

Tregonin tej kufijve

Dhe ty t'kishin ndër mënd!

Se ne edhe ata jemi armiq

Në luft’, që vetëm njëri e fiton,

Se ata jetojn' nga ne, dhe ngordhin

Po qe se skllavi nuk punon.

Prandaj dhe ju nuk duhet

Të mbeteni pa mënd në kokë

Kur sulen përmbi ne, si shiu

Që sulet përmbi tokë!

10.

Dhe kush nga ne pati uri

Ai në betejë ra:

Dhe kush na vdiq ndër duar

Ai nga dorë e tyre u vra.

Ai, q'e mirrnin me policë,

Urin' s'e pat pranuar,

Ai, q'i thyenin nofullat,

Veç bukë pat kërkuar.

Atij që bukë i premtuan

I hidhen mu në grykë.

172

Ai që rrasin brënda

T'vërtetën thosh pa frikë.

Dhe ai që u besoi

Se qënkan miq me ne,

Ai paskësh pritur kot që shiu

Nga toka të derdhej në re.

11.

Se ne armiq të klasës jemi

Çfardo që të na thonë:

Ai që nga ne s'guxoi t'luftonte

Guxoi të vdiste përgjithmonë.

Armiq të klasës jemi ne, edhe këtë

Nuk e mbulon asnjë daulle e bori!

Junker e fabrikant e gjeneral –

Armiku yn' je ti!

E kjo s'mund të ndryshohet

As rregull tjetër s'ka!

Shiu nuk rrjedh përpjetë,

Por derdhet poshtë që nga la.

12.

Sado t'i lyejn' muret

E plasura atje na rri!

Njëri qëndron – e tjetri do bëjë udhë:

O unë, ose ti!

Dhe çfarëdo që të mësoj

Një edhe një gjithnjë kanë bërë dy:

Armik i klasës je edhe do mbetesh

Dhe unë armik të kam dhe do të t'kem veç ty!

Se fjal' që t'na bashkojë

173

s'do gjendet në ktë jetë:

Ti je armiku im

Dhe shiu rrjedh nga lart tatpjetë!

VARRIMI I NXITËSIT

ME QIVURIN PREJ ZINKU

Këtu, në këtë qivur prej zinku,

ndodhet një i vdekur,

ose këmbët e tij dhe koka,

ose më pak se kaq,

ose asgjë fare, sepse ai ishte

një nxitës.

Atë e zbuluan

si fajtorin kryesor të së keqes.

Hidheni në gropë dhe mbulojeni!

Më mirë le të shkojë vetëm e shoqja në këtë varrim.

Sepse ai që shkon me të

gjithashtu do të zbulohet.

Ky në këtë qivur prej zinku

ju ka nxitur për shumë gjëra:

Për ngopje

dhe për banim pa lagështirë,

për të ushqyer foshnjet

dhe për ta kërkuar pagën një më një,

për solidaritet me të gjithë

të shtypurit si ju

dhe për të vrarë mendjen.

174

Ky në këtë qivur prej zinku ju ka thënë

se duhet një sistem i ri prodhimi

dhe që ju, masat milionëshe punëtore,

ta merrni në dorë pushtetin.

Ndryshe s'do të keni gjë në vijë.

Dhe sepse ky në këtë qivur i foli këto gjëra,

e gjeti fundin në qivur, dhe tani

do ta kallin në gropë

si një nxitës, që ju ka nxitur.

Dhe kush nga ju 'do të flasë për ngopje,

dhe kush nga ju do banim pa lagështirë;

dhe kush nga ju pagën e do tamam,

dhe kush nga ju do të ushqejë foshnjet,

dhe kush nga ju do të vrasë mendjen

e do të solidarizohet me të gjithë

të shtypurit e tjerë –

ai do të rraset në qivur për jetë të jetëve

si nxitës,

dhe do groposet

si ky këtu.

1935

A ESHTE POPULLI I PAGABUESHEM?

1

Mësuesi im,

I madh, mëshirëplot,

Në emër të popullit u pushkatua.

175

Si spiun.

Emri i tij është i mallkuar.

Librat e tij janë të ndaluara.

Biseda për të është e dyshimtë

dhe e shurdhër.

Po nëse është i pafajshëm?

2

Bijtë e popullit thanë se ai është fajtor.

Kolkozet dhe fabrikat e punëtorëve,

Institucionet më heroike në botë,

Shihnin tek ai armikun.

Askush s'u ngrit

Ta mbrojë atë.


3

Populli ka shumë armiq.

Në postet më të larta

Armiqtë rrinë.

Në laboratoret më të dobishme

Armiqtë punojnë. Hapin

Kanale dhe ngrenë diga

Për të mirën e të gjitha kontinenteve. Dhe

Kur kanalet mbushen me llucë, kurse digat

Rrënohen, udhëheqësit

Duhet të pushkatohen.

Po nëse janë të pafajshëm?

4

Armiku vepron i maskuar.

176

Kasketë punëtori vë përmbi sy.

Miqtë e njohin për punëtor të vyeshëm.

Gruaja e tij tregon shollët e këpucëve,

të shkyera duke i shërbyer popullit.

Megjithatë, ai është armik.

A ishte mësuesi im i tillë?


5

Të flasësh për armiqtë është punë e rrezikshme,

Sepse ata mund të rrinë edhe nëpër gjyqet popullore,

E gjyqet duhet ta ruajnë autoritetin.

Të kërkosh shkresa, ku faji dëshmohet,

Është e pakuptimtë,

Sepse shkresa të tilla mund të mos ketë.

Kriminelët mbajnë në dorë dëshmi për pafajësi.

Të pafajshmit shpesh nuk kanë dëshmi.

Mos është vallë më e mirë heshtja?


6

Ç'ka ndërtojnë 5.000 vetë,

Një i vetëm mund ta shkatërrojë.

Midis 50 të dënuarve,

Një mund të jetë i pafajshëm.


7

Po nëse është i pafajshëm.

Si ka shkuar vallë drejt vdekjes?

177

VËNDASVE TE MI

O ju që mbetët gjallë n'qytetet që u shuan

Mëshirë kur do keni për vete, o të gjorë!

Ç'ju duhen luftra të reja, me topa e taborrë

A thua se të vjetrat akoma s'ju mjaftuan:

Ju lutem, kini mëshirë për vete, o të gjorë!

O burra, rrokni mistrinë – edhe jo thikën,

Nuk keni shum' që erdhët, që hytë në shtëpi,

Ç'ju duhej që të rrinit mbi thikat që ju fikën

A thua se nuk rrihet më mirë nën çati:

Ju lutem, juve rrokni mistrinë – dhe jo thikën!

O ju fëmi, në doni nga lufta të shpëtoni

I lutni prindrit tuaj: Pra, vini mënd të mjerë!

U thoni se n'gërmadha nuk doni të jetoni

Dhe s'doni që ta vuani atë që ngjau njëherë:

O ju fëmi, në doni nga lufta të shpëtoni

Dhe ju, o nëna, ju që s'mundën t'ju pengojnë

Të zgjidhni më të mirën, shtoni çdo përpjekje,

Ju lutem shumë, i lini fëmijët t'ju jetojnë!

Që borxh t'ju kenë jetën – dhe jo të zezën vdekje:

Ju lutem nëna, i lini fëmijët t'ju jetojnë!

178

KËNGA E SË ARDHMES

1.

Edhe ishin të pushtetshëm dikur carët në Rusi

Dhe i shihnim se si i shtypnin muzhikë e proletarë

Si llufisnin gjela, pata, e ç’tu vinte për më mbarë

Dhe të mirët derdhnin gjakun – cari s’pyeste asnjeri.

Por dhe kjo një ditë veç na mori fund

Ikën edhe vanë mijra vjet mundim,

Nga mizerja lart u ngrit

në qytet e në katund

Një flamur i kuq, flamur plot shkëlqim.

2.

Dhe dikur në Poloni zotërinjve u ndriste nuri,

Edhe bënin shum' luftime nëpër tanke e ania,

Por nuk pat asnjë fitore, veçse humbi Polonia,

Dhe fshatari kish parmendë, dhe parmënda ish

prej druri.

Por dhe kjo një ditë seç na mori fund

Ikën edhe vanë mijra vjet mundim




3.

Dhe ushtri kishin në Kinë tregëtarët gjithë dhjamë,

Dembeloseshin patronët e t'uriturit punonin,

Nja një mijë minj të majmë katërqind miljon gllabronin

Se tregtarët kishin miq – edhe miqtë tej detit rronin.

Por dhe kjo një ditë seç na mori fund

179

Ikën edhe vanë mijra vjet mundim,




4.

Kur u sulëm ne drejt Lindjes, ah, helmuar me farmak

Nga zotrinjtë që na nxitën kundër vllezërve n'luftim,

U dërmuan edhe vdiqën, e u dergjëm pa shpëtim –

E zotrinjtë prapë duan të na hedhin n'luftë e gjak.

Por dhe kjo një ditë do të marë fund

Do të çduken shekujt plot me gjak, mundim,

Nga mizerja lart do ngrihet

mbi qytet e mbi katund

Një flamur i kuq, flamur plot shkëlqim!

180

Në mërgim

PËR TË GJORIN B. B.

1

Unë, Bertolt Brehti, vij nga pyjet e zeza.

Në qytet nëna ime më ka sjellë

Derisa në bark të saj gj endesha.

Ftohtësia deri n'varr do të më përcjellë.

2

Në qytetin e asfaltuar ndihem si në shtëpi.

Me sakramentin e pasvdekjes i pajisur:

Me gazeta. Cigare. Raki.

Skeptik dhe i plogësht, por i kënaqur.

3

Me njerëzit jam i sjellshëm. Kapelën fringo

Ngjesh në kokë, siç e do zakoni.

Them: këta janë kafshë me kundërmim të posaçëm

Dhe shtoj: s'prish punë, i tillë jam dhe vetë, besoni.

4

Paradite në karriget e mia të zbrazëta

Mbjell silueta grash që luhaten.

I sodis shkujdesshëm dhe u them ngadalë:

J tille jam, tek unë mos shpresoni.

5

Në mbrëmje rreth meje mblidhen burrat.

Me “xhentëlmen” i drejtohemi njëri–tjetrit.

181

Ata shtrijnë këmbët mbi tryezën time

Dhe thonë: do të bëhet mirë. Nuk pyes: kur?

6

Në mëngjes, kur agon, përmjerin pishat.

Kurse banorët e tyre, zogjtë, bëjnë zhurmë

Atëbotë unë në qytet zbraz kupën,

Hedh duçin, pastaj zhytem në gjumë.

7

Ne, gjenerata mendjelehtë, banuam

Në shtëpitë për të cilat besonim se janë jetike.

(Ngritëm kështu godinat e gjata të ishullit Menhetn

Dhe antenat e holla që zbavisin detin Atlantik).

8

Prej këtyre qyteteve do të mbetet vetëm. ajo që kalon andej: era!

Shtëpia e gëzon grykësin: ai e zbraz etshëm.

E dimë se jemi banorë të përkohshëm të botës

Dhe se pas nesh s'do të vijë askush për të qenë.

9

Në tërmetet që do të bien, kam shpresë,

Nuk do të më shuhet cigarja nga hidhërimi.

Unë, Bertolt Brehti, i hedhur në qytetet e asfaltuara

Nga pyjet e zeza, nga barku i nënës sime.

182

I PËRZËNË ME TË DREJTË

Në të errtat kohë

Vallë a do të këndojnë prap?

Po, do të këndojnë prap

Për të errtat kohë.

U rrita porsi bir

I njerëzve të pasur. Dhe prindërit e mi

Më lidhen një kravatë dhe m'edukuan

Me zakonin e bukur: që të shërbehesha

Nga të tjerët, dhe ma mësuan artin e t'urdhëruarit.

Por,

Kur u rrita dhe hodha sytë rreth e qark

Njerëzit e klasës sime s'më pëlqyen,

As të urdhëruarit, as të shërbyerit.

Dhe unë e braktisa klasën time dhe u bashkova

Me njerëzit e ulët.

Kështu pra,

Ata rritën një tradhëtar, ia mësuan

Marifetet e tyre, dhe ai i shiti

Tek armiku.

Vërtet, që jam duke u nxjerrë disa të fshehta.

Qëndroj në mes të popullit dhe ia spjegoj

Se si mashtrojnë ata, dhe që më parë tregoj se ç'do të vijë,

Sepse unë

Shumë mirë planet ua di.

Dhe latinishten e Priftërinjve të tyre, të shitur kokë e këmbë, E

183

përkthej fjalë për fjalë ne gjuhën e zakonshme dhe në

shesh dalin vetëm

Gënjeshtrat me bisht.

E marr dhe peshoren e drejtësisë së tyre

Dhe ua tregoj të gjithëve

peshat e rreme.

Pastaj spiunët e tyre venë e u thonë

Se unë rri bashkë me ata që janë grabitur,

Kokë më kokë me ata

Kur kryengritjen përgatitin.

Më çporrën dhe ma morën

Atë që me djersë e pata fituar.

Dhe kur nuk zura mënd

Më ndoqën egërsisht, por

Më gjetën vetëm shkrime në shtëpi,

Që ua zbulonin kompllotet kundër popullit.

Atëherë çpallën një fletë– arrestimi

Kur m'akuzonin për ide t'ulta, që do të thotë:

Për idetë e të ultëve.

Ngado që shkoj jam i damkosur

Nga të gjith' pronarët, por të papronët

E lexojnë fletë–arrestimin dhe

Më japin strehë.

Pastaj dëgjoj se si më thonë: Me të drejtë

Ty të paskërkan përzënë.

184

KUR U SHTRËNGOVA TË MARR UDHËT E MËRGIMIT

Kur u shtrëngova të marr udhët e mërgimit,

gazetat e Bojaxhiut*) shkrojtën

se fajin vetë e kisha,

sepse në një nga vjershat e mia

isha tallur me ushtarët e Luftës Botërore.

Vërtet që unë –

një vit përpara se të mbaronte ajo luftë

dhe kur regjimi i atëhershëm, për të shtyrë disfatën,

në zjarr i çonte dhe ushtarët e gjymtuar

dhe pleqtë

dhe shtatëmbëdhjetëvjeçarët–

pata përshkruar në një vjershë

se si e zhvarrosën ushtarin e rënë dhe,

mes brohoritjesh të të gjithë mashtruesve të popullit,

gjakthithësve dhe shtypësve,

e çuan prap në front. Tani që

ata po përgatitin një Luftë të re Botërore,

me mendjen top për ta bërë më të tmerrshme nga e para,

i vranë me kohë njerëzit si unë

ose i dëbuan

si tradhtarë

të krimeve të tyre..

1935

TAJFUNI

Kur morëm arratinë nga Bojaxhiu

dhe tek lundronim për në shtete të tjerë,

vumë re, befas, se vapori ynë i vogël

185

kish qëndruar në vend.

Një natë dhe një ditë

mbeti ai në lartësi të Luzonit, në Detin e Kinës.

Disa thanë se qëndroi për shkak të një tajfuni,

që kish shpërthyer në Veri.

Të tjerë thanë se po u ruhej

anijeve pirate të gjermanëve.

Por të gjithë thanë:

Më mirë tajfuni se gjermanët.

1941

FINLANDË. 1940

1.

Ne tani jemi emigrantë në Finlandë.

Çupa ime e vogël

kthehet në mbrëmje në shtëpi

dhe bërtet, sepse me të

s'pranon të lozë asnjë fëmijë.

Ajo është gjermane dhe rrjedh

nga një popull banditësh.

Kur unë e ngre zërin në ndonjë diskutim,

më thonë që ta mbyll gojën.

Këtu s'para i kanë qejf

fjalët e potershme të një njeriu, që rrjedh

nga një popull banditësh.

Kur ja kujtoj çupës sime të vogël

që gjermanët janë një popull banditësh,

186

ajo gëzohet bashkë me mua që nuk i do askush –

dhe ne qeshim së bashku. ...

2.

Kemi hapur një shishe verë

dhe mikesha jonë finlandeze na tregon

se si lufta ja shkretoi kopshtin e qershive.

Vera që po pimë, na thotë ajo,

është bërë nga ato qershi.

Ne i ngremë gotat dhe i zbrazim në kujtim

të kopshtit të pushkatuar dhe për shëndetin

e arsyes.

3.

Ky është ai vit, për të cilin do të flitet.

Ky është ai vit, për të cilin do të heshtet.

Pleqtë shikojnë si vdesin të rinjtë,

kokëboshët shikojnë si vdesin të urtët.

Toka nuk prodhon më, por vetëm përpin.

Qielli nuk hedh më shi, por vetëm hekur.

1940

MBI KUPTIMIN E FJALES EMIGRANT

Gjithnjë e quaja të gabuar emrin që na vinin: Emigrantë.

Kjo do të thotë njerëz që dalin në kurbet.

Por ne nuk iknim me vullnetin tonë

E duke zgjedhur një vend tjetër. As nuk donim

187

Të qëndronim n'atë vënd ndoshta përgjithmonë.

Ne arratiseshim. Të ndjekur jemi ne. Të mërguar.

Dhe s'është familja, porse syrgjyni ai që po na fton,

E ne rrimë të shqetësuar, sa më pranë kufijve mundësisht

E presim ditën e kthimit, duke përgjuar

Çdo ndryshim sado të vogël atje përtej kufirit,

Duke pyetur çdo të ardhur gjerë e gjatë,

Asgjë duke mos harruar" asgjë duke mos falur.

Asgjë nga ato që ngjanë, asgjë duke mos falur.

Ah, dhe kur hesht krimi, ne dot nuk na gënjen!

Ne gjer këtu dëgjojmë klithjet e kampeve të tyre.

E vallë, a s'jemi edhe ne vetë

si gjamë krimesh, q'u arratisën nga kufijt?

Secili nga ne

Që bredh nëpër turmë me këpucë të grisura

Dëshmon at' turp që vendin tonë njollos tani.

Por askush nga ne

S'do qëndrojë këtu. Fjala e fundit akoma s'është thënë.

LAVDIA E ZHDUKUR E QYTETIT VIGAN TË NJU –

JORKUT

1

Kush vallë e sjell nër mend akoma

Lavdinë e qytetit vigan të Nju Jorkut

Në dhjetëvjetorin pas Luftës së Madhe?

2

188

Çfarë pellgu pikërisht i lavdëruar ish, pra, kjo

Amerika n'atë kohë!

Atdheu i Zotit vetë (God's own country!) 1)

Vetëm me gërmat fillestare të emrave të saj e quajtur:

USA,

Posi një shok i djalërisë, i njohur

Prej gjithsecilit e i pangatërruar!

he ky pellg i pashteruar, thuhej,

Merr brenda çfarëdogjë që i binte dhe i bënte

Në dy–her–dyzë të gjitha racat, që kishin zbarkuar

Në këtë kontinent gazmor–

1) Toka e premtuar (angl.)

Duke i harruar

Vetijat e rrënjosura të tyre,

posi zakone të këqia –

përpiqeshin të zellshme shumë

Që

Të bëheshin sa më shpejt si gjithë ata, që shquhen

Aq fort në këtë vend!

3

Po ata i pranuan zemërgjerësisht

Dhe pa merak, si tepër fort të ndryshëm

(Të ndryshëm veç nga ndryshmësia e jetës së mjerueshme!) Si

maja brumi e mirë s'kishin frikë

Nga asnjë sasi brumi, sado e madhe që t'ish.

Ata e dinin se: çdo gjë e depërtonin!

Se ç'zulmë! Se ç'shekull!

189

4

Ah, këto zëra të grave të tyre nga grykat akustike!

Kështu këndohej (ruajni disqet!) në shekullin e artë.

Eufoni e ujërave të mbrëmjes së Miamit1)

Hare e papërmbajtur e sekseve, që rendin

Me shpejtësi mbi mjete bartës, mes rrugësh pambarim!

Zi madhështore femrash, që këndojnë

Të sigurta duke vajtur burrat shpatullgjerë,

Po gjithnjë të rrethuara

Prej burrash shpatullgjerë!

1) Miami (Majami), qytet dhe plazh në Florida.

5

Të rrallë ekzemplarë njerëzish,

Ata i mblidhnin tok në parqe

Të tërë

T zhdëpnin me ushqim ekspertërisht,

U bënin banjë dhe i peshonin

(Që me lëvizjet e pakrahasueshme të tyre

Të jenë të fiksuar në fotografi .

Për gjithë pasardhësit.

6

Godinat shtatvigane ata i ngrinin

Me shpërdorim

Të materialit më të mirë njerëzor.

Krejt haptazi, përpara gjithë botës,

Prej punëtorëve të tyre nxirrnin jashtë ç'kish,

Qëllonin në minierat e qymyrit

me pushkë,

190

Dhe i hidhnin koskat e sfilitura dhe muskujt

E tyre të shfrytëzuar rrugëve

Me qeshje të përzemërt.

Dhe pastaj njohjen e së drejtës sportërisht,

Ata lajmonin dhe për grevat

Gjithë aq brutale e të pamposhtura

të punëtorëve,

Proporcionesh homerike.

7

Se çfarë lavdi! Se çfarë shekull!

Ah, dhe ne deshëm nga këto kostume shpatullgjera

prej stofrash trashanike,

Në shpatulla me mbushje të pambukta,

Që i bëjnë burrat kaq të gjerë,

Sa tre nga ta pushtojnë trotuarë:

Provonim edhe ne që t'i frenonim

Lëvizjet tona, duke futur duart

Ngadalë në xhepa, dhe nga fronat

Ku (si për gjithë jetë ishim shtrirë,

Ngadal' të shqiteshin posi një shtet

Që zë përmbyset.

Dh'e mbushnim dhe ne gojën plot me gomë,

Që e përtypnim – thuhej q'ajo pas disa kohe

I shtyn përpara nofullat dhe mjekrën –

Dhe rrinim duke bluajtur me mollëzat përjetësisht,

Si me nj 'uri të pambaruar.

Dhe dëshironim që fytyrës sonë

T'i jepnim atë tej padukshmëri të frikshme

191

Që kish një "poker face man",')

I cili bashkëqytetarëve të tij

U mbahej si nj'enigmë e pazgjidhur.

Dhe buzëqeshnim edhe ne gjithnjë

Si para ose pas marrëdhëniesh

treguese të mira,

Të cilat janë prova të një digjestioni,

Që funksionon mirë.

Dhe ne i preknim njerëzit para nesh (Vetëm klientë t'ardhmë) Në

krahë, kofshë e midis shpatullash,

Duke provuar sesi mund të shtihen

në dorë këta burra

Me kthetra, që llastojnë dhe kapin

posi ato të qenve.

Kështu përpiqeshim në emulacion

Me kësifarë njerëzish të famshëm,

Që dukeshin të destinuar

Për të sunduar tokën, duke shpënë atë përpara.

1) Njeri pa asnjë shprehje në fytyrë. (angl.)

8

Se ç'siguri! se ç’nxitje!

se ç'salla me maqina: më të mëdhatë e botës!

Fabrika autosh bënin propagandë

Prodhimi: ato ndërtonin edhe auto (me këste)

Për ende të palindurit! Atyre,

Që hidhnin pjesë petkash pothuaj të pambajtura

(Por asisoj qe prisheshin sakaq, më fort në gëlqere),

U jepnin çmime! Këto ura:

Pjellore toka ato ndërlidhnin me pjellore toka!

192

Ura pa kufi! Më të gjatat e botës!

Këto bina të larta, q'aq lart ishin stisur me gurë,

Sa ngriheshin përmbi çdo gjë,

Sodisnin që nga lartësi' e tyre

Plot shqetësim binat' e reja,

Të cilat, sapo ngriheshin nga toka,

Me shtatin e tyre prej mamuthi, shpejt do t'ua kalonin.

(Disa tanimë trembeshin, se rritja e këtyre

Qyteteve s'do mund të ndalej më,

Se mund t'i ngrysnin ditët e tyre me njëzet

kate qytetesh të tjera mbi to,

Dhe do të paketoheshin nëpër qivure,

Që të varroseshin mbi njëri–tjetrin!)

9.

Po ama: ç'siguri! Madje, të vdekurve

U bënin makjazhe dhe i stolisnin

(Shënoj tiparët e këtillë nga kujtimi,

Të tjerët sot i kam harruar), as edhe

Të zhdukurve nuk u lejohej të mos shpresonin!

10

Se ç'farë njerëzish! Boksierët e tyre – më, të fortët!

Dhe shpikësit e tyre – më praktikët! Trenat – më të

shpejtit

Dhe më të populluarit!

Dhe gjithë këto dukeshin të mbanin njëmijë vjet.

Përhapnin fjalët vetë njerëzit e Nju Jorkut:

Qyteti i tyre 'sht– i ndërtuar përmbi shkëmb,

Dhe pra i pashkatërrueshëm!

193

11

Me të vërtetë, sistem i tëri tyre i bashkëjetesës

Ish i pakrahasueshëm.

Se çfarë lavdi! Se çfarë qindvjet!

12

Por' mbajti ky qindvjet

Veç tetë vjet, e kaq.

13

Sepse një ditë, u hap në botë lajmi

I falimentimeve të çuditshme,

Ne një të famshmin kontinent, dhe ç'e gjet,

E ruajtura, akoma dje mënjanë.,

U refuzua, tërë neveri si peshqe

Të qelbur, të qelbur e që binin erë ndoht.

14

Sot, që kudo ka marrë dhenë fjala

Se këta njerëz bënë faliment,

Ne shohim në të tjera kontinente

(Që dh'ato janë të falimentuara

Me tjetër sy dhe, siç na ngjan, më mprehtë.)

15

Si është puna me binatë e larta?

I shohim me një mendje më të ftohtë.

Ç'barraka neverie, këto bina të larta!

Që nuk u sjellin më qira!

Kaq lart, plot varfëri? Gjer nën re, plot borxhe?

194

Si është puna me ato hekurudha?

Nër trena hekurudhash,

Që ngjajnë me hotele rendëse, thuhet

Se tani nuk banon shpeshherë asnjëri.

Ata nuk ikin më për asnjë vend,

Me shpejtësinë e pakrahasuar!

Si është puna me ato ura? Ato ndërlidhin

(Në botë më të gjatat!)

Sheshe gërmadhash dhe sheshe gërmadhash!

Dhe si 'shtë puna me ata njerëz?

16

Akoma, siç dëgjojmë, këta pudrosen, lyhen,

Po për të kapur tani ndonjë post.

Tani njëzetedyvjeçare femra heqin kokainë

Përpara se të maten për pushtimin

E ndonjë vendi si daktilografe.

Dhe plot familje bijave në–kofshë u futin helmin.

Që i bën të duken më të zjarrshme.

17

Akoma shiten disqe gramafoni – pak, vërtet,

Po ç'na tregojnë vallë këto dhi,

Që nuk mësuan të këndojnë?

Kuptim'i këngëve të tilla? Çfarë

Me kaq vite ato, pra, na kënduan?

Pse sot nuk na pëlqejnë këto zëra,

Të lavdëruara dikur?

Përse

S'na bëjnë këto pamje dritash

195

Nëpër qytete asnjë përshtypje më?

Se u bë e ditur

Që këta njerëz dhanë faliment.

18

Se masat e maqinave të tyre,

Siç thonë, dergjen në grumbuj viganë

(më të mëdhenjt'e botës!)

Dhe ndryshken,

Posi maqinat e botës së vjetër

(në grumbuj më të vegjël)

19

Akoma bëhen ndeshje kampionati të përbotshëm

Më pakëz spektatorë të papunshëm të shpërndarë:

Ai që del m'i forti.

S'ja del dot kundër ligjit të mistershëm,

Që njerëzit i përzë nga magazinat e mbushura plot.

Me buzëqeshjen fort duke vazhduar (dh'asgjë tjetër!).

U dalin kampionët botërorë në pension

Atyre pak tramvaj eve të fundit mbudhë.

Tre prej këtyre njerëzve mendjefryrë mbushin trotuarin,

Po çfarë, pra, do t'i mbushë ata pa ardhur nata?

Veç shpatullat ua ngroh pambuku atyre,

Që vargje e vargje të pafund

Përshkojnë ditë e natë shpella boshe

Të grumbujve me gurë ku s'ka jetë.

Lëvizin të ngadalshëm posi kafshë

T'uritura e të dobëta.

196

Posi një shtet i tërë që përmbyset,

përpiqen të ngadalshëm për të dalë

Prej rrugëve, ku duhet të lëngojnë

Si në përjetësi

Siguri e tyre, thuhet,

Vazhdon ende; ajo qëndron në shpresën

Se nesër shiu nga poshtë lart do të rrjedhë.

Hare e tyre, thuhet,

Ësht'e pandalshme kur ata shikojnë

Një copë mish të varur në vitrinë.

20

Po, siç dëgjojmë, ende disa të gjejnë punë mundin:

atje ku grurin

Me trena, të ngarkuar fund e krye e hedhin

në një det,

I cili quhet Paqësor.

Dh'ata që, nëpër parqe, mbi banga e shkojnë natën,

Dëgjojmë se, me krejt të palejueshme mendime,

Këto bina të larta dhe të zbrazëta i kqyrin para gjumit.

21

Se ç'faliment! se si u zhduk

Një famë kaq e madhe! Çfarë zbulim:

Ai sistem i jetës së tyre shoqërore

Kish po atë të metë të vajtueshme

Posi ai i njerëzve më kokëulur.

197

SHTROFKAT E NATËS

Dëgjoj se në Nju Jork,

Te qosh'e rrugës 26 dhe Broduej–së

Qëndron një burrë në çdo mbrëmje dimri

Që të pastrehëve që grumbullohen,

Me lutje ndaj kaluesve, t’u gjejë një shtrat nate.

Kështu nuk bëhet bota ndryshe

S’përmirësohen punët midis njerëzve,

Epoka, e shfrytëzimit nuk shkurtohet.

Po disa njerëz kanë një shtrat nate.

Gjatë një nate u mbahet era, larg,

Dhe bie mbi rrugë bora q’ish për ta..

Mënjanë lëre librin, njeri, që e lexon.

Një shtrofkë nate kanë disa njerëz

Gjatë një nate u mbahet era larg,

Dhe bie mbi rrugë, bora q’ish par ta.

po s'bëhet bota ndryshe kësisoj,

S’përmirësohen punët midis njerëzve.

Epoka e shfrytëzimit nuk shkurtohet.

SONET NË EMIGRACION*)

Nga vendi im i ndjekur, jam në hall:

Dyqan të ri si do të rregulloj,

ku mund t'i shes ato që i mendoj?

Rrugët e vjetra prap duhet t'i marr,

të gris këpucë, si një shpresëshuar!

198

Po eci – po për ku – ende s'e di.

Kudo e njëjta pyetje: Emrin, ti! –

Ky emër, ah, dikur ish i dëgjuar! ...

Të mos ma dinë emrin – ashtu dua,

si ai që ndiqet egër në çdo hap.

S'besoj t'i hajë malli fort për mua,

se si këta kam njohur dhe të tjerë!

Dhe ndoshta lajmi u ka ardhur vrap

që s'do t'u bëj asnjë shërbim me vlerë!

1942

*) Në vitin 1942 Brehti ndodhej në Los Anxhelos (SHBA).

HOLIVUDI

Çdo mëngjes, për të fituar bukën e gojës,

shkoj në tregun ku shiten gënjeshtrat.

Shpresëplot rreshtohem

në mes të shitësve.

1942

MËRGIMI I POETËVE

Homeri s'kish një atdhe,

Edhe Danteja duhej ta linte të vetin.

Li–Bo dhe Du–Fu arratiseshin ndër luftra civile,

Që gllabëritën 30 mliion njerëz.

Euripidit i kanoseshin me proçese

199

Dhe Shekspirit, duke vdekur, ja mbyllën gojën.

Fransua Vijonin e kërkonte, jo vetëm Muza.

Po edhe policia.

“I dashuri", i quajtur

Lukreci, shkoi në mërgim

Kështu Hajne, dhe kështu u strehua

Brehti nën çatinë daneze prej kashte.

VIZITË POETËVE TË MËRGUAR

Kur në ëndërr hyri në kasollen e poetëve të mërguar,

E cila gjendet pranë kasollës së mësuesve të mërguar

(Prej nga dëgjohej zhurmë dhe të qeshura),

Te pragu i doli Ovidi dhe i tha:

,,Më mirë shko. Ti ende s'ke vdekur. Kushedi

Ndoshta kthehesh prapë një ditë. Edhe sikur

Asgjë të mos ndryshojë përveç teje".

Me pamje të urtë e ngushëlluese

Po Çi Ji iu qas dhe me të qeshur i tha:

,,Ndëshkimin e meriton gjithkush që flet

për padrejtësinë, qoftë edhe një herë të vetme".

Kurse miku i tij Tu Fu shtoi i qetë:

“Mërgimi nuk është vend ku zhduket krenaria".

Me ta u bashkua edhe Vijoni i leckosur e tokësor:

"Sa dyer ka shtëpia në të cilën banon?"

Ndërkaq, Dante e kapi për krahu dhe e hoqi mënjanë:

"Vargjet e tua, mik, janë përplot gabime. Kujtohu

Se sa vetë janë kundër teje!" E Volteri shtoi:

"Ki kujdes për çdo lek, që të mos vdesësh urie!"

"Dhe sill ndonjë shaka!" – ndërhyri Hajne .

200

“Kot!" – shau Shekspiri. ,,Kur Xhemsi hipi në fron,

Edhe mua ma ndaloi të shkruarit". – "Në qoftë se

Të nxjerrin në gjyq" – e këshilloi Euripidi–

“Merr farë horri për avokat. Ai i di të gjitha vrimat në rrjetën e

ligjeve". Të qeshurit ushtonte ende,

kur nga këndi më i errët u dëgjua një zë: ,,Hej ti,

A i di kush vallë vargjet e tua përmendësh? E ata,

Që i dinë, a do t’i shpëtojnë persekutimit?"

“Ata janë të harruar" – tha Dante ngadalë.

“Atyre jo vetëm trupin, por edhe veprat ua kanë zhdukur". Gazi u

ndërpre. Askush nuk guxoi të shikojë andej.

I ardhuri

U zbeh.

KËNAQËSITË

Shikimi i parë nëpër dritare në mëngjes,

Përsëri i gjetur libri i humbur,

Fytyrat e hareshme,

Bora, stinët e vitit,

Gazetat,

Qeni,

Dialektika ,

Të lahesh, të notosh,

Muzika e vjetër,

Këpucët komode,

Të kuptosh,

Muzika e re,

Të shkruash, të mbjellësh,

Të udhëtosh,

Të këndosh,

201

Të jesh i njerëzishëm.

ATYRE QE VIJNE PAS NESH

I

Jetoj në kohë vërtet të vështirë.

Fjala e pasherr është e marrë. Balli pa brenga

Është shenjë e apatisë. Ai që ende qesh

Vetëm sa s'e ka mësuar

Lajmin e tmerrshëm.

Ç'kohë është kjo kur

Biseda për drurin quhet gati krim,

Sepse nënkupton heshtjen mbi sa e sa krime!

Atij që i qetë ecën rrugës

A do t’i qasen, vallë, miqtë e tij

Kur të bie në fatkeqësi?

Është e vërtetë: ende fitoj sa për të jetuar.

Por më besoni: krejt rastësisht. Asgjë

Nga ato që bëj s'më jep të drejtë të jem i ngopur.

Rastëstsht më kanë kursyer. (Kur të më braktisë fati,

Do të humbas i tëri).

Më thonë: Ha e pi! Kënaqu me atë që ke!

Por si të ha e të pi, kur

Bukën që ha ia rrëmbej të uriturit,

Kurse uji që pi i mungon të eturit?

E megjithatë ha e pi.

Do të doja të jem i urtë.

202

Në libra të vjetër shkruan ç'është urtësia:

Të mos përzihesh në punët e botës dhe jetën tënde të shkurtër

Ta jetosh pa frikë.

Të qëndrosh pa dhunë,

Të keqes t'i përgjigjesh me të mirë,

Dëshirat t'i harrosh, e jo t’i plotësosh.

Kjo quhet urtësi.

Por unë s'mund të jem i tillë.

Jetoj, vërtet, në kohë të vështirë.

II

Në qytete erdha në kohë të keqe,

Kur në to bënte kërdi uria.

Midis njerëzve hyra në kohë trazirash

Dhe tok me ta ngrita krye.

Kështu më kaloi koha,

Mbi këtë tokë.

Kam ngrënë ndërmjet dy betejash,

Kam fjetur midis vrasësve.

Kam dashuruar pa kujdes,

Të sodis natyrën nuk kam pasur durim ..


Mbi këtë tokë.

Në kohën time rrugët çonin në moçale.

Gjuha më tradhtonte tek xhelatët.

Pak kam bërë. Por sunduesit,

Shpresoj, më të qetë do të ishin pa praninë time.

203


Mbi këtë tokë.

Fuqitë ishin të pakta. Por qëllimi

I lartë

Dhe i qartë, megjithëse për mua

Gati i paarritshëm.


Mbi këtë tokë.

III

Ju që do të vini pas këtij tufani,

Në të cilin ne ramë,

Kur të flisni për dobësitë tona

Mos e harroni

Kohën e vështirë,

Të cilën s'e jetuat.

Sepse ne, më shpesh se këpucët, i ndërruam shtetet,

Nëpër luftëra klasash ne u përleshëm, të dëshpëruar

Kur nuk kishte protestë,

por vetëm padrejtësi.

Megjithëse e dimë:

Urrejtja, qoftë edhe ndaj poshtërsisë,

Fytyrën ta shëmton.

Zemërimi, qoftë edhe ndaj padrejtësisë,

Zërin ta shurdhon. Eh, ne,

Që trollin dëshironim ta mësojmë me ëmbëlsi,

Të tillë s 'ishim vetë.

204

E ju, kur të vijë koha

Që njeriu për njeriun të jetë shok,

Mos na kujtoni

Me padurim.

NDËRRIMI I RROTËS

Qëndroj skaj rrugës.

Shoferi ndërron rrotën.

Nuk më pëlqen andej nga vij.

Nuk më pëlqen andej nga shkoj.

Përse ndërrimin e rrotës

E pres me padurim?

MASKA E TË LIGUT

Në murin tim

Qëndron e varur

Një maskë e një demoni t'lig,

Punim në dru

nga Japonia

I lyer me vernik.

Mëshirëplot unë ia vështroj

Të ënjturit damarë balli,

Që më dëshmojnë se sa e zorshme qënka

Të jesh i lig.

205

KRONOLOGJIA E JETËS DHE E VEPRAVE TË BERTOLT

BREHTIT

1898 (më 10 shkurt) lindi Bertolt Eugen Fridrih Breht, fëmija i

parë i Fridrih Brehtit, drejtor i një fabrike të letrës në

Augzburg.

1904 Regjistrohet në klasën e parë të shkollës fillore.

1908 Regjistrohet në Gjimnazin real të Augzburgut.

1913 Në fletushkën e shkollës "Die ernte" boton vjershat e para.

1914 Prova e parë në fushën e dramaturgjisë (Bibla) botohet në

revistën e shkollës. - Fillojnë të botohen shkrimet e Brehtit

(nga 17 gushti) në shtojcën letrare të revistës ,,Augsburger

Neueste Nachrichten".

1916 I kërcënohet rreziku i përjashtimit nga shkolla për shkak të

një hartimi të intonuar në mënyrë pacifiste.

1917 Matura. - Fillimi i studimeve të filozofisë dhe të mjekësisë në

Universitetin e Mynhenit (Munihut).

1918 Mobilizohet; punon në shërbimin sanitar në spitalin ushtarak

të Augzburgut. - Kah fundi i vitit merr pjesë në ngjarjet

revolucionare në Bavari dhe emërohet anëtar i Këshillit të

punëtorëve dhe ushtarëve të Augzburgut. - Për herë të parë

përmendet projekti letrar ,,Baal”. Shkruan ,,Legjendën e

ushtarit të vdekur". Fillon punën në pjesën “Daullet e

natës". – Vazhdon studimet e mjekësisë.

1919 Shkruan vjersha dhe, njërën pas tjetrës, pesë njëaktëshe;

shkruan tekste për kabaretë e Munihut. - Kritik i teatrit

në gazetën augzburgase (komuniste) "Volkswille".

1920 Punon në dramën ,,Baal", Mbaron “Daullet e natës", -

Udhëton në Berlin (në tren shkruan vjeshën "Kujtimi

për Maria A.") - I vdes nëna.

1921 Përsëri udhëton në Berlin. Përgatitet për shpërngulje në

këtë qytet, i cili është "i ftohtë" dhe ,,xhungël".

206

1922 Për herë të parë vihet në skenë një pjesë e Brehtit: premiera

e "Daulleve të natës" në teatrin "Kammerspiele" të

Munihut (më 29 shtator). Fiton shpërblimin e Klajstit për

"Daulle t e natës" si shfaqja më e mirë teatrale e vitit

(më 13 nëntor). – “Daullet e natës" Shfaqet në Berlin. -

Botohet drama "Baal" (në 800 kopje). - Martesa me kën-

gëtaren e operës Marijana Cof.

1923 Premiera e dramës "Në xhunglën e qytetarëve" në Munih. -

Dramaturg i teatrit "Kammerspiele". - Brehti dhe Lion

Fojhtvanger shkruajnë së bashku "Jetën e Eduardit të Dy-

të". - Premiera e "Baalit" në Lajpcig. - Tentimi i puçit të

Hitlerit në Munih: Brehti dhe Lion Fojhtvangeri në listën

e atyre që nazistët kishin në plan t'i burgosnin.

1924 Premiera e "Jetës së Eduardit të Dytë" në Munih në regjinë e

Brehtit. - Shpërngulja në Berlin, ku Brehti, me Karl

Cukmajerin, angazhohet si dramaturg në teatrin

“Deutsches Theater" të Rajnhartit. - Miqësia me aktoren

Helena Vajgel. - Brehti fillon të studiojë marksizmin. -

Premiera e pjesës "Në xhunglën e qyteteve" në “Deutsches

Theater".

1925 Fillon punën në dramën "Njeriu për njerinë", - Bashkëpunon

me gazetat dhe revistat e Berlinit, kryesisht me tregime të

shkurtëra.

1926 Versioni i ri i "Baalit" në regji të Brehtit në Deutsches Thea-

ter të Berlinit. - Premiera e pjesës "Njeriu për njerinë" në

Darmshtat. - Premiera e "Dasmës" në Frankfurt. - Në vend

të përmbledhjes së vjershave "Predikimet familjare",

botuesi Kipenhojer boton, në gjithsejt 25 ekzemplarë,

"Predikimet e xhepit". Në Shkollën Marksiste të

Punëtorëve në Berlin Brehti studion materializmin

dialektik.

1927 Në edicion të "Propilesë" botohen "Predikimet familjare". -

Bashkëpunimi me teatrin e Piskatorit për venien në skenë

të "Shvejkut" të Hashekut. - Premiera e "Mahagonisë së

vogël" në Baden-Baden. - Artikulli i parë i Brehtit për

207

"teatrin epik" (në një gazetë të Frankfurtit). - Shkurorëzimi

me Marijana Cof.

1928 Shfaqet pjesa "Njeriu për njerinë" në skenën "Berliner

Volksbühne". - Premiera e "Operës për dy grosh" (më 31

gusht) në teatrin e Shiftbauerdamit në Berlin. - Polemika

me Alfred Kerin mbi gjoja plagjiaturën lidhur me

përkthimet e Vijonit të shfrytëzuara në "Operën për dy

grosh". - Martesa me Helena Vajgel. - Punon në pjesën

"Madhështia dhe rënia e qytetit të Mahagonit".

1929 Në Baden-Baden jepet premiera e pjesëve "Fluturimi i Lind-

bergut" (më vonë: "Fluturimi tejoqeanik) dhe "Pjesa e Ba-

denit mbi pajtueshmërinë" me muzikën e Paul Hindemit,

të cilat u pritën në mënyrë skandaloze. - Premiera e

“Hepindit" dhe "Atij që thotë po" në Berlin. - Fillimi i

miqësisë me sociologun dhe filozofm Valter Benjamin. -

Punon në pjesët "Shën Jovanka nga thertorja", ,,Johan

Facer", "Shitësja e bukës" dhe "Nga hiçi nuk del asgjë". -

Botohet përmbledhja e songjeve nga "Opera për dy

grosh". - Ndjek nga afër ngjarjet e Një majit në Berlin,

ngjarjet e ,,Majit të përgjakshëm", të cilat janë vendimtare

për formimin e tij.

1930 Premiera e pjesës ,,Madhështia dhe rënia e qytetit të Ma-

hagonit: në Lajpcig; me skandal. Procesi gjyqësor lidhur

me versionin filmik të "Operës për dy grosh". - Ekzekutimi

i pjesës “Marrja e masave" në filharmoninë e Berlinit.

1931 Premiera e versionit të ri të “Nieriut për njerinë". Në kinema

shfaqet filmi "Opera për dy grosh" në regjinë e Pabsit, -

Premiera e “Madhështisë dhe rënies së qytetit të

Mahagonit” në Berlin.

1932 Premiera e dramës “Nëna" (sipas romanit të Gorkit) në re-

gjinë e Brehtit në teatrin e Shiftbaurdamit në Berlin.

Ndalimi i filmit “Kulla Vampa", për të cilin Brehti shkroi

skenarin; pas një Procesi të gjatë lejohet shfaqja e

versionit të shkurtuar të këtij filmi. Udhëtimi i parë në

Moskë për premierën e filmit “Kulla Vampa". Brehti në

208

seminarin marksist të Karl Korshit në Berlin.

1933 Policia nderpret shfaqjen “Marrja e masave" në Erfurt (me

28 janar); Brehti akuzohet për tradhti kundër atdheut.

Kuvendi i qytetit të Marmshtatit suspendon lejen për

shfaqjen e "Shën Jovankës së thertores". – Një ditë pas

djegies së Rajhstagut Brehti me familje largohet nga

Gjermania (më 28 shkurt) dhe shkon në Pragë, nga Praga

në Vjenë, pastaj në Cyrih, ku takohet me shkrimtarët e

tjerë të mërguar: me Tomas dhe Hajnrih Manin, me

Arnold Cvajgun dhe Ernest Tolerin. – Në bashkëpunim me

kompozitorin Kurt Vajl në Paris shkruan "Shtatë mëkatet e

vdekshme të mikroborgjezit", premiera e së cilës jepet në

Theatre des Champs-Elysees. – Nga Franca shkon në

Danimarkë, ku, në afërsi të Svendborgut, në ishullin Finen,

blen një shtëpizë. Nacionalsocialistët danezë kërkojnë

deportimin e tij, por qeveria daneze e refuzon këtë kërkesë.

– Në Gjermani ndalohen të gjitha veprat e Brehtit: librat e

tij, së bashku me ato të disa shkrimtarëve të tjerë

antifashistë, digjen publikisht (më 10 maj).

1934 Në Amsterdam botohet "Romani për dy grosh", kurse në Pa-

ris del një përmbledhje e tij me vjersha. - Bashkëpunon me

gazetat dhe revistat e emigracionit gjerman në Pragë,

Amsterdam dhe Paris. - Valter Benjamini qëndron për një

kohë në Svendborg te Brehti.

1935 Udhëton në Moskë, ku takohet me Piskatorin, Gordon Kre-

gin, Karol Neerin dhe Sergej Tretjakovin. – Brehtit i me-

rret (më 8 qershor) nënshtetësia gjermane. - Merr pjesë në

Kongresin ndërkombëtar të shkrimtarëve për mbrojtjen e

kulturës në Paris. - Udhëton në Nju-Jork në premierën e

dramatizimit të romanit "Nëna".

1936 "Shtatë mëkatet e vdekshme" hiqet nga repertori në Kopen-

hagen. - Merr pjesë në Kongresin ndërkombëtar të

shkrimtarëve në Londër. – Premiera “Koka të

rrumbullakta dhe koka me majë" në gjuhën daneze në

Kopenhagë. - Brehti bëhet një nga redaktorët e revistës

209

letrare antifashiste "Das Wort", e cila del gjermanisht në

Moskë. - Karl Korshi dhe Valter Benjamini qëndrojnë në

Svendborg te Brehti.

1937 Premiera e pjesës "Frika dhe mjerimi i Rajhut të Tretë" në

Paris, në regjinë e Brehtit. - Premiera e dramës "Pushkët

e nënës Karrar" në Paris (gjermanisht). - Merr pjesë në

Kongresin ndërkombëtar të shkrimtarëve në Valensi dhe

Madrid.

1938 Librat e Brehtit ekspozohen në ekspozitën "Arti i bastar-

dhuar", të cilën e organizojnë nazistët në Düseldorf. -

Merr pjesë në Kongresin e tretë ndërkombëtar të

shkrimtarëve në Paris. - Valter Benjamini qëndron pesë

muaj te Brehti në Svendborg. - Polemizon me Gjergj

Llukaçin për çështje të realizmit. - Në Londër dalin

gjermanisht dy vëllimet e para të veprave të zgjedhura të

Brehtit.

1939 Nga Danimarka (e rrezikuar) kalon në Suedi, ku së bashku

me familjen vendoset në shtëpinë e skulptores Ninan

Santeson në ishullin Lidinge afër Stokholmit. - Merr pjesë

(më 12 maj) në punën e tubimit “Emigracioni krijues" në

Londër. - I vdes babai. - "Frika dhe mjerimi i Rajhut të

Tretë" shfaqet në Paris në interpretim të trupës së Pjerr

Abrahamit. - Në Londër dalin nga shtypi "Këngët e Svend-

borgut". - Përfundon dramën "Nëna Kurajë dhe fëmijët e

saj" dhe radiodramën "Gjykimi i Lulukut".

1940 Pas hyrjes së trupave naziste në Danimarkë dhe Norvegji,

Brehti me familje largohet nga Suedia dhe shkon në Fin-

landë. Në Helsinki kërkon vizë për SHBA. - Në qershor

thuaja e përfundon dramën "Njeriu i mirë nga Seçuani". –

Meqë nuk e merr vizën amerikane, vendoset në pronën e

shkrimtares Heli Vuolijoki në Kausali, me të cilën shkruan

dramën "Zoti Puntila dhe shërbëtori i tij Mati". - Nga

Kausali kalon në lagjen afër limanit të Helsinkit. Shkruan

dramën "Arturo Ui" (Historia e një Karriere që mund të

frenohej).

210

1941 Premiera e "Nënës Kurajë" në Cyrih. - Në Finlandë gjithnjë

e më shumë divizione gjermane. Brehti më në fund (më 3

maj) e merr vizën amerikane dhe meqë porti i Petsamit

gjendej nën kontrollin e trupave naziste, ai, bashkë me fa-

miljen, udhëton me tren për në Moskë dhe Vlladivostok.

Në Moskë, pas një qëndrimi të shkurtër, vdes bashkëpunë-

torja e tij e ngushtë Margareta Shtefin, të cilës ia kushton

një përmbledhje të tërë vjershash (Përmbledhja e

Shtefinit). Më 11 qershor me një anije të vogël suedeze

udhëton për në San Pedro të Kalifornisë, ku arrin më 21

qershor.

Në Santa Monika, një lagje afër Holivudit, ku vendoset,

takohet me regjisorët dhe aktorët e njohur Maks Rajnhart,

Çarli Çaplin, Piskator, Fric Lang, Elizabeta Bergner, Piter

Lore; me filozofët Ernest Blloh, Herbert Markuze, Teodor

Adorno, Maks Horkhajmer; me kompozitorët Arnold

Shenberg, Hans Ajsler, Paul Desau; me shkrimtarët

Hajnrih Man, Vistan Hju Odën, Alfred Deblin, Kristofer

Ishervud, Leonard Frank, Oldos Haksli, Lion Fojhtvanger

etj.

1942 Punon në projektet filmore të Holivudit. - Bashkëpunon me

gazetat gjermane të emigracionit. - Fillon punën në

dramën “Iluzionet e Simona Masharit", në bashkëpunim

me Lion Fojhtvangerin.

1943 Premiera e "Njeriut të mirë nga Seçuani" në Cyrih (më 4

shkurt). – Në Holivud përfundon së xhiruari filmi "Edhe

xhelatët vdesin" (në regji të Fric Langut), skenarin e të ci-

lit e shkroi Brehti. - Premiera e "Jetës së Galileut" në Cy-

rih (9 shtator). - Vistan Hju Odën dhe Kristofer Ishervud

përfundojnë përkthimin anglisht të "Romanit për dy

grosh", i cili botohet .. në Nju-Jork. - Përfundon pjesën

"Iluzionet e Simona Masharit".

1944 Punon në "Rrethin e Kaukazit me shkumës".

1945 Shfaqja e versionit anglez të "Frikës dhe mjerimit të Rajhut

të Tretë" në Berkli (Kaliforni) dhe Nju-Jork.

211

1946 Ndërmerr hapat e parë për kthim në Evropë. - Me aktorin

Çarls Lotën punon në përgatitjen e "Jetës së Galileut",

1947 Premiera e versionit anglez të "Jetës së Galileut" në Beverli

Hils afër Holivudit, në regji të Xhozef Louzit (me ndihmën

e Brehtit) dhe me Lotnin në rolin kryesor. - Brehti në

Uashington para Komisionit për luftimin e veprimtarisë

antiamerikane (më 30 tetor). Të nesërmen, më 31 tetor,

udhëton me aeroplan nga Nju-Jorku në Paris. Nga 5

nëntori në Cyrih. - Të shqetësuar nga ashpërsimi i luftës së

ftohtë, Brehti me Karl Cukmajerin, Horst Langun, Erih

Kestnerin, Maks Frishin etj. shkruajnë thirrjenpër paqe. -

Banon në qytezën zvicrane Feldmajlen. – Premiera e

“Jetës së Galileut" në Nju-Jork (më 7 dhjetor).

1948 Boton "Organonin e vogël të teatrit", ku parashtron

pikëpamjet e tij mbi teatrin epik. Premiera e "Zotit Puntila

dhe shërbëtorit të tij Mati" në Cyrih (më 5 qershor). –

Organet e shteteve aleate refuzojnë lutjen e Brehtit për të

hyrë në pjesën perëndimore të Gjermanisë. - Me pasaportë

çekosllovake, nëpër Pragë, shkon në Berlinin lindor ku

arrin më 22 tetor. - Botohen "Tregimet kalendareske”.

1949 Premiera e "Nënës Kurajë" në teatrin Deutsches Theater në

Berlinin lindor (më 6 janar) me Helenën Vajgel në rolin

kryesor, - Brehti provon të marrë pasaportë dhe

nënshtetësi austriake, sepse nuk dëshiron që, "duke jetuar

në njërën pjesë të Gjermanisë, të jetë i vdekur për pjesën

tjetër", por pa sukses. - Ansambli i Berlinit, të cilin e

themelojnë Brehti dhe bashkëshortja e tij Helena Vajgel,

fillon punën me premierën "Zoti Puntila dhe shërbëtori i

tij Mati" (më 12 nëntor). - Një numër i veçantë i revistës

"Sinn und Form" i kushtohet Brehtit (botohen pjesë nga

poezia, proza, dramaturgjia dhe tekste të tjera nga

krijimtaria e gjerë e tij). - Përfundon së shkruari dramën

"Ditët e Komunës", që është drama e fundit e tij.

1950 Zgjidhet anëtar i Akademisë së arteve në Berlinin lindor.

– Pranohet lutja për marrjen e nënshtetësisë austriake. –

212

Brehti blen një kampshtëpizë në vendin e quajtur Bukov

afër Berlinit. - Punon në "Elegjitë bukovase".

1951 Premiera e dramës "Nëna" në Ansamblin e Berlinit. - Let-

ra e hapur drejtuar shkrimtarëve dhe artistëve gjermanë

(më 26 shtator), të cilën Brehti - duke aluduar te arma-

timi i sërishëm i Gjermanisë - e përfundon në këtë më-

nyrë: ,,Kartagjena e madhe zhvilloi tri luftëra. Pas të

parës ajo ende ishte e fuqishme, pas të dytës mund të

jetohej ende në të. Pas të tretës askush nuk mund ta

gjente më". - Premiera e "Nënës Kurajë" në Theatre

National Populaire në Paris. - Shpërblimi i Republikës

Demokratike të Gjermanisë për letërsi. - Boton vëllimin

poetik me titull "Njëqind vjersha".

1952 "Pushkët e Nënës Karrar" në interpretim të Ansamblit të

Berlinit. - Llukaçi viziton Brehtin në Bukov.

1953 Me rastin e aferës "Rozenberg" Brehti u shkruan telegrame

Ajnshtajnit, Artur Milerit dhe Heminguejit, duke u anga-

zhuar për shpëtimin e Etela dhe Xhulius Rozenbergut. –

Zgjidhet kryetar i PEN-klubit të të dy Gjermanive. – Pro-

testa e punëtorëve të Berlinit: Brehti i shkruan letër

Ulbrihtit, mirëpo në .Noies Dojçland" botohet vetëm fjalia

e fundit. Shkruan vjershën "Vendimi". - Në debatin

përkitazi me politikën kulturore Brehti kritikon "lustrimin

dhe zbukurimin e jetës" duke i konsideruar si armiq, "jo

vetëm të të bukurit", por edhe "të arsyes politike".

1954 Premiera e "Rrethit të Kaukazit me shkumës" në ndërtesën e

re të Ansamblit të Berlinit. - Triumfi i Ansamblit në Paris:

shpërblimi i parë i Teatrit të kombeve për shfaqjen e

"Nënës Kurajë". - Brehtit i ndahet shpërblimi sovjetik

"Për forcimin e paqes midis popujve". - Fillon botimi i

veprave të zgjedhura në të dy Gjermanitë - Dalin nga

shtypi "Elegjitë bukovase".

1955 Megjithëse shëndetlig, udhëton në Moskë, Drezden, Munih,

Frankfurt, Paris, Hamburg. – Ansambli i Berlinit arrin

përsëri sukses të madh në Paris, kësaj radhe me "Rrethin e

213

Kaukazit me shkumës ". - Letër Akademisë së arteve me

udhëzime për varrim (sa më modest).

1956 Fjala në Kongresin e katërt të shkrimtarëve gjermanë (në

janar) ("Ç'janë shtetet pa urtësinë e popujve!"). - Udhëtimi

në Milano (në shkurt) për të marrë pjesë në premierën e

"Operës për dy grosh". - Pas një sëmundjeje të lehtë (nga

gripi) shtrihet në spitalin "Charite" të Berlinit (në fillim të

majit). - Në Bukov lexon materialet e Kongresit XX të PK

të BS mbi "likuidimin e stalinizmit". - Në fillim të qershorit

i shkruan Letër të hapur Bundestagut gjerman; ku kërkon

heqjen e shërbimit të obligueshëm ushtarak në të dy

Gjermanitë, duke propozuar edhe referendum për këtë

çështje. - Verën e kalon në Bukov. - Më 10 gusht merr

pjesë (për herë të fundit në provat e Ansamblit para nisjes

së tij për në Londër. – Vdes nga infarkti (më 14 gusht) në

moshën 58-vjeçare. Varrimi (më 17 gusht).

Përgatiti: A. Vinca

214

PËRMBAJTJA

Gjermania (Robert Shvarc) 5

BALADA

Kënga e një nëne gjermane (R. Shvarc) . . . . .. 7

Legjenda e ushtarit të vdekur (R. Shvarc) . . .. 9

Kampi i Sonenburgut (L. Poradeci) . . . . . .. 14

Balada e vejushave Osege (R. Shvarc) . . . . . 16

Dhe ç'mori gruaja e ushtarit (L. Poradeci) . . .. 18

Dhe ç'i erdhi gruas së ushtarit (R. Shvarc) . . .. 20

Vrasja e fëmijës, Marie Farrar (R. Shvarc) . . .. 22

Balada e gruas dhe e ushtarit (R. Shvarc) . . . 26

Legjenda e Rospisë Evlin Ru (L. Poradeci) 28

Kënga e detarëve (L. Poradeci) . . . . . . . .. 31

Kryqëzatë fëmijësh (R. Shvarc) . . . 34

Këngë fëmijësh (L. Poradeci) . .. 42

Kënga e Bojaxhiut Hitler (L. Poradeci) . . . . . 43

Epitaf (L. Poradeci) . . . . 45

Varri i ushtarit të panjohur të Revolucionit

(L. Poradeci) . . . . . . . . . . . . . . . .. 46

Kënga e tre ushtarëve (A. Vinca) 47

Vëllai im ishte pilot (A. Vinca) 48

Nënës sime (A. Vinca) 49

Raport nga Gjermania (L. Poradeci) . . . . . . 50

KUJTIMI PËR MARIA A.

Kënga e rrotës së mullirit (R. Shvarc) 53

Kuj timi për Maria A. (R. Shvarc) 55

Kënga e tregëtarit (R. Shvarc) . . . . . . . .. 57

Katër propozime (R. Shvarc) . . . . . . . . .. 59

215

Dashnorët (R. Shvarc) . . . . . . . . . .. 61

Pohimi ndaj një gruaje të re (R. Shvarc) . . . . 62

Këngë djepi (R. Shvarc) . . . . . . . . . . 63

Lavdi dyshimit (A. Vinca) . . . . . . . . .. 67

Lavdi mësimit (A. Vinca) . . . . . . . . . .. 71

TRANSFORMIMI I PERËNDIVE

Transformimi i perëndive (L. Poradeci) . . . . .. 73

Pyetje të një punëtori që lexon (R. Shvarc) . . .. 74

Mbishkrimi i pamposhtur (R. Shvarc) . . . . .. 76

Shënim i pashlyeshëm (E. Mekuli) . . . . . .. 78

Unë nuk kam kurrgjë kundër Lekës (A. Vinca) 79

Fuqia e punëtorëve (L. Poradeci) . . . . . . .. 80

Bisedë e fshatarit me kaun e tij (R. Shvarc) . .. 81

Rezolutë e komunarëve të Parisit (R. Shvarc) . . 82

Mbi Fransua Vijonin (L. Poradeci) . . . . . .. 85

Qylymendësit e Kujan-Bulakut Leninin përkujtojnë

(R. Shvarc) . . . . . . . . . . . . . .. 87

Kantatë për' përvjetorin e vdekjes së Leninit

(R. Shvarc) 90

Dimitrovi (R. Shvarc) . . . . . . . . . . .. 95

Thirrje shokut Dimitrov (L. Poradeci) . . . . . 98

Histori nga Revolucioni (L. Poradeci) . . . . . . 100

Bashkëshkollarët më të varfër të mëhallave

(L. Poradeci) 102

Dëshira e fundit (L. Poradeci) . . . . . . . . . 104

16-vjeçarja rrobaqepëse Ema Riz (L. Poradeci) 105

Kënga e makinave (L. Poradeci) . . . . . . . . 107

Qymyr për Majkun (R. Shvarc) . . . . . . . . 109

Lufta kundër primitives (L. Poradeci) . . . . . 111

Tre ushtarët dhe të pasurit (L. Poradeci) . . . . 114

216

Tre ushtarët dhe gruri (L. Poradeci) . . . . . . 117

Letërsia do të lëvrohet (R. Shvarc) . . . . . . . 119

Djegia e librave (R. Shvarc) . . . . . . . . . . 121

Byroja për letërsi (A. Vinca) . . . . . . . . . 123

Mbi njerëzit e mëdhenj (A. Yinea) . . . . . . . . 124

Në kohën që fashizmi bëhej gjithnjë m'i fortë

(L. Poradeci) 126

ABETARJA GJERMANE E LUFTËS

Për dhunën (A. Vinca) . . . . . . . . . . . . 129

Të mëdhenjtë thonë (R. Shvarc). . . . . . . . . 130

Të mëdhenjtë II mblodhën (R. Shvarc) . . . . . . 131

Tani është natë (R. Shvarc) . . . . . . . . . 132

Kjo lufta që do vijë (R. Shvarc) . . . . . . . . 133

Fyhreri do t'ju tregojë (L. Poradeci) . .. .. 134

Hitleri ka për t'ju përrallisur (R. Shvarc) . . . . 135

lBojaxhiu thotë (L. Poradeci) . . . . . . . 136

Në luftë shumë gjëra do zmadhohen (L. Poradeci). 137

Ai që rri në shtëpi, kur fillon lufta (R. Shvarc) . . 141

Ata që e rrëmbejnë mishin nga tryeza (L. Poradeci) 142

Atyre që mbajnë shpresë (R. Shvarc) .. . . . . . 143

Këngë për të gjithë ata që çkurajohen (L. Poradeci) 144

Për ata që prinë lart (R. Shvarc) . . . . . 146

Oh, ju fatzinj (L. Poradeci) 147

Lavdërimi i goditjes me kamë (L. Poradeci) . . . 148

Epitaf nga lufta e Hitlerit (R. Shvarc) . . . . . 150

Epitaf për M. (A. Vinca) . . . . . . . . . 151

Parada e madhe gjermane (E. Fico). . . . . . .. 152

Bashkësi kombëtare (E. Fico) . . . .. . . . .. 154

Spiunimi (E. Fico) . . . . . . . . 155

Kryqi i bardhë (E. Fica) . . . . . 156

217

Në shërbim të popullit (E. Fico) . . . . . . . . 157

Në kërkim të drejtësisë (E. Fica). 158

Sëmundje profesionale (E. Fico) , . . . . . . 159

Fizikanë (E. Pico) . . . . . . . . . . . . . . 160

Gruaja çifute (E. Fico) . . . . . . . . 161

Tradhtar pasi i thonë (E. Fica) . . . . . . . . 162

Në punë (E. Fico) . . . . . . . . . . . . . 163

Ora e punëtorit (E. Fico) . . . . . . . . . 164

Arka (E. Fico) . . . . . . . . . . . 165

I liruari (E. Fico) . . . . . . . . . . . 166

Ndihmë dimri (E. Fica) . . . . . . . . . . 167

Fshatari ushqen dosën e vet (E. Fico) . . . .. 168

Aktivisti i vjetër (E. Fico) . . . . . . . . . 169

Parulla . (E. Fico) . . . . . . . . . 170

Në kazermë mësojnë (E. Fico) . . . . . . . 171

Vënia në punë e punëtorëve (E. Fico) . . . . . 172

Referendum (E. Fico) 173

Kori i autoblindës (E. Fico) 174

Zëri (E. Fico) . . . . . . . . . . . . . . . 176

Kunder objektivëve (R. Shvarc) . . . . . . . . 179

Telashet e kançelarit Hltler (R. Shvarc) . . . . 181

Vështirësitë e qeverisjes (R. Shvarc) . . . . . . . 183

Ç’dobi ka mirësia (L. Poradeci) . . . . . . . . 185

Kur shembet shtëpia e më madhit (A. Vinca) . . 186

Në kohëra të errëta (A. Vinca) . . . . . . . . 187

Pas lajmit mbi sëmundjen e një burrështeti (A. Vinca) 188

Radioja (A. Vinca).. 189

Patericat (R. Shvarc) . . . 190

Kohë e keqe për lirikën (L. Poradeci). 191

Përse u dashka të përmendet emri im (R. Shvarc) 193

Legjendë moderne (L. Poradeci). . . . . . 195

218

Mbi parëverën (L. Poradeci) . . . . . . . . .. 196

Fshatari kujdeset për arën e tij (A. Vinca) . . . . 197

Kush do ta marrë drithin (L. Poradeci) . . . . . . 198

Surratmiu (R. Shvarc) . . . . . . . . . . .. 199

HIMNE

Kënga e lirikëve (R. Shvarc) . . . . . . . . . . 201

Marshi i viçave (R. Shvarc) . . . . . . . . . . 205

Ushtarëve gjermanë në Lindje (L. Poradeci) . . . . 206

Mirëkuptimi (L. Poradeci). . . . 211

Himni për komunizmin (R. Shvarc). 212

Cila është partia (R. Shvarc) . . . 213

Lavdërimi i partisë (L. Poradeci) . . . . . . . . 214

Lavdërimi i punës ilegale (L. Poradeci) . . . . . 215

Dëgjojmë: Ti më s'do që të punosh me ne

(L. Poradeci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

Fronti unik (L. Poradeci) . . . . . . 218

Luftëtarëve ndër kampet e përqëndrimit (R. Shvarc) 220

Tok të gjithë ose asnjë (R. Shvarc) . . . . . . 222

Këngë kundër luftës (L. Poradeci). . . . 224

Këngë prolete (L. Poradeci). 225

Kënga e supës (L. Poradeci). . 227

Kënga e paqës (R. Shvarc). 228

Këngë për armikun e klasës (R. Shvarc) 230

Varrimi i nxitësit në qivurin prej zinku (R. Shvarc) 236

A është populli i pagabueshëm? (A. Vinca) 238

Vendasve të ml (R. Shvarc) 241

Kënga e së ardhmes (R. Shvarc) 242

NË MËRGIM

Për të gjorin B.B (A. Vinca) 245

219

I përzënë me të drejtë (R. Shvarc) 248

Kur u shtrëngova të marr udhët e mërgimit

(R. Shvarc) 250

Tajfuni (R. Shvarz) 252

Finlandë, 1940 (R. Shvarc) 253

Mbi kuptimin e fjalës emigrant (R. Shvarc) 255

Lavdia e zhdukur e qytetit vigan të Nju-Jorkut

(L. Poradeci) 256

Shtrofkat e natës (L . Poradeci) 265

Sonet në emigracion (R. Shvarc) 266

Holivudi (R. Shvarc) 267

Mërgimi i poetëve (L . Poradeci) 268

Vizitë poetëve të mërguar (A. Vinca) 269

Kënaqësitë (A. Vinca) 271

Atyre që vijnë pas nesh (A. Vinca) 272

Ndërrimi i rrotës (A. Vinca) 275

Maska e të ligut (R. Shvarc) 276

Pasthënie (A. Vinca) 277

Kronologjia e jetës dhe e veprave të Bertold Brehtit

(A. Vinca) 289

Documents

Bertolt Brecht - Baladë Gjermane