Bezrobocie - między diagnozą a działaniemtrzcianka.cdnpila.kylos.pl/wp-content/uploads/2015/11/Bezrobocie... · Bezrobocie - między diagnozą a działaniem Seria poświęcona

Bezrobocie - między diagnozą a działaniemSeria poświęcona klientom pomocy społecznejPoradnik dla pracowników służb społecznych

Łukasz ArendtAgnieszka HryniewickaIwona Kukulak-DolataBartłomiej Rokicki

Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Bezrobocie-mi�dzy doagnoz� a działaniem.indd 1 2012-09-13 11:30:21

Publikacja powstała w ramach projektu „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji” w ra-mach Działania 1.2 „Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej” Pro-gram Operacyjny Kapitał Ludzki, współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Eu-ropejskiego Funduszu Społecznego.

Redakcja naukowa: dr Joanna Staręga-PiasekRedakcja serii: Agnieszka Hryniewicka

Kopiowanie i rozpowszechnianie może być dokonane z podaniem źródła.Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie.

Publikacja powstała w ramach projektu „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji”, który jest realizowany od listopada 2008 r. do grudnia 2013 r. Celem projektu jest podniesienie jakości i efektywności funkcjonowania instytucji działających w obszarze pomocy społecz-nej na poziomie samorządowym i centralnym. W ramach tworzenia przestrzeni wymiany do-świadczeń, wiedzy i informacji obok działań badawczo-analitycznych, szerokiego spektrum szkoleń, w ramach projektu zaplanowane zostało wydanie 28 publikacji. Wśród publikacji znajdują się pozycje o charakterze teoretycznym, przedstawiające zręby systemu pomocy społecznej w Polsce i Unii Europejskiej oraz pozycje praktyczne o charak-terze podręczników dotyczące sposobów działania i rozwiązań wartych upowszechniania. Są one skierowane do różnych grup odbiorców, przede wszystkim do pracowników instytu-cji pomocy społecznej, organizacji pozarządowych oraz radnych samorządowych i szerokie-go środowiska mającego wpływ na kształtowanie pomocy społecznej w Polsce.

Prezentowana publikacja jest jedną z serii poświęconej klientom pomocy społecznej, w której przedstawiane są osoby wykluczone oraz problemy, z powodu których znaleźli się w trudnej sytuacji życiowej. Seria publikacji dotyczy następujących kategorii:

• rodziny niepełne,• osoby niepełnosprawne intelektualnie,• osoby niepełnosprawne ruchowo,• osoby uzależnione, • osoby bezrobotne,• osoby starsze,• osoby opuszczające zakłady karne, • ofiary katastrof i klęsk żywiołowych.

Seria jest kolejnym podejściem do tego zagadnienia, ponieważ w 1996 r. zostały wydane publikacje o podopiecznych pomocy społecznej, jednakże choć nie zmieniły się grupy osób, którym udzielana jest pomoc, to od tego czasu zmieniła się sytuacja prawna, rzeczywistość


3

oraz metody działania pracowników socjalnych, a także podejście do rozwiązywania pro-blemów z pasywnego zabezpieczania podstawowych warunków do życia do aktywnego współdziałania w rozwiązywaniu problemu przez klienta pomocy społecznej. Klienci stali się z przedmiotów działania – jego podmiotem.

Poszczególne pozycje w serii zostały opracowane przez zaproszonych przez Instytut specja-listów i praktyków zajmujących się daną problematyką. Publikacje mają być praktycznym wskazaniem dla pracowników socjalnych i innych grup zawodowych w ośrodkach pomocy społecznej, a także specjalistów zatrudnionych w innych instytucjach, na przykład w urzę-dach pracy na co dzień stykającymi się z wybranymi grupami, tak aby mieli wspólny po-gląd na problemy dotykające klientów pomocy społecznej. Dzięki tym opracowaniom mogą lepiej zrozumieć swoich klientów, ich problemy, umieć zdiagnozować dany problem oraz wiedzieć kto i w jakim zakresie może im pomóc, gdzie skierować daną osobę po wsparcie lub z kim współpracować w rozwiązywaniu danego problemu. Poza tym, w publikacjach znajdują się wskazania do działań, czyli informacje, jakich błędów nie popełniać, a jakie działania podejmować. Dlatego staraliśmy się, aby w każdej publikacji były zawarte nastę-pujące zagadnienia:

• Diagnoza problemu społecznego – przedstawienie definicji dotyczących danego pro-blemu oraz jego charakterystyki, np. przyczyny problemu, problemy współwystępują-ce, konsekwencje nierozwiązania problemu;

• Charakterystyka społeczno-demograficzna wybranej grupy klientów – podstawowe dane społeczno-demograficzne (np. wiek, płeć, wykształcenie, miejsce zamieszka-nia) osób dotkniętych problemem oraz ich podział na podstawowe grupy. Stworzenie portretu psychospołecznego osoby z danym problemem, wskazanie na podstawowe ograniczenia i możliwości tych osób oraz ich potrzeby.

• Instytucje powołane do świadczenia pomocy wraz z kompetencjami – katalog insty-tucji wraz z zakresem ich działań, do których można skierować klientów lub z którymi można współpracować na rzecz rozwiązania problemów.

• Prawne uwarunkowania udzielania pomocy – dostępny zakres usług i świadczeń: oferta zarówno ze strony jednostek administracji samorządowej, jak i ze strony orga-nizacji pozarządowych.

• Wskazania do działań – praktyczne wskazówki przydatne w rozmowach lub sytu-acjach udzielania pomocy poszczególnym grupom oraz przykłady rozwiązań innowa-cyjnych, które warte są upowszechnienia.

• Wyzwania stojące przed systemem pomocy społecznej w odniesieniu do wybranej grupy.

Każda publikacja zawiera spis publikacji, dzięki którym można poszerzyć wiedzę w danym zakresie oraz aneks zawierający spis kluczowych instytucji i listę stron internetowych doty-czących omawianej tematyki.


4

Publikacje wydawane w ramach projektu „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji” są kon-tynuacją wieloletniej działalności wydawniczej Instytutu Rozwoju Służb Społecznych, który wydaje czasopisma „Praca socjalna”, „Problemy opiekuńczo-wychowawcze” oraz „Niepeł-nosprawność i rehabilitacja” oraz publikacje zwarte w ramach serii „Ex Libris Pracownika Socjalnego”. Jest to jedna z form szkoleniowych prowadzonych przez Instytut, gdyż obok szkoleń prowadzonych tradycyjnie wiedza na temat bogatego instrumentarium pracowni-ków socjalnych jest przekazywana w publikacjach książkowych oraz czasopismach.


5

Spis treściSpis treści ........................................................................................................................... 5Wstęp ........................................................................................................................... 7Rozdział I Definicje bezrobocia oraz jego przyczyny i konsekwencje ........................................... 9 Definicje bezrobocia ...................................................................................................... 9 Przyczyny powstawania bezrobocia ............................................................................14 Wymiary i konsekwencje występowania bezrobocia ..................................................17 Charakterystyka i ewolucja bezrobocia w Polsce ........................................................22 Bezrobocie jako przyczyna przyznania świadczeń pomocy społecznej .....................32Rozdział II Charakterystyka społeczno-demograficzna bezrobotnych klientów pomocy społecznej ......................................................................................................37 Charakterystyka bezrobotnych klientów pomocy społecznej na podstawie danych statystycznych ..........................................................................37 Cechy psychospołeczne osób bezrobotnych ..............................................................40 Kategorie bezrobotnych świadczeniobiorców pomocy społecznej ............................42 Wskazania do diagnozy osób bezrobotnych ..............................................................48Rozdział III Instytucje powołane do świadczenia pomocy wraz z kompetencjami .......................51 Instytucje pomocy społecznej ze szczególnym uwzględnieniem instytucji działających na rzecz osób bezrobotnych i ich rodzin ................................52 Instytucje rynku pracy w Polsce ...................................................................................58 Instytucje zatrudnienia socjalnego i ekonomii społecznej .........................................71Rozdział IV Prawne uwarunkowania udzielania pomocy – dostępny zakres usług i świadczeń ..79 Usługi i świadczenia z pomocy społecznej .................................................................80 Usługi i świadczenia oferowane przez instytucje rynku pracy ....................................89 Uwarunkowania prawne dotyczące udziału w aktywizacji w CIS oraz zakładania spółdzielni socjalnych ......................................................................98Rozdział V Wskazania do działań: Jak realnie pomagać osobom bezrobotnym? ......................101 Zmiany w instytucjach rynku pracy i instytucjach pomocy społecznej .....................101 Program „Wsparcie dla aktywnie poszukujących pracy”. .........................................103 System budowy domów socjalnych poprzez szkolenia osób bezrobotnych ...........104 Spółdzielnia socjalna „Szansa i Wsparcie”. .............................................................105 Urząd Pracy 7 dni w tygodniu, 24 h na dobę. ............................................................106Rozdział VI Nowe wyzwania w walce z problemem bezrobocia ..................................................109 Pomiary skuteczności działań na rynku pracy ..........................................................110


6

Promocja, upowszechnienie działań i usług urzędów pracy w obsłudze lokalnego rynku pracy ...............................................................................................113 Profilowanie bezrobotnych ........................................................................................114 Zastosowanie coachingu w poradnictwie zawodowym............................................116 Realizowanie idei kształcenia ustawicznego ............................................................117Bibliografia .......................................................................................................................120ANEKS Spis instytucji oraz stron internetowych dotyczących problematyki pomocy osobom bezrobotnym .................................................................................123


7

Wstęp

Kwestie związane z szeroko rozumianym bezrobociem są jednym z najbardziej istotnych za-gadnień będących przedmiotem polityki społecznej każdego państwa. Wynika to zarówno z problemów, jakie związane są z samym bezrobociem (wzrost niezadowolenia społeczne-go czy zwiększone obciążenia dla budżetu) jak i tych, które mogą być pochodną jego wystę-powania (np. dezaktywacja zawodowa czy marginalizacja społeczna). Celem niniejszego opracowania jest omówienie najważniejszych zagadnień dotyczących bezrobocia, których znajomość wydaje się istotna w przypadku osób zajmujących się na co dzień pomocą osobom bezrobotnym. Opracowanie rozpocznie krótkie omówienie istniejących definicji bezrobocia, zarówno z punktu widzenia teorii ekonomicznej, jak i obowiązujących przepisów prawa. Następnie przeanalizowane zostaną przyczyny, wymiary i możliwe konsekwencje występowania bez-robocia w krótkim i długim okresie z punktu widzenia polityki społecznej i gospodarczej. Kolejna część opracowania to przegląd danych statystycznych pokazujących bezrobocie w różnych przekrojach oraz jego ewolucję w ostatnim dziesięcioleciu w Polsce, a także uję-cie bezrobocia jako przyczyny przyznawania świadczeń z pomocy społecznej. Przedstawio-ne zostaną tutaj również podstawowe metody, za pomocą których możliwe jest diagnozo-wanie i opisywanie problemów związanych z bezrobociem. W rozdziale drugim przedstawiona zostanie charakterystyka psychospołeczna osób bezro-botnych oraz ich problemy i potrzeby z podziałem na różne kategorie osób bezrobotnych korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. W tym rozdziale znajdują się również wskazania do diagnozy jednostkowej osoby bezrobotnej, gdyż ten etap pomocy uważamy za najistotniejszy.Kolejne dwa rozdziały są poświęcone omówieniu instytucji powołanych do pomocy osobom bezrobotnym oraz oferowanych przez nie świadczeń i usług. Sieć tych instytucji jest bardzo rozbudowana, więc zarówno osoby bezrobotne, jak i pomagający mogą mieć problemy z ze-stawieniem wszystkich dostępnych form pomocy.W rozdziale piątym przedstawione zostały przykłady działań i projektów, które pokazują skuteczne bądź innowacyjne sposoby pomagania osobom bezrobotnym, a w części ostat-niej – kilka wyzwań związanych z problemem bezrobocia.


8


9

Rozdział IDefinicje bezrobocia oraz jego przyczyny i konsekwencjeBartłomiej Rokicki, Agnieszka Hryniewicka

Definicje bezrobocia W ujęciu makrospołecznym bezrobocie można analizować w ujęciu podmiotowym, jak i przedmiotowym. W ujęciu podmiotowym bezrobocie to „stan bezczynności zawodowej osób zdolnych do pracy i zgłaszających gotowość do jej podjęcia, dla których podstawą egzystencji są dochody z pracy, w ujęciu przedmiotowym oznacza niezrealizowaną podaż pracy, będącą rezultatem nierównowagi między podażą siły roboczej (zasobów ludzkich) a popytem na pracę (chłonność zatrudnieniową gospodarki)”1

W najprostszym ujęciu bezrobocie można zdefiniować jako brak pracy zarobkowej dla osób zdolnych do pracy i jej poszukujących.Gwałtowny wzrost bezrobocia oraz długie utrzymywanie się jego wysokiego poziomu spo-wodowały, iż zaczęły powstawać modele teoretyczne, których celem było znalezienie odpo-wiedzi o przyczyny występowania bezrobocia oraz sposoby skutecznej z nim walki. W chwi-li obecnej, z punktu widzenia przyczyn powstawania, ekonomiści wyróżniają zasadniczo 5 rodzajów bezrobocia, które zostały przedstawione na rysunku nr 1.W oparciu o tą klasyfikację, możliwe jest również wyróżnienie dwóch głównych typów bez-robocia, z punktu widzenia ich relacji ze zmianami koniunktury występującymi w każdej go-spodarce. Z jednej strony mówić można zatem o bezrobociu dobrowolnym (naturalnym), do którego zaliczamy bezrobocie frykcyjne, strukturalne i klasyczne, z drugiej zaś o bezrobociu przymusowym, którego przykładem jest bezrobocie koniunkturalne. A zatem bezrobocie naturalne to takie, które nie jest w żaden sposób związane ze zmianami popytu wynikający-mi z cykli koniunkturalnych. Poniższe definicje nie wyczerpują bynajmniej listy możliwych rodzajów bezrobocia, które może być zróżnicowane z punktu widzenia czasu trwania (przejściowe i długotrwałe) czy

1 K. Mlonek, Tradycja badań bezrobocia w Polsce – zagadnienia metodologiczne, „Wiadomości Statystyczne” nr 6, 1992, s. 1.


10

też danych dostępnych w ramach statystyki publicznej. W tym drugim przypadku na szcze-gólną uwagę zasługuje bezrobocie ukryte (niewidoczne w powszechnie dostępnych danych statystycznych). Najlepszym przykładem bezrobocia ukrytego jest rolnictwo, gdzie znaczna część osób pracuje w minimalnym wymiarze czasu (np. kilka godzin tygodniowo). A zatem z ekonomicznego punktu widzenia nie powinny one być uznane za pracujące.

Rysunek 1. Definicje bezrobocia

Bardzo istotny jest także podział na bezrobocie rejestrowane (dane na jego temat pochodzą z Powiatowych Urzędów Pracy) i ekonomiczne (szacowane w oparciu o Badanie Aktywności


11

Ekonomicznej Ludności2). Różnice w poziomie poszczególnych typów bezrobocia pokazane zostaną w części poświęconej przeglądowi danych statystycznych. Tam również dokonana zostanie interpretacja wyników, z punktu widzenia wpływu poszczególnych rodzajów bez-robocia na sytuację społeczno-ekonomiczną. Trzeba jeszcze w tym miejscu podkreślić, że ekonomiczna definicja bezrobocia zakłada, iż osoby bezrobotne to takie, które są zainte-resowane podjęciem pracy i aktywnie jej poszukują. A zatem nie należy tutaj uwzględniać osób nieposiadających zatrudnienia i zarazem niestarających się zmienić swojego statusu na rynku pracy – osoby takie uznajemy za nieaktywne zawodowo.

Rysunek 2. Definicja bezrobocia rejestrowanego i ekonomicznego

Ekonomiczne definicje bezrobocia nie są bynajmniej tymi, które koniecznie muszą od-grywać najważniejszą rolę w ramach polityki społecznej. W przypadku tej ostatniej dużo istotniejsze są definicje bezrobocia zapisane w aktach prawnych, które regulują sposób jej prowadzenia. Paradoksalnie, przepisy te mogą jednak również w znacznej mierze kreować samo bezrobocie, o czym szerzej mowa będzie w dalszej części opracowania. Definicja bezrobotnego istniejąca w polskim prawodawstwie ulegała stopniowej ewolucji od początku lat 90-tych. Obecna definicja jest bardzo rozbudowana i znajduje się w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy3. Pełna defini-cja jest przedstawiona w ramce poniżej.

2 Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) przeprowadzane jest przez Główny Urząd Statystyczny raz na kwartał, zgodnie z metodologią zalecaną przez Międzynarodową Organizację Pracy i Eurostat. Dzięki temu wyniki badania można porównywać z wynikami uzyskanymi w innych krajach Unii Europejskiej. Badanie to jest podstawowym źródłem informacji o sytuacji na rynku pracy w Polsce. Badanie przeprowadzane jest na próbie liczącej prawie 55 tys. mieszkań i obejmuje wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej, będące członkami wylosowanych gospodarstw domowych (z zakresu badania wyłączona jest ludność przebywająca w gospodar-stwach zbiorowych, tzn. w hotelach pracowniczych, internatach, domach studenckich, koszarach wojskowych, domach opieki itp.).

3 Stan na dzień 30 listopada 2011, po ostatniej zmianie na mocy ustawy z dnia 16 grudnia 2010.


12Ramka 1. Definicja prawna osoby bezrobotnej

Osoba bezrobotna:

obywatel polski, cudzoziemiec, który jest obywatelem państw członkowskich Unii Euro-pejskiej, jest obywatelem państw, z którymi Unia Europejska zawarła umowy o swobodzie przepływu osób, posiada status uchodźcy nadany w Rzeczypospolitej Polskiej lub posia-da zezwolenie na osiedlenie się w Rzeczypospolitej Polskiej oraz cudzoziemiec – członek rodziny obywatela polskiego, który nie posiada zatrudnienia i nie wykonuje innej pracy zarobkowej, jest zdolny i gotowy do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pra-cy obowiązującym w danym zawodzie lub służbie albo innej pracy zarobkowej, albo jest osobą niepełnosprawną, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia co najmniej w poło-wie tego wymiaru czasu pracy, nieuczącą się w szkole (z wyjątkiem uczącej się w szkole dla dorosłych lub przystępującej do egzaminu eksternistycznego z zakresu tej szkoły lub w szkole wyższej gdzie studiuje w formie studiów niestacjonarnych), zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania stałego lub czasowego powiatowym urzędzie pracy oraz poszukującą zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, jeżeli:

• ukończył 18 lat,• nie ukończył 60 lat – kobieta lub 65 lat – mężczyzna,• nie nabył prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkolenio-

wej, renty socjalnej, renty rodzinnej w wysokości przekraczającej połowę minimalnego wynagrodzenia za pracę albo po ustaniu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, zaprze-staniu prowadzenia pozarolniczej działalności, nie pobiera nauczycielskiego świad-czenia kompensacyjnego, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalne-go, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego, zasiłku macierzyńskiego lub zasiłku w wysokości zasiłku macierzyńskiego,

• nie jest właścicielem lub posiadaczem samoistnym lub zależnym nieruchomości rol-nej, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, z późn. zm.2)), o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe lub nie podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu sta-łej pracy jako współmałżonek lub domownik w gospodarstwie rolnym o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe,

• nie uzyskuje przychodów podlegających opodatkowaniu podatkiem dochodowym z działów specjalnych produkcji rolnej, chyba że dochód z działów specjalnych produk-cji rolnej, obliczony dla ustalenia podatku dochodowego od osób fizycznych, nie prze-kracza wysokości przeciętnego dochodu z pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych z 2 ha przeliczeniowych ustalonego przez Prezesa Głównego Urzędu Staty-stycznego na podstawie przepisów o podatku rolnym, lub nie podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w ta-kim gospodarstwie,


13

• nie złożył wniosku o wpis do ewidencji działalności gospodarczej albo po złożeniu wniosku o wpis: zgłosił do ewidencji działalności gospodarczej wniosek o zawieszenie wykonywania działalności gospodarczej i okres zawieszenia jeszcze nie upłynął, albo nie upłynął jeszcze okres do, określonego we wniosku o wpis do ewidencji działalności gospodarczej, dnia podjęcia działalności gospodarczej,

• nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności, z wyjątkiem kary pozbawienia wolności odbywanej poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego,

• nie uzyskuje miesięcznie przychodu w wysokości przekraczającej połowę minimalnego wynagrodzenia za pracę, z wyłączeniem przychodów uzyskanych z tytułu odsetek lub innych przychodów od środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach banko-wych,

• nie pobiera na podstawie przepisów o pomocy społecznej zasiłku stałego,• nie pobiera, na podstawie przepisów o świadczeniach rodzinnych, świadczenia pie-

lęgnacyjnego lub dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych na skutek upływu ustawowego okresu jego pobierania,

• nie pobiera po ustaniu zatrudnienia świadczenia szkoleniowego, o którym mowa w art. 70 ust. 6,

• nie podlega, na podstawie odrębnych przepisów, obowiązkowi ubezpieczenia społecz-nego, z wyjątkiem ubezpieczenia społecznego rolników.

Warto w tym miejscu zauważyć, że powyższa definicja bezrobotnego jest dużo bardziej szczegółowa niż te, zamieszczone wcześniej w ustawie z dnia 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu oraz w ustawie z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i prze-ciwdziałaniu bezrobociu. W szczególności dotyczy to np. rozszerzenia listy cudzoziemców uprawnionych do otrzymania statusu bezrobotnego ze względu na przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, wykluczenia osób tymczasowo aresztowanych lub odbywających karę pozbawienia wolności czy też osób uzyskujących miesięcznie przychód w wysokości prze-kraczającej połowę minimalnego wynagrodzenia za pracę. Obecne przepisy uniemożliwiają także łączenie statusu bezrobotnego z pobieraniem określonych świadczeń z pomocy spo-łecznej. Co istotne, w ustawie z 2004 r. po raz pierwszy pojawiają się także dodatkowe defi-nicje bezrobotnych, związane z cechami społeczno-demograficznymi:• bezrobotnego do 25 roku życia – oznacza to bezrobotnego, który do dnia zastosowania

wobec niego usług lub instrumentów rynku pracy nie ukończył 25 roku życia,• bezrobotnego powyżej 50 roku życia – oznacza to bezrobotnego, który w dniu zastosowa-

nia wobec niego usług lub instrumentów rynku pracy ukończył co najmniej 50 rok życia,• bezrobotnego długotrwale – oznacza to bezrobotnego pozostającego w rejestrze powia-

towego urzędu pracy łącznie przez okres ponad 12 miesięcy w okresie ostatnich 2 lat, z wyłączeniem okresów odbywania stażu i przygotowania zawodowego dorosłych,


14

• bezrobotnego bez kwalifikacji zawodowych – oznacza to bezrobotnego nieposiadają-cego kwalifikacji do wykonywania jakiegokolwiek zawodu poświadczonych dyplomem, świadectwem, zaświadczeniem instytucji szkoleniowej lub innym dokumentem upraw-niającym do wykonywania zawodu.

Jak widać z powyższego, prawna definicja bezrobotnego nie ma zbyt wiele wspólnego z defi-nicjami ekonomicznymi poza wspólnym mianownikiem, jakim jest brak posiadania zatrud-nienia oraz chęć jego uzyskania.

Rysunek 3. Inne pojęcia związane z bezrobociem

Źródło: www.bezrobocie.pl

Przyczyny powstawania bezrobociaOmówione powyżej definicje bezrobocia w znacznej mierze wskazują również na przyczy-ny jego powstawania. Warto jednak bardziej szczegółowo spojrzeć na różnice pomiędzy poszczególnymi motywami powstawania bezrobocia. Może to bowiem znacząco pomóc w momencie formułowania strategii mających za zadanie rozwiązywanie problemów spo-łecznych związanych z występowaniem bezrobocia.Zastanawiając się nad przyczynami powstawania bezrobocia, przede wszystkim należy wy-różnić główne źródła leżące u jego podstaw. Zasadniczo wymienić tutaj należy trzy takie gru-py, czyli czynniki indywidualne, koniunkturalne oraz instytucjonalne. W wielu przypadkach poszczególne grupy czynników mogą jednak wpływać na siebie nawzajem, czego przykłady przedstawione zostaną poniżej. Graficznie natomiast przyczyny te przedstawić można za pomocą następującego schematu:


15Rysunek 4. Przyczyny występowania bezrobocia

Do czynników indywidualnych zaliczać będziemy zarówno te będące pochodną indywidu-alnych preferencji danej osoby, jak i te związane z jego charakterystyką. W przypadku tych pierwszych brak zatrudnienia może być związany np. z chęcią znalezienia lepiej płatnej pracy, miejsca pracy położonego bliżej miejsca zamieszkania czy po prostu brakiem ofert spełniających oczekiwania pod względem rodzaju pracy czy formy zatrudnienia. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że preferencje jednostki mogą ulegać zmianie na skutek wpły-wu czynników instytucjonalnych. Przykładem mogą być osoby, które byłyby skłonne podjąć zatrudnienie, jednak zniechęca je do tego relatywnie wysoki poziom dochodu otrzymywa-nego z pomocy społecznej. Na powyższy przykład można oczywiście spojrzeć także z dru-giej strony – wysokie obciążenia podatkowe będą powodować, iż dla wielu osób podjęcie zatrudnienia jest nieopłacalne, gdyż dochód netto jest zbliżony do tego, który potencjalnie uzyskiwać można z pracy zarobkowej.Indywidualna charakterystyka jest z kolei czynnikiem, od którego zależeć będzie prawdo-podobieństwo znalezienia się w grupie osób bezrobotnych. Jest ono tym wyższe, im niż-szy poziom wykształcenia, czy sprawności fizycznej. Bardzo istotnym czynnikiem jest także kierunek wykształcenia oraz dodatkowe umiejętności, niekoniecznie uzyskane w ramach formalnej edukacji (np. zdolności interpersonalne czy adaptacyjność). Łatwo zatem znaj-dziemy przypadki osób o wykształceniu zawodowym, w kierunku, na który jest duże zapo-trzebowanie na rynku pracy, posiadające stabilną i dobrze płatną pracę. Zarazem urzędy pracy rejestrują coraz więcej osób bezrobotnych z wyższym wykształceniem, które jednak samo w sobie nie gwarantuje szybkiego znalezienia zatrudnienia.Czynniki koniunkturalne bezpośrednio wpływać będą na wielkość zapotrzebowania na pra-cowników, zgłaszanego przez pracodawców. Wynika to głównie ze spadku siły nabywczej ludności, czyli zmniejszenia popytu na produkcję i usługi. A zatem są to czynniki niezależne


16

od pracowników, którzy mogą jedynie obserwować efekty zmian koniunktury. Warto jed-nak w tym miejscu zauważyć, że czynniki koniunkturalne mogą mieć różny wymiar prze-strzenny. Globalne spowolnienie gospodarcze spowoduje zatem wzrost bezrobocia w całej gospodarce, niezależnie od regionu czy sekcji gospodarki (oczywiście bezrobocie wzrośnie bardziej w jednych regionach niż w innych, inny będzie też wpływ kryzysu w zależności od profilu działalności przedsiębiorstw czy sektora4). Z drugiej strony możliwe jest załamanie koniunktury w ujęciu lokalnym spowodowane upadkiem jakiegoś dużego zakładu pracy.Do koniunkturalnych przyczyn bezrobocia można zaliczyć też wprowadzanie nowych tech-nologii, które zastępują prace ludzką podnosząc jednocześnie wydajność pracy, co przy wysokich płacach opłaca się przedsiębiorcom. Bezrobocie dotyczy w takich przypadkach głównie osób starszych i o niskich kwalifikacjach. Do tego rodzaju czynników można rów-nież zaliczyć czynniki demograficzne, czyli liczbę osób wchodzących na rynek pracy i po-szukujących zatrudnienia. W latach 90. w Polsce na rynek pracy wchodziły roczniki wyżu demograficznego, co było jednym z powodów wzrostu stopy bezrobocia. Ostatnią grupą czynników będących przyczyną powstawania bezrobocia są czynniki insty-tucjonalne. Zaliczyć do nich należy przede wszystkim:• mechanizm płacy minimalnej, • klin podatkowy, • system pomocy osobom bezrobotnym, • działalność związków zawodowych. Instytucja płacy minimalnej będzie przyczyniać się do wzrostu bezrobocia w regionach, gdzie poziom płacy rynkowej jest poniżej tego wyznaczanego przez płacę minimalną. Praco-dawcy, którzy zmuszeni zostaną do podwyższenia płacy ograniczać zarazem będą zatrud-nienie w celu redukcji kosztów.Podobny efekt będzie miał klin podatkowy, czyli wysoki poziom obciążeń związanych z za-trudnieniem pracownika, który nałożony jest na pracodawcę. Niższe podatki i składki po-winny tutaj spowodować spadek płacy brutto i zarazem wzrost zatrudnienia. Z kolei część klina podatkowego, która nałożona jest na pracownika może zwiększać bezrobocie, po-przez zniechęcanie tego pracownika do podjęcia zatrudnienia ze względu na niski poziom płacy netto. Niewłaściwie zaprojektowany system pomocy osobom bezrobotnym również paradoksalnie może przyczyniać się do wzrostu bezrobocia, przynajmniej tego rejestrowanego. Sytuacja taka ma miejsce w Polsce, gdzie przepisy dotyczące np. objęcia osób zarejestrowanych jako bezrobotne ubezpieczeniem zdrowotnym prowadzą do wzrostu ich liczby. Znaczna część zarejestrowanych nie spełnia jednocześnie ekonomicznej definicji bezrobotnego pracując w szarej strefie lub nie będąc w rzeczywistości zainteresowana podjęciem pracy. Wreszcie, do wzrostu bezrobocia przyczyniać może się także działalność związków zawo-dowych, która usankcjonowana jest odpowiednimi przepisami prawa (stąd jej zaliczenie

4 W sektorze prywatnym wzrost bezrobocia w okresie kryzysu będzie zdecydowanie większy. Działania władz publicznych mogą natomiast spowodować wręcz wzrost zatrudnienia w sektorze publicznym.


17

do grupy czynników instytucjonalnych). Z założenia związki zawodowe zainteresowane są przede wszystkim sytuacją swoich członków, zatrudnionych w danym zakładzie pracy. Jeże-li zatem presja związków spowoduje podwyższenie płac w przedsiębiorstwie powyżej po-ziomu rynkowego, to w tym przypadku również racjonalnie postępujące firmy zdecydują się nie zwiększać lub ograniczyć zatrudnienie, powodując w ten sposób wzrost bezrobocia. Inne czynniki społeczno-prawne to m.in.: niedostateczna skuteczność programów pobu-dzających aktywność życiową i zawodową bezrobotnych, zmiany w systemie regulacji praw-nych, nadmierne liberalizujące sytuacje bezrobotnego, niedostosowanie systemu urzędów pracy (pośrednictwa zawodowego) do rynku pracy.5

Tworząc charakterystykę osób bezrobotnych w gminie należy wziąć pod uwagę indywidual-ne, koniunkturalne i instytucjonalne przyczyny bezrobocia.

Wymiary i konsekwencje występowania bezrobocia Kwestie związane z przyczynami i konsekwencjami występowania bezrobocia są przed-miotem licznych opracowań ekonomistów. Stąd też zwykle najczęściej mówi się o ekono-micznych kosztach związanych z bezrobociem. Wśród nich wymienić można m.in. spadek dochodów fiskalnych i wzrost wydatków budżetu państwa, proces dezaktywizacji zawodo-wej, migracje czy wzrost zróżnicowania dochodu w społeczeństwie. W rzeczywistości jed-nak, wymiar ekonomiczny bezrobocia jest tylko jednym z kilku możliwych, zaś w literaturze przedmiotu o kosztach bezrobocia mówi się zarówno w wymiarze ekonomicznym, społecz-nym, psychologicznym, jak i politycznym6 . Na zagadnienia związane z bezrobociem można jednak patrzeć również przez pryzmat pod-miotu, który w danym momencie jest przedmiotem analizy. Z tego punktu widzenia możemy mówić o wymiarze indywidualnym, rodzinnym, lokalnym, czy krajowym. Koszty te mogą się od siebie różnić znacząco, przy czym istotne jest tutaj rozróżnienie na krótki i długi okres. Oznacza to, iż w pewne koszty związane w występowaniem bezrobocia będą widoczne na-tychmiast, podczas gdy inne wystąpić mogą dopiero po jakimś czasie. Przykładem mogą być tutaj indywidualne koszty bezrobocia: w krótkim okresie kosztem takim może być spadek dochodów, w długim natomiast może to być dezaktywizacja zawodowa czy marginalizacja społeczna. W tabeli nr 1. przedstawione są przykłady poszczególnych rodzajów kosztów oraz ich wymiarów.

5 T. Borkowski, A. Marcinkowski, Socjologia bezrobocia, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1999; Fun-dacja im. Fredricha Eberta w Polsce, Społeczne skutki bezrobocia w wymiarze lokalnym, „Polityka ekonomiczna społeczna”, Zeszyt 24, Warszawa 1992.

6 A. Szałkowski, Rynek pracy w procesie transformacji systemu gospodarczego. Akademia Ekonomiczna Kraków, Kraków 1992.


18Tabela 1. Koszty i wymiary bezrobocia

Rodzaj kosztów/Wymiary

Indywidualny Rodzinny Lokalny Krajowy

EkonomiczneUtrata dochodów;Obniżenie standardu życia;

Spadek dochodów w gospodarstwie domowym;

Spadek popytu i spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego;

Spadek wpływów do budżetu państwa – bezrobotni nie płacą podatków dochodowych, składek na ubezpieczenie społeczne.Wzrost wydatków z budżetu m.in. na zasiłki, programy przeciwdziałania bezrobociu

Społeczne

Obniżenie statusu społecznego;Unikanie kontaktów społecznych;Izolacja społeczna;

Zagrożenie wystąpienia problemów tj. przemocy, rozwodu, uzależnień, przestępczości;Zagrożenie wykluczeniem społecznym;Przekazywanie negatywnych wzorców, postaw w stosunku do podejmowania zatrudnienia;

Odpływ siły roboczej z lokalnego rynku pracy;

Wzrost poziomu biedy w społeczeństwie;Niewykorzystany potencjał ludzkiej pracy;Poczucie zagrożenia bezrobociem ludzi zatrudnionych;Migracje zagraniczne;

Psychologiczne

Obniżenie samooceny;Frustracja;Depresja; problemy z zagospodarowaniem czasu wolnego;

Wystąpienie dysfunkcji w życiu rodzinnym;

Polityczne

ograniczenie lub zaniechanie uczestnictwa w życiu politycznym, kulturalnym i w życiu społeczności lokalnej;

Zmiana preferencji w wyborach samorządowych;

Ogólny wzrost niezadowolenia społecznego;Protesty społeczne;

Opracowanie własne

Z punktu widzenia osób zajmujących się kwestiami związanymi z pomocą społeczną, indy-widualny wymiar bezrobocia jest z pewnością tym, któremu poświęca się najwięcej uwagi. Koszty bezrobocia w wymiarze indywidualnym związane są bezpośrednio z utratą dobrobytu osoby pozostającej bez pracy. Dobrobyt nie ogranicza się tutaj bynajmniej do kwestii czysto ekonomicznych, ale również do tych związanych ze sferą psychiczną. Jak pokazują bowiem badania empiryczne, status bezrobotnego jest jednym z najważniejszych powodów, które


19

są wymieniane jako przyczyny bycia nieszczęśliwym. Jest oczywiste, iż wpływ bezrobocia na dobrobyt zależy od szeregu czynników związanych z indywidualnym, rodzinnym i społecz-nym otoczeniem bezrobotnego. Spadek dochodu z pracy może być bowiem mniej dotkliwy w przypadku posiadania alternatywnych źródeł dochodu (np. dochodów z inwestycji kapi-tałowych). Poza pieniężne efekty bezrobocia, takie jak stres czy depresja, mogą być z kolei redukowane dzięki korzystnemu oddziaływaniu rodziny czy najbliższego otoczenia. Bycie bezrobotnym może mieć, przynajmniej w krótkim okresie, pewne zalety, do których zaliczyć należy przede wszystkim możliwość przeznaczenia większej ilości czasu na działania zwią-zane z edukacją, wysiłkiem fizycznym, obowiązkami domowymi czy odpoczynkiem. Wśród psychologicznych kosztów bezrobocia wyróżnić należy w szczególności takie jak utrata tożsamości czy niska autoocena. Spadek samooceny czy utrata tożsamości wpływać będzie z kolei na obniżenie poziomu zadowolenia z życia. Podobny efekt będą mieć stres, czy depresja będące pochodną utraty zatrudnienia. Praca zawodowa, poza zapewnianiem dochodu, jest źródłem kontaktu z ludźmi, pozwala na niezależność materialną, daje poczucie własnej wartości, nadaje sens życiu, stwarza szanse rozwoju, czy zapewnia prestiż w bliższym i dalszym otoczeniu.W przypadku kosztów ekonomicznych, spadek bieżącego dochodu jest tylko jednym z wie-lu, niekoniecznie najważniejszych konsekwencji bezrobocia. W dłuższym okresie dużo istotniejszy wpływ na jednostkę może mieć spadek wartości kapitału ludzkiego w okresie pozostawania poza zatrudnieniem. Oznacza to, iż wiedza i umiejętności osób bezrobotnych zmniejszają się wraz z upływem czasu. Tym samym spadają też ich szanse na ponowne znalezienie pracy. Z punktu widzenia pomocy społecznej, wyjątkowo niekorzystną, a być może nawet najbar-dziej dotkliwą konsekwencją braku posiadania zatrudnienia, jest dezaktywizacja zawodo-wa. Prowadzi ona bowiem bezpośrednio do marginalizacji społecznej, która nie dotyczy je-dynie jednostki, ale również jej najbliższego otoczenia. A zatem dezaktywizacja zawodowa głowy rodziny będzie negatywnie odbijać się na całej rodzinie i w konsekwencji może zmi-nimalizować szanse rozwoju dzieci. W efekcie będziemy mieć do czynienia z negatywnymi konsekwencjami bezrobocia dotykającymi kolejne pokolenia. Większa ilość długotrwale bezrobotnych, a następnie nieaktywnych zawodowo w najbliższym sąsiedztwie, może po-wodować degradację społeczną całych obszarów. Proces ten widoczny jest w wielu miej-scach w kraju, zaś jego odwrócenie jest nie tylko bardzo trudne, ale w niektórych przypad-kach wręcz niemożliwe. Podstawową przeszkodą jest tutaj zarówno deprecjacja kapitału ludzkiego (czyli utrata umiejętności przydatnych na rynku pracy), jak i brak zainteresowania ze strony samych bezrobotnych/nieaktywnych zawodowo, którzy często wolą pozostać klientami systemu pomocy społecznej.Bezrobocie jednego z członków rodziny niesie również poważne konsekwencje rodzinne. Są one głównie powodowane pogorszeniem sytuacji materialnej i występującą atmosferę napięcia i stresu. Bezrobocie w znacznym stopniu dekomponuje realizację ról rodzinnych, szczególnie w przypadku, gdy bezrobotnym staje się mężczyzna, który do tej pory zarabiał


20

na utrzymanie rodziny. W takiej sytuacji konieczna w tym momencie jest umiejętność prze-formułowania zadań, obowiązków, planów7. Bezrobocie rodziców wpływa również negatyw-nie na ich relacje z dziećmi. Po pierwsze – skupienie rodziców (lub jednego z nich) na sobie, nieumiejętności poradzenia sobie z nową sytuacją, może powodować zmniejszenie uwagi poświęcanej dzieciom. Po drugie – obniżenie dochodów (poziomu życia) powoduje koniecz-ność zrezygnowania z planów, życia kulturalnego, marzeń zarówno dorosłych, jak i dzieci. Trudno im zrozumieć, że dobra materialne, które dotychczas otrzymywały, od pewnego cza-su są dla nich niedostępne. Może to obniżyć ich pozycję w środowisku rówieśniczym, a tak-że powodować dotąd nieobserwowane zachowania, np. drobne kradzieże, wymuszenia, sięganie po alkohol i inne używki w celu utrzymania pozycji w środowisku rówieśniczym. Konflikty, wzajemne żale, obwinianie się, poczucie zawodu, bezradność wobec dzieci, dla których przestaje się być autorytetem – naraża trwałość rodziny, nie sprzyja wypełnianiu niezwykle ważnej funkcji rodziny, jaką jest zapewnienie poczucia bezpieczeństwa8. Koszty indywidualne nie są jedynymi związanymi z występowaniem bezrobocia, które może również mieć wymiar „zła” społecznego. Oznacza to, iż ludzie mogą być niezadowoleni z powodu występowania bezrobocia nawet w sytuacji, gdy nie dotyka ich ono bezpośred-nio. Wśród najważniejszych kosztów społecznych znaleźć można zarówno kwestie związa-ne z podwyższonymi obciążeniami podatkowymi, poczuciem zagrożenia bezrobociem czy pogorszeniem się ogólnego poziomu bezpieczeństwa. W literaturze przedmiotu szczególną uwagę zwraca się jednak w tym kontekście na dwa inne aspekty kosztów społecznych, czyli wzrost poziomu biedy oraz pogłębianie się rozwarstwienia dochodowego społeczeństwa. Długofalowym i najpoważniejszym w skutkach kosztem społecznym bezrobocia jest zjawi-sko dziedziczenia biedy, przekazywania negatywnych wzorców zarówno członkom rodziny, jak i najbliższemu otoczeniu. Postawy długotrwale bezrobotnych wobec pracy kształtują tzw. „kulturę bezrobocia”. Czynniki, które wpływają na tworzenie tej specyficznej formy kul-tury przedstawione są na rysunku nr 5.Indywidualny i społeczny wymiar bezrobocia oraz związane z nim koszty są tymi, które w bezpośredni sposób mogą dotykać każdego z nas. Stąd też w zrozumiały sposób w naj-większym stopniu przykuwają one uwagę przeciętnego obywatela. Okazuje się jednak, iż bezrobocie może także być źródłem występowania znaczących kosztów, którymi obarczony będzie budżet państwa. Koszty te noszą nazwę kosztów fiskalnych i stanowią sumę warto-ści utraconych wpływów podatkowych oraz zwiększonych wydatków budżetowych. W przy-padku tych pierwszych chodzi o zmniejszone wpływy zarówno z podatków bezpośrednich, jak i pośrednich. Utrata zatrudnienia oznacza bowiem spadek dochodów osoby bezrobot-nej, co bezpośrednio przekłada się na obniżenie kontrybucji z tytułu PIT. Pośrednio powinno

7 A. Kotlarska-Michalska, Zadania rodziny w sytuacji bezrobocia, w: T. Borkowski, A. Marcinkowski, A. Cherow-Urbaniec (red.), Polityka społeczna – rodzina – bezrobocie, Kraków 1997. M. Szymański, Bezrobocie rodziców a osiągnięcia szkolne ich dzieci, „Edukacja”, nr 4.

8 A. Kalbarczyk, Psychologiczne konsekwencje utraty pracy i bezrobocia, w: Organizacja, praca, bezrobocie, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1999, str. 7-29.


21

to jednak spowodować również spadek popytu i tym samym obniżenie wpływów z VAT czy akcyzy. Wreszcie, w średnim okresie czasu, spadek popytu może przełożyć się na globalny spadek produkcji, co w konsekwencji dodatkowo dotknęłoby finanse publiczne ze względu na spadek wpływów z CIT czy innych form opodatkowania działalności gospodarczej.

Rysunek 5. „Kultura bezrobocia”

Źródło: A. Sadowska, Kultura bezrobotnych, w: M. Malikowski, D. Markowski (red.), Struktura społeczna – rynek pracy – bezrobocie, Rzeszów 1995.

Warto w tym miejscu zauważyć, że utrzymywanie się wysokiego poziomu bezrobocia w dłuż-szym okresie czasu może spowodować dodatkowe straty z punktu widzenia fiskusa. Stra-ty te będą spowodowane odpływem siły roboczej z terenów dotkniętych bezrobociem, co oznacza wystąpienie zarówno migracji zagranicę, jak i pomiędzy poszczególnymi regionami kraju. Odpływ siły roboczej zagranicę to spadek wpływów podatkowych, zarówno bezpo-średnich (z tytułu PIT), jak i pośrednich ze względu na spadek popytu i produkcji. Kolejna strata to pochodna dezaktywizacji zawodowej osób długotrwale bezrobotnych, która po-nownie spowodować musi spadek wpływów podatkowych.Jak zaznaczono powyżej, bezrobocie generuje również koszty związane z wyższymi wydat-kami budżetowymi. W krótkim okresie są one związane przede wszystkim z wypłatą zasił-ków dla bezrobotnych. W dłuższym okresie czasu brak konieczności wypłacania zasiłków z tytułu bezrobocia (są one wypłacane krótkookresowo) nie oznacza bynajmniej mniejszych wydatków publicznych – znaczna część długotrwale bezrobotnych może bowiem ubiegać się o zasiłki z pomocy społecznej. Co więcej, długotrwałe bezrobocie może skutkować wzro-stem przestępczości, czy pogorszeniem się sytuacji zdrowotnej – to z kolei w konsekwencji musi skutkować wzrostem wydatków państwa na działalność wymiaru sprawiedliwości czy służbę zdrowia. Wreszcie, utrzymujący się wysoki poziom bezrobocia w wybranych regio-


22

nach kraju może powodować konieczność zwiększonych nakładów finansowych na działa-nia w ramach polityki regionalnej.Koszty fiskalne związane z występowaniem bezrobocia negatywnie wpływać będą na stan finansów publicznych. Konsekwencją takiego stanu rzeczy może być potrzeba obniżenia wydatków publicznych np. na badania i rozwój czy edukację. To z kolei w dłuższym okresie czasu negatywnie musi przełożyć się na poziom wzrostu gospodarczego kraju i relatywny spadek przyszłych dochodów podatkowych. A zatem w skali makro, koszty fiskalne bezro-bocia generowane przez wyższe wydatki budżetowe mogą w długim okresie być znacznie większe niż te, które są bezpośrednio związane są z jego występowaniem w krótkim okre-sie. W tym kontekście należałoby je postawić w jednym rzędzie z tymi będącymi wynikiem migracji zagranicznych czy dezaktywizacji zawodowej.

Charakterystyka i ewolucja bezrobocia w Polsce Problem bezrobocia jest jednym z najlepiej opisanych problemów społecznych pod wzglę-dem statystycznym. W polskiej i europejskiej statystyce jest wiele mierników dotyczących charakterystyki i ewolucji bezrobocia oraz indywidualnych cech bezrobotnych. Przedsta-wione poniżej tendencje na podstawie dostępnych miar oraz sposób ich opisu mogą być przydatne w opisywaniu problemu bezrobocia w dokumentach strategicznych (na poziomie krajowym regionalnym, bądź lokalnym), a także do wyciągania prawidłowych wniosków z przedstawianych trendów w czasie.

Definicja podstawowych kategori statystycznychZanim przejdziemy do przeglądu danych statystycznych, powinniśmy jednak omówić pod-stawowe definicje najważniejszych zmiennych na rynku pracy oraz sposób obliczania stopy bezrobocia, która jest najważniejszą miarą używaną do opisywania jego ewolucji. Przy obliczaniu stopy bezrobocia nie bierzemy pod uwagę wszystkich mieszkańców danego kraju, ale jedynie ludność w wieku produkcyjnym. Jest to, w zależności od definicji przyjmowa-nej przez urząd statystyczny, ludność w wieku 15 lat i więcej lub ludność w wieku 18-59/64. Aby obliczyć stopę bezrobocia musimy jednak jeszcze wyłączyć z ogólnej liczby osób w wie-ku produkcyjnym osoby nieaktywne zawodowo. W ten sposób możemy otrzymać dwa agre-gaty, różniące się nieznacznie definicją. Są to: • Zasoby siły roboczej – obejmują one wszystkich pracowników najemnych zatrudnionych

w danym momencie oraz tych, którzy są zarejestrowani jako chętni do podjęcia pracy (bezrobotni zarejestrowani).

• Ludność czynna zawodowo – jest to siła robocza powiększona o poborowych i zawodo-wych żołnierzy oraz osoby pracujące na własny rachunek9,

• Osoby bezrobotne zarejestrowane jako poszukujące pracy.

9 Warto w tym miejscu zaznaczyć, że za osoby pracujące należy uznać takie, które w danym tygodniu wykonywa-ły pracę przynosząca zarobek lub dochód lub nie pracowały z powodu choroby, urlopu itp., ale formalnie miały pracę


23

Unaocznienie tych trzech podstawowych kategorii, potrzebnych do zdefiniowania stopy bezrobocia, znajduje się na schemacie poniżej.

Rysunek 6. Kategorie definicyjne do stopy bezrobocia

Po zdefiniowaniu powyższego możemy wreszcie otrzymać stopę bezrobocia, która jest ilorazem liczby osób bezrobotnych oraz liczby osób należących do zasobów siły roboczej. A zatem stopa bezrobocia jest to odsetek siły roboczej, która nie ma pracy, ale jest zareje-strowana jako poszukująca pracy. W innym ujęciu stopa bezrobocia może być liczona jako odsetek ludności czynnej zawodowo pozbawionej pracy (jest wtedy niższa, gdyż ludność czynna zawodowo jest liczniejsza niż siła robocza).

Stopa bezrobocia ekonomicznego, a bezrobocie rejestrowaneCharakterystykę bezrobocia w Polsce rozpoczynamy od porównania poziomu i ewolucji sto-py bezrobocia ekonomicznego (obliczanej w oparciu o Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności) oraz stopy bezrobocia rejestrowanego (szacowanej w oparciu o dane z Powiato-wych Urzędów Pracy). Jak widać na wykresie 1. ewolucja obydwu stóp w ostatnim dziesię-cioleciu była bardzo zbliżona, przy czym na początku omawianego okresu stopa bezrobocia ekonomicznego była nieznacznie wyższa, podczas gdy po roku 2005 bezrobocie ekono-miczne na trwałe spadło poniżej poziomu bezrobocia rejestrowanego. Na koniec 2010 roku różnica pomiędzy jednym, a drugim wynosiła już ponad 2,5 punktu procentowego. Trzeba w tym miejscu pamiętać, że obie stopy bezrobocia nie są do końca porównywalne ze wzglę-du na różnice metodologiczne. Stopa bezrobocia ekonomicznego obejmuje populację osób w wieku 15-74 lata, które spełniają definicję bezrobotnego BAEL, podczas gdy bezrobocie rejestrowane odnosi się jedynie do osób spełniających wymogi ustawowe. Obserwując ewolucję stopy bezrobocia w ostatnich dziesięciu latach warto zwrócić uwa-gę na brak ścisłego powiązania poziomu bezrobocia i stopy wzrostu PKB per capita.


24

Szybki wzrost PKB w latach 2003-2004 (odpowiednio 4% i 5,4%) spowodował jedynie nie-znaczny spadek bezrobocia rejestrowanego (z 20,0% w grudniu 2002 do 19,0% na koniec 2004 roku). Z kolei wolniejszemu wzrostowi gospodarczemu w roku 2005 (3,7%) towarzy-szył szybszy spadek bezrobocia (z 19% do 17,6% na koniec 2005). Jest to z jednej strony efekt wysokiego poziomu bezrobocia strukturalnego i bezzatrudnieniowego wzrostu gospo-darczego obserwowanego w pierwszej części omawianego okresu, z drugiej zaś przystąpie-nia Polski do Unii Europejskiej, które spowodowało masową emigrację zarobkową i spadek stopy bezrobocia po 1 maja 2004 roku.

Wykres 1. Ewolucja stopy bezrobocia w Polsce w latach 2000-2010.

Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności i MPiPS

Co istotne, porównanie poziomu bezrobocia w Polsce i krajach Unii Europejskiej wyraźnie wskazuje, iż obserwowany w ostatnich latach spadek liczby osób pozostających bez pracy w naszym kraju w połączeniu z ich wzrostem w pozostałych krajach Wspólnoty pozwolił nam zbliżyć się do średniej unijnej. Poziom bezrobocia w Polsce na koniec 2010 roku był dokładnie taki sam jak średnia dla UE, zaś rok wcześniej stopa bezrobocia w naszym kraju (8,2%) była nawet poniżej średniej, wynoszącej 9%. Wynik ten jeszcze kilka lat temu wyda-wał się niemożliwy do osiągnięcia, co najlepiej widać na wykresie 2.


25Wykres 2. Ewolucja stopy bezrobocia ekonomicznego w Polsce i UE27 w latach 2000-

2010.

Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane z Labour Force Survey (LSF).

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na bardzo istotny aspekt informacji jakie możemy uzyskać dzięki analizie stopy bezrobocia. W powszechnym mniemaniu wysokie bezrobo-cie wskazuje bowiem na duże problemy na rynku pracy (zarówno w wymiarze lokalnym, regionalnym czy krajowym), podczas gdy niska stopa bezrobocia może świadczyć o tym, iż sytuacja na rynku pracy jest relatywnie dobra. Porównując zatem sytuację w różnych woje-wództwach należałoby przyjąć, iż sytuacja na rynku pracy np. w województwie śląskim jest zdecydowanie lepsza niż np. w zachodniopomorskim. Tymczasem w rzeczywistości może się okazać, iż w regionie o niskiej stopie bezrobocia występuje również niski odsetek osób posiadających zatrudnienie. Niska stopa bezrobocia jest natomiast efektem niskiej aktyw-ności zawodowej ludności, która zniechęcona brakiem możliwości uzyskania pracy uległa dezaktywizacji. Przykład ten najlepiej pokazuje, iż chcąc właściwie diagnozować sytuację na rynku pracy nie można opierać się jedynie na stopie bezrobocia ale również, a może nawet przede wszystkim, na stopie zatrudnienia i stopie (współczynniku) aktywności zawodowej. Współczynnik aktywności ekonomicznej definiowany jest jako relacja aktywnych zawodo-wo do ludności w wieku produkcyjnym. Stopa zatrudnienia jest natomiast stosunkiem liczby osób pracujących do ludności w wieku produkcyjnym.

Udział osób bezrobotnych długotrwaleJednym z najważniejszych problemów polskiego rynku pracy był w ostatnich latach wysoki udział długotrwale bezrobotnych (powyżej 12 miesięcy) w ogóle osób pozostających bez pracy. Udział ten wynosił na początku poprzedniej dekady niecałe 45% (niezależnie od źró-dła danych statystycznych) i rósł aż do jej połowy, aby osiągnąć maksymalny poziom 57,7% w przypadku bezrobocia ekonomicznego oraz 52,5% w przypadku bezrobocia rejestrowa-nego (patrz wykres 3). Poprawa sytuacji w tym aspekcie nastąpiła po przystąpieniu Polski


26

do UE – w efekcie w roku 2010 udział długotrwale bezrobotnych spadł do ok. 30%. Może to sugerować, iż znaczną część osób, które opuściły kraj w poszukiwaniu zatrudnienia zagra-nicą stanowiły właśnie osoby długotrwale bezrobotne.

Wykres 3. Udział długotrwale bezrobotnych w ogóle osób pozostających bez pracy w Pol-sce w latach 2000-2010.


Co istotne, dzięki postępowi dokonanemu w ostatnich 3 latach Polska przestała się również negatywnie wyróżniać na tle innych krajów Unii Europejskiej. O ile bowiem jeszcze w roku 2007 odsetek długotrwale bezrobotnych w Polsce był wyższy o prawie 10 punktów procen-towych od średniej UE (51,4% wobec 42,7%), o tyle rok później znalazł się on już poniżej średniego poziomu państwa Wspólnoty. Tendencja ta utrzymała się w kolejnych latach, co widoczne jest na wykresie 4.

Wykres 4. Udział długotrwale bezrobotnych w ogóle osób pozostających bez pracy w Polsce i UE27 w latach 2000-2010 (bezrobocie ekonomiczne, populacja 15-64 lata).



27

Zróżnicowanie terytorialne bezrobociaBardzo istotnym wymiarem charakteryzującym bezrobocie jest jego rozkład w przekroju te-rytorialnym. W przypadku Polski występuje w tym względzie dość duże zróżnicowanie, co ma istotne znaczenie z punktu widzenia skuteczności polityki rynku pracy. W końcu 2010 roku stopa bezrobocia rejestrowanego wahała się pomiędzy 9,2% w województwie wielko-polskim, a 20% w warmińsko-mazurskim. Zarazem zróżnicowanie to było jeszcze większe na niższych szczeblach administracji samorządowej. Na poziomie podregionów rozpiętość stopy bezrobocia przekraczała już 20 punktów procentowych (od 3,4% w podregionie m.st. Warszawa do 24,2% w podregionie ełckim). Jeszcze większe zróżnicowanie obserwowane jest na poziomie powiatów – najniższy poziom bezrobocia zanotowano w m.st. Warszawa (3,4%), zaś najwyższy w powiecie szydłowieckim (35,1%). Brak jest niestety danych staty-stycznych na poziomie gmin, można jednak przyjąć, iż rozpiętość stóp bezrobocia jest tutaj jeszcze większa. Przekonują o tym chociażby dane GUS dotyczące udziału bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym, który waha się pomiędzy 1,7% w gminie Kleszczewo, a 28,4% w gminie Lelkowo. Po odjęciu osób nieaktywnych zawodowo odsetki te powinny bowiem relatywnie wzrosnąć.Patrząc na rozkład stopy bezrobocia w układzie przestrzennym nie sposób nie zauważyć, iż rozkład ten jest dość stabilny w czasie. Oznacza to, iż regiony z poziomem bezrobocia powyżej średniej dla całego kraju nie są w stanie znacząco obniżyć tego poziomu średnim okresie czasu. Z kolei obszary historycznie wykazujące niskie poziomy bezrobocia z reguły są w stanie utrzymać swoją relatywnie dobrą pozycję zarówno w okresach boomu gospo-darczego jak i recesji. Najlepiej widać to na wykresie 5., gdzie przedstawiono ewolucję stopy bezrobocia rejestrowanego na poziomie województw w latach 2001-2010.

Wykres 5. Ewolucja stopy bezrobocia rejestrowanego według województw w latach 2001-2010.



28

Trzeba w tym miejscu podkreślić, że skuteczna walka z bezrobociem w wielu regionach może być utrudniona ze względu na specyficzne cechy pewnych obszarów. Szczególne zna-czenie ma tutaj niekorzystne położenie geograficzne i brak połączeń transportowych, które z jednej strony skutecznie ograniczają perspektywy rozwoju gospodarczego, z drugiej zaś możliwości znalezienia zatrudnienia poza miejscem zamieszkania. Analizując problematykę bezrobocia w układzie terytorialnym warto także zwrócić uwagę na istotne różnice w rozkładzie w zależności od źródła danych. O ile zgodnie z danymi reje-strowymi najwyższy poziom bezrobocia systematycznie obserwowany jest w województwie warmińsko-mazurskim, o tyle dane BAEL pokazują, iż regionami o tradycyjnie najwyższej stopie bezrobocia ekonomicznego są przede wszystkim województwo zachodnio-pomor-skie i dolnośląskie. Województwo warmińsko-mazurskie znajduje się natomiast wśród ob-szarów o średnim poziomie bezrobocia. Różnice pomiędzy jednym i drugim źródłem danych w dużej mierze są pochodną rozwiązań instytucjonalnych, które powodują, iż z punktu wi-dzenia władz samorządowych (którym podlegają PUP) utrzymywanie wysokiej stopy bezro-bocia rejestrowanego może być korzystne. Wiąże się bowiem z dodatkowymi środkami na walkę z bezrobociem otrzymywanymi z budżetu centralnego.

Struktura bezrobotnych ze względu na płećKolejnym wymiarem, który należy uwzględnić w ramach analizy poświęconej charakterysty-ce bezrobocia w Polsce, jest struktura bezrobotnych, z punktu widzenia ich indywidualnych charakterystyk. Podstawowe przekroje, w ramach których możliwe jest dokonanie zróżnico-wania ogółu bezrobotnych obejmują płeć, wiek, wykształcenie, zawód, miejsce zamieszka-nia i niepełnosprawność.Z punktu widzenia podziału na płeć w zdecydowanie gorszej sytuacji są kobiety niż mężczyź-ni, przy czym prawidłowość ta nie jest polską specyfiką, ale widoczna jest również w innych krajach UE. Na koniec 2010 roku stopa bezrobocia ekonomicznego kobiet wyniosła 10,1% wobec 9,4% dla mężczyzn. Różnica ta była jednak znacznie mniejsza niż na początku deka-dy, kiedy zróżnicowanie poziomu bezrobocia ze względu na płeć wynosiło ponad 3 punkty procentowe. Na koniec 2000 roku bezrobocie wśród kobiet osiągnęło poziom 18,6%, zaś wśród mężczyzn 14,8%. Co ciekawe, jak widać na wykresie 6., w porównaniu ze średnią dla krajów Unii Europejskiej sytuacja kobiet w Polsce praktycznie przez całą ubiegłą dekadę pozostawała relatywnie gorsza. W przypadku mężczyzn natomiast począwszy od roku 2008 stopa bezrobocia jest już niższa niż w krajach Wspólnoty.


29Wykres 6. Ewolucja stopy bezrobocia ekonomicznego kobiet i mężczyzn w Polsce i UE w la-

tach 2000-2010 (populacja 15-64 lata).


Wiek osób bezrobotnychZnacznie większe zróżnicowanie stopy bezrobocia, niż ma to miejsce w przypadku płci, wy-stępuje z punktu widzenia wieku osób pozostających bez pracy. W świetle przytaczanych wcześniej badań empirycznych, przedmiotem szczególnej troski powinny być tutaj osoby młode, w przypadku których negatywne konsekwencje bezrobocia mogą mieć charakter długookresowy. W ramach polityki rynku pracy drugą wyróżnianą grupą są osoby w wieku powyżej 50 lat, w przypadku których utrata pracy zwykle oznacza konieczność wcześniej-szej dezaktywizacji zawodowej.W przypadku Polski, w zdecydowanie najbardziej niekorzystnej sytuacji są osoby młode. Stopa bezrobocia ekonomicznego wśród grupy wiekowej 15-24 lata wyniosła na koniec 2010 roku 23,7%, co jest wynikiem prawie trzykrotnie wyższym niż w pozostałych grupach wiekowych (8,4% dla osób w wieku 25-49 lat oraz 7,6% dla osób w wieku 50-64 lata).Pozytywów można tutaj doszukiwać się w fakcie, iż odsetek młodych bezrobotnych jest obecnie znacznie niższy niż na początku poprzedniej dekady, gdy wynosił 35,7%. Nadal jednak przewyższa średnią dla krajów Unii Europejskiej, która w 2010 roku wyniosła 20,8%.Co charakterystyczne, obserwowana w naszym kraju w ostatnich latach tendencja do spad-ku bezrobocia wśród najmłodszej grupy wiekowej jest odwrotnością tego, co dzieje się w po-zostałych krajach Wspólnoty. W efekcie na przestrzeni ostatnich 10 lat, różnica pomiędzy bezrobociem młodzieży w Polsce i średnią dla UE zmniejszyła się kilkukrotnie, co doskonale widać na wykresie 7. Na wykresie tym widać również inną interesującą tendencję mianowi-cie spadek stopy bezrobocia dla osób w wieku 25-49 lat w Polsce poniżej średniej dla UE.


30Wykres 7. Ewolucja stopy bezrobocia ekonomicznego w przedziałach wiekowych w Polsce

i UE w latach 2000-2010 (populacja 15-64 lata).


Oczywiste jest, że osoby, które po raz pierwszy wchodzą na rynek pracy mają trudniejsze zadanie niż osoby już na nim będące, chociażby dlatego, że w większości przypadków nie dysponują doświadczeniem zawodowym, które jest jednym z ważniejszych cech po-szukiwanych przez pracodawców u swoich potencjalnych pracowników. Od lat w krajach europejskich, przy powolnej tendencji wzrostowej, stopa bezrobocia młodzieży jest około dwukrotnie wyższa niż stopa bezrobocia ogółem (w Polsce w ostatnich latach 2,5-krotnie wyższa). Równocześnie, po okresie znacznego spadku stopy bezrobocia młodzieży w Pol-sce, w rezultacie światowego kryzysu od 2008 roku ponownie zaczęła rosnąć.Polskie społeczeństwo zaczyna się starzeć i choć w ostatnich latach zanotowano niewielki wzrost udziału ludności w wieku produkcyjnym, niedługo ten trend się odwróci. Już teraz wi-dać negatywne zmiany w obrębie grupy osób w wieku produkcyjnym, a prognozy Głównego Urzędu Statystycznego nie pozostawiają wątpliwości, iż do 2035 r. nastąpi znaczny uby-tek ludności w wieku produkcyjnym (prognozowany na 3,8 mln osób), przy równoczesnym wzroście udziału ludności w wieku niemobilnym w populacji osób w wieku produkcyjnym (z 37,8% w 2007 r. do 47,2% w 2035 r.). Oznacza to, że w zasobie bezrobotnych coraz więk-szą grupę będą stanowiły osoby starsze.

Wykształcenie osób bezrobotnychZnaczące różnice w poziomie bezrobocia widoczne są także w stosunku do ukończonego poziomu wykształcenia. Zgodnie z hipotezami przedstawionymi w poprzedniej części opra-cowania, dostępne dane statystyczne potwierdzają, iż grupą najbardziej zagrożoną bezro-bociem są osoby z najniższym poziomem wykształcenia. Stopa bezrobocia osób posia-dających wykształcenie podstawowe lub gimnazjalne (w Międzynarodowej Standardowej


31

Klasyfikacji Kształcenia odpowiada to poziomowi ISCED 1 i 2) wyniosła w Polsce w 2010 roku 18,4% i była znacząco wyższa niż ta dla osób z wykształceniem zawodowym, średnim i policealnym (ISCED 3 i 4), która osiągnęła poziom 10,6%. Najniższy poziom bezrobocia widoczny jest w grupie osób z wykształceniem wyższym (ISCED 5 i 6), gdzie wyniosło ono na koniec 2010 roku zaledwie 5%.Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, iż poziom bezrobocia wśród osób z wyższym wykształceniem był w miarę stabilny w okresie ostatniego dziesięciolecia. Oznacza to, iż bezrobocie cykliczne (koniunkturalne) dotyka przede wszystkim osób z wykształceniem pierwszego i drugiego stopnia (patrz wykres 8). Warto również zauważyć, iż o ile stopa bez-robocia w tych grupach wykształcenia jest wyższa niż średnia dla UE o tyle poziom bezro-bocia w grupie osób z wyższym wykształceniem spadł już w ostatnich latach poniżej tej średniej. Zarazem jednak zmianom uległa też struktura osób rejestrujących się w urzędach pracy. W 2000 roku udział osób z wyższym wykształceniem w ogóle zarejestrowanych bez-robotnych wynosił bowiem zaledwie 2,6%, podczas gdy w roku 2010 już 10,5%. Wzrost dotyczy także osób z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym oraz średnim ogólnokształcącym. Natomiast systematycznie od roku 2000 spada udział osób z wykształ-ceniem zasadniczym zawodowym (z 37% w 2000 do 28,5% w 2010) oraz gimnazjalnym i poniżej (z 33,4% w 2000 do 28,2% w 2010).

Wykres 8. Ewolucja stopy bezrobocia ekonomicznego według ukończonego wykształce-nia w Polsce i UE w latach 2000-2010 (populacja 15-64 lata).


Wzrost udziału osób z wykształceniem wyższym w zasobie bezrobocia jest wynikiem wzrostu popularności kształcenia na poziomie wyższym, przy równoczesnym spadku zainteresowa-nia młodzieży kształceniem zawodowym na poziomie zasadniczym i średnim. W rezultacie na regionalnych i lokalnych rynkach pracy występuje niezaspokojony popyt na pracowników z wykształceniem średnim zawodowym i zasadniczym zawodowym, podczas gdy nasycenie osobami legitymującymi się wykształceniem wyższym, szczególnie w niektórych grupach zawodowych, przekracza możliwości absorpcji na tych rynkach pracy. Szczególnie wymaga-


32

jącą grupą, z punktu widzenia instytucji rynku pracy, są absolwenci szkół wyższych, którzy po ukończeniu kształcenia trafili do zasobu bezrobocia. Z jednej strony mają one wysokie aspiracje, stąd rozczarowanie związane z brakiem pracy jest duże (to może wymagać wspar-cia psychologa). Z drugiej strony często wymagają podniesienia lub wręcz zmiany kwalifika-cji, czyli sięgnięcia do określonych usług i instrumentów rynku pracy.10

Miejsce zamieszkania osób bezrobotnychStruktura bezrobotnych ekonomicznie z punktu widzenia miejsca zamieszkania w 2010 roku pokrywała się ze strukturą zamieszkania osób w wieku 15+. Na wsi zamieszkiwało 38,3% populacji, 61,7% w miastach. W przypadku bezrobotnych 37.1% to mieszkańcy wsi, natomiast 62.9% zamieszkuje w miastach. Dane te wydają się wskazywać na brak zróżnico-wania w poziomie zagrożenia bezrobociem pomiędzy mieszkańcami miast i wsi, przy czym ze względu na specyfikę badania BAEL mogą one nie oddawać bezrobocia ukrytego na wsi11. Jednocześnie w ostatnim dziesięcioleciu nie nastąpiły praktycznie żadne zmiany w struktu-rze zarejestrowanych bezrobotnych z punktu widzenia miejsca zamieszkania. W 2000 roku 43,7% zarejestrowanych osób pochodziło z terenów wiejskich, zaś 56,3% z miast. W roku 2010 odsetki te wynosiły odpowiednio 43,8% oraz 56,2%. Dostępne dane statystyczne nie pozwalają niestety w tym przypadku na dokonanie porównania z krajami UE.

Osoby niepełnosprawne jako osoby bezrobotneWreszcie, jeżeli chodzi o osoby niepełnosprawne to w ich przypadku stopa bezrobocia eko-nomicznego wyniosła w IV kwartale 2010 roku 13,6% i była tym samym o prawie 4 punkty procentowe wyższa od stopy bezrobocia dla całej populacji. Nie oznacza to bynajmniej, iż osoby niepełnosprawne są relatywnie mniej zagrożone bezrobociem niż np. osoby w wieku 15-24 lata. Specyfiką bezrobotnych jest bowiem wyjątkowo niska stopa aktywności zawo-dowej, która w 2010 wyniosła zaledwie 17,4%.

Bezrobocie jako przyczyna przyznania świadczeń pomocy społecznejBezrobocie jest wymieniane jako jedna z przyczyn, z powodu której wystąpienia (oraz przy spełnieniu innych warunków) można ubiegać się o świadczenia z jednostek organizacyjnych pomocy społecznej. Choć w ustawie o pomocy społecznej nie ma wymogu przedstawienia dokumentu o rejestracji w PUP jako osoba bezrobotna, to praktyka pokazuje, że taki wymóg jest stosowany przez pracowników socjalnych. Stąd można uznać, że wszystkie (a na pew-no większość) osoby, które uzyskały świadczenie z tego powodu są zarejestrowane w urzę-dzie pracy. Jak wynika ze statystyk (zbieranych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecz-nej poprzez sprawozdania MPiPS03 oraz rejestrowania danych w Systemie Informatycznym

10 Specyficzne problemy tej grupy na polskim rynku pracy są szczegółowo omówione w Raporcie Młodzi 2011, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2011.

11 W badaniu BAEL za osobę pracującą uznaje się taką, która w danym tygodniu przez co najmniej 1 godzinę wykonywała jakąkolwiek pracę przynoszącą dochód lub zarobek.


33

POMOST), bezrobocie jest najczęściej wymienianym powodem przyznania pomocy. W 2010 r. 56,7% świadczeniobiorców12 wskazało ten problem jako jedną z przyczyn ubiegania się o pomoc. W stosunku do roku 2009 r. zanotowano wzrost liczby osób objętych świadcze-niami pomocy społecznej z powodu bezrobocia o 6%. Warto zauważyć, że wzrosła również liczba osób zarejestrowanych jako bezrobotne (o 3,8%).Z tabeli nr 2 wynika, że świadczeniami pomocy społecznej jest objętych 60% zarejestrowa-nych bezrobotnych. Najwięcej osób korzysta ze świadczeń pomocy społecznej z powodu bezrobocia w regionie dolnośląskim, kujawsko-pomorskim oraz warmińsko-mazurskim.13 Natomiast najwyższa stopa bezrobocia została odnotowana w zachodniopomorskim, ku-jawsko-pomorskim oraz lubuskim i podkarpackim. Jednocześnie warmińsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie oraz lubuskie to regiony, gdzie najwięcej osób zarejestrowanych jako bezrobotne korzysta ze świadczeń pomocy społecznej (ponad 80%).

Tabela 2. Liczba bezrobotnych, stopa bezrobocia oraz stosunek liczby osób korzystają-cych z pomocy społecznej z przyczyny bezrobocia do liczby osób zarejestrowa-nych jako osoby bezrobotne

Województwo

Licz

ba o

sób

korz

ysta

jący

ch

z po

moc

y sp

ołec

znej

z

pow

odu

bezr

oboc

ia

2010

Udz

iał l

iczb

y os

ób

korz

ysta

jący

ch

z po

moc

y sp

ołec

znej

z

pow

odu

bezr

oboc

ia w

licz

bie

świa

dcze

niob

iorc

ów

ogół

em

Licz

ba o

sób

bezr

obot

nych

201

0

Stop

a be

zrob

ocia

w

201

0 r.

(%)

Stos

unek

licz

by

osób

kor

zyst

ając

ych

z po

moc

y sp

ołec

znej

z

pow

odu

bezr

oboc

ia

do li

czby

osó

b be

zrob

otny

ch

dolnośląskie 71 315 64,01 150 282 13 47,5kujawsko-pomorskie 112 950 67,44 139 401 16,6 81,0lubelskie 75 499 53,81 119 709 13 63,1lubuskie 47 474 62,59 59 225 15,6 80,2łódzkie 81 661 56,12 131 617 12,1 62,0małopolskie 63 990 41,26 142 221 10,4 45,0mazowieckie 94 114 48,09 238 341 9,4 39,5opolskie 30 722 59,22 48 775 13,1 63,0podkarpackie 101 284 57,53 142 263 15,8 71,2podlaskie 29 370 48,79 63 761 13,2 46,1pomorskie 83 189 54,34 104 694 12,2 79,5śląskie 102 707 59,72 181 198 9,9 56,7świętokrzyskie 51 122 53,83 82 141 14,7 62,2warmińsko-mazurskie 96 258 68,57 105 942 20 90,9wielkopolskie 75 618 51,39 135 172 9,2 55,9zachodniopomorskie 73 538 63,91 109 964 17,4 66,9Polska 1 190 811 56,65 1 954 706 12,3 60,9Źródło: Agnieszka Hryniewicka: Pomoc społeczna w liczbach 2010, IRSS, Warszawa, 2011.

12 Jako świadczeniobiorcę należy rozumieć osobę, na którą została wystawiona decyzja o świadczeniu.13 Biorąc pod uwagę udział liczby osób korzystających z pomocy społecznej z powodu bezrobocia w liczbie

świadczeniobiorców ogółem.


34

Zróżnicowanie pomiędzy regionami oraz gminami w regionach w zakresie udzielania pomo-cy z powodu bezrobocia jest zobrazowane na mapie poniżej. Wyraźnie widać, że najwięcej klientów z tym problemem jest w północnej i południowo-wschodniej Polsce, a najmniejsze w Polsce centralnej, co odzwierciedla regionalne występowanie bezrobocia.

Warto również wspomnieć o innych przyczynach współwystępujących z problemem bezro-bocia klientów pomocy społecznej. Najsilniej skorelowanym problemem z bezrobociem jest ubóstwo. Ok. 75% wszystkich świadczeniobiorców podaje co najmniej jeden z tych proble-mów jako powód ubiegania się o pomoc, a 52% - ubóstwo14. W poszczególnych wojewódz-

14 Uwaga: nie należy sumować liczby osób lub rodzin, które otrzymują pomoc z określonej przyczyny, ponieważ w wywiadzie wskazywane i zapisywane są więcej niż jedna przyczyna.


35

twach procent osób objętych pomocą z powodu tych problemów przedstawia się różnie, co jest zobrazowane na wykresie poniżej. Np. w województwie warmińsko-mazurskim znacz-nie więcej osób wskazuje problem bezrobocia niż ubóstwa, a w podlaskim i pomorskim jest więcej klientów wskazujących problem ubóstwa.

Wykres 9. Procent świadczeniobiorców z problemem ubóstwa i bezrobocia

Opracowanie własne na podstawie SI POMOST 2010 i Statystyki rynku pracy z grudnia 2010 r., MPiPS.

Kolejne często występujące przyczyny udzielania świadczeń z pomocy społecznej to nie-pełnosprawność i długotrwała choroba (w każdej kategorii po ok. 29% wskazań, ale należy pamiętać, że w przypadku osób niepełnosprawnych zaznaczana jest również długotrwała choroba jako przyczyna udzielenia pomocy). Inne problemy przyczyniające się do zwiększe-nia trudności na rynku pracy to:• bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych w rodzinie niepełnej (13%),• wielodzietność (13%),• bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczym w rodzinach wielodzietnych

(10%),• alkoholizm (5,2%),• bezdomność (1,6%).Inne ważne problemy to brak umiejętności przystosowania do życia młodzieży opuszczają-cej placówki opiekuńczo-wychowawcze i trudności przystosowania się do życia po zwolnie-niu z zakładu karnego, jednak ich skala w statystykach jest nieznaczna (poniżej 20 tys. osób korzystających z tego powodu z pomocy).


36


37

Rozdział IICharakterystyka społeczno-demograficzna bezrobotnych klientów pomocy społecznej Agnieszka Hryniewicka

Jak wynika z powyżej przedstawionych danych ok. 60 % bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy korzysta ze świadczeń pomocy społecznej. Co te osoby charakteryzuje i czy można wśród nich wyróżnić podstawowe grupy? W niniejszym rozdziale postaram się odpowiedzieć na te pytania, co pomoże w dopasowaniu usług i świadczeń oferowanych tym osobom do ich potrzeb.

Charakterystyka bezrobotnych klientów pomocy społecznej na podstawie danych sta-tystycznych

Aktywność zawodowa klientów pomocy społecznejChoć bezrobocie to najczęstsza przyczyna przyznawania świadczeń pomocy społecznej, to liczba osób bezrobotnych świadczeniobiorców jest równa liczbie osób biernych zawodowo, czyli niepracujących i niezarejestrowanych jako osoby bezrobotne. W tej grupie najwięcej osób to osoby poniżej 18 roku życia, które stanowią ok. połowy biernych zawodowo świad-czeniobiorców. Osoby bezrobotne stanowią 46% świadczeniobiorców wieku produkcyjnym. Aktywność zawodowa świadczeniobiorców według grup wiekowych jest przedstawiona na wykresie nr 10.


38Wykres 10. Aktywność zawodowa świadczeniobiorców według grup wieku

Źródło: Agnieszka Hryniewicka, Pomoc społeczna w liczbach 2009, IRSS, Warszawa: 2010

Z wykresu wynika, że największą grupą bezrobotnych świadczeniobiorców są osoby w wie-ku 50-54 lata, a stosunkowo najmniejszą osoby w wieku 60-65 lat, ale są to tylko mężczyźni, którzy jeszcze nie osiągnęli wieku emerytalnego. Rozkład liczbowy pozostałych grup wie-kowych jest dość równomierny, jednak biorąc pod uwagę rozkład procentowy w poszcze-gólnych grupach wiekowych, to w największym stopniu problem bezrobocia dotyka osoby młode osoby zgłaszające się po pomoc, tj. w wieku 25-34 lata (powyżej 50% z nich to osoby bezrobotne).

Źródła dochodu świadczeniobiorców pomocy społecznejBiorąc pod uwagę dochody tylko dorosłych świadczeniobiorców tj. powyżej 18 roku życia, to najwięcej z nich wskazuje dochód ze świadczeń socjalnych, a ok. 0,5 mln osób pozostaje na utrzymaniu. Kolejne 300 tys. utrzymuje się z rent i emerytur. Tylko 12% osób dorosłych korzystających z pomocy społecznej utrzymuje się z pracy.


39Wykres 11. Źródła dochodów świadczeniobiorców

Źródło: Agnieszka Hryniewicka, Pomoc społeczna w liczbach 2010, IRSS, Warszawa: 2011

Wśród świadczeń socjalnych znajduje się zasiłek dla bezrobotnych, które jako źródło do-chodu podało w 2010 r. 37,5 świadczeniobiorców, co w ogólnej liczbie klientów jest liczbą niewielką. Z porównania tej liczby z liczbą osób posiadających zasiłek dla bezrobotnych na koniec 2009 r. (tj. 380 tys.) oraz z moich obserwacji jako pracownika socjalnego wynika, że osoby posiadające minimalne wsparcie, jakie zapewnia uprawnienie do zasiłku dla bezro-botnych przez okres jego pobierania, powstrzymuje przed ubieganiem się o pomoc z jedno-stek organizacyjnych pomocy społecznej. Dopiero w momencie utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych lub w przypadku rodzin wieloosobowych świadczenia z pomocy społecznej stają się głównym źródłem dochodu.

Wykształcenie Wśród dorosłych klientów pomocy społecznej (powyżej 18 roku życia) najwięcej jest z wy-kształceniem zasadniczym zawodowym oraz podstawowym (po 32%). Stosunkowo dużo osób jest z wykształceniem średnim zawodowym (10% dorosłych świadczeniobiorców). Natomiast można uznać, że wykształcenie wyższe „chroni” przed koniecznością korzysta-nia z pomocy, ponieważ tylko 2% świadczeniobiorców podaje taki poziom osiągniętego wykształcenia.Warto zauważyć, że nieco odmiennie kształtują się statystyki dotyczące osób bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy. Aż 10% zarejestrowanych bezrobotnych ma wykształ-cenie wyższe, policealne i średnie zawodowe – 22%. Najwięcej jest osób z wykształceniem zawodowym oraz gimnazjalnym i niższym – po 28,5%15.

15 Na podstawie danych Ministerstwa Pracy i Polityki społecznej z dn. 31.12. 2010, dostępne na stronie: http://www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/raporty-sprawozdania/rynek-pracy/ezrobociewolsce/rok-2010/.


40

Cechy psychospołeczne osób bezrobotnychCzęsto osoby pomagające osobom bezrobotnym mają negatywne zdanie o ich postawach wobec poszukiwania pracy.

Bezrobotni:Nie chcą pracować;Udają, że są chorzy;Nie mają czasu na pracę;Nie potrafią pracować;

Te oceny wynikają głównie z obserwacji zachowań osób bezrobotnych, które na propozycje podjęcia aktywności w jakiejkolwiek formie (np. udział w spotkaniach, szkoleniach, poszu-kiwanie ofert pracy w klubie pracy, angażowanie się w pomoc innym poprzez wolontariat) zwykle reagują niechętnie i podają różne powody, które uniemożliwiają uczestnictwo w tych formach aktywności. Przykłady takich powodów podaję poniżej.

Nie mam, z kim zostawić dziecka;Musze odebrać dzieci ze szkoły;Muszę ugotować obiad dzieciom; Muszę się opiekować chorą matką/ojcem;

Muszę iść do lekarza;Muszę czekać na listonosza;Źle się czuję;Jestem zajęty/a;

Choć wydaje się, że osoby bezrobotne powinny być skupione głównie na poszukiwaniu pra-cy, to z ich postaw wynika niska mobilizacja i aktywność w poszukiwaniu pracy. Z czego to wynika? Głównie z tego, że osoba, która utraciła pracę lub jest na początku życia zawodowe-go i nie może jej znaleźć ma obniżone poczucie wartości, co wpływa na ogólną aktywność


41

życiową oraz stan psychofizyczny (patrz schemat poniżej). Zrozumienie procesów, jakie zachodzą podczas dezaktywizacji zawodowej jest kluczowe dla zrozumienia postaw osób bezrobotnych, a tym samym skutecznej pomocy.

Rysunek 7. Psychologiczne konsekwencje trudności ze znalezieniem zatrudnienia

W związku z tym, że posiadanie pracy jest wartością wysoko cenioną w naszym społeczeń-stwie, jej utrata powoduje gwałtowne obniżenie własnej samooceny, które jest wyrażane takimi zdaniami jak: dlaczego mnie to spotkało, co jest ze mną nie tak, że straciłam/em pracę? Jestem beznadziejny/a.W związku z niską samooceną pojawia się zwiększona wrażliwość na porażki, a kolejne po-rażki (np. nieudane rozmowy o pracę) wzmagają poczucie bezsilności i bezradności. Utrata zatrudnienia wiąże się zwykle z pogorszeniem sytuacji materialnej, a w przypadku osoby samotnej lub jedynego żywiciela rodziny (np. samotny rodzic) utraty środków do życia. To powoduje, że osoby bezrobotne muszą zwrócić się o pomoc do innych osób (przełożenie obowiązku utrzymania rodziny na innego członka rodziny, zwrócenie się o pomoc pieniężną do rodziny, np. rodziców, rodzeństwa, znajomych) bądź instytucji (ośrodek pomocy społecz-nej, urząd pracy). Jest to zawsze związane z pewnym poczuciem zależności od innych, wy-nikającym z poczucia zobowiązania (wobec rodziny, znajomych, którzy łożą na utrzymanie) lub nakładanych obowiązkach przez instytucje.Osoby bezrobotne, szczególnie pozostające długo bez pracy, mają zazwyczaj za sobą kilka nieudanych prób znalezienia pracy. Doświadczane niepowodzenia osłabiają poczucie spraw-stwa, tego, że coś od nas zależy. Są skłonne do pokładania nadziei, ale też i obarczania winą za swoje położenie innych np. w słowach: szczególnie pracodawców i instytucje pomocowe wyrażane w postawach roszczeniowych, np. to państwo powinno zapewniać wszystkim pra-cę, to państwo powinno dawać na utrzymanie jak nie daje pracy. Przyjęcie takiego sposobu myślenia może doprowadzić do powstania zjawiska wyuczonej bezradności.


42

Pogłębiający się niedostatek, izolacja społeczna, zależność od innych, niepokój o przy-szłość, rozdrażnienie pogarszają samopoczucie psychiczne. W skrajnych przypadkach do-chodzi do depresji oraz prób samobójczych. Wraz z gorszym samopoczuciem psychicznym pogarsza się również stan zdrowia fizycznego. Wzrost poziomu stresu może powodować problemy z sercem, wrzody żołądka, wzrost ciśnienia krwi, ogólne zmęczenie, problem bez-senności i inne. Nowa sytuacja prowadzi również do tego, że ludzie rezygnują z wizyt lekar-skich i spożywania lekarstw, gdyż ich na to nie stać. Przestają wydawać pieniądze na owoce, warzywa czy wartościowe pokarmy, co prowadzi do osłabienia organizmu przez brak pod-stawowych mikroelementów. Dlatego czasem może się wydawać, że osoby bezrobotne, po których nie widać choroby, symulują gorsze samopoczucie w celu uniknięcia zatrudnienia. Inną strategią jest uciekanie w chorobę, czyli poszukiwanie choroby (liczne badania lekar-skie), aby otrzymać świadczenie emerytalne.Przy długotrwałym bezrobociu jednostki często zaprzestają podejmowania starań ukierun-kowanych na zdobycie pracy. Osoby bezrobotne przestają wierzyć w efektywność swoich aktualnych działań oraz nie inicjują nowych w celu zdobycia zatrudnienia16. Wynikać to może z obawy przed kolejnymi porażkami, ale również z obawa przed zmianą obecnego sty-lu życia. Długotrwałe bezrobocie uczy pewnych zachowań, strategii na przeżycie – np. uzy-skanie świadczeń z pomocy społecznej, brak problemu z opieką nad dzieckiem, a pójście do pracy zburzyłoby ten porządek. Stan ten staje się być czymś, czego osoba bezrobotna jest pewna, a podjęcie pracy rodzi niepewność związaną m.in. z koniecznością kontaktów z innymi ludźmi, ułożenia sobie nowego planu dnia, zorganizowania opieki dla dzieci. Jest to tym trudniejsze, że bezrobocie powoduje również często załamanie struktury czasu, co odznacza się brakiem rozkładu zajęć w określonych godzinach z powodu,czego występują trudności z organizowaniem i wykorzystywaniem czasu.

Kategorie bezrobotnych świadczeniobiorców pomocy społecznejChoć bezrobotni klienci pomocy społecznej posiadają wspólne cechy (przedstawione po-wyżej) nie są jednorodną grupą. Na podstawie danych o świadczeniobiorcach pomocy społecznej, wyników badań jakościowych, a przede wszystkim własnych obserwacji poczy-nionych podczas pracy w ośrodku pomocy społecznej mogę wyróżnić kilka kategorii bezro-botnych klientów pomocy społecznej17, co przedstawiam na schemacie poniżej.

16 A. Lipka: Indywidualne koszty bezrobocia, w: Polityka Społeczna nr 3/92.17 Zaznaczam, że nie jest to pełna typologia osób korzystających z pomocy będących bezrobotnymi, a jedynie

najczęściej powtarzające się kategorie.


43Rysunek 8. Kategorie bezrobotnych klientów pomocy społecznej

Każda z tych grup będzie wymagała odmiennego potraktowania i zaproponowania innych świadczeń i usług. Ta pobieżna charakterystyka może być uzupełniona o poziom motywa-cji poszczególnych osób. Poniżej przedstawiona matryca Kurcmana jako główne kryterium podziału osób bezrobotnych wskazuje motywację i kwalifikacje. Na podstawie tych dwóch kryteriów można wyróżnić różne sposoby postępowania i różne rodzaje wsparcia potrzebne osobom bezrobotnym. Według mnie większość bezrobotnych klientów pomocy społecznej znajduje się w trzeciej i czwartej grupie, czyli potrzebują przede wszystkim wsparcia psycho-logicznego w celu podniesienia motywacji.

Tabela 3. Poziom motywacji i propozycja działań dla osób bezrobotnych

Cezary Ulasiński (red.), Matryca Kurcmana. Nowy instrument rynku pracy, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kra-ków, 2008.


44

Specyficzną grupą klientów pomocy społecznej są osoby niepełnosprawne, które mają wy-żej wymienione oraz dodatkowe potrzeby związane z rynkiem pracy. Są to zarówno osoby młode, w średnim wieku, starsze, kobiety i mężczyźni. To, co ich łączy to niepełna spraw-ność w jednym lub wielu obszarach: niepełnosprawność ruchowa, narządów zmysłu lub intelektualna, co powoduje, że mają ograniczone możliwości na rynku pracy. Warto również pamiętać, że odmienne potrzeby mają osoby z niepełnosprawnością wrodzoną i nabytą. Jak wcześniej zauważono grupa osób niepełnosprawnych charakteryzuje się niskim poziomem współczynnika aktywności zawodowej oraz wyższą niż przeciętna stopą bezrobocia. Są to konsekwencje wynikające zarówno z nastawienia pracodawców, którzy nie chcą zatrudniać osób niepełnosprawnych, ale też samych niepełnosprawnych, którzy ze względu na ogra-niczone możliwości kształcenia nie mają odpowiednich kwalifikacji wymaganych na ryn-ku pracy. Dodatkowo, czasami samo nastawienie osób niepełnosprawnych oraz członków ich rodzin do możliwości podjęcia pracy jest negatywne i nastawione raczej na osiąganie dochodu ze świadczeń społecznych (renta, zasiłek stały). To z góry skazuje osoby niepeł-nosprawne na niepowodzenia na rynku pracy. O specyficznych potrzebach, problemach oraz możliwościach dotyczących zatrudniania osób niepełnosprawnych można przeczytać w dwóch publikacjach z serii o pomaganiu poszczególnym grupom klientów, tj. „Instytucje pomocy i integracji społecznej wobec osób niepełnosprawnych ruchowo” oraz „Instytucje pomocy i integracji społecznej wobec osób niepełnosprawnych intelektualnie”, gdzie te za-gadnienia zostały rozwinięte.

Bezrobotne kobiety jako klientki pomocy społecznejWarto zauważyć, że bezrobotnych kobiet – świadczeniobiorców jest o 91,4 tys. więcej niż bezrobotnych mężczyzn. Wynika to głównie ze szczególnej sytuacji kobiet na rynku pracy, gdyż ze względu na pełnione przez kobiety funkcje opiekuńcze nad innymi członkami ro-dziny są one bardziej zagrożenie wykluczeniem z rynku pracy. Jak wynika z badania jako-ściowego przeprowadzonego w ramach „Badania ścieżek migracyjnych klientów pomocy społecznej i powiatowych urzędów pracy oraz możliwość wprowadzenie zintegrowanych usług aktywizacji zawodowej”18, wśród kobiet powtarza się problem nieukończenia szkoły i niezdobycia zawodu w związku z pierwszą ciążą. „To kobiety rezygnują z pracy w przypad-ku, gdy nie można jej pogodzić z opieką nad dzieckiem, a niekiedy opiekują się też inny-mi członkami rodziny. Niektóre kobiety rezygnują również z pracy, gdy ich mąż potrafi sam utrzymać rodzinę i ich praca nie jest konieczna”19. Autorzy w/w raportu wskazują na kilka czynników przyczyniających się do rezygnacji kobiet z pracy:• czynniki naturalne (opieka nad małym dzieckiem, która mogłaby w sprzyjających warun-

kach oznaczać tylko krótkotrwałe opuszczenie rynku pracy),

18 Małgorzata Zub (red.), Badanie ścieżek migracyjnych klientów pomocy społecznej i powiatowych urzędów pra-cy oraz możliwość wprowadzenie zintegrowanych usług aktywizacji zawodowej, WYG International, Warszawa 2011.

19 Ibidem.


45

• rodzinne (brak wsparcia partnera), • kulturowe (przedłużająca się opieka nad dzieckiem w związku z brakiem uczestnictwa

mężczyzn w opiece, podejmowanie się przez kobiety, a nie mężczyzn, opieki nad osoba-mi starszymi, wybór bierności zawodowej),

• społeczne (brak opieki przedszkolnej i dostępu do opiekunek, w tym dla przewlekle cho-rych lub niepełnosprawnych dzieci).

Podstawowymi problemami kobiet, które nie mają pracy, jest przywiązanie do domu i całko-wite pochłonięcie sprawami domowymi, gdyż przejmują wszystkie obowiązki domowe na siebie. Dlatego w sytuacji, gdy są zmuszone do podjęcia zatrudnienia (np. z powodu śmierci lub odejścia męża, bezrobocia męża) tak trudno im pozostawić dotychczas pełnione obo-wiązki oraz ustalony harmonogram dnia i zorganizować się na nowo. Czasami nawet uczest-nictwo w zajęciach aktywizujących, szkoleniach zawodowych wydaje im się niemożliwe z uwagi na trudności pogodzenia obowiązków domowych z nowymi zajęciami. Ten problem się zwiększa, gdy kobiety opiekują się dziećmi lub innymi członkami rodziny (chorzy lub starsi rodzice, dziadkowie, osoby niepełnosprawne). Wówczas są jeszcze bardziej związa-ne ze środowiskiem domowym i uznają, że ich główną rolą jest poświęcanie całego czasu na opiekę. Dochodzi tu sprawa postawy innych członków rodziny, którzy przyzwyczajeni do obecności matki, córki czy żony w domu, są przeciwni jej aktywizacji zawodowej, ponieważ to powoduje również zmiany w ich dotychczasowym życiu. Szczególnie dotkliwy jest to problem w rodzinach, gdzie występuje problem uzależnienia od alkoholu. We wszystkich takich przypadkach kobiety potrzebują wsparcia psychicznego, nastawionego na wzmoc-nienie poczucia własnej wartości.Bezrobotna kobieta potrzebuje przekonania, że jej wyjście z domu nie jest zaniechaniem obowiązków domowych i rodzinnych, a szansą na polepszenie bytu rodziny.Odrębną sprawą są kwalifikacje zawodowe i wykształcenie. Szczególnie w przypadku bar-dzo młodych kobiet, które z powodu wczesnej ciąży ukończyły edukację na poziomie gim-nazjum oraz nie mają żadnego doświadczenia zawodowego, uzyskanie zatrudnienia przy nawet najprostszych pracach, będzie bardzo trudne. A z uwagi na to, że są to osoby na po-czątku życia zawodowego należy podjąć wszelkie działania, aby uzupełniły swoje kwalifi-kacje i wykształcenie. Natomiast w przypadku kobiet, które miały dłuższą przerwę w pracy (np. ze względu na opiekę nad małymi dziećmi) lub zostały zwolnione z zakładu pracy, w którym pracowały bardzo długo i ich kwalifikacje są już nieaktualne, powinny je zaktu-alizować bądź się przekwalifikować. W tym przypadku będą również ważne umiejętności poruszania się po rynku pracy.Kolejną sprawą jest sytuacja zdrowotna istotna zwłaszcza w przypadku kobiet starszych. Niektóre z nich tracą pracę z powodu przebytej choroby (np. nowotwór, schorzenia kręgosłu-pa), ale po rehabilitacji są zdolne do pracy (przynajmniej w oczach orzeczników ds. niepeł-nosprawności). Inne z powodu długiego okresu bezrobocia starają się „uciekać” w chorobę, aby mieć uzasadnienie swojej nieaktywności zawodowej. W takiej sytuacji nie można lek-ceważyć sytuacji zdrowotnej i dlatego wskazana byłaby dokładna diagnoza w tym zakresie


46

również pod kątem schorzeń psychosomatycznych i kierowanie na rehabilitację zgodnie ze wskazaniami lekarskim, a dopiero potem na aktywizowanie zawodowe.Jak widać nawet w grupie kobiet można wyróżnić szereg czynników różnicujących, co powo-duje konieczność dopasowania form wsparcia. W tabeli poniżej znajdują się podstawowe potrzeby tych grup klientów pomocy społecznej.

Tabela 4. Potrzeby bezrobotnych kobiet będących klientkami pomocy społecznej

Potrzeby bezrobotnych kobiet

wspólne specyficzne

kobiety bardzo młode, bez doświadczenia zawodo-wego i kwalifikacji, matki samotnie wychowujące dzieci

• Wzmocnieniepsychiczne(terapie, rozmowy z psycholo-giem, grupy wsparcia)• Naukaorganizacjiczasu,

tak by był czas na obowiązki domowe i zawodowe• Naukaporuszaniasiępo

rynku pracy• Wsparciefinansowepozwa-

lające na utrzymanie rodziny w czasie zmiany postaw

• Zwiększeniemotywacjidouzupełnienia wykształcenia (np. ukończenia szkoły zawodowej lub średniej w systemie wieczorowym)• Naukazawodu• Zapewnienieopiekinaddziećmi

w czasie zajęć (żłobek, przedszko-le, usługi opiekuńcze, uzyskanie wsparcia rodziny)

kobiety powyżej 30 lat bez doświadczenia zawodo-wego, z wykształceniem średnim lub zawodowym, dzieci w wieku szkolnym

• Uzupełnieniewykształcenia(np.ukończenie szkoły średniej lub wyższej) i zaktualizowanie kwalifi-kacji zawodowych

kobiety powyżej 45 lat, z małym doświadczeniem zawodowym, niskimi kwalifikacjami, często z orzeczonym stopniem niepełnosprawności (brak uprawnień do renty, eme-rytury), czasami kontakt z alkoholem (lub współuza-leżnione);

• Diagnozaschorzeńzwiązanychz przebytymi chorobami lub schorzeń psychosomatycznych, ewentualna rehabilitacja;• Terapiauzależnieniabądźwspół-

uzależnienia • Zaktualizowaniekwalifikacjiza-

wodowych, nabycie umiejętności związanych z nowymi technologia-mi, np. obsługa komputera

Opracowanie własne

Bezrobotni mężczyźni jako klienci pomocy społecznejBezrobotni mężczyźni odznaczają się nieco innymi cechami niż kobiety. Po pierwsze na-leży zauważyć, że dla mężczyzn utrata pracy jest zwykle bardziej dotkliwa niż dla kobiet, co wynika z kultury. „W naszym kręgu kulturowym zarabianie na rodzinę to główna treść społecznej roli męża i ojca. Niemożność jej wypełnienia rodzi złe samopoczucie, które na-stępnie rzutowane jest na żonę i dzieci.”20 Tak jak kobiety, które nie mają pracy zajmują się prowadzeniem domu i opieką nad dziećmi, tak mężczyźni nie mogą odnaleźć się w nowej roli – bezrobotnego. Dla bezrobotnych mężczyzn najdotkliwsza jest utrata roli żywiciela rodziny, czyli utrata do-chodu z pracy.

20 J.E. Kotowska, Dyskryminacja kobiet na rynku pracy w Polsce, w: „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, nr 4/93.


47

Dla niektórych mężczyzn, szczególnie młodszych, taka sytuacja może być mobilizująca – starają się oni za wszelką cenę znaleźć pracę, nawet podejmując ją w szarej strefie lub wy-jeżdżając do innego miasta lub zagranicę. Wynika to z faktu, że również ze względu na wzory kulturowe, nie są oni tak obciążeni bezpośrednim obowiązkiem opieki nad dziećmi. Nieste-ty, szczególnie starsi mężczyźni w mniejszym stopniu są skłonni do podejmowania takiego ryzyka (rozłąka z rodziną, zmiana środowiska, praca na czarno) i często nie mogąc poradzić sobie ze zmianą sytuacji sięgają po alkohol. Uzależnienie od alkoholu jest dość poważnym problemem u bezrobotnych mężczyzn, którzy zgłaszają się po pomoc do ośrodków pomocy społecznej. Jeśli sytuacja taka jest zdiagnozowana, równocześnie z aktywizacją zawodową powinno się motywować do podjęcia, bądź prowadzić terapię uzależnienia. W przeciwnym wypadku, nawet udana aktywizacja zawodowa zakończona podjęciem zatrudnienia, może okazać się – w nieco dłuższej perspektywie – nieskuteczna, gdyż w związku z uzależnie-niem mężczyzna może tą pracę stracić.Inny problem, specyficzny dla mężczyzn korzystających ze świadczeń pomocy społecznej z powodu bezrobocia, to ich kwalifikacje zawodowe. Najbardziej problematyczna jest sy-tuacja starszych mężczyzn (po 50 roku życia), którzy przez długi czas pracowali w jednym zakładzie pracy (np. 20-30 lat), i który został zlikwidowany. Takie osoby mają szczególne trudności z odnalezieniem się na nowym rynku pracy – nie potrafią posługiwać się nowymi narzędziami do poszukiwania pracy i raczej oczekują na oferty pracy (np. z Urzędu Pracy), sami nie podejmując aktywności. Dodatkowo nawet jeśli mają wyuczony zawód, na który jest zapotrzebowanie na rynku pracy, to ich umiejętności nie są dostosowane do wymagań pracodawców – np. nie potrafią obsługiwać nowoczesnych maszyn, nie mają zaktualizowa-nych uprawnień. Starsi mężczyźni raczej są niechętni do zmiany kwalifikacji zawodowych, tj. zmiany zawodu, gdyż uważają, że już nie warto uczyć się czegoś nowego. Dlatego ważne są działania motywacyjne, ale raczej prowadzone w formie spotkań indywidualnych, a nie grupowych, ponieważ w przeciwieństwie do kobiet, mężczyźni raczej nie lubią i mają więcej oporów przed mówieniem o swoich porażkach na forum.Specyficzną sytuację mają mężczyźni, którzy są obciążeni obowiązkiem alimentacyjnym na rzecz dzieci i z tego względu nie chcą podejmować zatrudnienia (aby nie musieć spłacać zadłużenia, które jeśli alimenty nie były płacone przez kilka lat, są znaczne). Takie osoby niechętnie poszukują legalnego zatrudnienia lub ukrywają dochody z pracy nielegalnej.

Młodzież jako klienci pomocy społecznej Specyficzną grupą wśród klientów pomocy społecznej są osoby młode (do 30 roku życia). Odznaczają się one niskimi kwalifikacjami i wykształceniem (choć mogą wśród nich być absolwenci szkół wyższych, którzy nie mogą znaleźć pracy), niechęcią do podejmowania aktywności oraz poszukiwaniem nowego środowiska akceptującego ich styl życia, co często wiąże się z nadużywaniem alkoholu, próby z narkotykami lub innymi środkami uzależniają-cymi oraz konflikty z prawem. Dłuższy czas pozostawania bez zatrudnienia powoduje nieko-rzystne zmiany osobowościowe: bierność, apatię, brak inicjatywy. Często pojawia się u nich


48

„syndrom braku perspektyw” związany z odczuciem zablokowania szans rozwoju osobiste-go, niemożnością realizowania planów życiowych (m.in. założenia rodziny) niepewnością i strachem przed przyszłością, a często także negatywną oceną sytuacji w kraju i brakiem wiary w zmianę na lepsze. Dodatkowo bezrobocie na początku drogi zawodowej ogranicza umiejętność ukształtowania poczucia odpowiedzialności, umiejętności współpracy, wy-kształcenie punktualności, pozbawia oszczędnego i produktywnego korzystania z czasu. Na bezrobocie młodych ludzi bardzo często mają wpływ również wzorce wynoszone z domu. Szczególnie w środowiskach zmarginalizowanych (np. rodzin długotrwale korzystających z pomocy społecznej, gdzie oboje rodziców nie pracuje), dzieci nie mają dostępu do po-zytywnych wzorców i postaw wobec pracy, tj. jak poranne wstawanie do pracy, obowiąz-kowość, szacunek dla pracy itp. Wychowywane są w środowisku biernym, z niskimi aspi-racjami edukacyjnymi oraz zawodowymi. Dlatego z domu wynoszą traktowanie pracy jako nieprzyjemnego obowiązku, przymusu, który nie może przynosić satysfakcji. Potrzeby takich osób to przede wszystkim: zaangażowanie w jakąkolwiek aktywność, najlepiej wśród grupy rówieśników, związanej

z ich zainteresowaniami,wzmocnienie poczucia pewności siebie, wiary we własne możliwości,potrzeba dostępu do właściwych wzorców kariery zawodowej, alternatywnych w stosun-

ku do wzorców obserwowanych w rodzinach,podnoszenie poczucia odpowiedzialności za swój los, przełamanie schematu wyuczonej

bezradności,ustalenie celów życiowych i zawodowych przez młodego człowieka,nauka zawodu (z nastawieniem na zajęcia praktyczne), na który jest zapotrzebowanie na

lokalnym rynku pracy,uzupełnienie wykształcenia (co najmniej do poziomu zawodowego lub średniego).

Wskazania do diagnozy osób bezrobotnychOsoby bezrobotne mają różne deficyty oraz potrzeby, a na ich sytuację wpływa szereg czyn-ników. Dlatego niezbędna jest wielowymiarowa diagnoza mająca za zadanie ustalenie spo-sobów skutecznej pomocy danej osobie bezrobotnej. Szczegółowe wymiary diagnozy są podane w tabeli poniżej. Najlepiej, aby taką diagnozę przeprowadzał specjalista ds. osób bezrobotnych z OPS wspólnie z doradcą zawodowym (np. z UP). Pozwoli to na dobranie odpowiednich form pomocy i usług zarówno z katalogu świadczeń oferowanych przez insty-tucje pomocy społecznej, jak i rynku pracy.


49Tabela 5. Składowe diagnozy sytuacji osób pozostających bez pracy

Obszar diagnozy Zagadnienia szczegółowe Ścieżka edukacyjna oraz posiadane wykształcenie

wyniki w szkole, uzyskany poziom wykształcenia, poziom wiedzy i kompetencji zawodowych, motywacja do dalszego kształcenia, formy samokształcenia

Posiadane kwalifikacje i umiejętności zawodowe

Ukończone kursy i szkolenia, przydatność ich na rynku pracy, aktualność i atrakcyjność posiadanych kwalifikacji, gotowość do wzbogacania swoich kwalifikacji

Doświadczenie zawodowe Podejmowane decyzje zawodowe, przebieg zatrudnienia, zajmo-wane stanowiska, zakres odpowiedzialności i realizowanych za-dań, udokumentowanie stażu pracy, uprawnienia pracownicze, staż ubezpieczeniowy, sposoby rozwiązania umowy o pracę, przerwy w zatrudnieniu, długość pozostawania bez pracy.

Funkcjonowanie w pracy i środowisku społecznym

Kompetencje społeczne, umiejętności współpracy i współdziała-nia w grupie, diagnoza nieprzystosowania społecznego

Umiejętności związane z procesem poszukiwania pracy

Diagnoza aktywności w poszukiwaniu pracy, częstotliwość ko-rzystania z usług instytucji rynku pracy, umiejętności autopre-zentacyjne.

Motywacja i siła dążenia do zmiany sytuacji życiowej i zawodowej

Czynniki motywacji do pracy, umiejscowienie pracy w systemie wartości, działania pozorne i realne, diagnoza uwarunkowań osłabiających motywację.

Kompetencje społeczne i interpersonalne

Umiejętności współpracy z ludźmi, współpraca z przełożonym, zarządzanie swoim rozwojem, umiejętności porozumiewania się, radzenie sobie w sytuacjach stresu, napięcia, presji czasu.

Stan zdrowia Diagnostyka stanu zdrowia somatycznego i psychicznego, uszkodzone funkcje organizmu, podejmowane formy leczenia, rezultaty, rokowania medyczne.

Sytuacja prawna Karalność, porzucenia pracy, zobowiązania alimentacyjne, pro-wadzone postępowania karne, naruszanie prawa, dozory kura-torskie.

Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne

Ilość osób będących na utrzymaniu, struktura rodziny, wydolność ekonomiczna, poczucie odpowiedzialności za utrzymanie osób zależnych, posiadane relacje społeczne, wpływ społeczności lo-kalnej na klienta i rodzinę.

Zainteresowania oraz cele życiowe i zawodowe

Posiadanie sprecyzowanych celów życiowych i zawodowych, hierarchizacja celów, umiejętność osiągania celów w przeszło-ści, zakres zainteresowań powiązanych z możliwościami podję-cia pracy.

Sposób gospodarowania czasem i zasobami

Struktura czasu, umiejętność zarządzania czasem, planowanie swoich zadań, marnotrawienie czasu, niedotrzymywanie termi-nów, czas wolny.

Przejawiana aktywność społeczna oraz pozycja społeczna

Zaangażowanie społeczne, wolontarystyczne, gotowość do an-gażowania się w sprawy społeczności lokalnej, zajmowana pozy-cja społeczna, motywacja do osiągnięcia pozycji społecznej.

Mocne strony, atuty i zasoby osobiste i zawodowe

Wykształcenie, stan zdrowia, umiejętności, talenty, zaradność itp.

Deficyty, problemy i ograniczenia Uszkodzenia organizmu, upośledzenia, sekwencja niepowo-dzeń, karalność, niska motywacja, uzależnienie od pomocy spo-łecznej, skłonność do sięgania po używki (alkohol, narkotyki).

Źródło: Dariusz Polakowski, Determinanty funkcjonowania osoby pozostającej bez pracy oraz uwarunkowania współpracy z pracownikiem socjalnym; Ekspertyza w ramach projektu „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej”, WRZOS, 2011.


50

W związku z tym, że niektóre osoby oprócz tego, że są bezrobotne mogą mieć poważne problemy innego rodzaju (np. brak miejsca zamieszkania, brak jedzenia, choroba), osoby te w pierwszej kolejności powinny uporać się z problemami, które uniemożliwiają podję-cia działalności zarobkowej, tj. przede wszystkim zwrócić się po wsparcie (np. OPS, inne instytucje pomocy społecznej w zależności od rozpoznanego problemu) zapewniające za-spokojenie podstawowych potrzeb życiowych (np. schronienie, jedzenie, schludne i czyste ubranie, niezbędne leki) oraz wsparcie psychiczne, tj. motywacja do życia, motywacja do zmiany swojej sytuacji, w tym terapie (np. dla uzależnionych, współuzależnionych, terapie rodzinne, itp.). Dopiero po uzyskaniu stabilizacji (zarówno w wymiarze materialnym, zdro-wotnym, rodzinnym), można taką osobę aktywizować zawodowo, tj. wysyłać na szkolenia zawodowe, do instytucji edukacyjnych (uzupełnienie wykształcenia), praktyki i staże zawo-dowe. Wyznacza to podstawowe zadania dla instytucji pomocy społecznej i rynku pracy.


51

Rozdział IIIInstytucje powołane do świadczenia pomocy wraz z kompetencjami Łukasz Arendt, Iwona Kukulak-Dolata, Agnieszka Hryniewicka

W związku z tym, że problem bezrobocia jest najczęściej wymienianym problemem polityki społecznej w Polsce, istnieje rozbudowany system instytucji powołanych do świadczenia pomocy osobom bezrobotnym lub zajmowania się tym problemem. Najważniejsze z nich to instytucje rynku pracy, pomocy społecznej, zatrudnienia socjalnego i ekonomii społecznej oraz organizacje pozarządowe. Poniżej przedstawiony jest ich krótki opis oraz ich role.

Rysunek 9. Najważniejsze instytucje udzielające pomocy osobom bezrobotnym


52

Instytucje pomocy społecznej ze szczególnym uwzględnieniem instytucji działających na rzecz osób bezrobotnych i ich rodzin Osoby bezrobotne są jedną z kilku grup klientów pomocy społecznej, ale to też bezrobocie jest przyczyną (np. ubóstwa) lub konsekwencją (np. niepełnosprawności) innych proble-mów jednostki lub rodziny. W porównaniu do instytucji rynku pracy, instytucje pomocy spo-łecznej widzą i biorą pod uwagę wszystkie problemy jednostki lub rodziny, a nie tylko brak pracy. Ich rolą jest pomoc w rozwiązywaniu podstawowych problemów, które uniemożliwia-ją podjęcie zatrudnienia. Instytucje pomocy społecznej występują na wszystkich poziomach samorządu terytorialne-go i administracji rządowej. Na każdym poziomie mają różne zadania i kompetencje. O po-tencjale tych instytucji świadczą ich zasoby, czyli pracownicy, finanse oraz infrastruktura. Ważnym czynnikiem jest współpraca zarówno pomiędzy samymi jednostkami organizacyj-nymi pomocy społecznej (np. OPS między sobą oraz OPS, a PCPR), jak również pomiędzy nimi, a innymi instytucjami samorządowymi (np. PUP, policja, szkoły) oraz pozarządowymi. Głównym celem pomocy społecznej jest wspieranie osoby i rodziny w wysiłkach zmierzają-cych do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienie im życia w warunkach odpowia-dających godności człowieka, a także ich usamodzielnienie. Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Zadaniem pomocy społecznej jest również zapobieganie trudnym sytuacjom życiowym przez podejmowanie działań zmierzających do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem (profilaktyka). Osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej są zobowiązane do współdziałania w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej.

Rysunek 10. Funkcje jawne pomocy społecznej wg R. Titmussa

Każda instytucja w mniejszym lub większym stopniu spełnia tego rodzaju funkcje, a zależy to od przypisanych im zadań, kompetencji oraz grup, na rzecz których działają.


53

Ośrodki pomocy społecznejOśrodki pomocy społecznej są jednostką usytuowaną na najniższym szczeblu administracji samorządowej, czyli „najbliżej” zwykłego człowieka. Stąd też wynikają ich liczne funkcje i zadania, które przejawiają się w wielości i rozmaitości świadczeń. Gmina (która powołuje ośrodek pomocy społecznej do wypełnienia tych obowiązków) jest zobowiązana do zapewnienia podstawowych warunków do życia dla mieszkańców z jej te-renu, którzy nie potrafią sami ich sobie zapewnić (funkcja kompensacyjna). Chodzi tu przede wszystkim o zapewnienie schronienia, ubrania oraz co najmniej jednego posiłku ciepłego dziennie. Obowiązek ten może być spełniony poprzez zastosowanie różnych form pomocy. Formy te mogą mieć wymiar: pieniężny, rzeczowy oraz usługowy. W następnym rozdziale zo-staną omówione świadczenia ośrodków pomocy społecznej, które w największym stopniu dotyczą osób bezrobotnych.W celu rozwijania aktywizacji społecznej i zawodowej bezrobotnych osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej, ośrodki pomocy społecznej otrzymały możliwość reali-zowania od 2008 roku projektów systemowych, czyli projektów dedykowanych ośrodkom w ramach działania 7.1.1. Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki21. Głównym celem tych projektów jest rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji przeciwdziałanie wykluczeniu. W ramach projektów ośrodki mogą planować i finansować działania z zakresu aktywizacji zawodowej, społecznej, zdrowotnej i edukacyjnej skierowane szczególnie do osób bezro-botnych w wieku aktywności zawodowej korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. Obecnie większość ośrodków realizuje takie projekty. Co ważne w dokumentach programo-wych zapisana jest preferencja tego typu projektów realizowanych we współpracy z powia-towym urzędem pracy.W ramach projektów finansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (PO-KL)22 powstają też przy OPS-ach Kluby Pracy, których działalność jest w dużej mierze prze-dłużeniem działalności urzędów pracy. Podstawowymi funkcjami, które spełnia ta komór-ka OPS, jest możliwość wyszukania ofert pracy, skorzystania z pomocy przy sporządzeniu dokumentów aplikacyjnych czy otrzymania bezpłatnych poradników dotyczących między innymi sporządzania dokumentów aplikacyjnych, zakładania własnej firmy czy rozmowy kwalifikacyjnej. W niektórych klubach pracy prowadzone są grupowe zajęcia aktywizacyjne, szkolenia z zakresu umiejętności poszukiwania pracy, a nawet kursy zawodowe23. Najlepiej gdy, tego typu działalność jest prowadzona we współpracy OPS i PUP, w przeciwnym razie jest powielaniem działań przypisanych do instytucji rynku pracy.

21 Dokładne informacje o rodzajach wsparcia, zasadach finansowania tych projektów są zawarte w Zasady przy-gotowania, realizacji i rozliczania projektów systemowych Ośrodków Pomocy Społecznej, Powiatowych Cen-trów Pomocy Rodzinie oraz Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Kapi-tał Ludzki 2007-2013.

22 Kluby pracy funkcjonowały również przed uruchomieniem środków z POKL. 23 Por. projekt „WSPÓLNA SPRAWA”, który jest partnerską inicjatywą Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej

i Powiatowego Urzędu Pracy w Bydgoszczy.


54

Powiatowe centrum pomocy rodzinieZadania powiatowych centrów pomocy rodzinie są mniej rozbudowane niż ośrodków pomo-cy społecznej, co wynika z większej specjalizacji ich funkcji i dostosowania do wybranych grup. Te grupy to przede wszystkim: dzieci pozbawione opieki rodzicielskiej, cudzoziemcy, osoby niepełnosprawne oraz osoby starsze (działania skierowane do ostatniej grupy nie będą omówione, gdyż nie podlegają one aktywizacji zawodowej).Większość działań jest nakierowanych na dzieci pozbawione opieki, gdzie zadaniem PCPR jest zorganizowanie im opieki w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, rodzinach zastępczych lub adopcyjnych. Pomoc jest udzielana również usamodzielnianym wychowankom placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz rodzin zastępczych. Główne typy pomocy (najczęściej stoso-wane) to pomoc pieniężna na usamodzielnienie, na kontynuację nauki oraz na zagospodaro-wanie. Każda z tych form pomocy ma znaczenie dla aktywizacji społecznej i zawodowej mło-dych ludzi, gdyż przynajmniej przez jakiś czas wspomaga w znalezieniu miejsca do mieszkania oraz pozwala na zdobywanie wykształcenia, co jest niezwykle ważne na rynku pracy.Kolejnym zadaniem PCPR jest integracja cudzoziemców (zarówno ze statusem uchodźców jak i z ochroną uzupełniającą). W tym zakresie pomoc polega na wypłacie świadczeń na utrzymanie i na opłatę kursu nauki języka polskiego. Ta działalność PCPR-ów jest rozwinię-ta (lub rozwija się) szczególnie w dużych miastach, gdzie jest największe skupisko cudzo-ziemców (obecnie jest to Warszawa, gdzie udziela się niemal 90% tego typu świadczeń). W takich Centrach powstają specjalne programy aktywności zawodowej dla cudzoziemców, które uwzględniają ich specyficzną sytuację na rynku pracy (m.in. nieznajomość języka pol-skiego, brak poświadczenia kwalifikacji, przeżyte traumy w kraju pochodzenia, itp.).Kolejną ważną grupą są osoby niepełnosprawne, gdyż powiatowe centra pomocy rodzinie realizują również zadania wynikające z ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych i należą do nich m.in.:Opracowywanie i realizacja zgodnych ze strategią rozwoju województwa, powiatowych

programów działań na rzecz osób niepełnosprawnych w zakresie: rehabilitacji społecz-nej i przestrzegania praw osób niepełnosprawnych.

Współpraca z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych w zakresie rehabilitacji społecznej tych osób.

Dofinansowanie:• uczestnictwa osób niepełnosprawnych i ich opiekunów w turnusach rehabilitacyjnych,• sportu, kultury, rekreacji i turystyki osób niepełnosprawnych,• zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze

przyznawane osobom niepełnosprawnym na podstawie odrębnych przepisów,• likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu się i technicznych w związku

z indywidualnymi potrzebami osób niepełnosprawnych,• kosztów tworzenia i działania warsztatów terapii zajęciowej.

Wszystkie te działania w przypadku osób w wieku aktywności zawodowej, mają doprowadzić do ich integracji społecznej i zawodowej, tak, aby po rehabilitacji mogli na nowo podjąć pracę.


55

Do zadań PCPR należy również poradnictwo rodzinne prowadzone w szczególności dla ro-dziców chcący zdobyć lepsze umiejętności wychowawcze, rodziców niewydolnych wycho-wawczo, bezradnych w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, których aktualna sytuacja stwarza zagrożenie umieszczenia ich dzieci w placówce opiekuńczo-wychowawczej, osób samotnie wychowujących dzieci. Tego rodzaju poradnictwo prawne, psychologiczne, ma ogromne znaczenie profilaktyczne, nie tylko ze względu na prawidłowe pełnienie funkcji opiekuńczo-wychowawczych, ale również na przygotowanie (np. poprzez proces edukacji) do pełnienia ról społecznych, tj. roli ucznia, pracownika, co pozwoli młodym osobom na samodzielne zaspokajanie swoich podstawowych potrzeb, a w przyszłości potrzeb swojej rodziny.

Regionalne ośrodki polityki społecznej (ROPS)Regionalne ośrodki polityki społecznej to jednostki samorządowe działające na poziomie samorządu województwa24. Nie pełnią one zadań związanych z bezpośrednim świad-czeniem pomocy dla mieszkańców poszczególnych województw, a jedynie mają funkcje analityczno-strategiczne. Ich głównym zadaniem jest prowadzenie analiz problemów spo-łecznych występujących na terenie województwa oraz analiz dotyczących stanu pomocy społecznej, co jest m.in. wykonywane przez powoływane w ramach struktury ROPS-u Ob-serwatoriów Integracji Społecznej. Na podstawie tych analiz ROPS-y powinny opracowywać wojewódzkie programy w szczególności: przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, wy-równywania szans osób niepełnosprawnych, pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywa-nia problemów alkoholowych, współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz strategii polityki społecznej. W programach tych problem bezrobocia często jest identyfikowany jako główny problem społeczny warunkujący inne problemy. Niestety proponowane rozwiązania w małym stopniu dotyczą kreowania miejsc pracy w regionie, na co samorządy województw mają większy wpływ niż pojedyncze gminy. Innym istotnym zadaniem ROPS-ów jest kształcenie kadry pomocy społecznej. W tym ob-szarze instytucje te mają możliwość organizowania szkoleń, doradztwa dla pracowników, którzy na co dzień stykają się z problemami również bezrobotnych klientów pomocy spo-łecznej. Takie szkolenia25 mogą obejmować zarówno metody aktywizowania świadczenio-biorców, ale również wspieranie samych pracowników (np. prowadzenie superwizji, prze-ciwdziałanie wypaleniu zawodowemu, itp.).

Wydziały polityki społecznej w Urzędach WojewódzkichPracownicy urzędów wojewódzkich, podobnie jak ROPS-ów, nie kontaktują się bezpośred-nio z klientami pomocy społecznej, a wypełniają zadania administracji rządowej na poziomie województw. Głównym zadaniem tych instytucji jest nadzór i kontrola działalności jedno-

24 Niektóre z nich są odrębnymi jednostkami, a niektóre funkcjonują jako wydziały w urzędach marszałkowskich.25 Również prowadzone obecnie w ramach projektów systemowych dla ROPS (działanie 7.1.3. POKL).


56

stek organizacyjnych pomocy społecznej oraz jakości świadczonych przez nie usług26. In-nym zadaniem jest dokonywanie oceny stanu i efektywności pomocy społecznej w regionie. Nie mniejsze znaczenie ma zlecanie zadań z zakresu administracji rządowej i programów rządowych oraz finansowe wspieranie programów w określonym przez wojewodę obszarze pomocy społecznej, realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego lub podmioty uprawnione. W tym zadaniu możliwe i stosowane jest ogłaszanie konkursów dla organizacji pozarządowych na realizację poszczególnych zadań z zakresu pomocy społecznej.

Ministerstwo Pracy i Polityki SpołecznejW wyniku decentralizacji zadań i kompetencji, obecnie Ministerstwo spełnia funkcje jedy-nie regulacyjno-strategiczne, co polega na wyznaczaniu trendów i kierunków prowadzenia bieżącej polityki społecznej oraz projektowaniu zmian legislacyjnych. Do głównych zadań ustawowych Ministerstwa w zakresie pomocy społecznej należy:opracowywanie i finansowanie programów osłonowych,finansowe wspieranie programów w określonym przez ministra obszarze pomocy spo-

łecznej, realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego lub podmioty upraw-nione,

analiza skuteczności pomocy społecznej,inspirowanie i promowanie nowych form i metod działania, a także szkolenie kadr,monitorowanie standardów,tworzenie koncepcji i określanie kierunków rozwoju w obszarze pomocy społecznej. Najbardziej namacalnym i mającym bezpośredni wpływ na klientów pomocy społecznej są programy inspirowane przez MPiPS i finansowane z budżetu państwa. Dotychczas zrealizo-wane projekty są zawarte na rysunku poniżej.

26 Dotyczy to również domów pomocy społecznej i placówek zapewniających całodobową opiekę osobom niepeł-nosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, w tym prowadzonych na podstawie przepi-sów o działalności gospodarczej, a także placówek opiekuńczo-wychowawczych.


57Rysunek 11. Realizowane programy rządowe i resortowe przez MPiPS w obszarze pomocy

i integracji społecznej

Niektóre z tych programów są realizowane wyłącznie przez jednostki organizacyjne pomocy społecznej (np. program „Pomoc państwa w zakresie dożywiania”), a inne na podstawie konkursu ofert są zlecane do realizacji jednostkom samorządowym oraz organizacjom po-zarządowym (np. ostatni z wymienionych programów).W tym miejscu warto wspomnieć o dwóch programach, które mają na celu nie tylko wspie-ranie różnych funkcji społecznych świadczeniobiorców pomocy społecznej i ich rodzin, ale również zawierają komponent aktywizacji zawodowej. Pierwszy z tych programów to „Świe-tlica – Dzieci – Praca” na rzecz wsparcia dziecka i rodziny w gminie, w którym istotą jest organizowanie, odbudowywanie i podtrzymywanie działalności środowiskowych placówek wsparcia dziennego dla dzieci i młodzieży. W tych placówkach mają być tworzone miejsca pracy (stażu) dla młodych osób bezrobotnych (np. absolwentów szkół), organizowanie lo-kalnych programów rynku pracy (np. prace społecznie użyteczne, roboty publiczne), a także ewentualne angażowanie „seniorów”, dysponujących wiedzą i wolnym czasem27. Tak więc, program jest połączeniem wspierania rodziny w funkcjach wychowawczych z aktywizacją zawodową grup zagrożonych wykluczeniem z rynku pracy, co ma wymiar profilaktyczny.Kolejny program to „Aktywne formy przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu”28, którego istotą jest promowanie takich instytucji jak centra integracji społecznej, kluby integracji spo-łecznej, spółdzielnie socjalne. Głównymi celami programu na lata 2011-2015 są:

27 Szczegółowe informacje o programie na stronie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej: http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/programy/programy-zatwierdzone-przez-ministra-pracy-i-polityki-spolecznej-na-lata-2011-2015/program-swietlica-8211-dzieci-8211-praca-na-rzecz-wsparcia-dziecka-i-rodziny-w-gminie-w-latach-2011-8211-2015/.

28 Szczegółowe informacje o programie znajdują się na stronie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej: http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/programy/programy-zatwierdzone-przez-ministra-pracy-i-polityki-spolecznej-na-lata-2011-2015/program-aktywne-formy-przeciwdzialania-wykluczeniu-spolecznemu-edycja-2011/.


58

1) wzmocnienie tendencji do tworzenia lokalnych partnerstw na rzecz organizowania na obszarze gmin przedsięwzięć wykorzystujących aktywne formy pomocy,

2) wzmocnienie współpracy pomiędzy ośrodkami pomocy społecznej, urzędami pracy, podmiotami usług reintegracji społecznej i zawodowej (centrów i klubów integracji spo-łecznej), a lokalnymi przedsiębiorcami,

3) stworzenie ogólnopolskiej platformy współpracy i konsultacji Ministra Pracy i Polityki Społecznej z podmiotami realizującymi zadania wynikające z ustawy o zatrudnieniu so-cjalnym,

4) stworzenie ogólnopolskiej platformy prezentowania oraz promowania dobrych praktyk aktywnych form pomocy.

Jak wynika z opisów programów ciągle jest konieczna promocja współpracy między służba-mi zatrudnienia, a służbami pomocy społecznej, co ma być osiągane dzięki m.in. realizacji poszczególnych programów Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej.

Instytucje rynku pracy w PolsceObecnie rynek pracy w Polsce obsługuje wiele instytucji, które są elementem jego infrastruk-tury. Niektóre z nich mają długą tradycję, a niektóre zostały formalnie powołane do tego celu przez odpowiednie akty prawne w latach 90. ubiegłego wieku czy na początku bieżącego stulecia. Dokumentem porządkującym klasyfikację instytucji działających na rzecz rynku pracy jest ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach ryn-ku pracy29. Podstawowy podział instytucji rynku pracy został przedstawiony na schemacie poniżej.

Rysunek 12. Publiczne i niepubliczne instytucje rynku pracy

29 Dz.U. Nr 69 poz. 415 z 2008 r. z późn. zm.


59

Bez względu na to, w jakim przekroju klasyfikacyjnym będą one analizowane mają zawsze do spełnienia taką sama rolę, czyli promować zatrudnienie, łagodzić skutki bezrobocia i zajmować się aktywizacją zawodową ludności. Działania te są inicjowane i organizowane przez instytucje rynku pracy w celu osiągnięcia pełnego i produktywnego zatrudnienia, roz-woju zasobów ludzkich, osiągnięcia wysokiej jakości specjalistów, wzmocnienia integracji oraz solidarności społecznej.Instytucje rynku pracy inicjują działania, których celem jest osiągnięcie pełnego i produk-tywnego zatrudnienia

Ich rola w obszarze wymienionych zadań jest zróżnicowana i często wynika z ich specjaliza-cji, czy też z obsługi określonych segmentów rynków pracy. Problem ten zostanie uwzględ-niony w dalszej części opracowania, w którym szczegółowo zostaną przedstawione zadania wymienionych instytucji. Zadania będą omówione z perspektywy ich potencjalnych adre-satów, ze szczególnym uwzględnieniem strony podażowej rynku pracy, czyli osób posia-dających status bezrobotnego czy też poszukującego pracy. Zostaną zatem pominięte te zadania, które wiążą się z obsługą popytowej strony rynku pracy, czyli podmiotów gospo-darczych.Przedstawione wyżej instytucje mieszczą się w grupie tych ujętych w odpowiednich przepi-sach regulujących funkcjonowanie rynku pracy. Obok nich funkcjonuje wiele jeszcze innych organizacji, w obszarze działań których znajdują się usługi adresowane do osób bezrobot-nych czy poszukujących pracy. Nie sposób nie wspomnieć o takich, jak Akademickie Biura Karier czy Gminne Centra Informacji Zawodowej.

Publiczne służby zatrudnieniaOd 2004 r. w Polsce funkcjonuje tzw. rządowo-samorządowa administracja rynku pracy w postaci publicznych służb zatrudnienia (PSZ). Tworzą ją organy zatrudnienia wraz z po-wiatowymi i wojewódzkimi urzędami pracy, urzędem obsługującym ministra właściwego do spraw pracy oraz urzędami wojewódzkimi. W grupie instytucji rynku pracy – zdefiniowanych w ramach ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy – PSZ zajmują wiodącą rolę, o czym świadczy fakt wymienienia ich na pierwszym miejscu. W odpowiednich zapi-sach prawnych przyjmuje się, że publiczne służby zatrudnienia to system organów zatrud-nienia wraz urzędami, które je obsługują (por. rysunek).


60Rysunek 13. Struktura Publicznych Służb Zatrudnienia

Administracja samorządowa - powiat

Starosta

Powiatowa Rada Zatrudnienia

Powiatowy Urząd Pracy

(w ramach administracji zespolonej)

Administracja samorządowa - województwo

Marszałek Województwa

Wojewódzka Rada Zatrudnienia

Wojewódzki Urząd Pracy

(w ramach administracji zespolonej)

Administracja rządowa centralna

Minister Pracy i Polityki Społecznej Naczelna Rada

Zatrudnienia

Wojewoda

Organy doradcze

W celu zapewnienia sprawnego funkcjonowania rynku pracy (przedsiębiorstw, pracujących, bezrobotnych, poszukujących pracy) zajmują się one realizacją usług rynku pracy tj. pośred-nictwem pracy, poradnictwem zawodowym i informacją zawodową, organizują pomoc w ak-tywnym poszukiwaniu pracy, organizują szkolenia.

Ministerstwo Pracy i Polityki SpołecznejRolę wiodąca w zakresie realizacji polityki państwa na rynku pracy pełni minister właściwy do spraw pracy. Ma on, jako organ zatrudnienia i jeden z elementów PSZ do spełnienia bardzo ważną rolę koordynatora służb zatrudnienia. Potrzeba koordynacji działań wynika z rozpro-szonego modelu PSZ, który składa się z organów rządowych i samorządowych. W ramach koordynacji istotne jest udzielanie przez Ministerstwo wyjaśnień dotyczących stosowania przepisów ustawy o promocji zatrudnienia (…), ustalania standardów realizacji usług rynku pracy świadczonych przez publiczne służby zatrudnienia. Standardy szczegółowo określają jak powinny być realizowane poszczególne usługi. Wato dodać, iż instytucja ta nie zajmuje się bezpośrednią obsługą bezrobotnych, ale czuwa nad jakością usług, jakie odpowiednie organy publiczne mogą do tej grupy kierować. Obok wymienionych wyżej zadań minister właściwy do spraw pracy realizuje zadania z zakresu koordynacji systemów zabezpieczenia


61

społecznego państw w zakresie świadczeń dla bezrobotnych itp. Wspomniana koordynacja działań ma zapewnić lepszą obsługę podmiotów rynku pracy w tym osób bezrobotnych, mimo iż Ministerstwo – jak już wspomniano – nie zajmuje się bezpośrednio ich obsługą.

WojewodaWojewoda30, to kolejny organ zatrudnienia. Reprezentuje on rząd w terenie, jest zwierzch-nikiem zespolonej administracji rządowej, organem nadzorującym działalność jednostek samorządu terytorialnego wszystkich szczebli, czyli gminy, powiatu, województwa. W ob-szarze rynku pracy jego uprawnienia kontrolne dotyczą: realizacji przez jednostki samorzą-du terytorialnego zadań wynikających z ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; wdrażania i stosowania standardów usług rynku pracy; spełnienia przez pracowni-ków urzędów pracy wymogów kwalifikacyjnych.

Wojewódzki Urząd PracyZadania samorządu województwa31 w zakresie rynku pracy realizowane są przez wojewódz-ki urząd pracy (WUP), który jest jednostką organizacyjną samorządu województwa. Samorząd województwa zgodnie z ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w sferze polityki rynku pracy powinien określać i koordynować regionalną politykę rynku pra-cy i rozwoju zasobów ludzkich zgodnie z krajową polityką rynku pracy. Kwestia ta znajduje odzwierciedlenie w treści regionalnego planu działań na rzecz zatrudnienia. Plan przygotowy-wany jest co roku, a jego treść jest skorelowana z założeniami strategii rozwoju województwa oraz ze strategią wojewódzką w zakresie polityki społecznej. Są w nim zdefiniowane – po zasięgnięciu opinii powiatowych jednostek samorządu terytorialnego oraz partnerów spo-łecznych – priorytetowe grupy bezrobotnych i innych osób wymagających wsparcia. Wykona-nie tego zadania wymaga od wojewódzkiego urzędu pracy gromadzenia odpowiednich staty-styk, na podstawie których opracowywane są różnorodne analizy rynku pracy. Ponadto WUP prowadzi badanie popytu na pracę i monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych oraz inicjuje i realizuje przedsięwzięcia mające na celu rozwiązywanie problemów związanych z planowanymi zwolnieniami grup pracowników z przyczyn dotyczących zakładu pracy.W obszarze analiz rynku pracy działania WUP są często wspierane przez Regionalne Obser-watoria Rynku Pracy. Obserwatoria dostarczają usystematyzowanej wiedzy na temat proce-sów zachodzących na rynku pracy – gromadzą informacje nie tylko na podstawie statystyki publicznej, ale również w ramach szczegółowych badań popytowej i podażowej strony ryn-ku pracy. Obserwatoria są tworzone głównie przy WUP, przy czym nie można ich traktować jako stałego elementu infrastruktury rynku pracy. Działają one bowiem przede wszystkim w formie projektów realizowanych w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i po

30 Pozycję wojewody szczegółowo określa ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w wojewódz-twie (Dz. U. z 2001, nr. 80, poz. 872 z późn. zm.).

31 Szczegółowo zadania samorządu województwa są zdefiniowane w art. 10 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.


62

zakończonym okresie programowania, tj. po 2013 roku, nie wiadomo jaki będą mieć status i jakie będzie źródło finansowania ich działalności.W celu niwelowania dysproporcji na rynku pracy wojewódzki urząd pracy organizuje i koordynu-je usługi poradnictwa zawodowego i upowszechnia informacje zawodowe na terenie wojewódz-twa. Z zadaniem tym związane są kolejne, dotyczące koordynacji działań prowadzonych w za-kresie kształcenia ustawicznego i szkolenia bezrobotnych i poszukujących pracy, poprzez:diagnozowanie potrzeb rynku pracy w zakresie kształcenia ustawicznego,określanie i wdrażanie instrumentów służących dostosowaniu kierunków kształcenia

i szkolenia zawodowego do potrzeb rynku pracy,prowadzenie rejestru instytucji szkoleniowych, prowadzenie dialogu społecznego w zakresie polityki zatrudnienia i kształcenia.Włączenie polskich służb zatrudnienia do sieci EURES nakłada na wojewódzki urząd pracy obowiązek wykonywania pewnych zadań w tym obszarze. Zadania te są wykonywane przez kierowników liniowych EURES, doradców EURES i asystentów EURES. Mogą oni udzielać in-formacji bezrobotnym na temat ofert pracy za granicą, jak i o warunkach pracy na terytorium kraju, do którego zamierzają wyemigrować. Wymienione grupy pracowników sieci EURES funkcjonują również w powiatowych urzędach pracy. Warto dodać, iż struktury organizacyj-ne WUP i PUP nie są ujednolicone w skali kraju, co oznacza, iż stanowiska pracowników sie-ci EURES mogą być tworzone w różnych działach urzędów pracy. Informacje na temat usług świadczonych w ramach EURES można uzyskać na stronie www.eures.praca.gov.pl oraz na Europejskim Portalu Mobilności Zawodowej http://ec.europa.eu/eures/home.jsp?lang=pl. Na tych stronach można również skorzystać z usługi pośrednictwa pracy.

Centra Informacji i Planowania Kariery ZawodowejW ramach wojewódzkiego urzędu pracy tworzone są centra informacji i planowania kariery zawodowej (CIPKZ), które są wyspecjalizowanymi jednostkami organizacyjnymi.


63

W działalności CIPKZ bardzo istotne jest umiejętne operowanie informacją zawodową, czyli informacjami odnoszącymi się do świata pracy, które mogą zostać wykorzystane w procesie rozwoju kariery zawodowej, włączając w to wiadomości z zakresu edukacji i zatrudnienia, a także informacje psychospołeczne związane z pracą np. dotyczące dostępności szkoleń, charakteru pracy i statusu pracowników w różnych zawodach.Jeśli osoba bezrobotna chciałaby skorzystać z pomocy oferowanej przez CIPKZ musi zgłosić się do Wojewódzkiego Urzędu Pracy odpowiedniego dla jej miejsca zamieszkania lub po-szukać informacji o ofercie CIPKZ na stronie internetowej danego WUP (CIPKZ nie posiadają własnych stron www).Odbiorcami usług w zakresie poradnictwa zawodowego są najczęściej osoby bezrobot-ne, a o wiele rzadziej osoby poszukujące pracy czy pracodawcy. Pierwsza grupa wymie-nionych klientów przede wszystkim zainteresowana jest poradnictwem indywidualnym opartym na wywiadzie/rozmowie. Na jego podstawie następuje dobór innych narzędzi, które są dostosowane do sytuacji potencjalnego kandydata do pracy i pozwalają na identyfikację jego cech społeczno-zawodowych. Rolą doradcy jest udzielenie pomocy osobie w zidentyfikowaniu potrzebnej jej informacji, ustaleniu, gdzie takie informacje może otrzymać, upewnieniu się, które z tych informacji są wiarygodne oraz zaplanowa-nie sposobu ich zastosowania w dalszym działaniu. Pojawia się tu problem dwojakie-go rodzaju. Z jednej strony należy dostarczyć informacje, a z drugiej strony pomóc tym, którzy są zagubieni w informacyjnym labiryncie, dlatego oczekują od doradcy pomocy w wyszukiwaniu tego, co jest dla nich istotne i użyteczne. Problem ten będzie się nasilać w przyszłości, ponieważ zasób informacji i co z tym się wiąże oferty informacyjne rosną szybciej niż popyt na nie.32

Powiatowe Urzędy PracyZadania samorządu powiatu w zakresie polityki rynku pracy są wykonywane przez powia-towe urzędy pracy (PUP), które wchodzą w skład powiatowej administracji zespolonej. Ich podstawowym zadaniem jest opracowanie i realizowanie programu promocji zatrudnienia oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy, który jest częścią powiatowej strategii rozwiązywa-nia problemów społecznych. W tym celu pozyskuje i gospodaruje środkami finansowymi, które są wykorzystywane na realizację zadań aktywizujących lokalny rynek pracy. Ponadto realizacja przyporządkowanych urzędom pracy zadań wymaga ciągłej współpracy z innymi instytucjami i podmiotami rynku pracy.

32 I. Kukulak-Dolata, Wojewódzkie urzędy pracy jako instytucje rynku pracy. Analiza wyników badań, w: I. Kuku-lak–Dolata, J. Pichla, Rola publicznych służb zatrudnienia i agencji zatrudnienia na rynku pracy, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2007, s. 107; W. Trzeciak, Memorandum Komisji Europejskiej w sprawie kształ-cenia ustawicznego i jego implikacje dla poradnictwa zawodowego. Główne założenia memorandum, Służba Pracownicza 2002, nr 1.


64Rysunek 14. Podmioty rynku pracy obsługiwane przez PUP.

Instytucja ta zajmuje się bezpośrednią obsługą podmiotów rynku pracy. Obsługa ta oznacza m.in. prowadzenie dla nich pośrednictwa pracy, doradztwa zawodowego. W sytuacji poja-wienia się i utrzymywania dysproporcji między popytem a podażą pracy, urzędy uruchamiają określone instrumenty rynku pracy, które mają te dysproporcje niwelować. Powiatowy urząd pracy pełni więc funkcję korekcyjną poprzez uruchamianie różnorodnych szkoleń, inicjowanie przygotowania zawodowego, subsydiowanie zatrudnienia. Obok wymienionych działań reali-zuje funkcje ochronne, socjalne poprzez przyznawanie i wypłatę zasiłków oraz innych świad-czeń z tytułu bezrobocia. Działania te są wymienione jako jedne z ostatnich w ramach zadań samorządu powiatu. Oznacza to, że rolę nadrzędną pełnią te działania, które mają promować zatrudnienie, czyli takie, które będą sprzyjać powrotowi bezrobotnych na rynek pracy.

Ochotnicze Hufce PracyOchotnicze Hufce Pracy to państwowa jednostka budżetowa nadzorowana przez ministra właściwego do spraw pracy. W zakresie kształcenia i wychowania młodzieży OHP są instytu-cjami należącymi do systemu oświaty, umożliwiającymi zdobycie kwalifikacji zawodowych oraz uzupełnienie wykształcenia młodzieży, która nie ukończyła szkoły podstawowej lub gimnazjum, nie kontynuuje nauki po ukończeniu tych szkół, albo pragnie uzupełnić ponad-gimnazjalne wykształcenie ogólne bądź zawodowe.OHP wykonują zadania państwa na rzecz młodzieży powyżej 15 roku życia i bezrobotnych do 25 roku życia w zakresie zatrudnienia oraz przeciwdziałania marginalizacji i wykluczeniu społecznemu młodzieży, a także zadania w zakresie jej kształcenia i wychowania. OHP same mogą prowadzić działalność edukacyjno-szkoleniową lub w porozumieniu z ku-ratoriami oświaty i organami prowadzącymi szkoły kierują uczestników Ochotniczych Huf-ców Pracy do szkół i placówek oświatowych.W obszarze zatrudnienia oraz przeciwdziałania marginalizacji i wykluczeniu społecznemu młodzieży OHP zajmują się:


65

• organizowaniem zatrudnienia dla młodzieży w wieku powyżej 15 lat, która nie ukończyła szkoły podstawowej lub gimnazjum lub nie kontynuuje nauki po ukończeniu tych szkół, osób bezrobotnych do 25 roku życia, uczniów i studentów,

• prowadzeniem poradnictwo zawodowego dla młodzieży oraz mobilnych centr informacji zawodowej,

• inicjowaniem międzynarodowej współpracy i wymiany młodzieży,• prowadzeniem agencji zatrudnienia.W praktyce realizacją tak zdefiniowanego celu zajmuje się wiele jednostek znajdujących się w strukturze organizacyjnej tej instytucji (Rysunek 15.). Warto zauważyć, iż struktura ta nie jest zamknięta dla poszczególnych rynków pracy. Na jednych może być ona bardziej rozbu-dowana, a na innych węższa33. Powoduje to, że młodzież, która po raz pierwszy kontaktuje się z tą instytucją może być zagubiona, bowiem nie wie, jakiego rodzaju wsparcia i usług może od każdej z nich oczekiwać. W opracowaniu scharakteryzujemy w sposób ogólny je-dynie te jednostki, które zajmują się obsługą bezrobotnej młodzieży.

Rysunek 15. Struktura organizacyjna Ochotniczych Hufców Pracy

Źródło: http://www.ohp.pl/?id=42&id_menu_r=42 [dostęp 17.10.2011 r.]

33 Por. I. Poliwczak, Schemat Instytucjonalny OHP, w: E. Kryńska (red.), Diagnoza potrzeb i oczekiwań pracodaw-ców, moduł III, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, IBC GROUP Central Europe Holding SA. Warszawa 2010, s. 33.


66

Centra Kształcenia i Wychowania realizują zadania w stosunku do młodzieży niedosto-sowanej społecznie, ze środowisk zagrożonych demoralizacją, z rodzin niespełniających funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Poprzez swoją działalność umożliwiają młodzieży zdobycie zawodu lub przekwalifikowanie zawodowe. Przygotowują młodzież do aktywnego poruszania się na rynku pracy. Organizują pracę wychowawczo-terapeutyczną z młodzieżą zagrożoną patologiami i wchodzącą w konflikt z prawem. Tak więc są to instytucje, do któ-rych warto kierować młodych bezrobotnych klientów pomocy społecznej.Centra Edukacji i Pracy Młodzieży są ponadpowiatowymi jednostkami organizacyjnymi OHP tworzonymi w celu merytorycznego wsparcia jednostek OHP w zakresie problemów dotyczących rynku pracy. Ponadto realizują zadania z zakresu aktywnych form przeciwdzia-łania bezrobociu. Występują często w roli pośrednika oferującego czasowe zatrudnienie ludziom młodym w celu zdobycia przez nich doświadczenia zawodowego i nawiązania kontaktów z pracodawcami. Centra Edukacji i Pracy Młodzieży prowadzą swoją działalność poprzez: Młodzieżowe Biura Pracy, Kluby Pracy, Mobilne Centra Informacji Zawodowej.34 Ich podstawowe zadania są wskazane na rysunku 16.

Rysunek 16.

34 http://www.ohp.pl.


67

Hufce Pracy, których podstawowym zadaniem jest udzielanie pomocy młodzieży w uzyska-niu i podwyższaniu wiedzy ogólnej oraz kwalifikacji zawodowych we współdziałaniu z pra-codawcami. Hufce organizują zatrudnienie młodych ludzi pozostających bez pracy, a także zajmują się wychowaniem i resocjalizacją młodzieży zagrożonej i niedostosowanej społecz-nie. W Hufcach młodzież poddana jest działaniom profilaktycznym, diagnostycznym, tera-peutycznym; zdobywa wykształcenie ogólne i zawodowe, otrzymuje możliwość podwyższe-nia kwalifikacji zawodowych i przekwalifikowania. Agencje zatrudnieniaAgencje zatrudnienia to niepubliczne instytucje rynku pracy prowadzące działalność gospodar-czą w zakresie świadczenia usług na rynku pracy, które zostały wymienione na schemacie.

Pośrednictwo pracy polega na udzielaniu pomocy osobom bezrobotnym, poszukującym pracy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia, a pracodawcom w pozyskaniu pracowni-ków o poszukiwanych kwalifikacjach. W związku z tym inicjują i organizują kontakty osób bezrobotnych z pracodawcami. W ramach tej usługi informują również swoich klientów o aktualnej i przewidywanej sytuacji na rynku pracy. Mogą również kierować osoby indywi-dualne do pracy za granicą35. Agencje zatrudnienia w przypadku prowadzenia pośrednictwa pracy nie mogą pobierać, żadnych opłat od osób bezrobotnych i poszukujących pracy. Jedynym wyjątkiem są opłaty z tytułu faktycznie poniesionych kosztów związanych ze skierowaniem do pracy za granicę (np. koszty dojazdu, tłumaczenia dokumentów itd.)Poradnictwo zawodowe oznacza udzielenie klientowi (bezrobotnemu, poszukującemu pra-cy) pomocy w wyborze odpowiedniego zawodu i miejsca zatrudnienia. W tym celu inicjują, organizują i prowadzą grupowe porady zawodowe, zajęcia aktywizujące w zakresie pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy.Doradztwo personalne jest adresowane raczej dla pracodawców, w ramach którego pro-wadzą analizy zatrudnionych osób, określają ich kwalifikacje, wartościują stanowiska pra-cy, oceniają pracowników itd. Praca tymczasowa polega na zatrudnianiu pracowników tymczasowych i kierowaniu tych pracowników oraz osób nie będących pracownikami do wykonywania pracy tymczasowej na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy użytkownika, który jest klientem agencji zatrud-

35 Artykuł 18 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, op. cit.


68

nienia. Przedstawiona forma zatrudnienia oparta jest na zasadach określonych w przepi-sach o zatrudnieniu tymczasowym. Warto dodać, że zatrudnienie tymczasowe opiera się na układzie, w którym występują trzy strony powiązane dwiema umowami. Jedna zawarta jest między osobą świadczącą pracę, a agencją zatrudnienia, druga zaś między podmiotem ko-rzystającym z pracy (czyli pracodawcą użytkownikiem) i agencją zatrudnienia. Warto zwrócić uwagę, że umowa zawarta z tego rodzaju podmiotem powinna zawierać określone treści, o czym warto poinformować klienta, który chce skorzystać z takiej formy zatrudnienia.Umowa o pracę zawarta między agencją pracy tymczasowej, a pracownikiem tymczasowym powinna określać: strony umowy, rodzaj umowy i datę jej zawarcia, wskazywać pracodawcę użytkownika i ustalony okres wykonywania na jego rzecz pracy tymczasowej, oraz warunki zatrudnienia pracownika tymczasowego (rodzaj pracy, która ma być powierzona pracowni-kowi tymczasowemu, wymiar czasu pracy, miejsce wykonywania pracy tymczasowej, wy-nagrodzenie za pracę oraz termin i sposób wypłacania tego wynagrodzenia przez agencję pracy tymczasowej)36.Odbiorcami wymienionych wyżej usług są podstawowe podmioty rynku pracy: pracodawcy, osoby poszukujące pracy, bezrobotni. Należy podkreślić, iż działalność usługową w okre-ślonym obszarze agencja może rozpocząć po uzyskaniu wpisu do rejestru agencji zatrud-nienia. Oznacza to, że działalność powinna być prowadzona przez te instytucje, które uzy-skały od marszałka województwa określony certyfikat potwierdzający wpis do rejestru, który jednocześnie upoważnia je do świadczenia wymienionych wyżej usług. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy wyróżnia pewną grupę podmiotów, wobec których nie wymaga się wpisu do rejestru agencji zatrudnienia. Są to: • Ochotnicze Hufce Pracy• Centra Integracji Społecznej oraz Kluby Integracji Społecznej• wyspecjalizowane organy wojskowe, o których mowa w przepisach o służbie wojskowej

żołnierzy zawodowych, wykonujące te usługi dla żołnierzy zawodowych zwalnianych i zwolnionych z zawodowej służby wojskowej

• przedsiębiorcy zagraniczni spełniający określone w Ustawie warunki37. Funkcje agencji zatrudnienia mogą realizować instytucje publiczne, prywatne, czy pozarządo-we. Liczba agencji zatrudnienia jest zróżnicowana w układzie przestrzennym. Najwięcej ich funkcjonuje na dobrze rozwiniętych rynkach pracy województwa mazowieckiego, śląskiego, wielkopolskiego, o wiele mniej jest ich w województwie świętokrzyskim i podlaskim38.

36 J. Wiśniewski, Prawne aspekty pracy tymczasowej, TNOiK, Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności „Dom Organi-zatora, Bydgoszcz-Toruń 2007.

37 Por. art. 18 c. ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, op. cit.38 Więcej informacji na temat usług realizowanych przez agencje zatrudnienia można znaleźć na stronie Stowarzy-

szenia Agencji Zatrudnienia SAZ: www.saz.org.pl. lub na Portalu Publicznych Służb Zatrudnienia: http://www.psz.praca.gov.pl/. Nazwy popularnych w Polsce agencji zatrudnienia zamieszczono w Aneksie.


69

Instytucje szkolenioweInstytucjami szkoleniowymi są publiczne i niepubliczne podmioty prowadzące edukację pozaszkolną39. Usługi szkoleniowe mogą być adresowane do bezrobotnych i poszukują-cych pracy. Szkolenia takie mogą być finansowane ze środków publicznych, a instytucja może uzyskać zlecenie ich przeprowadzenia pod warunkiem, że będzie wpisana do rejestru instytucji szkoleniowych prowadzonego przez wojewódzki urząd pracy. O wpis do rejestru może ubiegać się każda instytucja szkoleniowa, która posiada akredyta-cję wydaną przez kuratora oświaty i złoży odpowiedni wniosek o dokonanie takiej rejestracji wraz z informacjami o: tematyce prowadzonych szkoleń, kadrze prowadzącej szkolenia, ba-zie lokalowej, jej wyposażeniu i środkach dydaktycznych, metodach oceny jakości szkoleń, liczbie bezrobotnych i poszukujących pracy objętych szkoleniami w okresie ostatniego roku.Do instytucji edukacyjnych prowadzących działalność szkoleniową należą: publiczne szko-ły, placówki lub ośrodki, niepubliczne szkoły lub placówki, szkoły wyższe, organizacje poza-rządowe i inne podmioty prowadzące edukację pozaszkolną.

Instytucje dialogu społecznego Według ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy instytucjami dialogu społecznego na rynku pracy są związki zawodowe lub ich organizacje, organizacje praco-dawców, organizacje bezrobotnych, organizacje pozarządowe, jeżeli w grupie ich zadań statutowych znajdują się działania z zakresu promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej. Przepisy prawne wskazują obszary, w których dia-log powinien być w szczególności prowadzony tj.: w ramach działalności rad zatrudnienia, partnerstwa lokalnego, uzupełniania i rozszerzania oferty usług publicznych służb zatrud-nienia przez partnerów społecznych i agencje zatrudnienia. Dialog ten jest niezbędny, bowiem doświadczenia wielu krajów Europy Zachodniej jak i Pol-ski wskazują, iż problemów rynku pracy nie są w stanie rozwiązać PSZ czy też inne instytucje rynku pracy. Konieczna jest w tym przypadku współpraca oparta na dialogu społecznym i partnerstwie. Dialog ten jest możliwy na poziomie rad zatrudnienia, które tworzą przed-stawiciele różnych stron rynku pracy, organów administracji publicznej i organizacji poza-rządowych. Zakres ich zadań jest różnicowany ze względu na poziom ich umiejscowienia w strukturze gospodarki narodowej. Cechą wspólną jest to, że pełnią funkcje opiniodaw-czo-doradczą organów zatrudnienia odpowiedniego szczebla w sprawach dotyczących przedsięwzięć zmierzających do pełnego i produktywnego zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich. Mogą również pełnić nadzór merytoryczno- formalny nad urzędami pracy.

39 Patrz art. 20 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. Nr 69 poz. 415 z 2008r.z późn. zm.), oraz rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 27 października 2004r. w sprawie rejestru instytucji szkoleniowych (Dz. U. Nr 236, poz. 2365).


70

Instytucje partnerstwa lokalnegoInstytucje partnerstwa lokalnego są instytucjami realizującymi inicjatywy partnerów rynku pracy, tworzonymi na rzecz realizacji zadań określonych ustawą i wspieranymi przez organy samorządu terytorialnego. Mają one na celu aktywizować całe społeczności lokalne i zachę-cać je do współpracy przy definiowaniu lokalnych problemów i rozwiązywaniu ich na pozio-mie gminy czy powiatu. Doświadczenia różnych krajów wskazują, że organy administracji pu-blicznej nie są w stanie samodzielnie planować i wdrażać programów rozwoju, ze względu na ich złożony charakter40. Dobre ich przygotowanie, a następnie realizowanie wymaga łączenia wiedzy i doświadczeń, które znajdują się w różnych grupach społecznych i instytucjach.Poprzez tworzenie partnerstw lokalnych można zmniejszyć negatywne skutki przemian powiększając zdolność członków lokalnych społeczności do przystosowania się i elastycz-nego reagowania na zmiany. Z drugiej strony partnerstwa mogą tworzyć warunki do zaist-nienia społecznie integrującego rynku pracy, czyli takiego, który zapewniałby możliwości rozwoju zawodowego wszystkim obywatelom, niezależnie od ich kondycji życiowej, prze-szłości zawodowej i możliwości wykonywania określonych prac.41 Podejmowane działa-nia w ramach partnerstw prowadzić będą m.in. do reintegracji długotrwale bezrobotnych, doskonalenia kwalifikacji pracowniczych i dostosowania ich do wymogów lokalnego ryn-ku pracy, zwiększenia stopnia zatrudnialności lokalnych pracowników, zapobiegania za-grożeniom, wobec których stoją osoby o niskich kwalifikacjach, do poprawy wydajności pracy.42

Gminne Centra Informacji Gminne Centra Informacji świadczą bezpłatne usługi na rzecz osób bezrobotnych. Za ich pośrednictwem bezrobotni mogą uzyskać informacje na temat ofert pracy o instytucjach szkoleniowych, prawach i obowiązkach bezrobotnych, mogą również otrzymać informacje na temat warunków i procesu dotyczących zakładania działalności gospodarczej. Działania podejmowane przez gminne jednostki mają na celu zapobiegać i łagodzić skutki bezrobo-cia i promować aktywność zawodową. Najczęściej są one tworzone w instytucjach takich, jak urzędy gmin, biblioteki publiczne, miejskie ośrodki kultury. Informacje na temat ich sie-dziby są umieszczane czasami na stronie wojewódzkich urzędów pracy.43

Akademickie Biura Karier Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy definiuje akademickie biuro karier (ABK) jako jednostkę działającą na rzecz aktywizacji zawodowej studentów i absolwentów

40 OECD, Decentralising Employment Policy: Trends and Challenges, Paris 1999.41 http://ec.europa.ue/lisbon.strategy/.42 Upgrading the skills of the Low-Qualified: a New Local Agenda, an Exploratory, OECD LEED, May 2002-http://

www.oecd.org/dataoecd/18/45/.43 Por. stronę www WUP w Toruniu (www.wup.torun.pl/wspolpraca/wspolpraca_gci.php), czy WUP w Poznaniu

(http://www.wup.poznan.pl/instytucje-rynku-pracy/gminne-centra-informacji/).


71

szkoły wyższej44. Może być ono prowadzone przez szkołę wyższą lub organizację studenc-ką. Do zadań biura karier należy: • dostarczanie studentom i absolwentom szkoły wyższej informacji o rynku pracy i możli-

wościach podnoszenia kwalifikacji zawodowych,• zbieranie, klasyfikowanie i udostępnianie ofert pracy, staży i praktyk zawodowych,• prowadzeniebazydanychstudentówiabsolwentówuczelnizainteresowanychznalezie-

niem pracy,• pomocpracodawcomwpozyskiwaniuodpowiednichkandydatównawolnemiejscepra-

cy oraz staże zawodowe,• pomocwaktywnymposzukiwaniupracy,w tym:doradztwo indywidualne, doradztwo

zbiorowe, warsztaty doskonalące umiejętności, pomoc w znajdowaniu praktyk, organizo-wanie i opieka nad praktykami studenckimi, udostępnianie ofert pracy stałej, czasowej.

Wymienione zadania mieszczą się w grupie działań usług rynku pracy takich jak pośrednic-two pracy i doradztwo zawodowe. Podmiot je wykonujący powinien posiadać odpowiedni wpis do rejestru agencji zatrudnienia. W przypadku biura karier o wpis może ubiegać się szkoła wyższa lub organizacja studencka45. Oznacza to, że ABK nie są instytucjami samo-dzielnymi, niezależnymi finansowo i niekomercyjnymi.

Instytucje zatrudnienia socjalnego i ekonomii społecznejGrupy klientówInstytucje zatrudnienia socjalnego oraz ekonomii społecznej są z założenia „przeznaczo-ne” dla tzw. najtrudniejszych grup świadczeniobiorców pomocy społecznej, czyli takich, które oprócz braku pracy mają szereg innych problemów i trudności w codziennym życiu. W szczególności są to:1. bezdomni,2. uzależnieni od alkoholu,3. uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających,4. chorzy psychicznie,5. długotrwale bezrobotni,6. zwalniani z zakładów karnych, mający trudności w integracji ze środowiskiem;7. uchodźcy,8. osoby niepełnosprawne. Poniżej zostaną pokrótce opisane podstawowe zadania i świadczenia instytucji, które mają na celu aktywizację w/w grup. Należą do nich: centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, spółdzielnie socjalne, warsztaty terapii zajęciowej oraz zakłady aktywności za-wodowej.

44 Artykuł 2.1 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, op. cit.45 K. Adamiak, R. Kornatowski Akademickie Biura Karier. Poradnik, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa

2005, s.11; M. Żurek, H. Bednarczyk, Akademickie Biura Karier-badania wstępne, Edukacja. Studia Badania Innowacje 2007, nr 3 (99).


72

Zadania i świadczenia

Centrum integracji społecznej46

Centrum może być utworzone przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta lub przez or-ganizacje pozarządowe. Centra działają na podstawie ustawy o zatrudnieniu socjalnymz 13 czerwca 2003 r. Podstawowym zadaniem Centrum Integracji Społecznej jest realizowa-nie programu zatrudnienia socjalnego przez:• reintegracjęzawodową,czyliodbudowanieipodtrzymanieuosobyuczestniczącejwza-

jęciach centrum zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy,• reintegracjęspołeczną,czyliodbudowanieipodtrzymanieuosobyuczestniczącejwza-

jęciach centrum umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu,

• umożliwieniezatrudnieniawspieranego,czyliudzieleniepomocyosobieuczestniczącejw zajęciach w centrum w podjęciu pracy na podstawie stosunku pracy lub ewentualnie w podjęciu działalności gospodarczej.

Rysunek 17. Funkcje Centrum Integracji Społecznej

Kluby Integracji SpołecznejKluby integracji społecznej mogą być prowadzone przez gminę lub na jej zlecenie przez ośrodek pomocy społecznej lub organizacje pozarządowe prowadzące reintegrację zawo-dową i społeczną. Kluby mają organizować działania o charakterze terapeutycznym, za-trudnieniowym i samopomocowym. W klubach integracji społecznej można organizować i prowadzić w szczególności:• programyzatrudnienia tymczasowegomającenacelupomocwznalezieniupracyna

czas określony lub na czas wykonania określonej pracy, w pełnym lub niepełnym wymia-rze czasu pracy, u pracodawców, wykonywania usług na podstawie umów cywilno-praw-nych oraz przygotowanie do podjęcia zatrudnienia,

46 Informacje o działaniu Centrów Integracji Społecznej zostały zawarte w publikacji: Jolanta Koral, Centra Integra-cji Społecznej, FISE, Warszawa 2008.


73

• poradnictwoprawne,• działalnośćsamopomocowąwzakresiezatrudnienia,sprawmieszkaniowychisocjal-

nych,• organizowaniepracspołecznieużytecznychorazrobótpublicznych.Uczestnictwo w klubach integracji społecznej jest dobrowolne i uzależnione od realizacji kontraktu socjalnego.

Spółdzielnie socjalne47

Długotrwale bezrobotni często nie umieją pracować, nie mają wykształconego nawyku wyko-nywania pracy – to samo dotyczy osób bez doświadczenia zawodowego. Dlatego ciekawym rozwiązaniem dla tych grup jest powołanie nowej instytucji np. w formie spółdzielni socjalnej. Spółdzielnia socjalna to związek ludzi, którzy na zasadzie partnerstwa, podejmują inicjatywę dla osiągnięcia wspólnego celu, jakim jest organizacja pracy i aktywizacja na rynku pracy.W odróżnieniu od innych podmiotów ekonomii społecznej spółdzielnia socjalna wymaga du-żej samodzielności i odpowiedzialności jej członków. Obowiązuje w niej kolektywny sposób podejmowania decyzji, a każdy członek, niezależnie od wielkości udziału w spółdzielni, dys-ponuje w tym procesie jednym głosem. To sprawia, że członkowie spółdzielni są w pełni odpo-wiedzialni za sprawy przedsiębiorstwa, uczą się samodzielności i długofalowego planowania. Sami dbają o finanse, zarządzają własną działalnością, wyznaczają kierunki rozwoju. Spół-dzielnie mogą podejmować działalność w różnych obszarach, ale nie działają dla zysku.48

Spółdzielnia w odróżnieniu od ZAZ-ów i CIS-ów, ma osobowość prawną i nie posiada „ze-wnętrznego” organizatora w postaci jednostek samorządu terytorialnego czy organizacji po-zarządowych. Chociaż podmioty takie mogą spółdzielnię założyć lub do niej przystąpić.Według danych Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Socjalnych w Polsce jest obecnie ok. 347 takich podmiotów (dane za czerwiec 2011 r.)49. Problematyczna jest aktual-ność danych, gdyż wiele z tych spółdzielni po krótkim okresie działalności przestaje działać.System spółdzielni socjalnych dla wielu kategorii bezrobotnych stwarza szansę wejścia na rynek pracy, a więc może zapobiegać ich marginalizacji społecznej. Spółdzielnię w tym przypadku należy traktować jako formę zatrudnienia bezrobotnych z określonego lokalne-go/powiatowego rynku pracy, którzy zamierzają działać w celu uzyskania niezależności. Poprzez wykonywanie różnych zadań na rzecz spółdzielni socjalnej jej członkowie, a więc osoby bezrobotne, mogą odbudować lub podtrzymać umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia określonych ról w miejscu pracy. Bezrobotni będąc człon-kami spółdzielni kreują bądź reaktywują zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy.

47 Przykładowa publikacja o spółdzielniach socjalnych: Cezary Miżejewski, Dlaczego warto założyć spółdzielnię socjalną?, Poznań 2009.

48 Działalność spółdzielni reguluje ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych.49 Spółdzielnie zarejestrowane w Katalogu Spółdzielni Socjalnych dostępnym na stronie: http://www.ozrss.pl/

katalog.htm.


74

Warsztaty terapii zajęciowej (WTZ)WTZ50 realizują zadania w zakresie rehabilitacji społecznej i zawodowej, zmierzające do ogólnego rozwoju i poprawy sprawności niezbędnych do prowadzenia przez osobę niepeł-nosprawną niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia – na miarę jej indywidualnych możliwości. Realizacja tego celu odbywa się poprzez: • ogólneusprawnianie,• rozwijanieumiejętnościwykonywaniaczynnościżyciacodziennegoorazzaradnościoso-

bistej, • przygotowaniedożyciawśrodowiskuspołecznym,m.in.poprzezrozwójumiejętności

planowania i komunikowania się, dokonywania wyborów, decydowania o swoich spra-wach oraz innych umiejętności niezbędnych w niezależnym życiu, a także poprawę kon-dycji psychicznej,

• rozwijanieumiejętnościprzyzastosowaniuróżnychtechnikterapiizajęciowej,rozwijaniepsychofizycznych sprawności niezbędnych w pracy,

• rozwijaniepodstawowychorazspecjalistycznychumiejętnościzawodowych,umożliwia-jących podjęcie pracy w zakładzie aktywności zawodowej lub innej pracy zarobkowej albo szkolenia zawodowego.

Działalność Warsztatów jest działalnością o charakterze niezarobkowym, mogą je prowa-dzić: fundacje i stowarzyszenia oraz zakłady pracy chronionej, samorządy powiatowe, gmin-ne, związki wyznaniowe, domy pomocy społecznej, ośrodki kultury i inne. Koszty utworzenia i działalności Warsztatów finansuje Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnospraw-nych (PFRON). Po reformie administracyjnej WTZ nadzorują terenowe oddziały Funduszu, podlegające na danym terenie staroście. Uczestnicy WTZ-ów otrzymują tzw. kieszonkowe w wysokości 20% najniższej płacy. Są to pierwsze samodzielnie uzyskane pieniądze, który-mi osoba niepełnosprawna uczy się gospodarować.

Zakłady Aktywności Zawodowej (ZAZ) Zakłady aktywności zawodowej51 tworzy się w celu zatrudnienia osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego stopnia niepełnosprawności, a także w celu rehabilitacji zawodo-wej i społecznej tych osób. Są one niejako drugim elementem w trzystopniowym systemie rehabilitacji osób niepełnosprawnych – od warsztatów terapii zajęciowej, aż po „normalne” zatrudnienie. Zadaniem ZAZ jest przygotowanie osób niepełnosprawnych do aktywnego ży-cia w otwartym środowisku.Zakłady Aktywności Zawodowej nie stanowią samodzielnej formy prawnej, są natomiast jed-nostkami wydzielonymi organizacyjnie i finansowo. O utworzenie ZAZ ubiegać się mogą takie

50 Podstawy dla funkcjonowania WTZ stanowi Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

51 Podstawy dla funkcjonowania Zakładów Aktywności Zawodowej stanowi Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.


75

instytucje jak: gmina, powiat, fundacja, stowarzyszenie lub inna jednostka organizacyjna, której statutowym zadaniem jest rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych.ZAZ finansowany jest ze środków PFRON przekazywanych w przeliczeniu na jednego za-trudnionego niepełnosprawnego ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Całkowity dochód z działalności gospodarczej powinien być przeznaczony na Fundusz Aktywności dla pracowników. Środki z tego Funduszu, zgodnie z zapisami rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 grudnia 2007 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej, mogą określone cele, które są przedstawione w ramce poniżej.

Rysunek 18. Cele ZAZ

Za swoją pracę osoby niepełnosprawne otrzymują wynagrodzenie.

Organizacje pozarządoweCoraz większą rolę w aktywizacji zawodowej przypisuje się organizacjom pozarządowym, które prowadzą działalność w różnych obszarach. Jednak jak wynika z badań Stowarzysze-nia KLON/Jawor, tylko 1% jako najważniejsze działanie organizacji wskazuje rynek pracy, zatrudnienie i aktywizację zawodową, a 9% wskazuje jako jeden z obszarów działań52.

52 Jan Herbst, Jadwiga Przewłocka, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych – Raport z badania 2010, Warszawa, Stowarzyszenie Klon/Jawor, 2011.


76

Organizacje te prowadzą różnorodną działalność, ale największy akcent jest położony na działania o charakterze aktywizacyjnym. Najczęściej polegają one na53:• szkoleniach,kursachzawodowych,• treningachpsychologicznych,• doradztwiezawodowym,• organizowaniupraktyk,staży,• tworzeniustałychmiejscpracy,• tworzeniumiejscapracychronionej,zatrudnieniewspomagane/socjalne,• pośrednictwiepracy,• usługachnarzeczinstytucjirynkupracy.Organizacje odgrywają dużą rolę w propagowaniu idei ekonomii społecznej, ponieważ to one głównie zajmują się szkoleniami z tej dziedziny oraz wspomaganiem w zakładaniu spółdzielni socjalnych, a same prowadząc działalność gospodarczą, również są zaliczane do podmiotów ekonomii społecznej. Współpraca organizacji pozarządowych, instytucji rynku pracy oraz pomocy społecznej ma istotne znaczenie dla efektywnego rozwiązywania problemu osób bezrobotnych w wymia-rze lokalnym. Istotna jest również kwestia współpracy pomiędzy organizacjami pozarządowymi, a insty-tucjami rynku pracy i pomocy społecznej. Najprostszym przykładem działań do współpracy jest wymiana informacji, aby nie powtarzać działań na rzecz tych samych klientów oraz po-dejmowanie wspólnych przedsięwzięć. Jednak ciągle najpopularniejszą formą współpracy jest transfer środków finansowych. Łączna kwota przekazywana organizacjom przez samorządy terytorialne systematycznie rośnie i w 2009 r. wyniosła 1 243 mln zł, przy czym 59% tej sumy przekazanych zostało przez miasta na prawach powiatu54. Nadal nie wszystkie samorządy przekazywały środki na zadania realizowane prze NGO-sy (w 2009 r. było ich 14%). Na skalę przekazywanych kwot wpływa szereg czynników, m.in. wielkość gmin, liczba zamieszkałych tam osób, liczba dzia-łających organizacji, stosunek urzędników gminnych do trzeciego sektora. Dane dotyczące różnych rodzajów współpracy wskazują na to, że na terenach wiejskich barierą współpra-cy bywa nie tylko mniejsza aktywność organizacji, ale również brak woli współdziałania ze strony przedstawicieli samorządu.

53 Marta Gumkowska, Jan Herbst, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych – Raport z badania 2008, Warszawa, Stowarzyszenie Klon/Jawor, 2009.

54 „Monitoring współpracy Urzędów i ich jednostek organizacyjnych podległych i nadzorowanych z sektorem pozarządowym za 2009 rok”, Departament Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz Stowarzyszenie Klon/Jawor. Brakuje badań dotyczących współpracy wyłącznie jednostek organizacyjnych po-mocy społecznej (tj. OPS, PCPR) lub instytucji rynku pracy z organizacjami pozarządowymi, gdyż badania w ob-szarze współpracy prowadzone są dla jednostek samorządu terytorialnego, czyli gmin i powiatów. Uważam, że tendencje wynikających z tych badań mają przełożenie również na współpracę organizacji pozarządowych z instytucjami pomocy społecznej i rynku pracy, ponieważ nie posiadają one własnych środków, a jedynie dys-ponują środkami z budżetu gminy lub powiatu.


77

Pomimo wyraźnego rozwoju współpracy jednostek samorządowych z organizacjami poza-rządowymi nadal jest wiele do zrobienia w kwestii pogłębiania tej współpracy, na co wska-zują zidentyfikowane obszary przez przedstawicieli instytucji rynku pracy i pomocy społecz-nej. Wskazali oni, że organizacje pozarządowe powinny55:uzupełniać działania instytucji publicznych, których ze względu na ograniczenia ustawo-

we urzędy nie mogą realizować,stanowić ciało doradcze, pomagać dobrze skierować pomoc, wskazywać obszary, gdzie

należy niezwłocznie skierować pomoc,wymieniać informacje na temat wspólnych beneficjentów, typować beneficjentów do ob-

jęcia wsparciem,docierać i działać na obszarach, do których nie docierają instytucje i organizacje finanso-

wane z środków publicznych.Wskazane obszary pokazują, że pracownicy instytucji samorządowych widzą jedynie uzupełniającą i wspierającą rolę organizacji pozarządowych. Niewskazywane są obszary związane z profilaktyką, czyli zapobieganie wydarzeniom i zachowaniom prowadzącym do wykluczenia z rynku pracy, czego konsekwencją jest często brak środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb.

55 Beata Ciężka i in., Raport Końcowy: Badanie „Analiza aktualnej struktury instytucji rynku pracy i instytucji po-mocy społecznej w kontekście zakresu ich wzajemnej współpracy, a także głównych obszarów styku”, Konsor-cjum IBC GROUP Central Europe Holding S.A. & SMG/KRC POLAND MEDIA S.A., Warszawa, 2008.


78


79

Rozdział IVPrawne uwarunkowania udzielania pomocy – dostępny zakres usług i świadczeń Agnieszka Hryniewicka, Łukasz Arendt, Iwona Kukulak-Dolata

Rozbudowana sieć instytucji powołanych do pomocy osobom bezrobotnym oznacza, że istnieje również rozbudowana oferta usług i świadczeń dedykowana tym osobom. Z wymie-nionych wyżej instytucji, najszerszą ofertę mają instytucje rynku pracy i pomocy społecznej. Świadczenia i usługi pomocy społecznej są udzielane na podstawie odrębnych przepisów niż świadczenia i usługi rynku pracy. W poniższej tabelce przedstawione są podstawowe zasady udzielania pomocy z tych dwóch systemów.

Tabela 6. Podstawowe zasady udzielania pomocy przez instytucje pomocy społecznej i instytucje rynku pracy

Instytucje pomocy społecznej Publiczne służby zatrudnienia

Kto ma prawo do świadczeń

Wszyscy, bez względu na podejmowane wcześniej zatrudnienie

Osoby wcześniej zatrudnione i opłacające składkę na ubezpieczenie społeczne

Na jakiej podstawie przyznawane są świadczenia

Na podstawie decyzji administracyjnej poprzedzonej wywiadem środowiskowym w miejscu zamieszkania klienta

Na podstawie decyzji administracyjnej po spełnieniu warunków określonych w ustawie

Czy świadczenie jest uzależnione od kryterium dochodowego

Przyznanie świadczeń oraz ich wysokość jest uzależniona od osiąganego dochodu

Brak kryterium dochodowego, wysokość świadczeń ustalona ustawowo

Najważniejsze świadczenia pieniężne

•Zasiłekokresowyzpowodubezrobocia;•Zasiłkicelowe;•zasiłeknapokrycieczęścilub

całości wydatków na świadczenia zdrowotne, bilet kredytowy; •zasiłekprzyznawanyzpowodu

zdarzenia losowego lub w wyniku klęski żywiołowej lub ekologicznej, pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie;

• Zasiłekdlaosóbbezrobotnych• finansowaniekosztówprzejazdudo

pracodawcy,• finansowaniekosztówzakwaterowania

w miejscu pracy;• dofinansowaniepodjęciadziałalności

gospodarczej lub utworzenia spółdzielni socjalnej;

• dodatkiaktywizacyjne;• refundacjakosztówopiekinaddzieckiem;• staże;• pracespołeczneużyteczne;• praceinterwencyjne;• robotypubliczne;• stypendia;

Najważniejsze świadczenia niepieniężne i usługi

•posiłki,odzież,schronienie;•Pomocnaekonomiczne

usamodzielnienie się;•pracasocjalna;•poradnictwospecjalistyczne;•interwencjakryzysowa;•usługiopiekuńczewmiejscu

zamieszkania;•usługiwplacówkachwparcia;

• pośrednictwopracy;• poradnictwozawodoweiinformację

zawodową;• pomocwaktywnymposzukiwaniupracy;• organizacjaszkoleń;

Opracowanie własne


80

Usługi i świadczenia z pomocy społecznejSzczegółowe warunki ubiegania się o świadczenia lub usługi z instytucji pomocy społecz-nej określa ustawa z dnia 12 marca 20004 r. o pomocy społecznej. Najważniejszym wa-runkiem jest spełnianie kryterium dochodowego określonego dla osoby prowadzącej sa-modzielne gospodarstwo domowe lub dla osoby w rodzinie56, a także wystąpienie jednego z powodów przyznania pomocy, którymi są: ubóstwo, sieroctwo, bezdomność, bezrobocie, niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba, przemoc w rodzinie, potrzeby ochro-ny ofiar handlu ludźmi, potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłasz-cza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, braku umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo-wychowawcze, trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy, trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, alkoholizmu lub narkomanii, zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej, klęski żywiołowej lub ekologicznej.

Zasiłek okresowy z powodu bezrobociaNajpowszechniejszymi świadczeniami pomocy społecznej są świadczenia pieniężne, czyli różnego rodzaju zasiłki. W odniesieniu do osób bezrobotnych, które niejednokrotnie po-siadają na utrzymaniu innych członków rodziny najczęściej udzielanym świadczeniem są zasiłki okresowe z powodu bezrobocia. Jest to forma pomocy „dedykowana” osobom bez-robotnym, które nie są w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb sobie i swojej rodzinie. Jest to również forma pomocy okresowej, czyli nie przyznawana raz na jeden miesiąc, ale przynajmniej raz na dwa lub trzy miesiące, co ma zapewnić większą pewność dochodu i przynajmniej okresowe odciążenie rodziny pozwalające na skupienie się na aktywizacji zawodowej. Warto wspomnieć, że spośród możliwych powodów przyznania zasiłku okresowego, to wła-śnie bezrobocie jest najczęstszą przyczyną jego udzielania. Inne przyczyny tego zasiłku to: niepełnosprawność, długotrwała choroba oraz możliwość utrzymania lub nabycia upraw-nień do świadczeń z innych systemów zabezpieczenia społecznego. Wydatki na zasiłki okresowe z powodu bezrobocia stanowiły aż 17% wszystkich wydatków na świadczenia OPS (tj. 496 mln zł), co pokazuje jak ważny i istotny jest to problem. Jednakże w wymia-rze jednostkowym średnia wartość zasiłku w 2009 r. wyniosła ok. 263 zł, co pokazuje, że ma ono charakter jedynie uzupełniający inne ewentualne dochody57. Średnio na jednego świadczeniobiorcę przypadają 4 tego rodzaju świadczenia w roku, co oznacza, że pobiera je przez co najmniej 8 miesięcy (przy założeniu, że jeden zasiłek jest przyznawany na co najmniej 2 miesiące).

56 W 2011 r. było to odpowiednio 477 zł i 351 zł; kryteria te powinny być waloryzowane co trzy lata.57 Agnieszka Hryniewicka, Pomoc społeczna w liczbach 2009, IRSS, Warszawa: 2010.


81

Zasiłki celoweKolejnym popularnym świadczeniem pieniężnym są zasiłki celowe, które mają za zadanie wspomagać rodzinę w zaspokojeniu konkretnych potrzeb. Poniżej przedstawione są po-szczególne rodzaje tego zasiłku, które mogą otrzymać m.in. osoby bezrobotne spełniające warunki do ubiegania się o świadczenia z pomocy społecznej:• Zasiłekcelowynapokrycieczęścilubcałościkosztówlekówileczenia,• Zasiłekcelowynapokryciekosztówremontumieszkania,• Zasiłekcelowynazakupopału,• Zasiłekcelowynazakupodzieży,• Zasiłekcelowynazakupżywności,• Zasiłekcelowynapokryciekosztówpobytudzieckawżłobkulubprzedszkolu,• Zasiłekcelowynapokryciekosztówpogrzebu,• Specjalnyzasiłekcelowy,• Zasiłekcelowynazakupniezbędnychprzedmiotówużytkudomowego,• Zasiłekcelowynazaspokojenieinnychpotrzeb.Dla aktywizacji zawodowej, szczególnie samotnych matek lub rodziców małych dzieci, waż-na jest możliwość otrzymania zasiłku celowego na pokrycie kosztów pobytu dziecka w żłob-ku lub przedszkolu. Jest to jednak mało popularna (w porównaniu do innych celów zasiłku) forma pomocy.W katalogu świadczeń pieniężnych znajdują się również innego typu zasiłki o charakterze celowym, czyli przyznawane w szczególnej sytuacji. Należą do nich m.in. zasiłek na pokrycie części lub całości wydatków na świadczenia zdrowotne (dla osób nieobjętych ubezpiecze-niem zdrowotnym) lub bilet kredytowy, zasiłek przyznawany z powodu zdarzenia losowego lub w wyniku klęski żywiołowej lub ekologicznej. Są to specyficzne sytuacje, w których może również znaleźć się osoba bezrobotna, jednakże są one rzadkie i udzielana pomoc w takiej formie należy również do wyjątkowych.

Pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie sięNajbardziej zbliżonym świadczeniem do działań o charakterze stricte aktywizującym jest po-moc na ekonomiczne usamodzielnienie się, która może być przyznana w formie pieniężnej lub rzeczowej. Pomoc ta może być przyznawana jako jednorazowy zasiłek celowy lub nie-oprocentowana pożyczka (która może być umorzona w całości). Pomoc w formie rzeczowej następuje przez udostępnienie maszyn i narzędzi pracy stwarzających możliwość zorgani-zowania własnego warsztatu pracy oraz urządzeń ułatwiających pracę niepełnosprawnym. Wszystkie elementy wsparcia (w tym również wysokość wsparcia) powinny być określone w uchwale rady gminy. Instrument ten wykorzystywany jest bardzo rzadko, o czym świadczy fakt, że w 2009 r. w całej Polsce przyznano 4 645 tego typu świadczeń (łącznie w formie pieniężnej i niepieniężnej) o łącznej wartości 521 tys.58

58 Ibidem.


82

Posiłki Biorąc pod uwagę wydatki ośrodków pomocy społecznej na świadczenia istotną formą po-mocy jest zapewnienie wyżywienia osobom, które z różnych powodów odczuwają niedosta-tek w swoich dochodach. Gminy są zobowiązane do zapewnienia co najmniej jednego gorącego posiłku dziennie osobom, które nie są w stanie same sobie tego zapewnić. Obowiązek ten może być reali-zowany w różnych formach, tj. w postaci zasiłków pieniężnych (m.in. zasiłek celowy na za-kup żywności), posiłków w formie rzeczowej, czyli przekazanie produktów żywnościowych oraz posiłków w jadłodajniach, stołówkach, w tym posiłków dla dzieci w szkołach. Część świadczeń jest finansowana ze środków własnych gminy, a część z Programu „Po-moc państwa w zakresie dożywiania”. Warto zauważyć, że większość odbiorców tej formy pomocy, to dzieci uczące się w szkołach (podstawowych i ponadpodstawowych), a z uwagi na to, że gros osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej otrzymuje ją z powodu bezrobocia, można wnioskować, że dzieci te pochodzą z rodzin, gdzie jest to główny pro-blem. Ta forma pomocy ma funkcję wspierającą rodziny, ale też profilaktyczną, gdyż możli-wość otrzymania jednego gorącego posiłku, szczególnie przez dzieci, istotnie wpływa na ich prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny, co m.in. zapobiega chorobom oraz przyczynia się do lepszych wyników w nauce. Obserwacje wynikające z pracy w ośrodku pomocy społecz-nej pokazują, że (przynajmniej na terenach miejskich) przyznanie pomocy w formie posiłku dzieciom w szkole jest powszechnie stosowaną formą pomocy rodzinom zgłaszającym się do OPS bez względu na rodzaj problemu.

Pomoc rzeczowaPomoc rzeczowa jest generalnie marginalną formą świadczeń udzielanych przez ośrodki pomocy społecznej. Głównym tego powodem jest słabo rozwinięta (szczególnie na tere-nach wiejskich) sieć placówek wsparcia, tj. schroniska i noclegownie dla bezdomnych, ja-dłodajnie, magazyny żywności i ubrań. Warto wspomnieć, że w 2009 r. było 205 ośrodków wsparcia o charakterze noclegowni, schronisk dla bezdomnych oraz 123 jadłodajnie. Tego typu placówki są szczególnie istotne dla osób bezdomnych, które często są osobami bezro-botnymi, a brak schronienia poważnie utrudnia im aktywizację zawodową. Niestety nie ma dokładnych danych na temat liczby mieszkań chronionych przeznaczonych dla osób reali-zujących programy wychodzenia z bezdomności, ale ogólna liczba mieszkań chronionych na poziomie gminnym wynosi 204, co pokazuje, że osoby bezdomne praktycznie nie mają możliwości uzyskania pomocy w tej formie.

Praca socjalnaBardzo istotnym instrumentem pomocy społecznej jest praca socjalna, której główną funk-cją jest poprawa funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku społecznym, czyli m.in. rozwinięcie lub wzmocnienie aktywności i samodzielności życiowej osób i rodzin. Praca socjalna polega na diagnozowaniu problemów uniemożliwiających samodzielność,


83

określaniu wspólnie z klientem drogi wyjścia z problemu oraz wspieranie go na tej drodze. Ważny jest pierwszy etap, czyli dokładne rozpoznanie problemu, gdyż pozwala to na okre-ślenie m.in. tego czy bezrobocie klienta jest wynikiem innych problemów np. alkoholizmu, bezdomności, niepełnosprawności, czy jest tylko wynikiem niskich lub niedopasowanych kwalifikacji do aktualnego zapotrzebowania na rynku pracy. Jeszcze inną przyczyną bezro-bocia jest brak miejsc pracy w danej gminie czy powiecie. Do każdego ze zdiagnozowanych przypadków należałoby określić inny plan działania oraz dobrać inne wsparcie. Tak więc w przeciwieństwie do pracowników instytucji rynku pracy pracownik socjalny ma możli-wość, a wręcz obowiązek, przeprowadzenie wywiadu środowiskowego i dokładnego roz-poznania problemu. Należy również pamiętać, że bezrobocie jednego lub więcej członków rodziny może powodować szereg konsekwencji, np. pojawienie się przemocy wobec dzieci, uzależnienia, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych. Wówczas udzielane wsparcie powinno mieć charakter wszechstronny skierowany zarówno na przyczyny jak i na konsekwencje. Istotną funkcją pracy socjalnej jest również pomoc w nabywaniu umiejętności społecznych, które są niezbędne do pozyskania i utrzymania pracy, a których nie posiadają tzw. najtrud-niejsi klienci pomocy społecznej, czyli osoby fizycznie zdolne do pracy, ale z niskimi kwa-lifikacjami, brakiem doświadczenia zawodowego i wzorca pracy. Te podstawowe zadania pracy socjalnej zostały m.in. zawarte w programie warsztatów readaptacyjnych z osobami długotrwale bezrobotnymi w MOPS w Katowicach59.Program warsztatów readaptacyjnych z osobami długotrwale bezrobotnymi w MOPS w Ka-towicach:• budowaniepozytywnegowłasnegowizerunkuipozytywnejautoprezentacji,• analizadotychczasowychzachowań,ichmodyfikacjizwykorzystaniemzasobówklienta

i informacji zwrotnej,• budowanie wewnętrznej motywacji i przepracowywaniu barier utrudniających samo-

dzielne radzenie sobie z problemami,• pogłębianiediagnozysytuacjiklientóworazkierowaniudospecjalistycznychjednostek

i komórek MOPS,• przeciwdziałanieizolacjiiwycofywaniuzkontaktówspołecznych,• motywowanieuczestnikówdoposzukiwaniapracy,• rozpoznanieprzezklientaswoichzasobówideficytów,• wyrobienienawykusystematycznejpracyiefektywnegowykorzystywaniaczasu.Jedną z możliwości pracowników socjalnych wspierających klientów jest skierowanie ich do specjalistów zajmujących się poszczególnymi problemami, np. do psychologa, terapeuty uzależnień, prawnika. Jest to bardzo istotna forma wsparcia, gdyż niejednokrotnie pomaga rozwiązać problem, który jest bezpośrednią przyczyną bezrobocia klienta. Może to być tera-

59 „Pogłębiona praca socjalna”, warsztaty readaptacyjne dla długotrwale bezrobotnych w trudnej sytuacji, 1998-2004, MOPS Katowice, za: D. Trawkowska, W poszukiwaniu skutecznego modelu pracy socjalnej z „bezrobot-nymi klientami” pomocy społecznej, 2008.


84

pia uzależnień, ale też wzmocnienie motywacji do podejmowania działań poprzez spotka-nia z psychologiem, który pomaga odkrywać słabe strony osoby niepotrafiącej przez dłuższy czas zdobyć zatrudnienia (np. zniechęcenie, apatia, brak we własne umiejętności).

Interwencja kryzysowaInterwencja kryzysowa jest zespołem działań podejmowanych na rzecz osób i rodzin bę-dących w sytuacji kryzysowej, np. w przypadku wystąpienia przemocy, zdarzenia losowego (np. pożar mieszkania). Kryzys nie jest dokładnie zdefiniowany w ustawie, dlatego stoso-wanie interwencji jest uzależnione od możliwości gminy. Celem interwencji kryzysowej jest przywrócenie równowagi psychicznej i umiejętności samodzielnego radzenia sobie, a dzię-ki temu zapobieganie przejściu reakcji kryzysowej w stan długotrwałej bezradności. O czę-stotliwości i możliwości uzyskania tego typu wsparcia świadczą niewielkie liczby ośrodków kryzysowych, których jest 39 na poziomie gmin i 189 w jednostkach powiatowych60.

Usługi opiekuńcze dla osób zależnychWażne znaczenie w przypadku osoby bezrobotnej, która opiekuje się osobami zależnymi, tj. dzieci, chorego członka rodziny, osoby starszej wymagającej okresowej lub stałej opie-ki, ważne są usługi opiekuńcze (również specjalistyczne) świadczone w środowisku (czyli w miejscu zamieszkania) lub w przystosowanej do tego placówce. Tego typu świadczenia przede wszystkim odciążają fizycznie i psychicznie osobę, która nie podejmuje zatrudnie-nia, a chce lub musi pracować. Czas, kiedy osobą wymagającą opieki zajmuje się inna oso-ba, klient może wykorzystać na kursy zawodowe, aktywizacyjne oraz aktywne poszukiwanie pracy. Poza tym, tego typu usługi mogą mieć znaczenie profilaktyczne, tj. wspomaganie osoby pracującej (której nie stać na opłacenie opiekuna do osoby zależnej) w utrzymaniu zatrudnienia.

Pomoc dla osób usamodzielnianychWśród świadczeń przyznawanych przez PCPR-y jest pomoc dla osób usamodzielnianych, czyli świadczenie dla osób, które przebywały w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub ro-dzinie zastępczej co najmniej rok, a umieszczenie nastąpiło na mocy postanowienia sądu. Osobami uprawnionymi do otrzymania pomocy pieniężnej są osoby zdolne do samodziel-nej egzystencji, przystępujące do realizacji indywidualnego programu usamodzielnienia oraz spełniające kryteria dochodowe. Kryteria dochodowe w tym przypadku wynoszą 200% kryterium dochodowego określonego w ustawie o pomocy społecznej. Jeśli usamodzielnia-ny wychowanek placówki opiekuńczo-wychowawczej lub rodziny zastępczej przystępuje do realizacji indywidualnego programu usamodzielnienia otrzymuje pomoc na zaspokojenie ważnej dla niej potrzeby życiowej, w szczególności na:1) polepszenie warunków mieszkaniowych,

60 Sprawozdanie MPiPS03 za 2009 r.


85

2) stworzenie warunków do działalności zarobkowej, w tym podniesienie kwalifikacji zawo-dowych,

3) pokrycie wydatków związanych z nauką osoby usamodzielnianej, innych niż pomoc pie-niężna na kontynuowanie nauki.

W przypadku, gdy osoba usamodzielniana kontynuuje naukę, pomoc pieniężna na usamo-dzielnienie wypłaca się po ukończeniu nauki. Inne świadczenie to pomoc pieniężna na kontynuowanie nauki, której warunkiem otrzyma-nia jest określenie w indywidualnym programie usamodzielnienia planu kontynuowania nauki, a także dostarczenie na początku każdego semestru zaświadczenia stwierdzają-cego kontynuowanie nauki. Świadczenie to przysługuje osobie usamodzielnianej konty-nuującej naukę w gimnazjum, szkole ponadpodstawowej, szkole ponadgimnazjalnej lub szkole wyższej.Jeszcze inną formą pomocy jest pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkanio-wych w postaci zapewnienia miejsca w mieszkaniu chronionym, pokrycia kosztów wynajmu pokoju lub opłaty za miejsce w akademiku. Wniosek o przyznanie pomocy pieniężnej na usamodzielnienie i pomocy pieniężnej na kontynuowanie nauki osoba usamodzielniana składa do starosty właściwego do przyznania tej pomocy za pośrednictwem kierownika powiatowego centrum pomocy rodzinie właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dziecka przed umieszcze-niem w rodzinie zastępczej lub skierowaniem do placówki. Natomiast pomocy w uzy-skaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym, w uzyskaniu zatrudnienia oraz na zagospodarowanie w formie rzeczowej udziela sta-rosta powiatu właściwy ze względu na miejsce osiedlenia się osoby usamodzielnianej. Wniosek opiniuje opiekun usamodzielnienia, zaś sytuację wychowanka ustala pracownik socjalny w drodze wywiadu środowiskowego przeprowadzonego w miejscu zamieszkania wychowanka.

Kontrakt socjalny jako instrument pracy z osobami bezrobotnymi korzystającymi ze świadczeń pomocy społecznejKontrakt socjalny jest specyficznym instrumentem wspomagającym pracę z klientami po-mocy społecznej. Szczególne zastosowanie ma w przypadku osób bezrobotnych, w od-niesieniu do których najczęściej stosuje się metody aktywizujące. Cały proces zawierania i realizowania postanowień tej umowy, zawieranej pomiędzy pracownikiem socjalnym, a klientem jest pewną formułą prowadzenia pracy socjalnej, ale również świadczenia in-nych, wyżej wymienionych świadczeń z pomocy społecznej.Celem zawieranego kontraktu socjalnego jest zaangażowanie klienta w działania, prowa-dzące do rozwiązania problemu oraz zmobilizowanie sił wewnętrznych i zewnętrznych po-mocnych w osiągnięciu tego celu61.

61 R. A. Skidmore, M. G. Thackeray, Wprowadzenie do pracy socjalnej. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1998, s. 74.


86

Współpraca pracownika socjalnego i klienta to proces wymagający zaangażowania i wysił-ku obu stron. Jego konstruowanie składa się z kliku etapów, które są wymienione na poniż-szym rysunku.

Rysunek 19. Etapy pracy za pomocą kontraktu socjalnego

Kontrakt socjalny jest instrumentem ukierunkowanym na usamodzielnienie się klientów. Jego istotą jest to, że musi być zaakceptowany przez obie strony, czyli na poszczególnych etapach zarówno pracownik socjalny jak i klient muszą mieć możliwość udziału w jego tworzeniu. Poza tym nie powinien zawierać postanowień, które wykraczają poza realne możliwości, zdolności i predyspozycje obu stron kontraktu. Kontrakt sytuuje klienta jako równoprawnego partnera w procesie pracy socjalnej, odwołując się do jego prawa do sa-mookreślenia62.Kontrakt socjalny jest również instrumentem wprowadzonym do ustawy o pomocy społecz-nej, co czyni go nie tylko narzędziem pracy socjalnej, ale również narzędziem, z którego wy-nikają pewne konsekwencje dla osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. Zgodnie z art. 6 pkt 6 ustawy o pomocy społecznej, kontrakt socjalny to pisemna umowa za-warta z osobą ubiegającą się o pomoc określająca uprawnienia i zobowiązania stron umo-wy w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Zgodnie z art. 108 ustawy o pomocy społecznej w celu określenia sposobu współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby lub rodzin znajdu-jących się w trudnej sytuacji życiowej pracownik socjalny może zawrzeć kontrakt socjalny

62 J. Szmagalski, Technika kontraktu w pracy socjalnej [w:] ,,Praca Socjalna” nr 3/1989, s. 40 i nn.


87

z tą osobą lub rodziną w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodo-wej lub przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu.Kontrakt jest spisywany i ma charakter umowy pisemnej. Taka forma ma wzmacniać sku-teczność wywiązywania się z postanowień kontraktu. Ustna umowa między pracownikiem socjalnym a klientem, nawet spisana w rodzinnym wywiadzie środowiskowym, nie miałaby tak silnego oddziaływania psychologicznego jak umowa zawarta na piśmie. Klient, mając podpisany kontrakt, ma świadomość, że jest związany umową, a niewywiązywanie się z niej może powodować negatywne dla niego skutki. Należy pamiętać, że samo wypełnienie for-mularza kontraktu nie jest celem samym w sobie, jest jedynie narzędziem. Służy jasnemu i precyzyjnemu formułowaniu celów ogólnych dotyczących zmiany, jaką chcemy osiągnąć.Wzór kontraktu socjalnego został określony w Rozporządzeniu Ministra Polityki Społecznej w sprawie wzoru kontraktu socjalnego63. Ostatnie wprowadzone zmiany we wzorze kontrak-tu wymieniają dwa rodzaje kontraktu: • Pierwszy(częśćIAiIIA)jestzawieranymiędzyosobązainteresowanąalbojejrodziną,

a pracownikiem socjalnym i dotyczy rozwiązania trudnej sytuacji życiowej.• Drugi(częśćIBiIIB)możebyćzawartytylkopomiędzyzainteresowanym,apracownikiem

i dotyczy wzmocnienia samodzielności i aktywności życiowej, zawodowej lub przeciw-działania wykluczeniu społecznemu. Kontrakt taki jest podpisywany na podstawie skie-rowania z powiatowego urzędu pracy i zapewnia opłacanie zainteresowanemu składki zdrowotnej przez ośrodek pomocy społecznej.

Podstawowe różnice i podobieństwa pomiędzy tymi dwoma rodzajami dokumentów przed-stawione są w tabeli poniżej.

63 Rozporządzenia są co jakiś czas zmieniane; ostatnie jest z dnia 8 listopada 2010 r. (Dz.U. nr 218, poz. 1439).


88Tabela 7. Różnice i podobieństwa w kontraktach socjalnych określonych w Rozporządze-

niu Ministra Polityki Społecznej z dnia 8 listopada 2010 r. w sprawie wzoru kon-traktu socjalnego

Rodzaj kontraktu Część pierwsza Część drugaW zakresie rozwiązania trudnej sytuacji życiowej

•Daneosobyzawierającejkontrakt;•Danepracownika

socjalnego zawierającego kontrakt;•Cele(główne

i szczegółowe), które ma osiągnąć osoba lub rodzina; •Działaniapodejmowane

dla osiągnięcia tych celów;•Terminocenyrealizacji

działań;•Informacjeosposobie

przekazywania świadczeń

Ocena sytuacji życiowej osoby/rodziny, w tym: przyczyny, możliwości, ograniczenia powodujące trudną sytuację;

•Ocenarealizacjizadańprzez strony kontraktu;•Ewentualnezmiany

w podjętych działaniach i podjęcie nowych działań;•Terminoceny

wprowadzanych zmian.

W celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej lub przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu

Ocena sytuacji życiowej osoby bezrobotnej, w tym:•Przyczynyaktualnejsytuacji;•Możliwościosobybezrobotnej

oraz możliwości występujące w środowisku pozwalające na wzmocnienie aktywności i samodzielności;•Ograniczeniawystępującepo

stronie osoby bezrobotnej lub bariery w środowisku;•kiedyjestosobąbezrobotną

i jakie były podejmowane działania przeciwdziałające tej sytuacji;•Przyczynyniepowodzeń

podejmowanych działań;•Efektypodjętychdziałań.

Opracowanie własne

Wprowadzenie drugiego wzoru kontraktu wynika ze zmian wprowadzonych od dnia 1 lu-tego 2009 r., kiedy to weszła w życie ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw64. Skutkiem zmian było stworzenie prawnych możliwości objęcia ubezpieczeniem zdrowot-nym osób realizujących kontrakt socjalny na podstawie skierowania urzędu pracy. Dotyczy to osób, które znalazły się w szczególnej sytuacji na rynku pracy, czyli bezrobotnych: • do25rokużycia,• długotrwalelubpozakończeniurealizacjikontraktusocjalnego,• kobiet,któreniepodjęłyzatrudnieniapourodzeniudziecka,• powyżej50rokużycia,• bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego,• samotniewychowującychconajmniejjednodzieckodo18rokużycia,• którzypoodbyciukarypozbawieniawolnościniepodjęlizatrudnienia,• niepełnosprawnych.

64 Dz. U. z 2009 r. Nr 6, poz. 33. W ustawie tej, oprócz zmian w ustawie o promocji zatrudnienia, wprowadzono zmiany w ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej oraz w ustawie z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.


89

Zasady i tryb kierowania osób bezrobotnych w celu zawarcia kontraktu socjalnego powinny zostać sformułowane w porozumieniu zawartym pomiędzy ośrodkiem pomocy społecznej, a powiatowym urzędem pracy, do czego obliguje art. 108 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej w związku z art. 50 ust. 3 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Składkę za ubezpieczenie zdrowotne za osobę, z którą zawarto kontrakt socjalny na podstawie skie-rowania powiatowego urzędu pracy, opłaca ośrodek pomocy społecznej.W ustawie określono również jakie są konsekwencje odmowy podpisania kontraktu lub nie-wykonania umowy przez wspomaganą osobę lub rodzinę. Są to:• odmowaudzieleniawsparcia,• uchyleniedecyzjioprzyznaniuświadczenialub• wstrzymanieświadczeńpieniężnych.Dodatkowo, w przypadku stwierdzenia przez pracownika socjalnego marnotrawienia przy-znanych świadczeń, ich celowego niszczenia lub korzystania w sposób niezgodny z prze-znaczeniem bądź marnotrawienia własnych zasobów finansowych, może nastąpić ograni-czenie świadczeń, odmowa ich przyznania albo przyznanie pomocy w formie świadczenia niepieniężnego. Jak widać sam proces wypracowywania kontraktu i jego realizacja jest trudna zarówno dla pra-cownika socjalnego jak i dla klienta i opiera się w głównej mierze na współdziałaniu obu stron. Należy pamiętać, że kontrakt socjalny wymaga od pracownika socjalnego przyjęcia perspekty-wy aktywnego klienta, który dzięki wsparciu ma szansę na pokonanie życiowych problemów i na usamodzielnienie się. Perspektywa ta pozwala przyjąć postawę osoby wspierającej, a nie wyręczającej, czuwającej nad realizacją przyjętych założeń, a niekontrolującej ich wykonanie pod groźbą zastosowania sankcji w postaci odstąpienia od realizacji kontraktu.65

Usługi i świadczenia oferowane przez instytucje rynku pracy W myśl zapisów Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. Nr 69 poz. 415 z 2008r. z późn. zm.), która jest głównym aktem prawnym regulują-cym funkcjonowanie rynku pracy w Polsce i określającym zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej, osoby bezrobotne mogą korzystać określonych form wsparcia. Formy te podzielone są na usługi, instrumenty ryn-ku pracy oraz świadczenia. W tej części opracowania omówione zostaną tylko te formy wspar-cia, które adresowane są do bezrobotnych (w sposób bezpośredni oraz pośredni).

Pośrednictwo pracyZ punktu widzenia osoby bezrobotnej (i poszukującej pracy66) pośrednictwo pracy ma na celu udzielenie pomocy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia poprzez kojarzenie oferty pracy z potencjalnym kandydatem. W ramach pośrednictwa poszczególne instytucje rynku pracy

65 D. Polakowski, Determinanty funkcjonowania …, op. cit.66 W art. 2 ustęp 1 punkt 22 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy zawarta jest również defini-

cja osoby poszukującego pracy.


90

wykonują kilka czynności z tym związanych. Pozyskują i upowszechniają oferty pracy – są one udostępniane osobom bezrobotnym na tablicach ogłoszeń w poszczególnych instytucjach lub w bazach ofert pracy znajdujących się w Internecie. Przekazują pracodawcom informacje o danym kandydacie do pracy (bezrobotnym) w odpowiedzi na zgłoszoną ofertę. Informują bezrobotnych o aktualnej i przewidywanej sytuacji na rynku pracy oraz o przysługujących im prawach i obowiązkach. Pomagają w nawiązaniu kontaktu bezrobotnego z pracodawcą.Usługa pośrednictwa świadczona jest przez publiczne służby zatrudnienia przy respektowa-niu kilku zasad: dostępności usług dla poszukujących pracy oraz dla pracodawców; dobro-wolności – korzystanie z tej usługi zależy od woli bezrobotnego; równości – pomoc osobie bezrobotnej udzielana jest bez względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, naro-dowość, przekonania polityczne, pochodzenie etniczne, wyznanie lub orientację seksualną (nie jest dopuszczalne dyskryminowanie osoby bezrobotnej); jawności – każde wolne miej-sce pracy zgłoszone do urzędu pracy jest podawane do wiadomości bezrobotnym.W przypadku skierowania osoby bezrobotnej przez powiatowy urząd pracy do udziału w tar-gach pracy i giełdach pracy organizowanych na terenie innego powiatu przez wojewódzki urząd pracy w ramach pośrednictwa pracy, koszty zorganizowanego przejazdu bezrobot-nych mogą być pokryte z Funduszu Pracy67.Szczególnym typem pośrednictwa pracy są usługi świadczone w ramach sieci EURES – jest to międzynarodowe pośrednictwo pracy. Sieć EURES obejmuje wszystkie publiczne służ-by zatrudnienia państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego68 i Szwajcarii. Bezrobotny chcąc skorzystać z usług sieci EURES i znaleźć zatrudnienie w innym państwie powinien udać się do wojewódzkiego lub powiatowego urzędu pracy, gdzie pomocy udzielą mu, od-powiednio, Doradcy EURES i Asystenci EURES oraz pośrednicy pracy. Można również skorzy-stać z Europejskiego Portalu Mobilności Zawodowej dostępnego w Internecie.

Poradnictwo zawodowe i informacja zawodowaDrugą usługą rynku pracy kierowaną bezpośrednio do osób bezrobotnych jest poradnictwo zawodowe i informacja zawodowa. Poradnictwo zawodowe ma za zadanie pomóc w zapla-nowaniu i wyborze odpowiedniego zawodu i miejsca zatrudnienia. Jest świadczone przez doradców zawodowych w formie porad indywidualnych i grupowych. Porady indywidualne mogą być poprzedzone specjalistycznymi badaniami lekarskimi i psy-chologicznymi – na ich przeprowadzenie każdorazowo bezrobotny musi wyrazić zgodę. Badania takie służą wydaniu opinii o przydatności zawodowej do pracy i zawodu albo kie-runku szkolenia, na które bezrobotny powinien zostać skierowany.

67 Fundusz Pracy jest państwowym funduszem celowym, utworzonym w 1990 r., którego dysponentem jest Mini-ster właściwy do spraw pracy. Fundusz Pracy finansuje działania mające na celu łagodzenie skutków pozosta-wania bez pracy osób bezrobotnych oraz finansowanie programów na rzecz promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej bezrobotnych i innych osób poszukujących pracy.

68 Europejski Obszar Gospodarczy (EOG) obejmuje kraje Unii Europejskiej i Europejskiego Stowarzyszenia Wolne-go Handlu (EFTA) za wyjątkiem Szwajcarii.


91

Poradnictwo grupowe może być prowadzone w formie warsztatów, treningów, zajęć akty-wizujących, które poświęcone są problematyce rynku pracy, autoprezentacji i umiejętności planowania kariery zawodowej. Do tej formy poradnictwa można również zaliczyć spotkania informacyjno-edukacyjne organizowane dla młodzieży w formie pogadanek, wykładów, lek-cji, prelekcji na temat procesów zachodzących na rynku pracy. W ramach poradnictwa doradcy zawodowi pomagają osobom bezrobotnym w zdefiniowa-niu na czym polegają ich rzeczywiste trudności w znalezieniu pracy: rozpoznaniu preferencji i predyspozycji zawodowych osoby bezrobotnej, wyborze odpowiedniego rodzaju pracy lub kierunku szkolenia czy przekwalifikowania, zaplanowaniu ścieżki kariery zawodowej, oraz uzyskaniu informacji o zawodach i umiejętnościach poszukiwanych na rynku pracy69. Osoba bezrobotna, która nie jest zainteresowana uzyskaniem porady zawodowej, a chce jedynie uzyskać informacje potrzebne dla realizacji swoich planów zawodowych, może się-gnąć do zasobu informacji zawodowej zgromadzonej w instytucjach rynku pracy.

Pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracyOsoby bezrobotne mogą korzystać także z pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy. Jest to usługa rynku pracy, która ma za zadanie przygotować bezrobotnego do lepszego radzenia sobie na rynku pracy w poszukiwaniu i podejmowaniu zatrudnienia. Pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy kierowana jest przede wszystkim do osób, które nie posiadają doświadczenia w poszukiwaniu pracy; utraciły motywacje do poszukiwania pracy w związku z długotrwałym niepowodzeniem w jej poszukiwaniu; chcą powrócić na rynek pracy po długim okresie braku aktywności zatrudnieniowej.

Wydaje się jednak, że każda osoba, która po raz pierwszy trafia do urzędu pracy powinna, w ciągu kilku dni po dokonaniu rejestracji jako osoba bezrobotna, skorzystać z tej formy wsparcia. Wsparcie to polega na skierowaniu bezrobotnego na szkolenie z zakresu umiejęt-ności poszukiwania pracy, poprzedzone poradą indywidualną u doradcy zawodowego. Pod-czas takiego szkolenia osoba bezrobotna ma możliwość nauczenia się technik aktywnego poszukiwania pracy, pisania dokumentów aplikacyjnych (życiorys, list motywacyjny), naby-cia umiejętności prowadzenia rozmów z pracodawcami, poznania zasady asertywności, zdobycia wiary we własne siły i możliwości, poznania ludzi, którzy mają podobne problemy i wspólnie z nimi starać się je pokonać, oraz skorzystania z dostępu do ofert pracy zamiesz-czonych w prasie codziennej oraz na stronach internetowych70.

SzkoleniaDziałalność szkoleniowa jest ostatnią usługą z katalogu usług rynku pracy, z której mogą skorzystać osoby bezrobotne. W ramach tej usługi urzędy pracy oferują dość szeroki wa-chlarz możliwości, uzależniony od konkretnych potrzeb osoby bezrobotnej. Mianowicie, urzędy pracy mogą:

69 http://www.mpips.gov.pl/praca/uslugi-rynku-pracy/ [dostęp 17.10.2011 r.].70 Ibidem.


92

• skierowaćbezrobotnegonaszkoleniewformiekursowej,• sfinansowaćudziałwstudiachpodyplomowych,• udzielićpożyczkinasfinansowaniekosztówszkolenia,• sfinansowaćkosztyegzaminówlubuzyskanialicencji.

Szkolenia w formie kursowejSzkolenia w formie kursowej (przeciętnie nie mniej niż 25 godzin zegarowych w tygodniu) mają na celu podniesienie kwalifikacji zawodowych i innych umiejętności, zwiększających szansę osób bezrobotnych na uzyskanie zatrudnienia. W szczególności dotyczy to osób, któ-re: nie mają kwalifikacji zawodowych; muszą zmienić lub uzupełnić kwalifikacje zawodowych; utraciły zdolność do wykonywania pracy w dotychczas wykonywanym zawodzie, oraz (o czym była już mowa wcześniej), którym brakuje umiejętności aktywnego poszukiwania pracy.UWAGA: w przypadku kierowania na szkolenie pozwalające uzyskać zawód wymagający szczególnych predyspozycji psychofizycznych osoba bezrobotna może zostać wysłana na badania psychologiczne i lekarskie, w celu stwierdzenia braku przeciwwskazań do wykony-wania pracy w tym zawodzie. Koszt badań pokrywany jest ze środków Funduszu Pracy.Osoba bezrobotna może wziąć udział w szkoleniu grupowym, którego organizacja jest zle-cana przez urząd pracy, a którego tematyka odpowiada zidentyfikowanym potrzebom lo-kalnego rynku pracy (na poziomie powiatu). Natomiast, jeśli oferowane przez urząd pracy szkolenia nie odpowiadają konkretnym potrzebom bezrobotnego, a równocześnie znajdzie on potrzebne mu szkolenie organizowane przez inne instytucje i uzasadni celowość udziału w tym szkoleniu, urząd może pokryć koszt takiego szkolenia ze środków Funduszu Pracy – w danym roku do wysokości 3-krotności przeciętnego wynagrodzenia (takie rozwiązanie nazywa się „szkoleniem indywidualnym”).Generalna zasada mówi, iż szkolenie może trwać do 6 miesięcy, a w sytuacjach uzasad-nionych programem szkolenia w danym zawodzie – nie dłużej niż 12 miesięcy. Natomiast w przypadku osoby bezrobotnej bez kwalifikacji zawodowych, szkolenie takie może trwać do 12 miesięcy, a w sytuacjach uzasadnionych programem szkolenia w danym zawodzie – nawet do 24 miesięcy.UWAGA: zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi osoba, która z własnej winy nie ukończy szkolenia, zobowiązana jest do zwrotu kosztów szkolenia oraz zostaje pozbawiona statusu osoby bezrobotnej. Nie dotyczy to sytuacji, w której nie ukończenie szkolenia było spo-wodowanie podjęciem zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności gospodarczej.

Finansowanie studiów podyplomowychFinansowanie studiów podyplomowych (z Funduszu Pracy) następuje na wniosek osoby bezrobotnej. Starosta, który podejmuje decyzję o przyznaniu finansowania, może pokryć nawet 100% kosztu studiów podyplomowych należnych organizatorowi tych studiów, pod warunkiem, że kwota ta nie będzie przewyższała 3-krotności przeciętnego wynagrodzenia (jeśli koszt studiów jest wyższy, nadwyżkę ponad 3-krotność przeciętnego wynagrodzenia


93

pokrywa osoba bezrobotna). Przy finansowaniu studiów podyplomowych niezbędne jest podpisanie umowy o dofinansowanie studiów, która określa, w szczególności: prawa i obo-wiązki stron umowy oraz wysokość i tryb przekazywania środków na pokrycie kosztów stu-diów podyplomowych w formie bezpośrednich wpłat na konto organizatora studiów.Jeśli osoba bezrobotna podejmie zatrudnienie, inną pracę zarobkową lub działalność go-spodarczą w trakcie trwania studiów podyplomowych nadal ich koszt pokrywany jest ze środków Funduszu Pracy do planowanego terminu ukończenia studiów. Natomiast w przy-padku przerwania studiów z winy bezrobotnego, musi on zwrócić kwotę dofinansowania.

Pożyczka na sfinansowanie kosztów szkoleniaRównież na wniosek osoby bezrobotnej Starosta może udzielić pożyczki na sfinansowanie kosztów szkolenia, którego ukończenie warunkuje podjęcie przez bezrobotnego zatrudnie-nia, innej pracy zarobkowej bądź działalności gospodarczej. W związku z tym przy udzie-laniu pożyczki zazwyczaj wymagane jest oświadczenie od przyszłego pracodawcy, że po ukończeniu szkolenia przez bezrobotnego zostanie on zatrudniony. Zasady udzielania po-życzki na sfinansowanie kosztów szkolenia są określone w Regulaminie na poziomie powia-towego urzędu pracy. W związku z tym regulaminy mogą się różnić pomiędzy poszczególny-mi urzędami, przy czym pewne zasady są wspólnie i wynikają z zapisów Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Do tych wspólnych zasad zalicza się:• maksymalnąwysokośćpożyczki,któraniemożeprzekroczyć4-krotnościprzeciętnego

wynagrodzenia obowiązującego w dniu podpisania umowy,• maksymalnyokresspłatypożyczki,któryniemożeprzekroczyć18miesięcyodustalone-

go w umowie dnia zakończenia szkolenia,• wysokośćoprocentowania–pożyczkajestnieprocentowana.UWAGA: jeśli osoba bezrobotna wykorzysta pożyczkę na inne cele, niż te określone w umo-wie, nie rozpocznie szkolenia bądź je przerwie i nie ukończy, musi bezzwłocznie zwrócić całą kwotę pożyczki łącznie z odsetkami ustawowymi. Należy również pamiętać, iż odsetki ustawowe nalicza się też od kwoty pożyczki, która nie została spłacona w terminie.

Sfinansowanie kosztów egzaminówOsoba bezrobotna może wystąpić do Starosty z wnioskiem o sfinansowanie kosztów eg-zaminów umożliwiających uzyskanie świadectw, dyplomów, zaświadczeń, określonych uprawnień zawodowych lub tytułów zawodowych oraz koszty uzyskania licencji niezbęd-nych do wykonywania danego zawodu. Koszty te pokrywane są z Funduszu Pracy do wyso-kości przeciętnego wynagrodzenia.

Instrumenty rynku pracyUsługi rynku pracy wspierane są instrumentami rynku pracy. Wśród wskazanych enume-ratywnie w Ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy instrumentów, które kierowane są bezpośrednio do osób bezrobotnych znajdują się:


94

Poza tym, w Ustawie wymieniono również dwa instrumenty rynku pracy, które kierowane są do pracodawców, ale również wspierają powrót osób bezrobotnych na rynek pracy. Są to: refundowanie kosztów poniesionych z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenia spo-łeczne w związku z zatrudnieniem skierowanego bezrobotnego oraz dofinansowanie wy-posażenia miejsca pracy71. W przypadku drugiego instrumentu pracodawca może uzyskać refundację kosztów związanych z wyposażeniem lub doposażeniem stanowiska pracy dla bezrobotnego skierowanego przez urząd pracy do wysokości nieprzekraczającej 6-krotno-ści przeciętnego wynagrodzenia. Na podstawie umowy zawartej pomiędzy Starostą a praco-dawcą, pracodawca zobowiązuje się do zatrudnienia na stanowisku objętym dotacją osoby bezrobotnej i utrzymanie jej w zatrudnieniu przez okres co najmniej 24 miesięcy. Jeżeli pra-codawca zwolni taka osobę przed upływem 24 miesięcy jest zobligowany do zwrotu kwoty refundacji wraz z odsetkami.Poza omówionymi usługami i instrumentami rynku pracy osoby bezrobotne mogą korzystać także z innych instrumentów aktywnej polityki rynku pracy, które uruchamiane są przez po-wiatowe urzędy pracy. W większości przypadków instrumenty te kierowane są do pracodaw-ców i mają motywować ich do przyjmowania do pracy osób, których kwalifikacje i inne cechy nie są wystarczające, aby zatrudnić je na zasadach ogólnych.Instrumenty rynku pracy dla osób znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracyNiektóre z instrumentów mają zastosowanie selektywne – mogą być one uruchamiane je-dynie dla wyróżnionych w ustawie grup bezrobotnych, które są zdefiniowane jako osoby znajdujące się w szczególnej sytuacji na rynku pracy.

71 Od lipca 2011 roku z tego instrumentu mogą również skorzystać podmioty prowadzące przedszkola lub szkoły niepubliczne.


95

Do osób znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy zalicza się: bezrobotnych do 25 roku życia, bezrobotnych długotrwale, bezrobotnych po zakończeniu realizacji kontrak-tu socjalnego, kobiety, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, bezrobotnych powyżej 50 roku życia, bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia za-wodowego lub bez wykształcenia średniego, bezrobotnych samotnie wychowujących co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, bezrobotnych, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, bezrobotnych niepełnosprawnych.72

Osobom zaliczonym do tej kategorii klientów, którzy jednocześnie korzystają ze świadczeń pomocy społecznej, powiatowy urząd pracy (PUP) w okresie sześciu miesięcy od dnia utraty prawa do zasiłku z powodu upływu okresu jego pobrania powinien przedstawić propozycję zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, szkolenia, stażu, odbycia przygotowania zawodo-wego dorosłych, zatrudnienia w ramach prac interwencyjnych lub robót publicznych. PUP może również, na wniosek ośrodka pomocy społecznej, skierować takiego bezrobotnego do uczestnictwa w kontrakcie socjalnym, indywidualnym programie usamodzielniania, lo-kalnym programie pomocy społecznej, o których mowa w przepisach o pomocy społecznej lub uczestnictwa w indywidualnym programie zatrudnienia socjalnego.Instrumentami zarezerwowanymi dla osób znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy są prace interwencyjne, roboty publiczne i staże. Pierwsze dwa służą czasowej aktywi-zacji zawodowej poszukujących pracy, a zadaniem ostatniego jest podniesienie kwalifikacji i zdobycie doświadczenia zawodowego przez osobę bezrobotną.

72 Art. 49 Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.


96

Podobny charakter do stażu ma przygotowanie zawodowe dorosłych, które realizowane jest na podstawie umowy pomiędzy Starostą, a pracodawcą, ewentualnie pomiędzy Staro-stą, pracodawcą, a instytucją szkoleniową (bezrobotny nie nawiązuje stosunku pracy z pra-codawcą, u którego przechodzi przygotowanie zawodowe). Na czas realizacji programu, któ-ry określa umiejętności praktyczne i wiedzę teoretyczną, jaką powinien nabyć bezrobotny, pracodawca wyznacza opiekuna. Przygotowanie zawodowe dorosłych przyjmuje dwie formy: praktycznej nauki zawodu dorosłych bądź przyuczenia do pracy dorosłych. Pierwsza forma, która może trwać od 12 do 18 miesięcy, kończy się przystąpieniem do egzaminu kwalifika-cyjnego na tytuł zawodowy lub do egzaminu czeladniczego. Natomiast druga forma, trwająca od 3 do 6 miesięcy ma na celu zdobycie wybranych kwalifikacji zawodowych lub umiejętno-ści, niezbędnych do wykonywania określonych zadań zawodowych właściwych dla zawodu występującego w klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy73.Z kolei instrumentem o podobnym charakterze do robót publicznych są prace społecznie użyteczne. Organizowane są one przez gminę w organizacjach lub instytucjach statutowo zajmujących się pomocą charytatywną lub prowadzących działania na rzecz społeczności lokalnej. Na wniosek gminy starosta może skierować osobę bezrobotną bez prawa do za-siłku, a korzystającą ze świadczeń pomocy społecznej do wykonywania prac społecznie użytecznych w miejscu zamieszkania lub pobytu w wymiarze do 10 godzin w tygodniu. Bez-robotnemu, który bierze udział w pracach społecznie użytecznych przysługuje świadczenie w wysokości nie niższej niż 6 zł za każdą godzinę wykonywania tych prac74.Do prac społecznie użytecznych mogą być również kierowane osoby uczestniczące w kontr-akcie socjalnym, indywidualnym programie usamodzielniania, lokalnym programie pomo-cy społecznej lub indywidualnym programie zatrudnienia socjalnego pod warunkiem, że uczestniczą w tych formach w wyniku skierowania przez powiatowy urząd pracy.

ŚwiadczeniaOsobom bezrobotnym zarejestrowanym w powiatowym urzędzie pracy przysługują również inne dodatkowe świadczenia związane z uczestniczeniem w programach aktywnej polityki rynku pracy. Są to stypendia i refundacja kosztów opieki nad dzieckiem lub osobą zależną, a także zasiłek dla osób bezrobotnych.

Zasiłek z tytułu bezrobociaZasiłek z tytułu bezrobocia zaliczany jest do instrumentów pasywnej polityki rynku pracy. Zasiłek z tytułu bezrobocia pełni dwie zasadnicze funkcje: dochodową i motywacyjną. W funkcji dochodowej zasiłek ma za zadanie chronić bezrobotnego przed radykalnym po-gorszeniem się jego sytuacji finansowej i zapewnić środki na utrzymanie. Natomiast funkcja motywacyjna oznacza, że zasiłek powinien być skonstruowany w taki sposób, aby aktywi-

73 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. 2010 nr 82 poz. 537).

74 Od 1 czerwca 2011 r. minimalna wysokość świadczenia wynosi 7,30 zł za godzinę.


97

zować osobę bezrobotną do poszukiwania zatrudnienia. Dla realizacji wymienionych wyżej funkcji istotna jest stopa kompensacji (zastąpienia) dochodów, która jest relacją między poziomem zasiłku dla bezrobotnych a wysokością wynagrodzenia z pracy. Wyższa stopa kompensacji oznacza lepsze pełnienie funkcji dochodowej, choć może to ograniczać funk-cje motywacyjną, która wydaje się być funkcją dominującą w prowadzonej w Polsce polityce rynku pracy.Należy wskazać, iż po pierwsze udział bezrobotnych z prawem do zasiłku w ogólnej liczbie bezrobotnych po 2000 r. praktycznie nie przekraczał 20% – na koniec grudnia 2010 r. wy-niósł 16,7%. Po drugie, od 1 stycznia 2010 roku zasiłek dla bezrobotnych stał się zasiłkiem degresywnym, co oznacza, iż jego wysokość zmniejsza się w miarę wydłużania okresu po-zostawania danej osoby w zasobie bezrobocia.

Rysunek 20. Co wpływa na wysokość zasiłku z tytułu bezrobocia?

Jak widać wysokość zasiłku zmniejsza się po trzech miesiącach jego pobierania. Takie roz-wiązanie ma motywować osoby bezrobotne z prawem do zasiłku do aktywnego poszukiwa-nia pracy, aby znaleźć ją w terminie trzech miesięcy od momentu trafienia do rejestru bez-robotnych. Kwoty zasiłków są waloryzowane średnioroczny wskaźnik wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych.Maksymalny okres pobierania zasiłku wynosi 6 miesięcy w powiatach, w których stopa bez-robocia w dniu 30 czerwca roku poprzedzającego dzień nabycia prawa do zasiłku przez oso-bę bezrobotną nie przekraczała 150% przeciętnej stopy bezrobocia w Polsce. Natomiast w przypadku bezrobotnych, którzy: mieszkają na obszarze powiatu, w których stopa bez-robocia przekracza 150% średniej krajowej; mają powyżej 50 lat i jednocześnie posiadają co najmniej 20 letni okres uprawniający do zasiłku; mają na utrzymaniu co najmniej jedno dziecko w wieku do 15 lat, a małżonek bezrobotnego jest także bezrobotny i utracił prawo


98

do zasiłku z powodu upływu okresu jego pobierania po dniu nabycia prawa do zasiłku przez tego bezrobotnego; okres pobierania zasiłku wynosi 12 miesięcy.

Stypendia Stypendia przyznawane są w okresie odbywania szkolenia, przygotowania zawodowego dorosłych, stażu (stypendium stanowi 120% zasiłku dla bezrobotnych, od 1 czerwca 2011 r. wynosi 913,70 zł75), studiów podyplomowych (20% zasiłku, od 1 czerwca 2011 r. wynosi 152,30 zł), oraz w okresie nauki w szkole ponadgimnazjalnej dla dorosłych albo w szkole wyższej, gdzie bezrobotny bez kwalifikacji studiuje w formie studiów niestacjonarnych (sty-pendium stanowi 100% zasiłku, od 1 czerwca 2011 r. wynosi 761,40 zł).

Refundacja kosztów opieki nad dzieckiem i osobami zależnymiNatomiast refundacja kosztów opieki nad dzieckiem przysługuje osobie bezrobotnej, która podjęła pracę, została skierowana na szkolenie, staż lub przygotowanie zawodowe doro-słych, a która samotnie wychowuje co najmniej jedno dziecko do 7 roku życia. Refundację kosztów opieki nad każdym dzieckiem można uzyskać na okres do 6 miesięcy w kwocie nie wyższej niż połowa zasiłku dla bezrobotnych (od 1 czerwca 2011 r. maksymalna refundacja wynosi 380,70 zł). Refundacja ta przysługuje wówczas, gdy przychód tej osoby nie przekra-cza minimalnego wynagrodzenia za pracę. Na podobnych zasadach przysługuje refundacja kosztów opieki nad osobą zależną.

Uwarunkowania prawne dotyczące udziału w aktywizacji w CIS oraz zakładania spół-dzielni socjalnych

Warunki udziału w Centrum Integracji SpołecznejJak wcześniej wspomniano nowego rodzaju instytucją powołaną do aktywizacji bezrobot-nych osób znajdujących się w szczególnej sytuacji są Centra Integracji Społecznej. Osoby chcące uczestniczyć w zajęciach integracyjno-aktywizacyjnych muszą spełniać określone warunki. Osoba skierowana do CIS jest przyjmowana do uczestnictwa w zajęciach Centrum po podpisaniu indywidualnego programu zatrudnienia socjalnego. Udział w Centrum ma zatem charakter umowy, którą jest program zatrudnienia socjalnego opracowywany dla każdego uczestnika indywidualnie. Realizacja programu jest warunkiem korzystania przez uczestnika Centrum ze świadczeń z ubezpieczenia zdrowotnego oraz z innych świadczeń. Realizacja programu zaczyna się od okresu próbnego, który trwa 1 miesiąc. W tym czasie uczestnik otrzymuje świadczenie integracyjne w wysokości 50% zasiłku dla bezrobotnych. Po okresie próbnym kierownik ośrodka pomocy społecznej, na wniosek kierownika Cen-

75 W przypadku szkolenia stypendium wynosi 120% zasiłku pod warunkiem, że miesięczny wymiar godzinowy szko-lenia wynosi co najmniej 150 godzin. Jeśli wymiar godzinowy szkolenia jest niższy, wysokość stypendium ustala się proporcjonalnie do liczby godzin, przy czym nie może ono być niższe niż 20% zasiłku. Jeśli osoba bezrobotna w trakcie szkolenia podejmie zatrudnienie, do końca trwania szkolenia przysługuje jej stypendium w wysokości 20% zasiłku.


99

trum, może kwalifikować uczestnika do uczestnictwa w zajęciach Centrum, które mogą trwać do 11 miesięcy. Okres ten może być przedłużony o kolejne 6 miesięcy. Na wniosek uczestnika – kierownik Centrum przyznaje świadczenie integracyjne w wysokości zasiłku dla bezrobotnych, które jest wypłacane z dołu w okresach miesięcznych. Świadczenie to ulega zmniejszeniu o 1/20 za każdy dzień nieusprawiedliwionej nieobecności uczestnika na zajęciach integracyjnych w Centrum, trwającej nie dłużej niż 3 dni w miesiącu. Natomiast w razie nieusprawiedliwionej nieobecności trwającej dłużej niż 3 dni w miesiącu – świad-czenie integracyjne za dany miesiąc nie przysługuje. Zakończenie realizacji programu następuje w dniu, w którym uczestnik objęty programem podjął zatrudnienie na zasadach przewidzianych w przepisach prawa pracy lub podjął dzia-łalność gospodarczą, albo w dniu, w którym upłynął okres uczestnictwa w zajęciach Centrum.

Spółdzielnie socjalneGłównym aktem prawnym określającym zasady działania spółdzielni socjalnych w Polsce jest Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. Nr 94 poz. 651 z pozn. zm). Założycielami spółdzielni socjalnej mogą być:• Osobyposiadającepełnązdolnośćdoczynnościprawnych,któresą:

– bezrobotne,– bezdomne i realizują indywidualny program wychodzenia z bezdomności,– uzależnione od alkoholu po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznic-

twa odwykowego,– uzależnione od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu pro-

gramu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej,– chore psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego,– zwalniane z zakładów karnych, mające trudności w integracji ze środowiskiem,– uchodźcami realizującymi indywidualny program integracji,– niepełnosprawne,

• Inneosoby,przyczymniemogąonestanowićwięcejniżpołowyogólnejliczbyzałożycielispółdzielni,

• Organizacjepozarządowe,• Jednostkisamorząduterytorialnego,• Kościelneosobyprawne.Do założenia spółdzielni socjalnej potrzeba co najmniej 5 osób, jeśli założycielami są osoby fizyczne, lub co najmniej 2 osoby prawne76. Maksymalna liczba członków generalnie nie może przekroczyć 50 osób. Do utworzonej już spółdzielni mogą dołączać kolejne osoby fi-zyczne i prawne wymienione powyżej. Osoby fizyczne będące członkami spółdzielni nawią-zują ze spółdzielnią stosunek pracy w formie spółdzielczej umowy o pracę.

76 Jeśli założycielami spółdzielni są osoby prawne, są one zobligowane do zatrudnienia co najmniej pięciu osób zaliczanych do grup marginalizowanych w terminie sześciu miesięcy od wpisu spółdzielni socjalnej do Krajo-wego Rejestru Sądowego.


100

Walorami spółdzielni socjalnej jest możliwość utworzenia kapitału początkowego ze środ-ków publicznych, w tym z Funduszu Pracy. Następnie kapitał ten może być wspierany przez nowych członków. Spółdzielnie mogą również korzystać z ulg w zakresie odpisów na ubez-pieczenia społeczne oraz mają możliwość uczestniczenia w otwartych konkursach ofert na realizację zadań z zakresu administracji publicznej.UWAGA: osoba bezrobotna, która zostaje członkiem spółdzielni socjalnej traci status bezro-botnego w momencie podpisania spółdzielczej umowy o pracę lub w momencie otrzymania dotacji z powiatowego urzędu pracy.

Aby założyć spółdzielnię socjalną należy przejść kilka kroków.

Rysunek 21. Jak założyć spółdzielnię socjalną?

W Polsce funkcjonują organizacje pozarządowe, które prowadzą działania wspierające two-rzenie spółdzielni socjalnych. Przy podejmowaniu decyzji o utworzeniu spółdzielni na da-nym terenie warto jest skorzystać z doświadczenia i porad tych instytucji (wśród nich można wymienić między innymi Stowarzyszenie na rzecz spółdzielni socjalnych, czy Fundację Roz-woju Przedsiębiorczości Społecznej „Być Razem”).


101

Rozdział V

Wskazania do działań: Jak realnie pomagać osobom bezrobotnym? Bartłomiej Rokicki, Łukasz Arendt, Iwona Kukulak-Dolata

Zmiany w instytucjach rynku pracy i instytucjach pomocy społecznejPomimo postępu poczynionego w ostatnich latach, i który przejawia się przede wszystkim w statystykach dotyczących stopy bezrobocia rejestrowanego, kwestie związane z bezrobo-ciem w Polsce nadal pozostają poważnym problemem społecznym. Z jednej strony globalny kryzys sektora finansowego spowodował bowiem wzrost poziomu bezrobocia rejestrowa-nego powyżej 10 punktów procentowych. Z drugiej zaś, nawet w okresie spadającego bez-robocia (czyli do roku 2008) znaleźć można było grupy społeczne czy regiony, w których stopa bezrobocia niezmiennie pozostawała na wyjątkowo wysokim poziomie (dotyczy to np. osób w wieku 15-24 lata, pracowników z niskim poziomem wykształcenia czy stopy bez-robocia rejestrowanego w warmińsko-mazurskim). W związku z powyższym jednym ze sposobów skutecznego wspierania osób bezrobotnych powinny być zmiany systemowe mające na celu obowiązek zatrudnienia w każdym PUP osoby z wykształceniem statystycznym, w celu regularnego prowadzenia analiz lokalnego rynku pracy. W efekcie możliwe byłoby lepsze rozeznanie PUP co do potrzeb zarówno osób bezrobotnych jak i przedsiębiorców. Analizy prowadzone przez PUP powinny mieć jak naj-szersze spektrum możliwych przekrojów, czyli pokazywać lokalny rynek pracy w podziale przestrzennym, z punktu widzenia płci, wieku, wykształcenia bezrobotnych czy sektora dzia-łalności i wielkości firm. Jednocześnie Powiatowe Urzędy Pracy powinny w sposób regularny prowadzić badania ankietowe wśród przedsiębiorców, mające za zadanie rozpoznanie ich potrzeb i zapotrzebowania na konkretne zawody i umiejętności.Równolegle powinno nastąpić odbiurokratyzowanie instytucji prowadzących politykę spo-łeczną (zarówno PUP jak i MOPS czy GOPS). Instytucje te powinny skoncentrować się na indywidualnej współpracy z bezrobotnymi, tak, aby w efekcie możliwe byłoby poświęcenie większej uwagi na analizę charakterystyki osób bezrobotnych oraz określenie ich indywidu-alnych potrzeb i możliwości adaptacji.


102

Wskazana jest również współpraca pracowników obu instytucji działających na tym samym terenie. Wspólna praca pracowników urzędów pracy i ośrodków pomocy społecznej (bądź powiatowych centrów pomocy rodzinie) może przynieść następujące pozytywne efekty: Identyfikacja bezrobotnych, którzy nie spełniają ekonomicznej definicji bezrobotne-

go tzn. osób pracujących w szarej strefie bądź nieaktywnych zawodowo. Eliminacja osób niezainteresowanych znalezieniem zatrudnienia powinna odciążyć PUP i pozwolić zintensyfikować działania na rzecz osób zainteresowanych znalezieniem pracy.

Identyfikacja bezrobotnych rzeczywiście zainteresowanych podjęciem zatrudnienia oraz określenia sposobów skutecznej aktywizacji tej grupy osób. Pracownicy socjalni często mogą posiadać bardziej precyzyjne czy specyficzne informacje o bezrobotnych niż pracownicy PUP. Stąd też potrzeba współpracy wydaje się tutaj dość oczywista. Wspólne działania mogłyby być bardziej skuteczne, co istotne jest zwłaszcza w przypadku grup szczególnie zagrożonych bezrobociem i dezaktywizacją takich jak młodzież czy niepeł-nosprawni. Bardzo pożądane byłoby tutaj także wspólne wyselekcjonowanie osób z ro-dzin zagrożonych ubóstwem czy marginalizacją, które również powinny być traktowane priorytetowo w ramach aktywnych form zwalczania bezrobocia.

Wymiana informacji na temat lokalnego zapotrzebowania na pracę i deficytowych za-wodów czy umiejętności. Dzięki temu aktywizacja osób nieposiadających statusu bez-robotnego ewentualnie prowadzona przez OPS miałaby szansę być bardziej skuteczna. Dodatkowo wydaję się, iż celowe byłoby zapewnienie pracownikom PUP dostępu do re-jestrów osób uznanych za bezrobotne przez pracowników OPS. Można wyobrazić sobie bowiem sytuację, w której pośrednik pracy z PUP nie posiada w swoich rejestrach osób pasujących do miejsca pracy zgłaszanego przez pracodawcę, podczas gdy osoby takie znajdują się w rejestrach GOPS czy MOPS.

Powyższe rozwiązania powinny zapewnić skuteczność diagnozowania rzeczywistych po-trzeb bezrobotnych i efektywnych sposobów pomocy w uzyskaniu zatrudnienia. Jeżeli do tego dodamy jeszcze działania mające za zadanie dopasowanie aktywnych form przeciw-działania bezrobociu do rzeczywistych potrzeb lokalnego rynku pracy, to możliwe będzie uniknięcie sytuacji, w których pieniądze w ramach aktywnych polityk rynku pracy przezna-czane są na programy, które z definicji nie mogą doprowadzić do znalezienia zatrudnienia (bo np. brak jest miejsc pracy w specjalnościach będących przedmiotem szkoleń), bądź też trafiają do osób niezainteresowanych podjęciem pracy (które niesłusznie zostały zakwalifi-kowane jako bezrobotne podczas, gdy w rzeczywistości posiadają pracę lub są nieaktywne ekonomicznie).Wreszcie wydaje się, iż skuteczna pomoc osobom bezrobotnym powinna być oparta raczej na wieloletnich strategiach, poprzedzonych odpowiednimi badaniami, niż działaniach pro-wadzonych ad hoc. Te ostatnie bowiem z definicji mają charakter pomocy doraźnej, nie będą jednak w stanie rozwiązać problemu bezrobocia w sposób systemowy. To z kolei jest bar-dzo istotne w przypadku grup szczególnie zagrożonych bezrobociem czy regionów, w któ-rych od dłuższego czasu stopa bezrobocia znajduje się znacznie powyżej średniej. Zaletą


103

programowania wieloletniego jest również możliwość przygotowania się do jak najbardziej efektywnego wykorzystania środków z funduszy strukturalnych, które z dużym prawdopo-dobieństwem w kolejnej perspektywie finansowej będą jeszcze bardziej ukierunkowane na rozwój kapitału ludzkiego (co uwzględnia również programy przeznaczone dla osób bezrobotnych). Trzeba w tym miejscu podkreślić, iż przez termin strategia rozumiemy tutaj konkretne kierunki wsparcia i wybór narzędzi, które będą stosowane, a nie ogólne i mało szczegółowe plany działań (takie są już obecnie tworzone i niewiele wnoszą). Przykłady przedstawione powyżej nie wyczerpują oczywiście w żaden sposób listy działań, które można byłoby podjąć w celu skutecznej pomocy osobom bezrobotnym. Bardzo dużą rolę odgrywać tutaj może aktywność i inicjatywa samych pracowników służb społecznych, którzy często dzięki doświadczeniu uzyskanemu w codziennej pracy najlepiej wiedzą, w jaki sposób można pomóc konkretnym osobom. Dlatego też należałoby w jak największym stopniu zachęcać pracowników instytucji społecznych do przejawiania własnej inicjatywy i promować działania mające na celu wykorzystanie ich wiedzy i pomysłów. Działania takie nie muszą mieć charakteru sformalizowanego chociaż można byłoby się zastanowić nad możliwością stworzenia swoistego forum wymiany wiedzy i doświadczeń. Jest bowiem bar-dzo prawdopodobne, iż lekarstwo na problemy, z którymi borykają się pracownicy służb społecznych w gminie X zostało już wcześniej wymyślone i wypróbowane przez pracowni-ków społecznych w gminie Y. Ich doświadczenia i pomysły nie zostały jednak w żaden spo-sób szerzej rozpropagowane. Można również znaleźć przykłady działań, które bazują na nowych pomysłach i rozwiąza-niach, bądź w sposób niestandardowy wykorzystują dostępne formy wsparcia, zwiększając znacząco ich skuteczność w zakresie świadczenia pomocy osobom bezrobotnym. Przedsta-wimy kilka takich przykładów.

Program „Wsparcie dla aktywnie poszukujących pracy”. Znalezienie pracy wymaga od osób bezrobotnych aktywności – okres poszukiwania pra-cy powinien być okresem intensywnej pracy związanej z penetrowaniem rynku pracy, czyli odwiedzaniem przedsiębiorstw, które mogą być zlokalizowane w jego różnych częściach. Wspomniana penetracja często oznacza pokonywanie dziennie kilku czy kilkunastu kilo-metrów, a bezrobotni są zmuszeni korzystać w tym celu ze środków komunikacji miejskiej. W okresie pozostawania w zasobie bezrobocia te dojazdy do potencjalnych pracodawców mogą być ograniczane ze względu na problemy finansowe gospodarstw domowych, w któ-rych żyją bezrobotni. Wydanie przez nich kilku złotych w skali dnia może być poważnym obciążeniem dla ich budżetu domowego. W celu wyeliminowania tej bariery finansowej w poszukiwaniu pracy Powiatowy Urząd Pracy w Gdańsku, na podstawie uchwały Rady Miasta Gdańska, realizuje od 2005 roku program „Wsparcie dla aktywnie poszukujących pracy”, który był przedłużany już dwukrotnie – po raz pierwszy na lata 2008-2010, a po raz drugi do roku 2013. Program adresowany jest do osób bezrobotnych, które przed rejestracją w powiatowym urzędzie pracy pracowały lub po


104

rejestracji zostały skierowane na zajęcia w klubie pracy, staż, szkolenie, przygotowanie za-wodowe. Osoby te mają prawo do otrzymania karnetu zwanego „Kartą osoby poszukującej pracy”, wydawanego przez Powiatowy Urząd Pracy w Gdańsku. Karta upoważnia bezrobot-ne osoby poszukujące pracy do bezpłatnych przejazdów komunikacją miejską zarządzaną przez Zarząd Transportu Miejskiego w Gdańsku w okresie 2 miesięcy od daty jej wystawie-nia, od poniedziałku do piątku w godzinach 9-14. Natomiast karta wydawana osobom, które uczestniczą we wskazanych wyżej formach aktywizacji, ma określony termin ważności oraz wskazane dni tygodnia i godziny, w których przejazdy są bezpłatne. Kartę można otrzymać raz na 12 miesięcy77. Do końca września 2010 roku z programu skorzystało 18 617 osób, z których 9 502, czyli 51%, podjęło zatrudnienie. Odsetek ten należy traktować jako wskaźnik efektywności za-trudnieniowej programu, który należy ocenić jako całkiem wysoki.

System budowy domów socjalnych poprzez szkolenia osób bezrobotnych System budowy domów socjalnych poprzez szkolenia osób bezrobotnych to projekt reali-zowany przez Powiatowy Urząd Pracy w Nysie. Jedną z przyczyn realizacji tego projektu była potrzeba przełamania niechęci pracodawców do zatrudniania osób bezrobotnych, które zdobywały kwalifikacje poprzez szkolenia oferowane im przez urząd pracy. Ponadto o uru-chomieniu zadecydowały problemy, jakie dostrzegano szczególnie w grupie osób długo-trwale bezrobotnych, takie jak bierne postawy wobec pracy, słaba motywacja do znalezienia pracy itp. Pracownicy PUP w Nysie postanowili zrealizować projekt oparty na zaangażowa-niu osób bezrobotnych w budowę domów socjalnych, przeznaczonych dla matek samotnie wychowujących dzieci. W projekt włączono osoby długotrwale bezrobotne, bez kwalifikacji i doświadczenia zawodowego (ogółem 150 osób). Osoby te były wcześniej objęte szkole-niami w zawodach: murarza, tynkarza, montera, cieśli, elektryka, malarza. Przez cały okres realizacji przedsięwzięcia były one wspierane przez doradców zawodowych, którzy mieli budować i podtrzymywać motywację wśród bezrobotnych uczestniczących w projekcie. W ramach opisywanego przedsięwzięcia PUP w Nysie współpracował z władzą lokalną, któ-ra zakupiła odpowiednie materiały budowlane do budowy domów i z Centrum Kształcenia Praktycznego, które było odpowiedzialne za przygotowanie zawodowe bezrobotnych do wykonywania różnych prac. Projekt budowy domów poprzez system szkoleń spełnił swoją rolę. Pracodawcy, którzy przy-jeżdżali oglądać efekty realizacji opisywanego przedsięwzięcia mogli od razu ocenić jakość pracy i umiejętności bezrobotnych, którzy w nim uczestniczyli. Ich praca została pozytyw-nie oceniona, co spowodowało, że wielu z nich otrzymało od wizytujących przedsiębiorców

77 R. Budnik, Nowe oblicze pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego w Gdańsku [w:] Dobre praktyki w pośrednictwie pracy – innowacyjne projekty realizowane przez powiatowe urzędy pracy, Zeszyt Metodycz-ny Pośrednika Pracy, nr 1 (10), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2009, s. 9-28; Uchwała XVII/415/07 Rady Miasta Gdańska z dnia 29 listopada 2007 roku w sprawie uchwalenia miejskiego programu „Wsparcie dla aktywnie poszukujących pracy na lata 2008-2010”.


105

propozycje zatrudnienia. Ponadto, poza nabyciem konkretnych kwalifikacji i znalezieniem pracy, bezrobotni nie czuli się wykluczeni ze społeczeństwa, byli świadomi uczestnictwa w realizacji ważnego, pożytecznego zadania, z efektów którego będą korzystać inne osoby. Zwiększyło to ich motywację do pracy i bycia aktywnym w życiu społecznym78.

Spółdzielnia socjalna „Szansa i Wsparcie”.Jest wiele działających w Polsce spółdzielni socjalnych, które można przedstawić jako przy-kład „dobrych praktyk”79 w zakresie tworzenia i funkcjonowania tego typu podmiotów. W tym opracowaniu zdecydowaliśmy się zaprezentować spółdzielnię „Szansa i wsparcie” – jednym z powodów jest to, iż została ona formalnie uznana za przykład dobrej praktyki i opisana w „Atlasie dobrych praktyk ekonomii społecznej”80.Spółdzielnia Socjalna „Szansa i Wsparcie” powstała dzięki projektowi Wirtualny Inkubator Gospodarki Społecznej – mo del funkcjonowania w sieci współpracy, który został zrealizo-wany w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Jednym z działań pilotażowych był pro-jekt Pomóc innym – pomóc sobie, który zakładał wsparcie dla bezrobotnych kobiet, które umiały i mogły opiekować się osobami chorymi i niepełnosprawnymi. Uczestniczki przyszłej spółdzielni socjalnej były rekrutowane w Powiatowym Urzędzie Pracy w Świętochłowicach. W sierpniu 2006 roku na spotkanie zaproszono 100 kobiet, na które przyszło 60. Na kolej-nym spotkaniu pojawiło się 13 kobiet i to one włączono w realizację projektu. W pierwszej fazie przeszły one cykl szkoleń teoretycznych i praktycznych w zakresie opieki nad osobami chorymi. W drugiej fazie szkoleniom na temat idei spółdzielni socjalnej, jej za-kładania i prowadzenia, towarzyszyły analizy rynku, które wykazały, że szansą na zaistnienie na rynku oraz uzyskanie zleceń jest wykonywanie prac w zawodzie sanitariusza szpitalnego. Okazało się więc, że przyszłe członkinie spółdzielnie muszą uzupełnić swoje kwalifikacje i zdać egzamin teoretyczny i praktyczny potwierdzający uzyskanie kwalifikacji zawodowych. Było to możliwe dzięki współpracy z Centralnym Szpitalem Klinicznym w Katowicach i urzę-dem pracy, który skierował część kobiet do przygotowania zawodowego i na staże. Na początku 2007 roku 11 osób uczestniczących w projekcie zdecydowało się na założenie spółdzielni socjalnej, która rozpoczęła prowadzić działalność w październiku 2007 roku. Niewątpliwie istotną rolę w utworzeniu spółdzielni miało wsparcie w ramach projektu Wirtu-alny Inkubator Gospodarki Społecznej – mo del funkcjonowania w sieci współpracy – samo szkolenie członkiń na stanowisku sanitariuszki kosztowało około 80 000 złotych.

78 M. Pliszka, K. Kolbiarz, Dobre praktyki w pośrednictwie pracy, Powiatowy Urząd Pracy w Nysie, w: Dobre praktyki w pośrednictwie pracy – innowacyjne projekty realizowane przez powiatowe urzędy pracy, Zeszyt Metodyczny Pośrednika Pracy, nr 1 (10), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2009, s. 53.

79 Na stronie internetowej http://www.spoldzielniesocjalne.org/index.htm znajduje się ogólnopolski katalog spół-dzielni socjalnych, gdzie zamieszczone są podstawowe informacje o działających w Polsce spółdzielniach socjal-nych w podziale na branże. Przykłady dobrych praktyk można tez znaleźć na stronie; http://kujawsko-pomorskie.ngo.pl/x/480168%3Bjsessionid=C27FBE3CDB6CCA7381A247646100459F#odnowa [dostęp 17.10.2011 r.].

80 Sanitariuszki z Chorzowa – Spółdzielnia Socjalna „Szansa i Wsparcie”. Atlas dobrych praktyk ekonomii spo-łecznej cz. 2, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2008.


106

Spółdzielnia oferuje usługi opiekuńcze placówkom służby zdrowia (w zakresie usług po-mocniczego personelu medycznego – sanitariuszek szpitalnych), a także osobom starszym i niepełnosprawnym (w zakresie usług opiekuńczych). Stara się rozwijać swoją podstawową działalność. Organizuje marsze Nordic Walking (10 członkiń spółdzielni posiada certyfikat przewodniczki Nordic Walking uprawniający do opieki nad osobami starszymi w trakcie marszów nordyckich). Brała też udział w projekcie „Aktywny senior to radosny senior” – program aktywizacji ruchowej i integracji społecznej seniorów, do którego wniosła własny wkład finansowy pochodzący z zysku z roku 2008. Mimo trudnego 2009 roku spółdziel-nia przetrwała na rynku. Na jej stronie internetowej http://www.szansaiwsparcie.free.ngo.pl można przeczytać, że połączyła się ze Spółdzielnią Socjalną „Impuls” z Bielska-Białej i będzie kontynuowała część swoich dotychczasowych działań w ramach nowej struktury organizacyjnej.

Urząd Pracy 7 dni w tygodniu, 24 h na dobę. Poprawa dostępności do usług publicznych służb zatrudnienia (PSZ) jest sprawą kluczową w obsłudze lokalnych rynków pracy. Możliwości takie kreuje wdrożenie narzędzi IT w działal-ności tej instytucji rynku pracy. Koncepcja ta została zrealizowana w ramach innowacyjnego projektu mającego na celu budowę Systemu 7/24 na terenie województwa podlaskiego. System 7/24 to zintegrowany system teleinformatyczny służący do wielokanałowej obsłu-gi klientów PSZ. Umożliwia on profesjonalne zarzadzanie informacją o bezrobotnych, dla bezrobotnych, pracodawców poprzez kontakty telefoniczne, e-mail, Internet. W wyniku jego uruchomienia klienci mają dostęp do urzędu bez konieczności wizyty osobistej przez 24 godziny na dobę 7 dni w tygodniu. Podczas pierwszej wizyty w urzędzie pracy bezrobotny otrzymuje kartę zawierającą instruk-cję obsługi systemu 7/24. Są na niej również zawarte informacje o imieniu i nazwisku oraz dwa numery: PIN i ID, które mają umożliwić identyfikację klienta korzystającego z systemu. Bezrobotny wykręca bezpłatny numer „dostępowy” i wprowadza, zgodnie poleceniami lek-tora, na klawiaturze aparatu telefonicznego swoje numery ID i PIN. Następnie prowadzony jest zgodnie z drzewkiem IVR (Interactive Voice Response) do interesujących go tematów typu: oferty pracy, doradztwo zawodowe, szkolenia, prawa i obowiązki bezrobotnego lub jest łączony z konsultantem. W przypadku korzystania z bazy ofert, bezrobotny przegląda te, które odpowiadają jemu profilowi, podobnie jest ze szkoleniami. Dobór takich ofert nastę-puje w sposób automatyczny w wyniku wprowadzenia do systemu odpowiednich swoich numerów (Rysunek 21).


107Rysunek 22 Uproszczony schemat działania systemu 7/24

Źródło: A. Bejda, Halo tu Urząd Pracy! Historia projektu. Urząd pracy 7 dni w tygodniu, 24 H na dobę, w: Dobre praktyki…, op. cit., s. 114.

System 7/24 umożliwia również bezrobotnemu złożenie w formie elektronicznej swojego życiorysu. Daje mu również możliwość prześledzenia swojej historii w urzędzie, korzystania z różnych form wsparcia w postaci usług i instrumentów rynku pracy. Innymi korzyściami dla bezrobotnego lub osoby poszukującej pracy, bardziej istotnymi ze względu na cel realizo-wanego projektu są81:szybszy dostęp do świadczeń oferowanych przez urząd pracy w wyniku uruchomienia

nowych kanałów dostępowych w formie, telefonu, e-maila, internet,szybka obsługa,oszczędność czasu, bez konieczności każdorazowej wizyty w urzędzie,możliwość uzyskania informacji o ofertach pracy z całego województwa a także z kraju,możliwość samodzielnej obsługi,szybki dostęp do druków, formularzy niezbędnych do korzystania z usług i instrumentów

rynku pracy przeznaczonych dla osób bezrobotnych.Kontynuacją projektu Urząd Pracy 7 dni w tygodniu, 24h na dobę jest analogiczny projekt Zielona Linia, Centrum Informacyjno-Konsultacyjne Służb Zatrudnienia realizowany w skali całej Polski przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w partnerstwie z Wojewódzkim Urzę-dem Pracy w Białymstoku. Po wybraniu numeru (niestety opłata wynosi jak za połączenie lokalne według taryfy operatora telefonii stacjonarnej, a z telefonu komórkowego według taryfy operatora) w dni powszechnie w godzinach 8.00 – 18.00, 30 konsultantów Contact Center Zielonej Linii udziela informacji na temat ofert pracy, szkoleń, usług urzędów pracy i innych informacji dotyczących rynku pracy. Serwis Zielonej Linii dostępny jest również w In-

81 A. Bejda, Halo tu Urząd Pracy!..., op. cit. s. 109-127.


108

ternecie na stronie http://zielonalinia.gov.pl/default.aspx. Poza podstawowymi informacja-mi istotnymi z punktu widzenia osoby bezrobotnej, Zielona Linia zawiera również wyszuki-warkę ofert pracy oraz wyszukiwarkę ofert szkoleń, z których można skorzystać w systemie 7/24.


109

Rozdział VI

Nowe wyzwania w walce z problemem bezrobociaBartłomiej Rokicki, Łukasz Arendt, Iwona Kukulak-Dolata

Wszelkie rozważania dotyczące nowych wyzwań w pracy z osobami bezrobotnymi muszą odnosić się do uwarunkowań i kontekstu, jaki wynika z przyjętej wizji i celów strategicznych rozwoju społeczno-gospodarczego. Obecnie obowiązującą wizją i celami, do których dążą kraje Unii Europejskiej, w tym Polska, są te zdefiniowane w przyjętej w 2010 roku Strategii na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społeczne-mu EUROPA 2020, która zastąpiła realizowaną w latach 2000-2010 Strategię Lizbońską. W Strategii Europa 2020 zdefiniowano trzy wzajemnie ze sobą powiązane priorytety.

Rysunek 23. Priorytety Strategii Europa 2020

Źródło: Komisja Europejska, KOMUNIKAT KOMISJI EUROPA 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważone-go rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela, 3.3.2010KOM(2010) 2020 wersja ostateczna


110

Realizacja Strategii EUROPA 2020 opiera się na 10 zintegrowanych wytycznych, w skład których wchodzą dwie odnoszące się bezpośrednio do problematyki rynku pracy. Są to wy-tyczne siódma i ósma:• zwiększeniewspółczynnikaaktywnościzawodowejiograniczeniebezrobociastruktural-

nego,• rozwijanie zasobówwykwalifikowanej siły roboczejodpowiadającejpotrzebom rynku

pracy, promowanie jakości zatrudnienia i uczenia się przez całe życie.I chociaż w polskim Krajowym Programie Reform Europa 2020 przyjętym w kwietniu 2011 roku za jeden z pięciu celów strategicznych uznano osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia w 2020 roku na poziomie 71% (o 4 punkty procentowe poniżej celu zapisanego w strategii Europa 2020)82, to i tak jest to duże wyzwanie, które będzie wymagało zwiększenia skutecz-ności działań instytucji rynku pracy w zakresie przywracania osób bezrobotnych na rynek pracy.Poniżej podjęto próbę określenia ogólnych kierunków i idei przewodnich, które w najbliż-szych latach powinny wpływać na kształt i treść realizowanej przez państwo polityki w za-kresie rynku pracy.

Pomiary skuteczności działań na rynku pracyGłównym problemem, na jaki napotykamy w chwili próby odpowiedzi na pytanie dotyczące nowych wyzwań w walce z problemem bezrobocia, jest bardzo mała liczba badań poświęco-nych skuteczności krajowej polityki rynku pracy. Badań takich nie prowadzi systematycznie Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, które analizę działań mających na celu walkę z bez-robociem sprowadza do raportów opartych na sprawozdaniach okresowych o rynku pracy oraz danych dotyczących przychodów i wydatków z Funduszu Pracy. Raporty te z definicji nie pokazują skuteczności działań prowadzonych przez PSZ. Można się z nich natomiast dowiedzieć, iż wydatki na aktywne programy rynku pracy wzrosły znacząco w ostatnich la-tach z 1464,6 mln zł w 2004 do 6204,8 mln zł w roku 2009. Wydatki te dodatkowo są uzu-pełniane przez środki pochodzące z Europejskiego Funduszu Społecznego, w ramach któ-rego na finansowanie aktywne formy polityki rynku pracy przeznaczono w 2009 roku 1148,2 mln zł (patrz MPiPS, 2008). Dane te najlepiej pokazują ogromną zmianę w kwestii wielkości środków przeznaczanych na aktywne formy zwalczania bezrobocia. Wartość nakładów na programy aktywne począwszy od roku 2007 jest zresztą większa od tych przeznaczanych na formy pasywne. Nieliczne dostępne badania wskazują na dość niską efektywność działań polskich PSZ, co biorąc pod uwagę wielkość środków finansowych dostępnych w ostatnich latach wydaje się wskazywać na występowanie ograniczeń o charakterze instytucjonalnym. Niska skuteczność instrumentów i usług rynku pracy jest przede wszystkim efektem niewła-ściwego doboru narzędzi używanych do wsparcia bezrobotnych, który jest ciągle pochodną

82 Rzeczpospolita Polska, Krajowy Program Reform EUROPA 2020, Warszawa kwiecień 2011.


111

nieodpowiednich kompetencji pracowników PSZ oraz braku odpowiednich analiz prowa-dzonych przez powiatowe urzędy pracy.Te usługi i instrumenty rynku pracy, które realizowane są przez powiatowe urzędy pracy pod-legają każdego roku ocenie pod kątem ich skuteczności w przeciwdziałaniu skutkom bezro-bocia i aktywizowaniu osób bezrobotnych. Do tego celu wykorzystuje się dwa podstawowe wskaźniki określające efektywność zatrudnieniową i kosztową. Efektywność zatrudnieniowa (inaczej wskaźnik ponownego zatrudnienia) definiowana jest jako stosunek liczby osób, które po zakończeniu udziału w określonej formie aktywizacji w danym roku kalendarzowym uzyskały w okresie do 3 miesięcy zatrudnienie, tj. wyrejestro-wały się z powiatowego urzędu pracy lub jeżeli w okresie do 3 miesięcy od czasu zakończe-nia udziału w programach nie zarejestrowały się w powiatowym urzędzie pracy, do liczby osób, które w danym roku kalendarzowym zakończyły udział w danej formie aktywizacji. Natomiast efektywność kosztowa (koszt ponownego zatrudnienia), definiowana jest jako stosunek kwoty poniesionych w danym roku kalendarzowym wydatków na określoną for-mę aktywizacji do liczby osób, które po zakończeniu udziału w danym roku kalendarzowym w tej formie aktywizacji uzyskały w okresie do 3 miesięcy zatrudnienie.Pierwszy wskaźnik pokazuje, które ze stosowanych form aktywizacji osób bezrobotnych są najskuteczniejsze w przywracaniu tych osób do zatrudnienia, natomiast drugi – które formy są najdroższe, a które najtańsze. Z dostępnych danych (Tabela 7) wynika, że najbardziej pomocne dla osób bezrobotnych są działania w ramach zatrudnienia subsydiowanego (do-finansowanie na podjęcie działalności gospodarczej oraz dofinansowanie na doposażenie stanowiska pracy), które charakteryzują się 100% efektywnością – oznacza to, iż wszyscy bezrobotni objęci tego typu wsparciem uzyskują zatrudnienie dzięki uczestniczeniu w tych programach.

Tabela 8. Efektywność wybranych form aktywizacji w 2010 r.

Forma aktywizacjiLiczba osób objętych

daną formą aktywizacjiWskaźnik efektywności zatrudnieniowej (w %)

Wskaźnik efektywności kosztowej (w zł)

Szkolenia 182 363 36,7 7 431,28

Prace interwencyjne 43 151 70,8 7 548,99

Roboty publiczne 74 567 46,0 14 068,53

Prace społecznie użyteczne 67 631 39,8 1 597,12

Staże 299 342 48,4 13 977,26Środki na utworzenie stanowisk pracy z tego: 121 620 - -

Na podjęcie działalności gospodarczej przez bezrobotnych 77 017 100 18 036, 59

Na doposażenie stanowisk pracy 44 603 100 18 379,94

Ogółem 788 674 54,2 12 947,66

Źródło: Efektywność podstawowych form aktywizacji zawodowej realizowanych w ramach programów na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej w 2010 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2011, s. 6, 10.


112

Należy przy tym pamiętać, że jest to nieco „przekłamana” informacja, gdyż nie jesteśmy w sta-nie na jej podstawie stwierdzić, co dzieje się z tymi osobami po okresie 12 czy 24 miesięcy od uzyskania wsparcia – przypomnijmy, że jest to okres, w trakcie którego miejsce pracy musi być utrzymane, gdyż w przeciwnym przypadku beneficjent musi zwrócić kwotę uzyskanego dofinasowania wraz z odsetkami. Równocześnie, te formy wsparcia są najdroższe.Statystycznie najmniejsze szanse na znalezienie zatrudnienia mają osoby bezrobotne, któ-re uczestniczą w szkoleniach i w stażach.Nieco inne spojrzenie na skuteczność działań służb zatrudnienia przynosi raport pod re-dakcją Bukowskiego83, gdzie w ramach analizy empirycznej wykazano pozytywne efekty zatrudnieniowe szkoleń, staży, przygotowania zawodowego w miejscu pracy i wsparcia działalności gospodarczej. Jednocześnie, w świetle tego badania, prace interwencyjne i roboty publiczne mają negatywne efekty zatrudnieniowe. Wreszcie, autorzy stawiają tezę o nieskuteczności pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego, która oparta jest na ob-serwacjach, iż osoby zasięgające pomocy doradcy czy pośrednika miały znacznie mniejsze szanse na podjęcie pracy aniżeli bezrobotni niekorzystający z tej formy wsparcia. Pewnych wskazówek dotyczących tego, jakie narzędzia należałoby stosować i w jaki spo-sób, w warunkach szybko zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej, dostarczają raporty ewaluacyjne poświęcone kwestiom związanym z wdrażaniem programów w ramach Polityki Spójności Unii Europejskiej. Okazuje się, iż w opinii uczestników projektów, mających za zadanie aktywizację zawodową oraz pomoc osobom bezrobotnym, wadą stosowanych na-rzędzi jest krótki czas trwania danej formy wsparcia oraz brak możliwości uzyskania wiedzy praktycznej (co odnosi się w szczególności do wszelkiego rodzaju kursów i szkoleń). Zbyt krótki czas trwania projektów jest też wskazywany jako problem programów aktywizacyj-nych prowadzonych w ramach Centrów Integracji Społecznej. Pracownicy tych placówek jednoznacznie wskazują, iż w przypadku osób pozostających poza rynkiem pracy przez dłuższy okres czasu, udzielana pomoc powinna mieć charakter długookresowy, trwający nawet do kilku lat. W przeciwnym razie skuteczność takiej pomocy jest bardzo niska84. W świetle powyższego, w celu realnej pomocy osobom bezrobotnym należy zwrócić uwagę nie tylko na formę pomocy, ale również na czas jej trwania. Szczególne znaczenie ma to w przypadku wszelkiego rodzaju działań nastawionych na zdobycie nowych umiejętności czy przekwalifikowanie. Warto również zastanowić się nad formami pomocy, które mogą mieć charakter komplementarny dla tych stosowanych najczęściej. Może się bowiem np. okazać, iż nabycie nowych umiejętności daje możliwość uzyskania zatrudnienia, ale w pewnej odległości od miejsca zamieszkania. To z kolei może być barierą nie do pokonania dla osoby bezrobotnej ze względu na koszty dojazdów. W niektórych badaniach pojawiają

83 M. Bukowski (red.), Zatrudnienie w Polsce 2007. Bezpieczeństwo na elastycznym rynku pracy. Warszawa: MPiPS, 2008.

84 Patrz np. A. Matejczuk i inni: Metodologia oceny kondycji przedsiębiorstw społecznych w Pol-sce. Raport na zlecenie United Nations Development Program Bratislava regional center, 2011.


113

się wręcz głosy, iż zamiast przeznaczać środki publiczne na mało efektywne kursy czy szko-lenia należałoby w skoordynowany sposób umożliwić osobom młodym usamodzielnienie się i migrację do miejsca, w którym mają szansę znaleźć zatrudnienie.

Promocja, upowszechnienie działań i usług urzędów pracy w obsłudze lokalnego rynku pracySprostanie wyzwaniom związanym z realizacją Strategii Europa 2020 i Krajowego Programu Reform Europa 2020 będzie wymagało większej aktywności ze strony publicznych służb za-trudnienia i lepszej jakości usług oraz wprowadzenia pewnych innowacyjnych rozwiązań. Sprawą nadrzędną będzie promocja, upowszechnienie działań i usług urzędów pracy w ob-słudze lokalnego rynku pracy. Jest to zadanie kluczowe, bowiem ono będzie determinować funkcjonowanie lokalnego rynku pracy, którego organizacja oparta jest właśnie na publicz-nych służbach zatrudnienia. Ograniczenie i walka ze zjawiskiem bezrobocia wymaga do-brych relacji między instytucjami obsługującymi rynek pracy, a jego podmiotami, w tym oso-bami bezrobotnymi. Dlatego uważamy, że kontakty instytucji rynku pracy z bezrobotnymi powinny być częstsze w pierwszym okresie poszukiwania pracy, co pozwoliłoby na monito-rowanie tego procesu. W wielu krajach OECD wymagane jest regularne (najczęściej co dwa tygodnie lub miesiąc) raportowanie przez bezrobotnych działań podejmowanych na rzecz powrotu do zatrudnienia. Literatura przedmiotu wskazuje, że nakładanie na bezrobotnych obowiązku częstszych kontaktów ze służbami zatrudnienia implikuje obniżeniem poziomu bezrobocia85. Ważne jest żeby już w pierwszych dniach bezrobocia uświadomić osoby objęte dezaktywi-zacją zawodową, że jeśli są one zainteresowane podjęciem pracy to muszą podejść poważ-nie do samego procesu poszukiwania pracy, traktując go jako okres intensywnej pracy. Po-szukiwanie pracy powinno być „zajęciem pełnoetatowym” trwającym kilka godzin dziennie. Ważne jest zatem opracowanie harmonogramu działań i w tym procesie powinien wspierać bezrobotnego pośrednik jak i doradca zawodowy. W dalszej kolejności powinien być pro-wadzony ze strony PUP monitoring stopnia wykonania harmonogramu. Prawidłowa realizacja harmonogramu działań będzie wymagała od osoby bezrobotnej zna-jomości zasad funkcjonowania nie tylko PUP, ale innych instytucji rynku pracy. Dotychcza-sowe wyniki badań pokazują, że wiedza klientów indywidualnych na temat różnych form wsparcia, jakie mogą uzyskać od PUP w procesie poszukiwania pracy jest znikoma. Osoby bezrobotne będące klientami urzędów pracy są często zagubione i nie wiedzą dokładnie, jakich świadczeń (poza zasiłkiem) mogą oczekiwać od urzędów pracy. Wielu z nich nie odróżnia usługi pośrednictwa pracy od poradnictwa zawodowego, a sam fakt rejestracji w urzędzie pracy utożsamia z usługą pośrednictwa pracy86.

85 M. Bukowski (red.), Zatrudnienie w Polsce 2007. …, op. cit. s.127.86 I. Wójcicka, K. Sztandar-Sztanderska, M. Zielińska, Klienci powiatowych urzędów pracy, w: Analiza funkcjono-

wania urzędów pracy po ich włączeniu do administracji samorządowej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecz-nej, Warszawa 2008, s.47-48.


114

Z badań przeprowadzonych w latach 2006-2007 przez PBS DGA sp. z o.o wynika, że za pośrednictwem PUP ofertę pracy otrzymało tylko 48% bezrobotnych. Zjawisko to jest zróż-nicowane ze względu na charakter powiatu. W powiatach ziemskich tylko 38% bezrobot-nych otrzymało propozycje zatrudnienia za pośrednictwem urzędów pracy, a w powiatach grodzkich odsetek ten był znacznie wyższy i wynosił 54%87. Zbliżone wyniki uzyskał Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w 2007 roku przeprowadzając badania w ramach projektu „Po-tencjał i współpraca agencji zatrudnienia z publicznymi służbami zatrudnienia” (działanie 1.1..”Rozwój i modernizacja instrumentów i instytucji rynku pracy” Sektorowy Program Ope-racyjny Rozwój Zasobów Ludzkich 2004-2006)88. Koniecznym wydaje się objęcie wszystkich osób zarejestrowanych w urzędach pracy jako osoby bezrobotne krótkim szkoleniem na temat usług i instrumentów, z jakich mogą korzy-stać. Ponadto każdy z nich powinien otrzymać informację na temat struktury organizacyjnej urzędu pracy, działów, które mogą im służyć konkretnym wsparciem w procesie ich powrotu na rynek pracy, jak i informacje o usługach innych instytucji rynku pracy działających w da-nym regionie. Wymaga to przydzielenia pośrednika każdemu klientowi, który zarejestruje się jako osoba bezrobotna. Pośrednik sprawujący pieczę nad klientem indywidualnym mu-siałby na bieżąco monitorować jego aktywność w procesie poszukiwania pracy. Wymaga to jednak odpowiedniej obsady kadrowej w PSZ, która umożliwiłaby osiągnięcie relacji 1:100. Co oznacza, że na jednego pracownika PSZ przypadałoby 100 bezrobotnych89. Ten zaś zo-bligowany byłby do ciągłej współpracy ze specjalistą do spraw rozwoju zawodowego. Efek-tem jej byłaby szybsza reintegracja klientów z rynkiem pracy.

Profilowanie bezrobotnychProfilowanie bezrobotnych to nowe podejście pracowników publicznych służb zatrudnienia do pracy z osobami zagrożonymi bezrobociem długookresowym. Jego celem powinno być zapobieganie bezrobociu długookresowemu, a nie jego zmniejszanie w chwili, gdy już wy-stąpiło. Doświadczenia wielu krajów pokazują, że bardzo trudna jest ponowna integracja tej grupy bezrobotnych z rynkiem pracy. Dlatego należy ograniczyć dopływ osób do zasobu długotrwałego bezrobocia. Podejście to należy traktować jako działanie prewencyjne. Przy-niesie ono pozytywne skutki jeśli urzędy pracy w swojej działalności będą implementować mechanizmy profilowania bezrobotnych, które umożliwią wczesną identyfikację osób za-grożonych długookresowym pozostawaniem w zasobie bezrobotnych.

87 I. Wójcicka, K. Sztandar-Sztanderska, M. Zielińska, Klienci powiatowych urzędów pracy, [w:] Analiza funkcjono-wania urzędów pracy…op. cit. s.51.

88 I. Kukulak-Dolata, J. Pichla, Rola publicznych służb zatrudnienia i agencji zatrudnienia na rynku pracy, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2007, s.78.

89 W 1994 r. agencja consultingowa Arthur Andersen, działająca dla władz szwajcarskich, zaproponowała standard 1:100. Standard zyskał międzynarodowe uznanie kiedy OECD zaczęła go używać jako punkt odnie-sienia w wielu swoich ocenach działalności krajowych biur pracy. The service model of Public Employment Services to support the fight against long-term unemployment, Working Paper of the Commission Services, 22 June 2000.


115

Powstaje jednak pytanie, co to znaczy wczesna identyfikacja ryzyka bezrobocia długookre-sowego. W literaturze można spotkać różne podejścia do czasu identyfikacji. W niektórych opracowaniach uważa się, że zapobieganie bezrobociu długookresowemu powinno zacząć się jak najszybciej, czyli zaraz po przyjęciu przez klienta urzędu pracy statusu bezrobotne-go90. W tym jednak przypadku interwencja może okazać się bardzo kosztowna, oznaczałaby sytuację, w której wszyscy bezrobotni już od samego początku byliby objęci szczegółową opieką ze strony publicznych służb zatrudnienia, a to generowałoby wysokie koszty usług. W praktyce jest bardzo trudno ustalić optymalny czas dla tego działania i będzie on dość zróżnicowany, bowiem jest determinowany wieloma czynnikami, np. politycznym, kosz-tem aktywnych programów rynku pracy, kosztem identyfikacji bezrobotnych, poziomem i czasem pobierania zasiłków przez bezrobotnych. Uwzględniając jednak cel, jakiemu ma służyć profilowanie należy stwierdzić, iż nie powinno być ono podejmowane zbyt późno ze względu na skutki ekonomiczne i społeczne bezrobocia. Warto pamiętać, iż pozbawienie osoby możliwości wykonywania pracy może spowodować u niej ubytek kapitału ludzkiego – w takiej sytuacji zmniejszają się szanse ponownego zatrudnienia. Ponadto, im dłużej trwa bezrobocie, tym bardziej zmniejsza się motywacja do poszukiwania pracy i pewność siebie. W końcu przebywanie w zasobie bezrobocia oznacza koszty dla gospodarki, które związane są z wypłatą zasiłków czy z pojawieniem się luki w systemie podatkowym, czy w systemie ubezpieczeń społecznych.

Rysunek 24. Profilowanie bezrobotnych

Wyjaśniona wyżej interpretacja profilowania wskazuje logiczną kolejność działań, jakie po-winny być podejmowane przez urzędy pracy w kontaktach z bezrobotnymi. Rzeczą najważ-

90 OECD, Early Identification of Jobseekers at Risk of Long – term Unemployment. The Role of Profiling, Paris 1998, s.9.


116

niejszą jest trafna diagnoza sytuacji, cech potencjalnego kandydata do pracy z uwzględnie-niem jego mocnych i słabych stron. Znajomość ich powinna ułatwić dobór form pomocy dla takiej osoby, a konsekwencją ich zastosowania powinien być szybszy powrót do zasobu pracujących. W tym przypadku wczesna identyfikacja osób o wysokim ryzyku długotrwałego bezrobocia oznacza, że osoby takie są w pierwszej kolejności kierowane do uczestnictwa w programach mających na celu ułatwienie im ponownej integracji z rynkiem pracy. Profilowanie bezrobotnych wymaga zmiany w metodach pracy publicznych służb zatrud-nienia. Posługiwania się nowoczesnymi narzędziami jak np. modelami ekonometryczny-mi, które będą służyć optymalizacji efektów wynikających z prowadzenia aktywnych pro-gramów rynku pracy. Optymalizacja ta będzie uwarunkowana dobrym, trafnym doborem uczestników tych programów91.

Zastosowanie coachingu w poradnictwie zawodowym Poradnictwo zawodowe jak i inne usługi rynku pracy podlega ciągłej modernizacji, która oznacza wdrażanie i stosowanie coraz bardziej innowacyjnych rozwiązań służących lepszej obsłudze klientów. Rozwiązaniem innowacyjnym w tym przypadku może być zastosowa-nie coachingu w pracy doradcy zawodowego92. Jego istotą jest prowadzenie poradnictwa zawodowego nie tylko w procesie poszukiwania pracy, ale także w okresie, w którym na-stępuje adaptacja pracownika w środowisku pracy. Chodzi w tym przypadku o wydłużenie okresu opieki w obszarze usługi poradnictwa zawodowego, żeby doradca mógł towarzyszyć klientowi (który wcześniej był bezrobotny) przez pierwszych kilka tygodni lub miesięcy za-trudnienia, pomagając mu przetrwać trudny okres adaptacyjny. Rozwiązanie to jest istotne zarówno dla osób młodych, które nie mają doświadczenia zawodowego i po raz pierwszy spotykają się ze środowiskiem pracy, jak i dla osób starszych, w tym długotrwale bezro-botnych, u których zanikł nawyk wykonywania pracy i muszą się nauczyć funkcjonowania w środowisku zawodowym.

Pierwsze dni w nowym miejscu zatrudnienia są stresujące dla każdegoTo naturalne tym bardziej, że dni te stanowią tzw. okres próbny i od tego jak bezrobotni (młodzi/ze starszych gryp wiekowych) zostaną ocenieni zależy ich dalsza kariera zawodo-wa. To w tym okresie może okazać się istotna dla nich pomoc w obszarze komunikatyw-ności, pewności siebie, kontaktów interpersonalnych, a pomoc taką powinni uzyskać od doradcy zawodowego. Wsparcie to jest ważne dla każdej grupy klientów. Obecnie pomoc w zakresie podtrzymania motywacji do pracy jest szczególnie pożądana dla osób starszych, objętych wykluczeniem społecznym. Problem ten narasta, a praktyka pokazuje, że usługi

91 Szerzej narzędzie to jest opisane przez M. Wojdyło – Preisner, Wczesna identyfikacja osób zagrożonych długo-okresowym bezrobociem, w: A. Pocztowski (red.), Praca i zabezpieczenie społeczne w perspektywie europej-skiej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005.

92 W literaturze stosuje się w tym przypadku zamiennie określenie coach bądź asystent zatrudnienia, chociaż częściej używanym terminem jest coaching.


117

w zakresie pośrednictwa pracy i doradztwa zawodowego ze strony PSZ dla tej grupy są dość często ograniczone. Zjawisko to obserwowane jest przede wszystkim w krajach, które po 2004 roku zostały członkami Unii Europejskiej. Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że w państwach tych pracownicy publicznych służb zatrudnienia najczęściej usługi dla osób 45+ ograniczają do informowania o źródłach pomocy finansowej oraz możliwościach wcześniejszego wycofa-nia się z rynku pracy poprzez przejście na wcześniejszą emeryturę. Natomiast nie prowadzi się dla nich aktywnego pośrednictwa pracy i doradztwa zawodowego. Inaczej ten problem wygląda w krajach Europy Zachodniej. Stosowany jest w nich szeroko tzw. jobcoaching, czyli indywidualne doradztwo zawodowe dla osób 45+. Jobcoaching polega na współpracy osoby bezrobotnej z indywidualnym doradcą zawodo-wym (jobcoach), który staje się pośrednikiem pomiędzy tą osobą, a pracodawcą. W tym przypadku istotna jest również aktywność osoby, do której adresowana jest pomoc. To jej postawa będzie miała nadrzędne znaczenie w rozwiązywaniu problemu, bowiem to podopieczny wskazuje rozwiązanie. Natomiast jobcoach pomaga bezrobotnemu w ocenie jego kwalifikacji, doświadczenia zawodowego, pomaga uwierzyć we własne siły, zdiagnozo-wać pragnienia, cele oczekiwania wobec przyszłej pracy. W końcu jobcoach przygotowuje bezrobotnego do procesu poszukiwania pracy i samej rekrutacji, wskazuje potencjalnych pracodawców93. Z chwilą podjęcia pracy, bezrobotny nie pozostaje sam ze swoimi nowymi problemami w dalszym ciągu może liczyć na wsparcie jobcoacha, który udzieli mu wskazó-wek jak postępować, żeby utrzymać status pracującego. Dzięki zastosowaniu jobcoachin-gu, czyli wydłużenia usługi doradztwa zawodowego na okres zatrudnienia eksbezrobotny nie jest osamotniony, wie, że może liczyć na pomoc w trudnych dla niego chwilach.

Realizowanie idei kształcenia ustawicznego PSZ powinny odgrywać większą rolę w procesie koordynacji systemu kształcenia z potrze-bami rynku pracy. Popyt na pracę nie jest stały, a urzędy pracy, jako jeden z podmiotów dysponujący informacjami o kierunkach jego zmian powinny rozpowszechniać je i udostęp-niać różnego rodzaju instytucjom edukacyjnym i osobom bezrobotnym. Problem ten jest szczególny w sytuacji wystąpienia bezrobocia strukturalnego, którego przejawem są dys-proporcje między kwalifikacjami i umiejętnościami strony podażowej rynku pracy, a ocze-kiwaniami pracodawców. W takiej sytuacji urzędy pracy są zobligowane do przygotowania odpowiedniej oferty edukacyjnej, której zrealizowanie prowadzić będzie do równowagi ryn-ku pracy. Ważne jest również uświadomienie osobom bezrobotnym konieczności uzupeł-nienia swoich kwalifikacji bądź ich zmiany. Coraz bardziej popularna staje się multizawodowość i urzędy pracy powinny swoim klientom zapewniać możliwości zdobywania nowych kwalifikacji, a często nawet nowego zawodu. Należy zauważyć, iż w najbardziej otwartych gospodarkach, takich jak amerykańska, prze-

93 A. Rogozińska –Pawełczyk, Jobcoaching, czyli indywidualne doradztwo zawodowe dla osób w wieku 45+, w: B. Urbaniak (red.), Pracownicy 45+ w naszej firmie, UNDP, Warszawa 2007, s. 35 i następne.


118

ciętny człowiek zmienia zawód 5-7 razy w życiu. Rzadziej ryzyko to podejmują mieszkańcy Unii Europejskiej, którzy zmieniają profesję 2-3 razy w życiu. Natomiast z badań Instytutu Spraw Publicznych przy Uniwersytecie Jagiellońskim wynika, że Polak, który rozpoczął pracę w latach 90. XX wieku do emerytury zmieni ją 6-7 razy. Najbardziej skłonni do zmian są ludzie młodzi między 18. a 25. rokiem życia. Większość z nich jest już dziś w posiadaniu co najmniej dwóch dyplomów. Ich multizawodowość wynika w dużej mierze ze strachu przed bezrobociem, bowiem dezaktywizacja zawodowa wśród absolwentów jest duża i wykazuje tendencję rosnącą94. Dlatego PSZ muszą promować różne formy kształcenia, a w tym przede wszystkim ideę kształcenia ustawicznego. Uczestnictwo w nim będzie wzmacniać pozycję poszczególnych osób na rynku pracy. W okresie dezaktywizacji zawodowej działania inicjowane przez PSZ powinny zapewnić płynne przejścia z zasobu bezrobotnych do pracujących. Jak już wcześniej wspomniano osoby młode są częściej niż starsze świadome konieczności kształcenia. Inaczej ten pro-blem wygląda w przypadku osób starszych, które określone kompetencje wykreowały kil-kanaście lat wcześniej i obecnie nie odpowiadają one współczesnym wyzwaniom rynku pracy, na którym zastosowanie znajdują nowe technologie. Do ich obsługi konieczna jest dodatkowa wiedza i inne umiejętności. Zatem pracownicy ze starszych grup wiekowych są narażeni na ryzyko utraty pracy. Pracodawcy zaś nie będą decydować się na ich przeszkole-nie, bowiem jest to dla nich nieopłacalna inwestycja. Pewnym rozwiązaniem nakreślonego problemu mogą być szkolenia organizowane przez urzędy pracy i finansowane ze środków publicznych. Wymaga to jednak spełnienia kilku warunków. Po pierwsze, urzędy muszą wiedzieć, w jakim obszarze tematycznym powinni inicjować szkolenia. Po drugie, bezrobot-ni powinni mieć odpowiednią motywację do uczestniczenia w szkoleniu. I po trzecie, pra-codawcy powinni chcieć zatrudniać osoby ze starszych grup wiekowych, które uzupełniają swój potencjał roboczy. Jak pokazują wyniki badań, obecnie aktywność Polaków w ramach edukacji ustawicznej jest bardzo niska w porównaniu do innych krajów. Problem ten jest szczególnie widoczny w star-szych grupach wiekowych, w których powszechnie występuje brak gotowości do uczestni-czenia w kształceniu. Dominuje wśród nich przekonanie o nieopłacalności tego przedsię-wzięcia w zestawieniu do włożonego wysiłku w zdobycie i opanowanie nowej wiedzy oraz umiejętności wobec perspektywy możliwości przejścia na emeryturę. Dlatego zaleca się dla osób starszych organizowanie na początku szkoleń i warsztatów psychologicznych, w celu ukształtowania odpowiedniej postawy i zwiększenia motywacji do uczestniczenia w eduka-cji ustawicznej95.Konieczne jest nie tylko dostosowanie tematów szkoleń do potrzeb rynku pracy, ale również zapewnienie nowatorskich metod nauczania. Proces ten powinien być koordynowany przez urzędy pracy. Istnieje konieczność dywersyfikacji metod i form kształcenia. Powinny być one

94 Profesje, dla których będzie praca, http//biznes.newsweek.pl95 Z. Wiśniewski (red.), Determinanty aktywności zawodowej ludzi starszych, TNOiK, Stowarzyszenie Wyższej Uży-

teczności „Dom Organizatora”, Toruń 2009, s.261.


119

dostosowane nie tylko do potrzeb pracodawców, ale również do oczekiwań osób poszuku-jących pracy i bezrobotnych. W przypadku tej drugiej grupy istotne są formy kształcenia, a szczególnie oferowanie niekonwencjonalnych metod i technik kształcenia. Nowatorskie metody szkoleń powinny obejmować: kształcenie modułowe, e-learning, blended-learning, czy kształcenie w miejscu pracy. W ofercie szczególne miejsce powinny zajmować szkolenia modułowe, które umożliwiłyby osobom bezrobotnym szybkie uzupełnienie deficytów w ich kapitale ludzkim poprzez uczestnictwo w wybranych modułach. Warto dodać, że modułowy program nauczania dla zawodu obejmuje zestaw modułów kształcenia w zawodzie, wyod-rębnionych na podstawie określonych kryteriów, umożliwiających zdobywanie wiedzy oraz kształtowanie umiejętności postaw właściwych dla zawodu. Kształcenie oparte na modu-łach charakteryzuje się m.in. tym, że:• celeitreścikształceniawynikajązprzyszłychzadańzawodowych,• czynnościwykonywaneprzezuczestnikówszkoleń,sąbardzozbliżonedotych,któresą

wykonywane na stanowisku pracy,• jednostkimodułoweintegrujątreścikształceniazróżnychdyscyplinwiedzy,• procesuczeniasiędominujenadprocesemnauczania96. Tak skonstruowany system kształcenia modułowego może sprzyjać realizacji koncepcji kształcenia ustawicznego i rozwijać zasoby wykwalifikowanej siły roboczej zgodnie z po-trzebami rynku pracy.

96 J. Moss, M. Sienna (red.), Zmiany w kształceniu zawodowym w obliczu wyzwań rynku pracy, Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego, Łódź 2009, s.75; E. Kozieł, Modułowe programy kształ-cenia zawodowego a rynek pracy, w: Poradnictwo zawodowe w OHP i w szkołach. Monograficzna seria wydaw-nicza. Dobre praktyki w poradnictwie zawodowym, zeszyt nr 3, KG OHP, Warszawa, s. 175.


120Bibliografia

Adamiak K., R. Kornatowski, Akademickie Biura Karier. Poradnik, Ministerstwo Gospo-darki i Pracy, Warszawa 2005.

Bejda A., Halo tu Urząd Pracy! Historia projektu. Urząd pracy 7 dni w tygodniu, 24 H na dobę, w: Dobre praktyki w pośrednictwie pracy – innowacyjne projekty reali-zowane przez powiatowe urzędy pracy. Zeszyt Metodyczny Pośrednika Pracy nr 1 (10), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Departament Rynku Pracy, Warszawa 2009.

Bańka A. (red.), Bezrobocie. Podręcznik pomocy psychologicznej, Poznań 1992.

Borowicz R., K. Łapińska-Tyszka (red.), Syndrom bezrobocia, Warszawa 1993.

Budnik R., Nowe oblicze pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego w Gdań-sku, w: Dobre praktyki w pośrednictwie pracy – innowacyjne projekty realizo-wane przez powiatowe urzędy pracy, Zeszyt Metodyczny Pośrednika Pracy, nr 1 (10), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2009.

Efektywność podstawowych form aktywizacji zawodowej realizowanych w ra-mach programów na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezro-bocia i aktywizacji zawodowej w 2010 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2011.

Kabaj M., Metody badania i poprawy efektywności programów przeciwdziałania bezrobociu. Próba oceny marnotrawstwa środków publicznych przez zaniecha-nie szerszego stosowania TUS i MZDiN, w: Jeruszka, U., Lichniak, I. (red.), Problemy współczesnego doradztwa zawodowego. IPiSS, Warszawa 2007.

Komisja Europejska, KOMUNIKAT KOMISJI EUROPA 2020 Strategia na rzecz in-teligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela, 3.3.2010KOM(2010) 2020 wersja ostateczna.

Kozieł E., Modułowe programy kształcenia zawodowego a rynek pracy, w: Porad-nictwo zawodowe w OHP i w szkołach. Monograficzna seria wydawnicza. Dobre prak-tyki w poradnictwie zawodowym, zeszyt nr 3, KG OHP, Warszawa.

Kukulak-Dolata I., J.Pichla, Rola publicznych służb zatrudnienia i agencji zatrudnie-nia na rynku pracy, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2007.

Matejczuk, A., Przywara, M., Rokicki, B., Stronkowski, P., Wijata, D., Metodologia oceny kondycji przedsiębiorstw społecznych w Polsce. Raport na zlecenie United Nations Development Program Bratislava regional center, 2011.

Młodzi 2011, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2011.

Moss J., M. Sienna (red.), Zmiany w kształceniu zawodowym w obliczu wyzwań rynku pracy, Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego, Łódź 2009.


121

Pliszka M., K. Kolbiarz, Dobre praktyki w pośrednictwie pracy, Powiatowy Urząd Pracy w Nysie, w: Dobre praktyki w pośrednictwie pracy – innowacyjne projekty realizowane przez powiatowe urzędy pracy, Zeszyt Metodyczny Pośrednika Pracy, nr 1 (10), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2009.

Rogozińska–Pawełczyk A., Jobcoaching, czyli indywidualne doradztwo zawodowe dla osób w wieku 45+, w: B. Urbaniak (red.), Pracownicy 45+ w naszej firmie, UNDP, Warszawa 2007.

Sanitariuszki z Chorzowa – Spółdzielnia Socjalna „Szansa i Wsparcie”. Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej cz. 2, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicz-nych, Warszawa 2008.

Szeląg P., Mobilne Centra Informacji Zawodowe jako element systemu profesjo-nalnego poradnictwa zawodowego w OHP, w: Z. Sirojć (red.), Edukacja przeciw wyklu-czeniu. Teoria i praktyka, OHP, Warszawa 2005

Wiśniewski J., Prawne aspekty pracy tymczasowej, TNOiK, Stowarzyszenie Wyższej Uży-teczności „Dom Organizatora”, Bydgoszcz-Toruń 2007

Wiśniewski Z. (red.), Determinanty aktywności zawodowej ludzi starszych, TNOiK, Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności „Dom Organizatora” Toruń 2009.

Wojdyło-Preisner M., K. Zawadzki (2010), Zatrudnienie subwencjonowane, w: Z. Wi-śniewski, K. Zawadzki (red.), Aktywna polityka rynku pracy w Polsce w kontekście europejskim, Wojewódzki Urząd Pracy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń.

Wojdyło-Preisner M., Wczesna identyfikacja osób zagrożonych długookresowym bezrobociem, w: A. Pocztowski (red.), Praca i zabezpieczenie społeczne w perspekty-wie europejskiej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005.

Wójcicka I., K. Sztandar-Sztanderska, M. Zielińska, Klienci powiatowych urzędów pra-cy, w: Analiza funkcjonowania urzędów pracy po ich włączeniu do administracji samorządowej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008.

Akty prawne

Komentarz do ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Departament Rynku Pracy, Warszawa 2005.

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz.U. 2010 nr 82 poz. 537).

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie przy-znawania bezrobotnemu środków na podjęcie działalności na zasadach określonych dla spółdzielni socjalnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 30, poz. 155).


122Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 20 sierpnia 2009 r. w sprawie szczegóło-wych warunków odbywania stażu przez bezrobotnych (Dz. U. z 2009 r. Nr 142, poz. 1160).

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 sierpnia 2009 r. w sprawie szczegółowego trybu przyznawania zasiłku dla bezrobotnych, stypendium i dodatku akty-wizacyjnego (Dz. U. z 2009 r. Nr 136, poz. 1118, z późn. zm.).

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 kwietnia 2009 r. w sprawie do-konywania refundacji kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy dla skiero-wanego bezrobotnego oraz przyznawania bezrobotnemu środków na podjęcie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2009 Nr 62, poz. 512, z późn. zm.).

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 kwietnia 2009r. w sprawie przy-gotowania zawodowego dorosłych(Dz. U. z 2009 r. Nr 61, poz.502).

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki społecznej z dnia 7 stycznia 2009 r. w sprawie orga-nizowania prac interwencyjnych i robót publicznych oraz jednorazowej refundacji kosztów z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenia społeczne (Dz. U. z 2009 r. Nr 5, poz. 25).

Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 27 października 2004r. w sprawie rejestru instytucji szkoleniowych (Dz. U. Nr 236, poz. 2365)

Ustawa o spółdzielniach socjalnych z dnia 27 kwietnia 2006 r. (Dz. U. Nr 94 poz. 651 z późn. zm.)

Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004r (tekst jednolity Dz.U. Nr 69 poz. 415 z 2008r.z późn. zm.)

Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie (Dz. U. 2001, nr. 80, poz. 872 z późn. zm.)


123ANEKS

Spis instytucji oraz stron internetowych dotyczących problematyki pomocy osobom bezrobotnym

Ze względu na dużą liczbę polskich instytucji rynku pracy oraz stron internetowych po-święconych problematyce pomocy osobom bezrobotnym nie jest możliwe zamieszczenie w Aneksie ich pełnego wykazu. W związku z tym przyjęto konwencję, zgodnie z którą jeśli istnieje strona internetowa zawierająca dane teleadresowe wielu instytucji rynku pracy, to zostanie ona wskazana, bez podawania szczegółowych informacji o poszczególnych insty-tucjach tam wymienionych.

Wykaz został opracowany i ustrukturyzowany zgodnie z obowiązującym podziałem in-stytucji rynku pracy na ich poszczególne typy

1. Publiczne służby zatrudnienia

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej: http://www.mpips.gov.pl/praca/

W zakładce „Rynek pracy” dostępne są podstawowe informacje dotyczące polityki ryn-ku pracy, instytucji rynku, w tym charakterystyka usług i instrumentów rynku pracy, czy świadczeń z tytułu bezrobocia.

Portal Publicznych Służb Zatrudnienia: http://www.psz.praca.gov.pl/

W części przeznaczonej dla osób poszukujących pracy zamieszczono informacje o obo-wiązujących aktach prawnych wraz ich interpretacją, zasiłkach dla bezrobotnych, prostych poradach jak szukać pracy, jak przygotować się do rozmowy kwalifikacyjnej (wraz z przy-gotowaniem dokumentów – CV czy listu motywacyjnego), dostępnych dla poszukujących pracy programach rynku pracy, szkoleniach organizowanych przez urzędy pracy. Jednak najważniejszym elementem jest wyszukiwarka, która umożliwia przegląd dostępnych ofert pracy według różnych kryteriów (branży, zawodu, stanowiska, lokalizacji, itp.).

Wojewódzkie Urzędy Pracy – dane teleadresowe WUP-ów dostępne są na portalu PSZ pod adresem:

http://www.psz.praca.gov.pl/main.php?do=ShowPage&nPID=867745&pT=detail-s&sP=CONTENT,objectID,868195

a filii WUP-ów: http://www.psz.praca.gov.pl/main.php?do=ShowPage&nPID=867745&pT=detail-

s&sP=CONTENT,objectID,868843

Powiatowe Urzędy Pracy – dane teleadresowe PUP-ów dostępne są na portalu PSZ pod adresem:


124 http://www.psz.praca.gov.pl/main.php?do=ShowPage&nPID=867745&pT=detail-


a ich filii: http://www.psz.praca.gov.pl/main.php?do=ShowPage&nPID=867745&pT=detail-


Europejskie służby zatrudnienia EURES. Polska strona EURES znajduje się pod adresem: www.eures.praca.gov.pl natomiast Europejski Portal Mobilności Zawodowej: http://ec.europa.eu/eures/home.jsp?lang=pl

Poza informacjami na temat warunków życia i pracy, czy możliwości kształcenia w po-szczególnych krajach EOG i Szwajcarii, na tych stronach osoba bezrobotna może umie-ścić swój życiorys, a także skorzystać z wyszukiwarki ofert pracy, która zawiera oferty zgłoszone do PSZ we wszystkich krajach EOG i w Szwajcarii.

Serwis Zielonej Linii http://zielonalinia.gov.pl/default.aspx

2. Ochotnicze Hufce Pracy

Przypomnijmy, że Ochotnicze Hufce Pracy są instytucją rynku pracy zajmującą się wspie-raniem młodzieży, co nie oznacza, że z niektórych zasobów internetowych nie mogą sko-rzystać również osoby po 25 roku życia.

Informacje na temat dostępnych ofert pracy (krajowych i zagranicznych) oraz targów i giełd pracy znajdują się na stronie http://www.mbp.ohp.pl/

Na platformie „OHP dla szkoły” http://www.ohpdlaszkoly.pl dostępne są materiały szkole-niowe w trybie e-learningu, testy sprawdzające predyspozycje, czy gra CVaniak, która ma za zadanie przybliżyć zasady przygotowania życiorysu i pozwala na utworzenie własnego CV.

Natomiast po przejściu na podstronę wojewódzkiej komendy OHP (przykładowo, dla woj. mazowieckiego znajduje się ona pod adresem http://www.mazowiecka.ohp.pl/) można uzyskać informacje o dostępnych kursach i szkoleniach, czy możliwości skontaktowania się z doradcą zawodowym.

3. Agencje zatrudnienia

Agencje zatrudnienia, które chcą prowadzić swoją działalność na terytorium Polski, muszą być wpisane do rejestru podmiotów prowadzących agencje zatrudnienia prowadzonych przez wojewódzkie urzędy pracy. Na stronie http://www.kraz.praca.gov.pl/StronaGlow-na.aspx dostępny jest wykaz wszystkich zarejestrowanych agencji zatrudnienia. Rejestr pozwala na wyszukiwanie agencji według województwa, na terenie którego agencja dzia-ła lub według danych identyfikacyjnych agencji (nazwy, numeru NIP czy numeru rejestru). Dla każdej agencji podane są informacje w jakim zakresie prowadzi ona swoją działalność (czy jest to pośrednictwo pracy na terenie Polski lub międzynarodowe, doradztwo zawo-dowe, praca tymczasowa) oraz dane teleadresowe jej wszystkich oddziałów.


125 Oczywiście osoba bezrobotna może trafić bezpośrednio na strony www agencji zatrud-

nienia bez konieczności ich poszukiwania poprzez Krajowy Rejestr Agencji Zatrudnienia. Wśród popularnych w Polsce agencji można wymienić między innymi:

Adecco – http://www.adecco.pl/ Manpower – http://www.manpower.pl Randstad – http://www.randstad.pl/ WORKFORCE – http://workforce.pl/

Agencji zatrudnienia można również szukać na stronie internetowej Stowarzyszenia Agencji Zatrudnienia: http://www.saz.org.pl/

Dużą popularnością cieszą się także portale i serwisy rekrutacyjne. Są to miejsca, które oprócz tego, że prezentują ogłoszenia zamieszczane przez pracodawców poszukujących pracowników oraz przez agencje zatrudnienia, dostarczają również szerokiego spektrum informacji w zakresie porad prawnych, praktyk, szkoleń, rozwoju kariery zawodowej, itp.. Znajdują się tam informacje o najczęściej popełnianych błędach przy opracowywa-niu dokumentów aplikacyjnych, porady na temat życiorysu i listu motywacyjnych wraz z bazą życiorysów, czy nawet symulatory rozmowy kwalifikacyjnej dla zarejestrowanych użytkowników. Wśród tego rodzaju portali można wymienić, między innymi:

www.abcpraca.pl www.cvonline.pl www.hrc.pl www.hrk.pl www.pracuj.pl www.job-net.com.pl www.jobpilot.pl www.jobs.pl www.jobuniverse.pl/ www.praca.pl

4. Instytucje szkoleniowe

Rejestr instytucji szkoleniowych

W rejestrze znajdują się te instytucje szkoleniowe, które chcą ubiegać się o zlecenie na szkolenie osób bezrobotnych i poszukujących pracy, finansowane ze środków publicz-nych. Dane o instytucjach są gromadzone i przechowywane w bazie dostępnej pod adre-sem http://ris.praca.gov.pl. Znajdują się w niej informacje podzielone na działy. W dzia-le „informacje ogólne” podane są: nazwa, dane teleadresowe i dane osoby kierującej instytucją. W kolejnych zakładkach umieszczone są szczegółowe informacje na temat formy, w jakiej prowadzona jest działalność instytucji, potencjału kadrowego i infrastruk-turalnego, oceny efektywności szkoleń, historii działalności szkoleniowej obejmującej osoby bezrobotne i poszukujące pracy. Istotnym zasobem są informacje na temat reali-


126zowanych szkoleń, gdzie podaje się nazwę szkolenia, liczbę godzin, orientacyjny koszt szkolenia oraz czy szkolenie kończy się egzaminem.

Portale szkoleniowe i e-learningowe

Portale te działają głównie jako wyszukiwarki szkoleń, przy czym można spotkać się z dwo-ma ich rodzajami. Pierwszy – działający na zasadzie hurtowni gromadzi w jednym miej-scu ofertę wielu firm szkoleniowych, dzięki czemu użytkownik po zdefiniowaniu kryteriów dotyczących poszukiwanego szkolenia uzyskuje ich ofertę. Tu niewątpliwie należy polecić portal http://www.inwestycjawkadry.info.pl/, gdzie znajdują się informacje o szkoleniach płatnych, jak i bezpłatnych, współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego; a także stronę http://www.kursolandia.pl/, na której można znaleźć szkole-nia w formule e-learningowej dostępne za darmo. Lista zawiera szeroką gamę darmowych kursów dostarczanych przez różne instytucje – Narodowy Bank Polski, Polską Agencję Roz-woju Przedsiębiorczości, parki naukowo-techniczne, wirtualne szkoły, itp. Tematyka kursów jest również szeroka – od kursów językowych, poprzez kursy z podstaw przedsiębiorczości, bankowości, marketingu, obsługi programów komputerowych, do kursów kształtujących umiejętności komunikacyjne wymagane w dobie społeczeństwa informacyjnego.

Drugi rodzaj to portale firm szkoleniowych, gdzie dostępne są jedynie szkolenia oferowa-ne przez daną firmę (np. http://www.altkom.pl, http://www.e-learning.infor.pl, http://www.prestin.pl/kursy-online.html, http://kursy-online.4system.com/). Portale dysponu-ją ofertą szkoleń realizowanych w tradycyjnych formach, jak również w formule kształce-nia na odległość, blended learningu czy wręcz tworzenia wirtualnych klas.

5. Instytucje dialogu społecznego

W tej grupie instytucji najważniejszą rolę odgrywają organizacje bezrobotnych i organi-zacje pozarządowe, które w swojej działalności statutowej zajmują się promowaniem zatrudnienia, łagodzeniem skutków bezrobocia i aktywizacją zawodową. Zazwyczaj or-ganizacje bezrobotnych działają w formie stowarzyszeń, natomiast organizacje niosące pomoc bezrobotnym funkcjonują często jako fundacje (przy czym często wsparcie bezro-botnych jest jednym z wielu obszarów działalności fundacji). Zakres działań tych instytu-cji obejmuje świadczenie usług informacyjnych, szkoleniowych, doradztwa zawodowe-go, pomoc psychologa, czy wreszcie wspieranie rozwoju ekonomii społecznej. Działania te mają służyć przede wszystkim reintegracji osób bezrobotnych z rynkiem pracy. Wśród stowarzyszeń bezrobotnych, które posiadają własne strony internetowe można wymie-nić, między innymi:

Stowarzyszenie „Wszyscy Razem – In Corpore” - http://incorpore.free.ngo.pl/ Stowarzyszenie Bezrobotnych w Ostrowie Wielkopolskim - http://www.bezrobotni-

ostrow.cba.pl/ Jeleniogórskie Stowarzyszenie Osób Bezrobotnych - http://www.jsob.jgnet.pl/index.php

Równocześnie należy zaznaczyć, że aktywność stowarzyszeń, przynajmniej w Internecie,


127jest niewielka, gdyż strony www w większości przypadków są nieaktualizowane od wielu miesięcy.

Przykłady fundacji działających na rzecz osób bezrobotnych to:

Fundacja Archidiecezji Warszawskiej Pomocy Bezrobotnym i Biednym NADZIEJA - http://www.fundacja-nadzieja.org.pl/

Fundacja Pomocy Bezrobotnym i Bezdomnym „Domus et Labor” - http://www.domuse-tlabor.org/

Fundacja Aktywności Społecznej Złote Łany - http://fundacjazlotelany.pl/ Instytut Rynku Pracy Fundacja Nowy Staw - http://www.irp-fundacja.pl/

Są również organizacje, których działalność skupia się na wspieraniu ekonomii społecznej, w tym zakładaniu spółdzielni socjalnych. Wśród nich można wskazać, między innymi:

Stowarzyszenie na rzecz spółdzielni socjalnych - http://www.spoldzielnie.org

Fundację Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej „Być Razem” - http://www.fundacjaby-crazem.pl/

Fundację im. Królowej Polski św. Jadwigi - http://www.jadwiga.org/

oraz portal http://www.ekonomiaspoleczna.pl/, poświęcony tematyce przedsiębiorczo-ści społecznej.

Wiele informacji na temat problematyki bezrobocia i różnych form wsparcia dostępnych dla osób bezrobotnych znajduje się na portalach, które dedykowane są konkretnie tym zagadnieniom:

http://www.bezrobocie.org.pl/ http://www.mojebezrobocie.pl/ http://www.bezrobotny.org/6. Instytucje partnerstwa lokalnego

W myśl zapisów Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy jest to grupa instytucji realizujących na podstawie umowy przedsięwzięcia i projekty na rzecz rynku pracy. W praktyce oznacza to potrzebę zawiązania lokalnych partnerstw na rzecz zatrud-nienia lub lokalnych paktów na rzecz zatrudnienia. Niestety, jak pokazują analizy prowa-dzone w Polsce, zainteresowanie tworzeniem takich partnerstw lokalnych jest znikome. W związku z tym lokalne partnerstwa na rzecz zatrudnienia należy traktować na razie jako potencjalne narzędzie służące wspieraniu osób bezrobotnych, szczególnie z grup znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Wśród nielicznych inicjatyw tego typu można wymienić:

Bydgoski Pakt na rzecz Zatrudnienia - http://www.paktbydgoszcz.pl Lubuski Pakt na rzecz Zatrudnienia - http://www.wup.zgora.pl/PL/185/Pakt_na_rzecz_

Zatrudnienia/


128


Documents

Bezrobocie - między diagnozą a działaniemtrzcianka.cdnpila.kylos.pl/wp-content/uploads/2015/11/Bezrobocie... · Bezrobocie - między diagnozą a działaniem Seria poświęcona