Upload
voque
View
220
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
BUKU PROSIDING KONGRES ILMIAH XIX
& KONG RES NASIONAL IAI TAHUN 2011
Peran IAI dan PTF dalam Mernbangun Budaya Pendidikan
Berkelanjutan
Hotel Sintesa Peninsula Manado,
28-30 Oktober 2011
Ikatan Apoteker Indonesia (Indonesian Pharmacist Association)
BUKU PROSIDING KONGRES ILMIAH XIX DAN KONGRES NASIONAL IAI TAHUN 2011
Peran IAI dan PTF dalam Membangun Budaya Pendidikan Berkelanjutan ISO FARMAKOTERAPI 2
Cetakan Pertama :juli 2012
Diterbitkan pertama kali oleh: PT. ISFI Penerbitan, Juli 2012 Nomor ISBN: 978-979-18514-7-3
© Penerbit PT. ISFI Penerbitan Jl. Wijaya Kusuma No. 17 Tomang- Jakarta Barat 11420 Telp.jFax. 021-56943842 e-mail: [email protected] website : www.ikatanapotekerindonesia.net
Desain dan Lay out: Dani Rachadian
lsi di luar tanggung jawab Percetakan
Sanksi Pelanggaran Pasal 72 Undang-undang Nomor 19 Tahun 2002 Tentang Hak Cipta
1. Barang siapa dengan sengaja melanggar dan tanpa hak melakukan perbuatan sebagaiamana dimaksud dalam Pasal 2 Ayat (1) atau Pasal49 Ayat {1) dan Ayat (2) dipidana dengan pidana penjara masing-masing paling singkat 1 (satu) bulan dan/atau paling lama 7 (tujuh) tahun dan/atau denda paling banyak Rp.S.OOO.OOO.OOO,- (lima miliar rupiah).
2. Barang siapa dengan sengaja menyiarkan, memamerkan, mengedarkan atau menjual kepada umum suatu ciptaan atau barang hasil pelanggaran Hak Cipta atau hak terkait sebagai dimaksud dalam Ayat (1), dipidana dengan pidana penjara paling lama 5 (lima) tahun dan/atau denda paling banyak Rp.SOO.OOO.OOO,- (lima ratus juta rupiah) .
Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX, Manado 28-30 Oktober 2011
._.
KATA PENGANTAR EDITOR
Assalamualaikum Warahmatullahi Wabarakatuh
Puji dan syukur Kami panjatkan pacta hadirat Allah S.W.T., berkat rahmCJt dan ridho-Nya sehingga buku Prosiding Kongres Jlmiah XIX lkatan Apoteker Indonesia (!AI) ini dapat diterbitkan. Prosiding ini disusun berdasarkan pada maka!ah yang dimasukkan pada panitia penyelenggara saat pelaksanaan Kongres Ilmiah XIX dan Rakernas 2011 IAI yang diselenggarakan di Manado, Sulawesi U!ara pada tanggal 28-30 Oktober 2011.
Pesatnya perkembangan ilmu pengetahuan khususnya ilmu kefarmasian menuntut setiap apoteker untuk senantiasa bersikap adaptif serta cepat menye rap perkembangan t e rse but agar tidak tertinggal dan dapat bersaing di tingkat Regional dan Internas ional. Berlatarbelakang hal tersebut, pada kongres ke-18 ini diangkat tema "Harmonisas i & Sinkronisasi Peran Apoteker dal am Pengembangan Ilmu Kefarmasian di Bidang Sains & Klinik". Dengan tema tersebut diharapkan dapat mendorong kita semua untuk lebih menaruh perhatian dalam penge:nbangan ilmu pengetahuan dan teknologi kefarmasian yang saat ini berkembang dengan pesat dan mampu mentransformasikannya dalam praktek kefarmasian. Hal ini direspon positif oleh para apoteker di Indonesia dengan ikut berpartisipasi dalam mempresentasikan has il peneli tiannya yang ditandai dengan adanya 185 makalah ilmiah dan poster dari berbagai instansi seperti perguruan tinggi, rumah sakit dan lembaga penelitian lainnya.
Berangkat dari tema tersebut, panitia membagi topik penelitian menjadi 8 bagian yaitu: a. Farmasi Pendidikan, b. Fitokimia, Farmakognosi dan Obat Tradis ional. c. Farmakologi clan Toks ikologi, d. Biologi Molekuler dan Bioteknologi, e. Ki:nia Farmasi dan Kimia Medisinal, f. Farmakoterapi, Farmasi Rumah Sakit, dan Farmasi KJinik, g. Teknologi Farmasi, Fisika Farmas i, dan Biofarmasetika, h. Farmasetika, Farmasi Komunitas, dan Manajemen Farmas i.
Kami mengucapkan selamat kepada para peneliti atas kesuksesannya mempresentas ikan hasil penelitiannya dan mempublikasikannya dalam pros iding ini. Kami juga mengucapka n permohonan maaf yang sedalam-dalamnya atas segala kekurangan terutama karena keterlambatan penerbitan buku prosiding ini. Tidak Jupa kami menyampaikan terimakasih yang sebesar-besarnya kepada seluruh pihak atas bantuan lainnya sehingga prosiding ini dapat diselesaikan dan atas kerja keras yang telah dilakukan panitia dalam penyelesaian penyusunan prosiding ini. Semoga bisa berma nfaat bagi kita semua dalam mengembangkan ilmu kefarmasian di masa yang akan datang.
Wassalamu'ala ikum Warahmatullahi Wabarakatuh
Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX, Manado 28-30 Oktober 2011
Manado, OS Juli 2012 Ketua,
Dra. Fatimawali, M.Si, Apt
iii
iv
Editor Prosiding KONGRES ILMIAH XVII & KONG RES NASIONAL XIX
IKATAN APOTEKER INDONESIA TAHUN 201.1
Ketua Dra. Fatimawaii, M.Si, Apt.
Anggota Ora. Elisabeth N. Barung, M.Kes, Apt
Adithya Yudhistira, S.Si, Apt
Novel Stien Kojong, S.Si, M.Si, Apt
Hindang Kaempe, S.Si, Apt
Paulina Veronika Y. Yamelan, M.Kes, Apt
Setting Layout Dani Rachadian
Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX, Manado 28-30 Oktober 2011
.... ...t
..
SAMBUTAN KETUA UMUM PENGURUS PUSAT IKATAN APOTEKER INDONESIA
Puji dan syukur kita panjatkan atas kehadirat Allah SWT karena atas karunia·Nya, di tahun 2012 ini iktittin Apcteker Indonesia (IAI) bisa kern bali menghadirkan sebuah prosiding yang berisi kumpulan makalah·makalah ilmi3h, yang telah disajikan di Kongres llmiah XIX tahun 2011 yang lalu.
Kemajuan dunia kesehatan yang semakin pesat, mendo:-ong minat Apoteker untuk terus melakukan penelitian. jika sebelumnya, penclitian ilrr.iah lebih terfokus pada Teknologi fa rmasi, Farmakoterapi, Bioteknologi dan Fitokimia, saat ini banyak mengalami perkembangan. Apotekerpun mulai sering melakukan penelitian denga n mengangkatkan tema farmasi komunitas seperti farmasi sosial dan farmasi ekonomi. Tentunya hal ini menambah keragaman aspek peneli tian ilmiah kefarmas ian Indonesia. Sclain menambah nila i manfaat baru bagi kita semua.
Antuasiasme dan semangat yang sangat besar dari Sejawat Apoteker Indonesia tentu menjadi nal yang membanggakan, yang harus terus didukung dan dikembangkan. Pada Kongres llmiah XIX tahun 2011, telah terkumpul kurang lebih 134 makalah oral dan 65 poster. Diharapkan jumlah ini akan terus bertambah setiap tahunnya, karena inilah salah satu indikator majunya penelit ian ilmiah kefarmasian Indonesia. Tak hanya itu, sebagai Kctua !AI, saya berharap Apoteker Indonesia sela lu melibatkan diri dalam banyak pertemuan ilmiah baik dalam dan luar negeri.
Saya ucapkan selamat dan suks es atas terbitnya Prosiding llmiah Kongress llmiah !AI ke-XIX tahun 2011. Terimakasih kepada semua peneliti yang teiah meluangkan waktunya untuk melakukan banyak penelitian dalam rangka mengembangkan dunia kefarmasian Indonesia. Dan, tak lupa terimakasih kepada seluruh panitia Kongres llmiah XIX tah un 2011, yang telah bekerja keras untuk mengapresiasikan karya·karya peneliti Apoteker Indonesia dalam bentuk prosiding ini. lnsya Allah kontribusi sejawat menjadi manfaa t bagi Apoteker dan masyarakat Indonesia.
jakarta, OS juli 2012 Ketua Umum lkatan Apoteker Indonesia (IAI) Drs. M. Dani Pi·atomo., MM., Apt.
Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke X IX. Manado 28-30 Oktober 2011 v
DAFTAR lSI
KATA PENGANTAR EDITOR......................................................................................................................................................................... iii SUSUNAN T IM EDITOR PROSI DING KONGRES ILMIAH IAI KE XIX........................................................................................... iv SAMBUTAN KETUA UMIJM PENGU RUS PUSAT 1/1.1 ........................................................................................................................... v DAFTAR lSI.......................................................................................................................................................................................................... v i
FARMAKOGNOSI, FITOKIMIA
JAWER i<OTOK. DARI LEGENOA ClUNG WANARA MEN)ADI SEDIAAN ANTI-i NFLA MASl MODERN.......................... 1 Mcely ono MW. Anas Subam as, Supriyatna S. dan L.B. Kard .. mo
FLA.VONOID DALAM EKSTRAK (AIR) KERING DAUN AVERRHOA BILJMBI ............................................................................ 6 Suswini Ku5maningati. Afi fah R. Sutjiatmo. Yulinah Sukandar
EFEK SITOTOKSIK DAUN MAI'I1\N, DAUN SENGGANI DAN DAUN )AT! BELANDA T ERHADAP SEL KANKER
PAYUDARA T47D ··················································································-·················································· ·····- ··············································· 16 Rosita Melannisa. lka Trisharyanti Dian Kusumowati, Muhammad Da'i dan Ratna Yui iani
AKTIVITAS ,6.NTIMIKROBA EKSTRAK ETANOL DAUN SENGGANI (Melastoma affine D. Don) DAN HERBA
INGGU (Ruta angustifol ia L) -···················································································································································· .......... -··· 22 l ka T. D. Kusumowati, Rosi ta Melannisa
TOKSISITAS FRAKSI HEKSAN. KLOROFORM DAN AIR SISA EKSTRAK ETA NOL DAUN DAN AKAR KETELA GENDRUWO (Manihot ut ilissima Pohl) ................................................................................................................................................... 32 Sajekti Palupi, El isaw at i W. Ratih TL. Eta HA
APAKAH DAUN DEWA (GYNURA PSEUDO-CHINA (L) DC.) , HEPATOTOKSiK PADA MANUSIA MAUPUN TERNAK YANG MENGKONSUMSINYA? .............................................................................................................................. 42 Tri Windono. Umar A. )eniP., Leonardus R.S. Kc:rdono
DEKLOROFILISASI EKSTRAK ETANOLIK DAUN MANGGA (MANGI FERA INDICA.L) DENGAN METODE
ELEKTROKOAGULASI .................... - ··················-·················································- ························································································ 53 Hadianti Nur fitri. Andayana Puspitasari
U)l AKTIVITAS ANTI MALARIA EKSTRAK BATANG TALIKUNING (ANAMIRTA COCCUWS (L.) W IGHT & ARN.) IN VITRO ........................................................................................................................................................................... 60 Uswatun Chasanah, Dor ta Sima mora, Sasangka Prasetyawan S, Loeki Enggar Fitri
AKTIVITAS ANTIOKSIDAN EKSTRAK ETANOL DAUN ALPOKAT (Persea americana Mill) ............................................. 68
Retno Wahyuningrum. W iranti Sri Rahay u. Ard iansyah Bayu Setiadi.
AKTIVITAS EKSTRAK ETANOL DAUN ALPUKAT (Persea am er icana M.) SEBAGAI KRIM TABI R SURYA................... 74
Frenly Wehantouw, Edi Suryanto. Novel N. Kojong dan j enny Pontoan
UJ I AKTIVITAS ANT I BAKTERI EKSTRAK ETAN OLJK DAUN MANGGIS (Garcinia Mangostana L.) TE~HADAP STA!'HYLOCOCCUS AU REUS DAN ESCHERI CHIA COLI ......................................................................................... 80
Suparman, Diniatik.
AKTIVITAS AFRODISIAKA BEBERA PA EKSTRAK DAUN SANREGO (Lunasia amara Blanco.) PADA MEN CIT (Mus musculus) )ANTAN ............................................................................................................................................... 90 Gemini Alam. Restu Ariyasta Ramadhan. Subehan. Usmar •
U)l EFEK ANTIASKARIASIS EKST RAK ETANOLIK Bl)l LABU MERAH (Cucurbita moschata Ouch. Poir, Semen) TERHADAP CACING Ascaris Suum....................................................................... 96 Ni Nyoman Yulianil, Elisma2. Ma ria Hilaria2, Yul ia Selphi2
vi Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX. Manado 28-30 Oktober 2011
·-·
FARMAKOLOGI DAN TOKSIKOLOGI
jUMLAH INTERLEUKIN-4 (IL-4) DARI MENCIT PUTIH JANTAN YANG DITANTANG DENGAN ALBUMIN SETELAH PEMBERIAN SENYAWA SKOPOLETIN ............................................................................................................................... 105
Yufri Aldi, Ellyza Nasrul, Yanwirasti, Dian Handayani PENGARUH PEMBERIAN INFUSA HERBA SAMBILOTO ( Andrographis paniculata Nees) TERHADAP GLIBENKLAMID DALAM MENURUNKAN KADAR GLUKOSA DARAH T IKUS PUTIH DIABETES.......... 114
Santi Purna Sari, Azizahwati, Diandr;J And ina Ratimanjari.
KOMBINASIINFUSA AKAR TA?AK LIMAN DAN DAUN SAMB!LOTO SEBAGAI HE?ATO?ROTEKTOR PADA T!KUS YANG DIINDUKSI KARBONTETRA................................................................................................................................. 122
Nadla FS, Azizahwati, Ida, Lj
EFEK EKSTP.AK ETANOL DAUN MURBEI ( Morus alba var. multicaulis P.) TERHADAP AJ...'T!VITP.S ENZIM XANTIN OKSIDASE BERDASARKAN PERUBAHAN FARMAKOKINETIK KOFEIN PADA KELJNCI (Oryctolagus cuniculus)............................................................................................................................................................................... 131 Usmar. Kus Haryor.o, Andiny Mutia Kusady, dan Gemini A lam
KADAR SGPT PADA T IKUS YANG DIINDUKSI PARASETAMOL DOSIS TOKSIK THE INFLUENCE OF ETHANOL EXTRACT OF LJNGZHI MUSHROOMS ON SGPT RATS THAT INDUCED BY PARACETAMOL TOXIC DOSE ................. 138 Tantl Azizah Sujono, Arifah Sri Wahyuni d;:m Diaz Vega Akh irur.nisa
Ujl TOKSISITAS SUBKIWNIS MINYAK ATSIRI KULIT BATANG SINTOK ( Cinnamomum sintoc Bl.) PADA TIKUS PUTIH GALUR WISTAR....................................................................................................................................................... 146 Sri Adi Surr:iwi. Anas Subarnas, Supriyatna, Marline A, Rini H. Dewi F
EFEK ANTI!NFLAMAS! S!NTESIS ASET!L EUGENOL SECARA ORAL P.<\DA EDEMA KAKI MEN CIT GALUR SWISS YANG Dl l NDUKSl FORMALIN ...................................................... -.............................................................................................. 155 lpang Djunarko dan Yosephine Dian Hendrawati
Ujl AKTIV!TAS EKSTRAK KLOROFORM Blj l KEM IRI (Aieurites moluccana,(L.)Wild) MAL KABiJPATEN NAGAKEO TERHADAP KECEPATAN PERTUMBUHAN RAM BUT ....................................................... 165 Dra. Fatmawati B., M.Si. Apt
PERBANDINGAN EFEK PENURUNAN KADAR ASAM URAT EKSTRAK ETANOL DAUN DEWA (Gynura pseudochino Lour) DENGAN BUAH PARE (Momordica charcntia L,) PADA KEL!NCI...................................... 171 Kusharyono, Sukamto, Subehan,Hasyim Bariun, RobertS
PERBANDINGAN PROSENTASE PENURUNAN KADARASAM URAT EKSTRAK ETANOL HERBA MENIRAN (Phyllantus niruri Linn.) DAN KELOPAK BUNGA ROSELA (Hibiscus sabdariffa Linn.) PADA TIJ<'US PUTIH ............. 175 Hasyim Bariun, Sukamto, Rahmawati S, Kus haryono,Teti S
KADAR HDL PADA T!KUS DIET TINGG! KOLESTEROL SETELAH PEMBERIAN TEMPE BIJI KARET {HDL LEVEL IN HIGH CHOLESTEROL DIET RAT GIVEN RUBBER SEED TEMPE)..................................................................... 179 Salmah Orbaylnah, Kristy Kumaladewi FARMASI KOMUNITAS, PENDIDIKAN DAN MANAJEMEN FARMASI
PERSEPS! APOTEKER TERHADAP KONSEL!NG DAN PELAKSANAANNYA Dl APOTEK-APOTEK Dl KOTA jAMB I DAN SURAKARTA : SEBUAH SURVEY .................................................................................................................... 187 Tri Yulianti. Adabby Kurniawan, Dedi Setiawan
INKOMPATIBIL!TAS FARMASETIKA RESEP RALIKAN Dl APOTEK UBAYA SURABAYA PERIODE MARET- M£12011 ............................................................. ......................................................................................................... 195 Alasen Sembirin~ Milalz, Lisa Aditama, Grace Yohana Tamaela
PENGELOLAAN VAKSJN PADA PUSKESMAS Dl KABUPATEN NGADA BU LAN AGUSTUS TAHUN 2011 ................... . 200 j efrin Samhara, Elisma
EVALUASI PERENCANAAN OBAT Dl GUDANG FARMAS! KABUPATEN KUPAN G
DAN TIMOR TENGAH UTARA .................................................................................................................................................................... . Wilhelmus Olin, Samuel David Makoil, Petronela Y Rubu, Yossi A. Balu
207
Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX. Manado 28-30 Oktober 2011 vii
FARMASI RUMAH SAKIT, FARMASJ KLJNJK, FARMAKOTERAPI
INFEKSJ OPORTUNISTIK PADA PASIEN HIV / AIDS Dl SUATU RUMAH SA KIT di YOGYAKARTA.................................... 2 13 Nanang MunifYasin, Winda Dwi Puspitasari, dan Sinta Rachmawati
PENGARUH SUKRALFAT TERHADAP FARMAKOKINETIKA ABSORPSI SIPROFLOKSASIN DAN LEVOFLOKSASIN.................................................................................................................................................................................... 222 Dewi Wara Shinta, S.Fa;m., Apt .. ) ; Zamrotu! lzzah, S.Farm., Apt.; Pharmasinta Putr i Hapsari. Dewi Wara Shinta, S.Farm .. Apt
PENGARUH TERAPI ANTIHIPERTENSJ TERHADAP HARAPAN HIDUP PASIEN STROKE PERDARAHAN
INTRASEREBRAL SELAMA MENJALANJ RAWAT !NAP Dl RSUP DR. SARDJITO .................................................................. 228 Luh Putu Febryana Larasanty, Zullies Jkawati, Abdul Gufir
CAPAIAN KADAR HEMOGLOBIN ?ASJF.N PENYAKIT CIN)AL KRONIK- HEMODlA!.JSIS DENGAN TERAPI EPOETIN ALFA (Penelitian dilakukan di l nstalasi Hemodialisis RSUD dr. So<.? tomo Surabayaj .................................... 234 Budi Suprapti , Uma Nurin Fitriani, Worokarti, Widodo
PENGARUH PEMBILASAN TERHADAP RESIDU FORMALDEHID PADA SELANG OKSIGEN
DI SALAH SATU RUMAH SAKIT Dl SURABAYA ················································································-················································· 243 Henry Kurnia Setiawan, Ali Syamlan, Jgnasius Berry Sanaga
PENGETAHUAN APOTEKER TENTANG PENGGALJAN INFORMASI KEPADA PELAI\U SWAMEDIKASI
DENGAN KELUHAN SAKIT KEPALA DAN PRODUK OBATNYA ·········- ··············- ································································- ······· 249 Azza Faturrohmah, A r ie S:Jiistyarini, Ana Yuda
REGIMENTASJ ERITROPOETIN TERHADAP PENINGKATAN KADAR HEMOGLOBIN PADA PASIEN PENYAKIT GJN)AL KRONIK-ANEMIA DENGAN HEMODIALISIS (Studi Dilakukan di Unit Hemodialisis RSUD dr. Saiful Anwar, Malang) ................................................................................................................................................................ 257 Yulistiani. Alifia Putri Febriyanti, Nur Samsu
POTENSJ INTERAKSJ OBAT PADA PASIEN RAWAT BERSAMA DI RUMAH SAKIT UMUM PUS
PERSAHABATAN JAKARTA ..•........... -······································································································-··················································· 265 Drs. Agus Purwanggana, M.Si., Apt .. lJjl AKTIVITAS ANTIOKSIDAN EKSTRAK ETILASETAT TEH HIJAU DAN T EH HITAM ASAL MALI NO ....................... 274 FransRumate, jeannyWunas, AisyahFatmawati, Maria Ulfa, YusriniDesriyanti
EVALUASI PENGGUNAAN HALOPERIDOL PADA PASIEN SKJZOFRENIA Dl INSTALASJ RAWAT I NAP RUMAH SAKIT GRHASIA YOGYAKARTA PERIODE FEBRUARI-APRIL....................................................................................... 278 Putri Damai Lestari dan Woro Harjaningsih
MUSJK SEBAGAI JAM PI STRESS PENELITIAN DENGAN MENGGUNAK:\N ANIMAL MODEL ......................................... 284 Junaidi Khotib, Vina Yuwantari, Toetik Aryani
DRUG RELATED PROBLEMS PADA PASIEN RAWAT INAP Dl SEBUAH RUMAH SAKIT Dl SURABAYA .................. - .... 294 Ike Dhiah Rochmawati, S.Farm .• M.Farm.Kiin .. Apt
KJMIA ANALISIS FARMASI, KIM lA MEDISINAL
PERBANDINGAN PERSENTASE HA51L SINTESIS ISOBUTIL PROPIONAT (FLAVOR RUM) ANTARA KATALIS H
2S0
4 PEKAT DAN HCL PEKAT .......................................................................................................................... . 299
Dini Kesuma. S.Si., M.Si., Apt, Drs. Harry Santosa, M.Si., Apt
PENENTUAN LAMA WAKTU EFEKTI F RADIASI GELOM BANG MIKRO TERHADAP PERSENTASE HASIL SINTESJS JSOBUTIL PROPIONAT (FLAVOR RUM) ........................................................................................................... .. 306 Harry Santosa, Dini Kesuma
ANALISIS KADARSAKARIN DALAM SIRUP JAJANAN YANG BEREDAR Dl PASAR KASIH NAIKOT EN DENGAN METODE KROMATOGRAFI CAIR KINER)A T INGGJ ....................................................................................................... 311
Ni Nyoman Yuliani, Agustina .W Djuma, Ria Sutio
KLOROSULFONASJ-AMIDASI 3-(4-METOKSJFENIL)-2-STIRIL·4(3H) -KUINAZOLINON .................................................. 317
Hayun, Mohammad Hanafi, Arry Yanuar, dan Sumi Hudiyono PWS
viii Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX. Manado 28-30 Oktober 2011
'
ANALISIS KADAR UREUM, KREATININ SERUM DAN ALBUMIN URIN PENDERITA TUBERKULOSIS YANG MENDAPAT TERAPI OBAT ANTI TUBERKULOSIS 6 BULAN OJ RSUD LABUANG BA)I MAKASSAR................. 323 Christ iana Lethe, Uleng A. Bahrun, Zul Amry
PERBANDINGAN NJLAI EKONOMI DAYA ANTJOKSIDAN SEDIAAN EKSTRAK BILBERRY, CYANO SPIRULINA, PROPOLIS, DAN EKSTRAK BIJI ANGGUR DENGAN METODE DPPH (1,1- Diphenyi-2-Picrylhydrazyl) ..................... 330 Kusuma Hendrajaya
MIKROBJOLOGI, BIOLOGI MOLEKULER, BIOTEKNOLOGI
PURIFIKASI INHIBITOR ATPase /RNA HELJKASE VIRUS JAPANESE ENCEPHALITIS DARI STREPTOMYCES CHARTREUSIS.................................................................................................................................................... 339 Lina Elfita, Shanti Ratnakomala, dan Andi Utama
ISO LAS I DAN KARAKTER ISASI FUNGI EN DO FIT PENGHASIL ANTIMii<ROBA DARI RUM PUT LA.UT EUCHEUMA C07TON/f ASAL KABUPATEN BANTAENG, SULAWESI SELATAN ·············- -..................................................... :'145 Burhanuddin Tae~e. Aminullah
TEKNOLOGI FARMASJ, FARMASI FISIKA, BIOFARMASETIKA
SULFAMETOi<SAZOL DENGAN POLJSORBAT 20: TRANSPOR MELEWATI USUS HALUS TIKUS DAN INTEIV\KSI 353 Siti Aminah dan Nusratini
STABILITAS DAN AKTIVITAS LOTION EKSTRAK ETANOLJK BUAH MAHKOTA OEWA [Phaleria macrocarpa (Scheff.) Boer!.) SEBAGAI TABIR SURYA ..................... ....................................................................................................................... . 359 Abdul Karim Zulkarnain
EFEK PENAMBAHAN ASAM OLEAT TERHADAP SENSITIVITAS PH LJPOSOM .. .................................................................. 366 lskandarsyah, Lucky Andrean Saputra, Hanifah Ramadhani
FORMULAS I TABLET HISAP CAMPUP.AN EKSTRAK RIM PANG TEMULAWAK (Curcuma xanthorrh:za Roxb) dan KENCUR (Kaemferia galangal L) MENGGUNAKAN KOMBINASI BAHAN PENG ISI MANiTOL- GLUKOSA ...... 373 Anggi Kusuma Dewi, Mufrod, Sri Mulyani
ALASAN PEMBUATAN DEOLOTION YANG BERAS'AL 0.1\RI EKSTRAK DAUN TEH HI) AU ............................... .......... ..... 379 Angga Prawira K dan Richie A I. Chandra
PEMBUATAN DAN KARAKTERISASJ KITOSAN TERTIOLASI SEBAGAI PEMBAWA DALAM SISTEM PENGHANTARAN OBAT SECARA MUKOADESJF ............................................................................................. 387 Dhadhang Wahyu Kurniawan, Achmad Fudholi. dan Ratna Asmah Susidarti
FORMULAS! TABLET LEPAS TERKENDALI ASETAMINOFEN DENGAN MATRIKS HIDROKSIPROPIL METILSELULOSA UNTUK PENYAKIT OSTEOARTHRITIS .............................................................................................................. 392 Marline Abdassah, Richie AI. Chandra, Sisca Seftiani Putri,
}:7 STABILITAS FISIKA DAN KJMIA SEDIAAN GEL DAN TONIK PENYUBUR RAM BUT OARI EKSTRAK ETANOL BI)J ANGGUR (Vitis vinifera L) var. MERAH ....................................................................................................................................... . 404 Ni Luh Dewi Ariyani, Nani Parfati, Priski la Feby
U)J EFEK SEDIAAN SALEP EKSTRAK 81)1 )JNTAN HITAM (Nigella sativa ) PADA TIKUS PUTIH WI STAR (Rattus norvegicus L) SEBAGAI ANTJJNFLAMASI .................................................................... ...................................................... . 411 Paulina V.Y.Yamlean, Amir Fatah, Merl in D. Toreh
FORMULAS! SERBUK EFFERVESCENT LENGKUAS (Aipinia purpurata K. scnums.) ....................................................... . 432 Safaruddin, S.Si., Apt
ISOLASI DAN PENETAPAN KADAR ALKAI 010 DALAM EKSTRAK ETA NOLJK. FRAKSI TIDAK LARUT ETIL ASETAT DAN FRAKSI HASIL VLC BUNGA KEMBANG SEPATU (Hibiscus rosa-sinensis L) ............................... . 439 Mimiek Murrukmihadi, Subagus Wahyuono, Marchaban, Sudibyo Martono
PENGARUH PROPILEN GLIKOL DAN BENTUK SEDIAAN KRIM, GEL DAN SALEP TERHADAP PERMEASI KAFEJN SEBAGAI ANTISELULIT SECARA IN VITRO ........................................................................................................................ . 449 lis Wahyuningsih, Rina Saputri, Setyo Rahayu, Betty Riski Arisa
Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX, Manado 28·30 Oktober 2011 ix
NASKAH POSTER ISO LAS! MINYAK ATSIRI,IDENTIFIKASI DAN UJI DAYA ANTIBAKTERI DAR! DAUN KEMANGI
(Ocimum basilicum L.dan Ocimum g ratissimum L). Lamiaceae ·················································-·············································· 455 Risma M.Tambunan•, Shirly Kumala• dan Mega Kristina•Dra. Risma Marisi Tambunan, M.Si.. Apt. ISO LAS! DAN KARAKTERISASI GO LONGAN SENYAWA ANTISEPTIK DAR! EKSTRAK ETANOL DAUN SOSOR BEBEK (Kalanchoe pin nata ( Lamk.) Pers.) ............................................................................................................. 464 Novi Yamih. Lisia Margaret. Kartiningsih
PEN!::TAPAN FENOL TOTAL EKSTRAK AIR DAN EKSTRAK ETANOL DAR! DAUN JAMBU l::lljl, DAUN CERME OAN DAUN SAMBlLOTO................................................................................................................................................................................ 471 Diana Seriahwaty, Noer Laily. dan Maria Rosari Devi Kartika Rini
Ujl ANTIOKSIDAN, PROFIL KROMATOGRAM TERHADAP FRAKSI EKSTKAK n-BUTANOL HIPOKOTJL SARAN G SEMliT(Hydnophytum cf. formicarum jack). RIJB:ACE.<\E .............. _ ............................................................... ·-······· 480 Wiwl Winarti. Ni Nyor:1an Oktap1ani, Bustanussalam. Partomuan Simanjuntai<
PENGARUH KOMPENSASI DAN DiSIPL!N KERJA TC:RHADAP KINER)AKARYAWANINSTALASI FARMASi RUMAH SAKITUMUM DAERAH Dr. MOEWAROI SURAKARTA ..................................................................................................... 486 Gayatri Citraningtyas
PENGARUH MAP KINASE INHIBITORS PADA PERKEMOANGAN NYER! INFLAMA~I........................................................ 491 Bam bang Subakti Zulkarnain. junaidi Khotib. Dian Rismawati
STUD! PENGGUNAAN OBAT PADA PASIEN DEMAM BERDARAH DENGUE ANAK (PENELITIAN DI IRNA ILMU KESEHATAN ANAK RSU[) DR. SOETOMO SURABAYA) -.................................................................................................. ... 504 Sumarno. Maria Seilva Angelina. Dominicus
PENETAPAN KADAR ETIL p-METOKSISINAMAT DALAM SIMPLISIA RIM PANG KEN CUR (Kaempferia galanga.Linn) SECARA KROMATOGRAFI GAS...................................................................................................................................... 514 Zuhelmi Aziz. Esti Mumpuni, Eggy Marianto
PENETAPAN KADAR NEVIRAPIN DALAM SEDIAAN TABLET SECARA SPEKTROFOTOMETRI ULTRAVIOLET...... 518 Hindra Rahmawati. Puput Chandra Sekar
UJI SENSITIVITAS PEREP.KSI PENDETEKSI KUNING METANIL Dl DALAM SIRUP SECARA SPEKTROFOTOMETRI CAHAYA TAMPAK .............................................................................................................................................. 528 Novi Yantih. I Wayan Redja, Herawati
OPT! MAS! PENGIKAT DALAM FORMULAS! TABLET HISAP EKSTRAK KERING DAUN SOSOR BEBEK SECARA GRANULASI BASAH......................................................................................................................................................................................... 535 Kartiningsih. Novi Yantih, Syarifah Zainah
FORMULAS! SABUN TRANSPARAN MINYAK ATSIRI LENGKUAS MERAH (Aipinia purpurata, K. Schum) ............... 540 Drs. Rahmat Santoso. MSi., MH.Kes .• Apt.. Yedi Herdiana. MSi., Apt.. Meilani jayanti
INDEKS PENULIS .......... -............................................................................................................................................................................... 541
INDEKS SUBJEK............................................................................................................................................................................................... 544
X Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX, Manado 28-30 Oktober 2011
TEKNOLOGI FARMASI, FARMASI FISIKA, DAN BIOFARMASETIKA
STABILITAS FISIKA DAN KIMIA SEDIAAN GEL DAN TONIK PENYUBUR RAMBUT
DARI EKSTRAK ETANOL BIJI ANGGUR ( Vitis vinifera L.) var. MERAH
Ni Luh Dewi Arlyani, Nani Parfati, Priskila Fe by Fakultas Farmasi Universitas Surabaya
ABSTRAK
Ekstrak biji dari buah anggur berdasarkan beberapa penelitian dapat meningkatkan pertumbuhan rambut Pada penelitian ini dilakukan pengembangan dan evaluasi stabilitas fisika dan kimia sediaan gel dan tonik penyubur rambut yang mengandung ekstrak etanol biji anggur ( Vitis vinifera !.) varietas merah. Pengujian stabilitas dilakukan menggunakan climatic chamber pada suhu SO•C dan RH 75 % selama 30 hari. Bagian tanaman yang digunakan dalam penelitian adalah biji anggur ( Vitis vinifera L.) varietas merah. Serbuk biji anggur diekstraksi secara maserasi kinetik dengan menggunakan pelarut etanol 80%. Parameter stabilitas fisika yang dievaluasi adalah organoleptis, homogenitas, berat jenis, viskositas dan sifat alir sediaan. Parameter stabilitas kimia yang dievaluasi adalah pH sediaan. Hasil penelitian menunjukkan gel dan tonik penyubur rambut tidak stabil secara fisika dan kimia pada suhu SO•C dan RH 75% selama 30 hari.
Kata kund: Biji anggUJ; gel ram but tonik ram but stabilitas fisika, kimia
PENDAHULUAN
Masalah kerontokan ram but merupakan fenomena yang ditakuti oleh setiap orang sejak dahulu. Meski pada kenyataannya, setiap orang pasti mengalami kerontokan rambut. Pada dasarnya, tiap helai rambut akan memiliki umur rata-rata empat tahun hingga akhirnya rontok secara alami. Rambut dikatakan mengalami kerontokan yang cukup parah bila ram but yang rontok melebihi dari 100 helai ram but per hari [Tranggono dan Latifah, 2007).
Hal inilah yang mendasari pakar kosmetik untuk berlomba-lomba membuat sediaan kosmetik yang memiliki fungsi secara signifikan untuk mengurangi atau mencegah kerontokan, dan menumbuhkan rambut. Mulai dari shampoo, conditioner, tonik penyubur ram but, dan hair treatment lainnya. Tonik penyubur rambut adalah satu sediaan kosmetik rambut yang dipercaya berfungsi untuk mencegah kerontokan, menguatkan akar rambut maupun menumbuhkan rambut. Zat atau bahan kimia yang ditambahkan bisa bermacammacam. Saat ini yang sedang marak adalah tonik penyubur rambut yang berasal dari sumber alam (tanaman). Salah satu tanaman yang telah diteliti memiliki khasiat sebagai penyubur rambut adalah anggur ( Vitis vinifera L.). Ekstrak biji dari buah anggur dipercaya memiliki khasiat untuk menumbuhkan rambut. Telah dilakukan penelitian bahwa di dalam ekstrak biji anggur terkandung OPC (Oligomer Proanthocyanidin Complex) yang mempunyai potensi antioksidan SOx lebih besar daripada vitamin E dan 20x lebih paten daripada vitamin C (Maibach, 2000). Selain itu juga telah diteliti bahwa ekstrak biji anggur dapat meningkatkan pertumbuhan sel rambut sebesar 150% karena mengandung proanthocyanidin, percobaan tersebut dilakukan in vitro menggunakan kultur sel tikus (Takahashi et al., 1998). Pada penelitian yang dilakukan menggunakan ekstrak etanol dari biji anggur ( Vitis vinifera L.) varietas Merah dengan konsentrasi 3% pada rambut tikus menunjukkan ekstrak tersebut dapat meningkatkan pertumbuhan ram but tikus (Aryani Dewi Ni luh, dkk, 2011)-
Pada Penelitian ini dilakukan pengembangan dan evaluasi stabilitas fisika dan kimia gel dan tonik penyubur rambut dari ekstrak biji anggur ( Vitis vinifera L.) varietas Merah dengan konsentrasi 3%. Sediaan gel dan tonik penyubur rambut disimpan pada climatic chamber suhu 50Q( dan RH 75 % selama 30 hari. Stabilitas fisika dan kimia yang dievaluasi dalam penelitian ini adalah organoleptis, homogenitas, pH, berat jenis, viskositas dan sifat alir sediaan.
404 Kong res llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX, Manado 28-30 Oktober 2011
TEKNOLOGI FARMASI, FARMASI FISIKA, DAN BIOFARMASETIKA
METODE PENELITIAN
Bahan dan Alat Penelitian a. Bahan Tanaman
Bahan tanaman yang digunakan untuk penelitian ini adalah biji anggur ( Vitis vinifera L.) varietas Merah.
b. Bahan Kimia Larutan etanol 80%, aquadem, gliserol (p.g), propilenglikol (p.g), HPMC (Methocel K4M.
CR, Colorcon), larutan sorbitol 70% (p.g), nipagin (p.g), nipasol (p.g), alkohol 96% (p.g), parfum Musku 335572 (p.g), BHA (p.g). Bahan-bahan (selain HPMC dan aquadem) didapat dari distributor Brataco Chemica.
c. Alat-Alat Alat yang digunakan dalam penelitian ini adalah climatic chamber (Binder), viskometer
(Brookfield tipe Cone and Plate), viskometer kapiler, pH meter, piknometer (Marienfeld), timbangan analitik (Ohaus), rotary evaporator (lKA-Werke RV06-ML), spektrofotometer uvvis (Cintra).
Prosedur Kerja a. Penyiapan ekstrak etanol biji anggur (Vilis vinifera L.) varietas Merah
Serbuk biji anggur ( Vitis vinifera L.) varietas Merah dicuci dan dikeringkan dengan cara diangin-anginkan, kemudian diserbuk menggunakan Mesh 30. Dimaserasi kinetik dengan ± 1 liter etanol 80% (untuk 3 kali maserasi kinetik) selama 1 jam kemudian didiamkan selama 24 jam. Rendaman disaring didapat filtrat dan ampas. Ampas dimaserasi kembali dengan pelarut etanol hingga didapatkan filtrat yang bening (sekurang-kurangnya 3 kali ekstraksi). Filtrat yang didapat dikumpulkan dalam satu wadah, kemudian dihilangkan pelarutnya dengan rotary evaporator dan dilanjutkan dengan waterbath suhu 602C sampai diperoleh ekstrak etanol biji anggur ( Vitis vinifera L.) varietas Merah.
b. Formulasi ekstrak etanol biji anggur ( Vilis vinifera L.) varietas merah sediaan tonik ram but Formula tonik penyubur ram but:
Ekstrak biji anggur 3% Etanol 40% Gliserol Propilenglikol Nipagin Nipasol Parfum Musku 335572 Air sampai
5% 10% 0,18% 0,02% 2 tetes 500ml
Nipagin dilarutkan dengan propilenglikol (1:5), diaduk sampai larut. Nipasol dilarutkan dengan propilenglikol (1:3). Nipagin dicampur ke dalam larutan nipasol, dicampur sampai homogen. Gliserol ditambahkan dalam larutan nipagin-nipasol. Ekstrak biji anggur dilarutkan dengan etanol, dicampur sampai homogen, dicampurkan ke dalam larutan pengawet-gliserol, dicampur sampai homogen, ditambahkan aquadem sampai 500 mi. Parfum Musku 335572 ditambahkan ke dalam sediaan.
c. Formulasi ekstrak etanol biji anggur (Vilis vinifera L.) varietas merah sediaan gel rambut Formula gel rambut:
Ekstrak biji anggur HPMC Larutan sorbitol 70% BHA Nipagin
3% 3% 5,0% 0,01 o/o 0,2%
Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX, Manado 28-30 Oktober 2011 405
TEKNOLOGI FARMASI, FARMASI FISIKA, DAN BIOFARMASETIKA
Propilenglikol Etanol Parfum Air sampai
5,0% 0,5% Musku 3355721 tetes 100 gram
Air suling sebanyak > 20 kali berat HPMC dipanaskan hingga mendidih, kemudian diangkat dan dimasukkan dalam lumpang, air sebanyak 20 kali berat HPMC. Kemudian HPMC dikembangkan di dalamnya selama 15 menit (Rowe, 2006). Nipagin dilarutkan dengan propilenglikol (1:2), BHA dilarutkan dengan propilenglikol (1:2). Ekstrak biji anggur dilarutkan dengan alkohol. Dicampur sampai homogen lalu ditambahkan sorbitol 70%. Larutan tersebut dicampur dengan HPMC yang telah dikembangkan di dalam lumpang, ditambahkan air suling sampai 100 gram, terakhir ditambahkan dengan parfum Musku 335572.
c. Uji Stabilitas Sediaan Sediaan yang telah dibuat dimasukkan ke dalam climatic chamberdengan suhu 50°C dan
kelembaban aktif (RH) 75% untuk uji stabilitas dipercepat. Uji stabilitas dilakukan dengan mengamati karakteristik fisika sediaan yang meliputi organoleptis, homogenitas, viskositas, sifat alir dan pH tiap 5 hari sekali selama 1 bulan yaitu pacta hari ke 0, 5, 10, 15, 20, 25 dan 30. Pengamatan karakteristik sediaan awal yang dilakukan pacta hari ke-0 dijadikan dasar untuk pengamatan selanjutnya.
d. Pengukuran Organoleptis Pengamatan organoleptis sediaan gel dan tonik penyubur rambut dilakukan secara
visual. Pengamatan yang dilakukan meliputi bentuk, warna dan bau sediaan.
e. Pengukuran Homogenitas Homogenitas sediaan gel dan tonik penyubur rambut diamati secara visual dan
menggunakan spektrofotometer. Homogenitas sediaan gel rambut diukur dengan cara melarutkan sediaan 250 mg dengan etanol 96% sampai volume 10 mi. Diultrasonik 10 menit agar gel tercampur dengan etanol. Selanjutnya diamati serapannya pacta panjang gelombang 506 nm pacta spektrofotometer. Homogenitas untuk sediaan tonik rambut diukur dengan cara memipet 10 ml tonik rambutkemudian di tambahkan air sampai volume 100 ml pacta labu ukur. Kemudian amati serapannya pacta spektrofotometer pacta panjang gelombang 506 nm.
f. Pengukuran Viskositas Sediaan Gel Penyubur Rambut Viskositas dan sifat alir sediaan gel penyubur rambut diukur dan ditentukan dengan
menggunakan viskometer Brookfield tipe cone and plate spindle CPE 41.
g. Pengukuran Viskositas Sediaan Tonik Penyubur Rambut Uji viskositas dan sifat alir sediaan tonik penyubur rambut diukur dan ditentukan dengan
menggunakan viskometer kapiler.
h. Pengukuran Berat jenis Berat jenis sediaan gel penyubur rambut diukur dengan menggunakan beaker glass SO
ml dan tonik penyubur rambut diukur dengan menggunakan piknometer Marienfeld volume 10 mi. Pengukuran dilakukan pacta suhu kamar.
i. Pengukuran pH pH sediaan diukur dengan menggunakan pH meter Cyber Scan 150/lon 150.
HASIL DAN PEMBAHASAN
Ekstrak etanol biji anggur ( Vitis vinifera L.) varietas merah didapatkan dengan cara mengekstraksi serbuk biji anggur ( Vitis vinifera L.) varietas merah menggunakan pelarut
406 Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX, Manado 28-30 Oktober 2011
TEKNOLOGI FARMASI, FARMASI FISIKA, DAN BIOFARMASETIKA
etanol 80%. Cara ekstraksi yang digunakan adalah ekstraksi cara dingin dengan menggunakan pengaduk magnetik, yaitu maserasi kinetik. Dipilih cara ini untuk menghindari terjadinya peruraian senyawa karena panas. Dalam maserasi kinetik serbuk tidak hanya direndam menggunakan pelarut yang sesuai, melainkan juga mengalami pengadukan secara konstan selama waktu tertentu untuk mempercepat terjadinya keseimbangan konsentrasi sehingga waktu ektraksi menjadi lebih cepat.
Gambar 4.1 Serbuk biji anggur ( Vitis vinifera L var. merah)
Sediaan disimpan dalam climatic chamber pacta suhu 50Q pacta RH 75% kemudian dilakukan uji stabilitas fisika dan kimia yang meliputi organoleptis, homogenitas, berat jenis, pH, viskositas dan sifat alir yang diamati selama 30 hari. Dari hasil pengamatan, organoleptis pacta sediaan tonik penyubur rambut tidak mengalami perubahan yang bermakna, tetapi pacta sediaan gel penyubur rambut pacta hari ke-5 tampak basis gel dan ekstrak mulai memisah. Basis gel dan ekstrak memisah disebabkan karena perbedaan sifat antara keduanya, basis cenderung bersifat hidrofil dan ekstrak cenderung bersifat lipofil, selain itu juga terjadi sineresis yaitu mengerutnya gel secara alamiah dan sebagian cairannya terperas keluar (dalam hal ini ekstrak yang terpisah dengan basis gel mulai mengerut). Hasil pengamatan organoleptis sediaan gel dan tonik penyubur rambut ekstrak etanol biji anggur varietas merah selama 1 bulan, seperti terlihat pacta tabel 1 dan 2.
Tabel 1. Hasil Pengamatan Organoleptis Sediaan Gel Penyubur Rambut Ekstrak Etanol Biji A h I S I nggur varietas Mera Se ama atu Bu an
Hari Pengamatan 01'l!3lloleptis Sediaan Gel rarnbut Ke Rep I Reo II Rep III 0 Bentuk Gel Gel Gel
Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
5 Bentuk Gel terpisah dari basis Gel terpisah dari basis Gel terpisah dari basis Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
10 Bentuk Gel terpisah dari basis Gel terpisah dari basis Gel terpisah dari basis Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
15 Bentuk Gel terpisah dari basis Gel terpisah dari basis Gel terpisah dari basis Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
20 Bentuk Gel terpisah dari basis Gel terpisah dari basis Gel terpisah dari basis Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
25 Bentuk Gel terpisah dari basis Gel terpisah dari basis Gel terpisah dari basis Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
30 Bentuk Gel terpisah dari basis Gel terpisah dari basis Gel terpisah dari basis Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX, Manado 28-30 Oktober 2011 407
TEKNOLOGI FARMASI, FARMASI FISIKA, DAN BIOFARMASETIKA
Hasil pengukuran viskositas sediaan gel dan tonik penyubur rambut selama 30 hari dapat dilihat pada gam bar 2 dan 3. Viskositas pada tonik penyubur rambut pada hari ke 30 lebih tinggi daripada hari ke 0 (gambar 2) disebabkan oleh adanya larutanfsolvent yang menguap dan terjadi pengendapan ekstrak pada dinding botol. Sebagian besar sediaan tonik penyubur rambut adalah etanol. Etanol yang menguap membuat volume sediaan berkurang dan larutan menjadi lebih ken tal sehingga viskositasnya juga bertambah besar fnaik. Sediaan dapat kehilangan proporsi pelarut akibat hilangnya komponen yang mudah menguap melalui dinding wadah plastik atau melalui penutup wadah yang cacat (Barry, 1983). Etanol yang menguap dari wadah sediaan ini adalah satu kekurangan dari design kemasan sediaan. Sebaiknya untuk sediaan tonik penyubur rambut yang mengandung etanol disimpan dalam wadahfbotol yang bermulut kecil dan memiliki tutup yang sesuai dan mencegah terjadinya penguapan etanol.
Tabel2. Hasil Pengamatan Organoleptis Sediaan Lotion Penyubur Rambut Ekstrak Etanol Biji Anggur varietas Merah Selama Satu Bulan
Hari Pengamatan O~Y<~I~oleptis Sediaan Tonik rambut Ke Rep! Rep II Rep III 0 Bentuk Cairan Cairan Cairan
Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
5 Bentuk Cairan Cairan Cairan Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
10 Bentuk Cairan Cairan Cairan Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
15 Bentuk Cairan Cairan Cairan Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
20 Bentuk Cairan Cairan Cairan Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
25 Bentuk Cairan Cairan Cairan Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
30 Bentuk Cairan Cairan Cairan Warna Coklat Coklat Coklat Bau Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572 Parfum Musku 335572
Dari hasil pengamatan Anova one waypada sediaan gel rambutmulai hari ke 0 sampai hari ke 30 terdapat perbedaan yang bermakna, Sig. 0,044 < 0,05. jika suatu gel didiamkan selama beberapa waktu, maka gel terse but seringkali mengerut secara alamiah dan sebagian cairannya terperas keluar, fenomena ini dikenal sebagai sineresis (Martin, 1993). Dalam penelitian ini sineresis juga terjadi, yang mengakibatkan gel menjadi terpisah dengan basisnya, sehingga struktur matriksfserat set menjadi mengeras dan tidak bisa teramati pada viskometer mulai hari ke 20 sampai hari ke 30. Dapat disimpulkan bahwa viskositas sediaan tonik dan gel penyubur ram but yang disimpan pada climatic chamber dengan suhu 50°C dan RH 75% tidak stabil.
Sifat alir sediaan gel penyubur rambut rambut bersifat pseudoplastis, pada hari ke 0 sampai hari ke 30 tetap bersifat pseudoplastis seperti terlihat pada gambar 3. karena makin bertambah rate of shearmaka viskositas makin kecil.
408 Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX, Manado 28-30 Oktober 2011
TEKNOLOGI FARMASI, FARMASI FISIKA, DAN BIOFARMASETIKA
Viskositas Hair Lotion
~6.00 i7 .. t •
~4.00 E------- ___________ _ ~ 2.00 I --Hair Lotion ~ ' ., 0.00 -!---------,---------, ;;
0 20 40
Hari
Gambar 2. Profil Viskositas Sediaan Tonik rambut Penyubur Rambut Ekstrak Etanol Biji Anggur var. Merah Menggunakan Viskometer Kapiler
Sifat Alir 50000
30000
20000 1--,j~--------='------
10000 +---------0 "~-----r---·--r--~
0 5 10 15
Rpm
-ff-HarikeO
--HariKe5
...._HariKe10
.......,_Hari ke 15
Gambar 3. Profil sifat alir sediaan gel rambut pada hari ke 0 hingga hari ke 15 (rpm vs viskositas)
Pada pengamatan be rat jenis sediaan gel penyubur ram but selama 30 hari menggunakan Anova one way menunjukkan adanya perbedaan tidak bermakna, nilai Sig. 0,051 > 0,050. Pada pengamatan sediaan tonik penyubur rambut menggunakan Anova one way menunjukkan adanya perbedaan tidak bermakna Sig. 0,144 > 0,050. Pada hari ke 0 sampai hari ke 30 menunjukkan perbedaan yang tidak bermakna pada sediaan gel penyubur rambut maupun sediaan tonik rambut Dapat disimpulkan bahwa berat jenis sediaan stabil pada saat penyimpanan selama 30 hari pada climaticchamberdengan suhu 502C RH 75%.
1.2
1 • ~
= C.8 .. ...., 0.6 -" ... .. C.4 .,. 0.2
0
0
BeratJenis
• • • • • •
10 20 30
Harl
40
-.-Hair Gel
_.,_Hair lotion
------------------------------------~
Gambar 4.9 Profil Berat jenis sediaan gel dan lotion penyubur rambut (hari vs be rat jenis)
Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX, Manado 28-30 Oktober 2011 409
TEKNOLOGI FARMASI, FARMASI FISIKA, DAN BIOFARMASETIKA
Pada penyimpanan selama 30 hari dalam climatic chamber pada suhu 502( RH 75% diamati pH sediaan menggunakan Anova one way pada sediaan gel dan tonik penyubur rambut terdapat perbedaan bermakna. Selama penyimpanan pH sediaan gel dan tonik penyubur rambut mengalami penurunan pH , hal ini bisa disebabkan karena adanya pengaruh dari temperatur pada climatic chamber (502 C) ataupun adanya kandungan ekstrak yang terurai. Pada penelitian ini ekstrak belum dianalisis secara kimia jadi belum diketahui kandungan apa saja yang terdapat pada ekstrak biji anggur dan pH stabil sediaan. Pada formulasi gel dan tonik penyubur rambut tidak ada penambahan dapar sehingga tidak ada yang mempertahankan pH sediaan.
pH 5
4,ry
4.8
4./
:a 4.6 .;.s 44
-+-Hair Lolion
,,3 _.,_Hair Gel
4.2
4.1
0 10 20 30 40
H"rl
Garnbar 4.10 Profil pH sediaan Gel dan Lotion Penyubur Rambut Ekstrak Etanol Biji Anggur varietas Merah Selama 30 hari
KESIMPULAN
Hasil penelitian menunjukkan gel dan tonik penyubur ram but tidak stabil secara fisika dan kimia pada suhu 502( dan RH 75% selama 30 hari.
DAFI'AR PUSTAKA
Aryani Dewi Ni luh, dkk, 2011, Effectiveness of Ethanol Extract and hair Gel Ethanol Extract of Grape Seeds (Vitis Vinifera L.) Red Varietas for Hair Growth promotors on Rats, poster presentation on International Seminar on Medisinal Chemistry, Universitas Airlangga.
Maibach, Howard I. dan Peter Elsner, 2000, COSMECEUTICALS: Drugs vs. Cosmetics, Marcel Dekker, New York.
Martin, Alfred, james Swarbrick dan Arthur Cammarata, et aL, 1993, Farmasi Fisik: Dasar-Dasar Farmasi Fisik Dalam llmu Farmasetik, Edisi ketiga, )lid II, Universitas Indonesia.
Rowe, Raymond C dan Paul ). Sheskey, 2006, Handbook of Pharmaceutical Excipients / Sth.ed., Pharmaceutical Press, London.
Takahashi, T, A. Kamimura, Y. Yokoo, Y. Watanabe, 1998, Procyanidin B-2 and The Hair Groeing Activity of Proanthocyanidins from New Health & Longevity Special Repor~ (online), (http:/ /www.applepoly.com/pb2 diakses 20 Mei 2010).
Tranggono, Dr. Retno lswari, SpKK dan Ora Fatma Latifah, 2007, Buku Pegangan llmu Pengetahuan Kosmetik, Gramedia Pustaka Utama, jakarta.
United States Pharmacopoeia Convention, 2004, The United States Pharmacopoeia, XXVII : The National Formulary 22, USP Convention, Rockville.
World Health Organization, 1996, WHO Expert Committee on Specifications for Pharmaceutical Preparations-WHO Technical Report Series, No. 863-Thirty fourth Report, (online), (http:/ japps.who.int diakses tanggal12 )anuari 2011).
410 Kongres llmiah lkatan Apoteker Indonesia ke XIX, Manado 28-30 Oktober 2011