EDWARD HALLETT CARR T arih Nedir?

Birikim Yaynlan, 1980 (1 bask)

lleliim Yaynlan, 1 9 8 7 -1 9 9 6 (5 bask)

What is H istory?

1961 Edward H alle Carr

1987 T he Estate o f Edward H alleil Carr

19 8 7 (Editorial m atter copyright and selection for the second ed ition) R. W . Davies

Bu kitabn yayn haklan. Akcat Telif Haklan Ajans'mn araclyla The Estate of E. H. Carr ve c/o Curtis Brown Group Limitcdden alnmtr.

G iri yazs

2001 Richard J . EvansGiri yazsnn haklan Palgrave Macmillan'dan alnmtr

lleliim Yaynlan 59 A raurm a-lncelem e Dizisi 12

1SBN-13: 9 7 8 -9 7 5 -0 5 -0 8 0 9 -7

20 0 2 letiim Yaynclk A. .

1-13. BASKI 2 0 0 2 -2 0 1 0 , stanbul

14. BASKI 2 0 1 1 , stanbul

DZ KAPAK TASARIMI m it Kvan

KAPAK Suat Aysu

KAPAK RESM Asl Louvre M zesinde (Paris) bulunan,Eski M sr'n 3. Hanedan dnem ine ait rlyefteki Aa-akhti figr

UYCULAMA Hsn Abbas

DZELT M ustafa ahin - Fatih M . ztan

DZN zgr Yldz

BASKI ve CLT Sena OfsetLiros Yolu 2. M atbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11 Topkap 3 4 0 1 0 stanbul Tel: 2 1 2 :6 1 3 0 3 21

letiim YaynlanBinbirdirek M eydan Sokak lleliim Han No. 7 Caalolu 3 4 1 2 2 stanbulTel: 2 1 2 .5 1 6 2 2 6 0 -6 1 -6 2 Faks: 2 1 2 .5 1 6 12 58e-mail: iletisim @ iletisim .com .tr web: w w w.iletisim .com .tr

EDWARD HALLETT CARR

Tarih Nedir?OCAK-MART 1961DE

CAMBRIDGE NlVERSlTESlNDE VERLM GEORGE MACAULAY TREVELYAN

KONFERANSLARI

W hat is History?

EVREN M isket G izem Grtrk

RICHARD J. EVANS'IN GR YAZISI,R. W. DAVIES'N, E. H. CARR'IN KNC BASKI

NOTLARI HAKKINDAK SONSZYLE

G EN LETLM YEN BASKI

i l e t i i m

EDWARD HALLETT CARR 28 Haziran 1892de Londra'da dodu. 3 Kasm 1982de Cambndgcde ld. 1916da Dileri Bakanlgnda almaya balad. 1919'da ngiliz delegasyonuyla Versailles Konferansna katld. ngiliz Dileri Bakanhgnda kurulan Sovyetler Birlii Dairesinde almalarm srdrd. 1936da bakanlktan ayrlarak, eitli niversitelerde retim yelii yapt. 1941-46 yllan arasnda The Times'da yayn ynetmen yardmcs olarak alt. Carr'a gre tarihi, olgulan ya da kiisel yorumunu ne karmamal, tarihi ile olgular arasndaki karlkl vc kesintisiz etkileim srecinde, bugn ile gemi arasndaki diyalogu srekli klmaldr. Bu nedenle tarihi, sunduu olgularn dognluunu kantlamann tesinde, aratrd konuyla ilgili bilinen ya da bilinebilecek tm verileri ele almak zorundadr. Balca Eserleri: Dostoyevsky, 1931 [Dostoyevski, ev. Ayhan Gerekler, letiim Yay., 20001; The Romantic Bciles, 1933 [Romtmtife Srgnler, ev. amil Betoy, izi- yazlan Yay., 20011; Karl Marx, 1934 [Karl Marx, ev. Uygur Kocabaoglu, letiim Yay., 2010]; International Relations Since the Peace Treaties, 1937 (Ban Antlamala- nndan Sonra Uluslararas ilikiler"); Michael Bakunin, 1927 [Michael Bakunin, ev. Pelin Siral, letiim Yay., 20081; The Twenty Years' Crises, 1919-1939, 1939 (Yirmi Yllk Bunalm, 1919-1939); Britain: A Study o f Foreign Policy from Versailles to the Outbreak o f War, 1939 (ngiltere'nin Versailles Antlamasndan Savan Balamasna Dek zledii D Politika zerine Bir alma'); Conditions o f Peace, 1942 (Bar Koullan"); Nationalism and After, 1945 [Milliyetilik ve Sonras, ev. Osman Akn- hay, letiim Yay., 19991; The Soviet Impact on the Western World, 1946 (Sovyet- leriin Bau Dnyas zerine Etkisi"); Studies in Revolution, 1950 (Devrim zerine almalar"); The Bolshevik Revolution, 1917-1923, 3 cill, 1950-1953 [Bolevik Devrimi, 3 cilt, ev. Orhan Suda (1-11), ev. Tuncay Birkan (III), Metis Yay., 1989-20041; The New Society, 1951 (Yeni Toplum"); German-Soviet Relations Beelween the Two World Wars, 1951 (ki Dnya Sava Arasnda Sovye-Alman likileri"); The Inter- regntun 1923-1924, 1954 (Ikdar Boluu Dnemi 1923-1924); Socialism in One Country 1924-1926, 3 cilt, 1958-1964 (Tek lkede Sosyalizm 1924-1926); What is History?, 1961 [Tarih Nedir?, ev. MLsket Gizem Grtrk, letiim Yay., 2004); 1917: Before and After, 1969 (1917: ncesi ve Sonras, ev. Begm Adalet, Birikim Yay., 2007); Foundations o f a Planned Economy (1. cilt R.W. Davies ile), 3 cil, 1969-1978 (Planl Ekonominin Temelleri"); The Russian Revolution from Lenin to Stalin,1979 [Leninden Stalin'e Rus Devrimi 1917-1929, ev. Levent Cinemre, Mer Yay., 19921; From Napokon to Stalin, 1980 (Napoleoridan Staline); The Twilight o f the Comintern, 1982 [Komintem'in Alacakaranl 1930-1935. ev. Uygur Kocabaoglu, letiim Yay., 20101.

"B ylesine can sk c olm as hep tu h afm a

gidiyor, nk ou uydurulmu o lm al.

C ath erin e M o rland 'n T a rih st n e

b ir s z (N o rth an g ier A bb ey , b l. X IV )

NDEKLER

GR R i c h a r d J. E v a n s .... . .................................... ..

GR NOTU R. W . D a v ie s ........ ........................... ...........

KNC BASKIYA NSZ R i c h a r d J . E v a n s

1. Tarihi ve O lgular...................... _...- ...

2. Toplum ve Birey _____..........

3 . Tarih, Bilim ve Ahlak...........

4 . Tarihte N edensellik .............

5. lerlem e Olarak Tarih .

6. Genileyen U f u k l a r ....

E. H. CARR DOSYALARINDAN TARH NEDR?\U KNC BASKISI N NOTLAR R. W . D a v ie s .. .

GR

R i c h a r d J . E v a n s

I

E. H. Carr (1892-1982) gnmzde kabul gren anlamyla hibir ekilde profesyonel bir tarihi deildi. Tarih alannda lisans yoktu. Hibir niversitenin tarih blmnde ders vermedi. Birinci Dnya Savandan nce Cambridgede Klasik a renimi grmt. Daha sonralar o gnlerde tarihe hi ilgi duymadn itiraf edecekti.1 Gnmzde akademik kariyer yolunun anahtar saylan bir doktora programna katlmad. 1916da mezun olduunda dorudan Dileri Bakanlna girdi ve sonraki 20 yl orada alt. Bu sre zarfnda, bugnlerde mmkn olabileceinden ok daha fazlasna sahip olduu anlalan bo zamanlarn 19. yzyl Rus yazar ve dnrlerin biyografilerini yazarak deerlendirdi. 1931de Dostoyevski hakknda bir kitap, 1933te Herzen ve evresi (Romantik Srgnler') zerine bir aratrma ve 1937de Mihail Bakunin biyografisini yaynlad. ada

1 E. H. Carr, An Autobiography (1 9 8 0 ), E. H. Carr. A Critical Appraisal (Londra, 2000) iinde ed. Michael Cox, s. xiii-xxii, burada s. xiv.

9

diplomasi zerine makaleler ve eletiriler yazmaya balad. 1936da Dileri Bakanlgndan istifa edip Aberystwyth niversitesindeki grevini kabul ettiinde Tarih deil Uluslararas likiler blmne profesr atanmt.

Carr bu kisveyle d politika zerine ksa ama etkili birka almasyla tannd. Bunlarn iinde muhtemelen en mehuru kinci Dnya Sava arefesinde yaynlanan The Twenty Years Crisis 1919-1939 adl almasdr. Dileri Bakanl- gnda grevliyken nasl giderek daha ok zamann kitap yazmaya ayrdysa, niversitede grevliyken de gazetecilie giderek daha fazla zaman ayrmaya balad. 1941de The Ti- mesta editr yardmcs oldu ve 1946da ii brakana kadar gazete iin pek ok bamakale kaleme ald. Aberystwythdeki meslektalar bir ulusal gazetede tam zamanl almasndan pek holanmam olsalar da krsden nihayet istifa etmesinin asl nedeni kendi kiisel hayatndaki bir takm zorunluluklard. Geimini bir sre serbest gazeteci, yazar ve yaync olarak srdrdkten sonra 1953 ylnda Oxford, Balliol Col- legeda siyaset blmnde zel dersler vermeye balad. Bunun hemen ardndan 1955!te Cambridge, Trinity Collegeda 1982de 90 yanda ld gne kadar srdrecei son iine, st dzey Aratrmalar retim yeliine geldi.2

Dolaysyla Carr tarihe hayatm Dileri Bakanlnda ve ulusal bir gazetede alarak geirmi birinin gzyle yaklat. Tarih ve tarihin nasl aratrlmas gerektii hakkn- daki grlerini bu etki ve deneyimler renklendirdi. Kendisi bu konulara ge saylabilecek bir yata girebildi. 1950 ile 1978 arasnda yaynlanan en nemli tarihsel eseri 14 ciltlik Sovyet Rusya Tarihini yazmaya ellilerinde balamt. Tarih Nedir?'i yazmaya koyulduunda ise emeklilik yan oktan gemiti. Sonralar tarihe ilgisinin 1917de ngiltere Di

2 E. H. Carr: Chronology of His Life and Work, 1982-1982", a.g,c. iinde, s.339-43.

10

leri Bakanlnda gen bir memurken uzaktan gzlemledii Rus Devriminden kaynaklandm syleyecekti. Haziran 1941de Sovyet Rusya savaa ngilterenin yannda katlnca ngilteredeki ou kii gibi, aslnda herkesten daha dolaysz ve kalc ekilde, bu lkeye hayranlk duymaya balam ama meguliyetinin sonunda kesin olarak o yne kayd kinci Dnya Sava gnlerine kadar ilgisi askda kalmt.3

Sovyet Rusya Tarihi zerine alrken kendisinin de dedii gibi, ona yeni bir entelektel alma sahas aan Nedensellik ve Rastlant, zgr rade ve Determinizm, Birey ve Toplum, znellik ve Nesnellik gibi kilit meselelerle karlat. Cambridgede renciyken olduka sradan bir Klasik a hocasndan Heredotun Pers Savalar anlatsnn, He- redot tarih yazarken halen snnekte olan Peloponez Sava hakkmdaki tutumuna gre ekillenip yorumlandn renmiti. Yllar sonra Carr bu szleri tarihin ne olduuna dair bana ilk fikri veren mthi bir aklama diye anacakt.4 Sovyet Rusya almasn aratrp yazarken, Carr bu anlaya tutunarak projesinin ortaya koyduu teorik problemleri 1950lerde The Times Literary Supplement [TLS] iin yazd bir dizi makalede ele ald. Bunlardan ilki nesnellik mese- lesiydi. 1950de yazd tarihin ilk cildini yaynlayaca srada Sovyetler Birlii hakkmdaki fikirler, hibir eletiri kabul etmeyen ve kurulu aamasndaki her eyi hakl ve kanlmaz sayan komnistler ile komnizmi insan haklan ve demokratik deerler iin en az Nazizm kadar ciddi bir tehdit kabul eden ve Sovyetler Birliginin kuruluunu feci bir cinnet hali olarak lanetleyen Batnn Souk Sava cengverleri arasnda kutuplamt.

Carrm Sovyet Rusya Tarihi ulalabilir kaynaklar araclyla 1917 ile 1933 arasnda Rusyada neler olup bittiini

3 Carr. An Autobiography", s. xv, xx.4 A.g.t., s. xiv.

11

detaylanyla kavramaya ynelik nc bir giriimdi. Ayn zamanda Souk Sava polemiklerinin kart kutuplan arasnda bir yol amak ve hem akademik hem nesnel saylabilecek bir anlatm sunmaya ynelik ciddi bir almayd. 1950de antsal eserinin ilk cildi yaynlanrken Carr altn izerek yle diyordu: Nesnel tarih yoktur. Fakat ayn zamanda TLS iin yazd makalelerin ilkinde nesnel olmaya abalamann ve buna erimenin sonusuz bir giriim olduunu savunuyordu: Yanlabilir insanln mutlak geree ulaamayacak denli zaman ve mekn koullarna sktn ileri srmek, gerein varln inkr etmekle bir deildir. Byle bir inkr her tr olas yarg kriterini yok eder ve her tr tarih yaklamn en az bir dieri kadar doru ya da yanl hale getirir, diyordu. Akas bu gr pek tatmin edici deildi. Bu yzden Carr nesnel gerein varln iddia etmenin mmkn olduu ancak hibir tarihinin ya da hibir tarih okulunun kendi bana buna ksmen yaklamaktan tesini umut edemeyecei bir mevziide karar kld.5

Ancak sorun bu kadar kolay zlemedi. Yksek diplomat tarihi G. P. Goochun ilk basksn 1913te yapan ve krk yl sonra yeni bir nszle tekrar baslan History and Historians in the Nineteenth Century kitabna yapt eletiride Carr olgularn saptanabilirliine ve bir kez saptanm olgularn insanlk iin deerine iman edildiini kaydediyordu. Bu inan Goochun 19. yzyl akademisyenlerinden Leopold von Rankenin Alman tarih geleneinden gelmesinden kaynaklanyordu. Buna gre tarihi gemii gerekte olduu gibi resmetmeyi renmi kii demekti. Ancak 1952 ylnda Gooch iin Carr unlan sylyordu,

dnyann geen krk ylda ok deitiini ve yeni neslin ta

rihsel olgulann stnlne ve kurtarc keram etine by

5 E. H. Carr, Truth in History", TLS, 1 Eyll 1950.

12

le mutlak ve tartmasz bir inan beslem esinin artk mm

kn olmadn biliyor... Tarih olgular aramamzn ve bul

duumuzda bu olgular tespit etmemizin ister istemez ara

trm aya rehberlik eden m uhtem elen b ilin d inan ve

varsaymlar tarafndan belirlendii artk sorgulanmayacak-

tr. Olgularn tarafsz olduu ve ilerlem enin olgular ke

fedip onlardan ders alarak gerekletii mutlak inanc, bu

gn artk neyse ki miadn doldurmu 19. yzyldaki nc

lerimizin yapt gibi kolaylkla kabul edilemeyecek rasyo-

nel-liberal bir dnya grnn rndr.

te yandan Carr, Sovyet Rusyada Stalin rejiminin tarihi arptmas, belgeleri ve tarih kaytlar tahrif etmesi dolaysyla bilme zgrlnn imdi her zamankinden fazla nem tadn grebiliyordu.6

Birka ay sonra makalesinde havada kalan gerilimli konulan yeniden ele ald ve dncesini biraz daha ileri gtrmeye alt. Tarihi ile olgular arasnda nasl bir iliki vard? Bu soruyu Haziran 1953te TLSde yaynlanan baka bir makalesinde soruyordu:

G em ile bugn arasnda ift ynl bir trafik var. Bugn

gem iin kalbyla yoruluyor ama bir yandan gemii s

rekli yeniden yaratyor. Tarihi tarih oluturuyorsa tarihin

de ayn ekilde tarihiyi oluturduu bir gerektir... Nesnel

determ inizm in tehlikeleriyle znel greliliin dipsiz uku

ru arasnda tedirginlikle salm an, dnce ve eylemin aynl-

mamacasna i ie getiini ve en az fen bilimleri kadar ta

rihte de o yakalamaya altka anlam elinden kartann

nedensellik olduunu bilen gnmz tarih felsefecisi, so

rulan cevaplamaktan ok sorular sorm akla meguldr.7

6 E. H. Carr, Progress in History", TLS. 18 Temmuz 1952.7 E. H. Carr, Victorian History", TLS, 19 Haziran 1953.

13

Bu grlerden bazlar Tarih Nedir? iinde yer alacakt. Ama Carr tarihilerin sadece soru sormakla megul olduklarna gerekten inanmyor olacakt ki Sovyet Rusya Tarihi kitabnda hemen her sayfada cevaplar veriyordu. Bylece mesele yarm kalmt.

1960ta tarih ders kitaplarndaki milliyeti nyarglar konulu bir tartmada nesnellik sorununa tekrar el att. Buradaki tutumu biraz elikiliydi:

Tarihle ilgili luhaf olan ey yanlln tarih iin, hatla en iyi

tarih iin bile gerekli saylmasdr. Bazen denildii gibi ol

gularn kendini anlatt doru deildir ya da yleyse bi

le hangi olgunun konuacana tarihi karar verir, meyda

n tmyle onlara brakamaz. Ve en bilinli tarihinin -n e

yaptnn ok iyi bilincinde olan tarihin in - kararnda bi

le bakalarnn yanh bulaca bir gr belirleyici olacak

tr. En iyi tarihi, en iyi nyargya sahip tarihidir -h i n

yargs olmayan namevcut tarihi h ari - dem ek hepten si

nik b ir tavr saylmaz.

Carrn grne gre byle bir durumda ulusal deil de uluslararas nyarg daha iyiydi. Bu, yurtsever bir etkinlik olarak tarih yazmaktan vazgemek anlamna geliyordu. Alman tarihileri Versay Antlamas ve sonular zerine tartmalarnda byle yapmlar ve Alman tarihinin 1919dan beri uluslararas sistem iindeki yerini ve yakn Alman tarihini uluslararas sistemin bakna gre ele almlard. Burada yanllk/nyarg (bias') doru kelime midir yine de tartlr. Carrtn sylemeye alt Alman tarihilerin son yllarda daha az nyargl davranmaya baladklardr, nk gemii incelediklerinde kendi lkelerinin dar fikirli milliyeti karlarndan tesini grmeye balamlardr. Carr yle devam eder, mantken tarihinin kendi zamannn ilerici (progressive) ve aydnlanm (enlightened) hareketlerinin

14

gerisine dmeyip bir adm nne gemesi beklenilebilir.8 Peki, neyin ilerici ve aydnlk olduunu ya da olmadm kim syleyecekti? Burada da Carr nesnellik sorununa tatminkr bir zm getirememi grnyor. Nesnelliin Souk Sava polemiklerinin ortasnda tehdit altnda olduu hissi ve kelimenin her tr geleneksel anlamnda nesnelliin bir tarihinin ulamay umut bile edemeyecei imknsz bir hedef olduu inanc arasnda kalmt. Carrn zihnindeki bu elikiler 1960lann banda tm bu dnce krntlarn Tarih Nedir?'de bir araya getirmeye kalktnda daha da farkl biimde yzeye kacaklard.9

II

Carr 1954te yazd bir eletiri yazsnda yle diyordu, hibir anlam olmasayd tarih yazlp okunmaya demezdi. Ona gre tarihte nemli aklam alarn, sahnedeki oyuncularn [dramatis personae] bilinli amalar ve ngrleri iinde bulunabilecei varsaymna meydan okumak nem tayordu.10 Peki, tarihin anlam nereden geliyordu? Bu konuda Carr fikirlerini fikir felsefecisi ve tarihisi Isaiah Berlin ile giritii uzun tartmalar sresince zme ulatrd. kisi o gnn llerinde sra d saylacak bir yaknlkla birbirlerine ilk isimleriyle hitap ederlerdi. Rus edebiyat ve felsefesi alannda derin bilgileri ve ilgileri ortakt. kisinin de siyasi dnceleri arlkla ngiliz liberal geleneinden etkilenmiti. Fakat Sovyetler Birlii konusunda ayrlyorlard. Rusyadaki komnist rejimi pek ok ynden eletirmedii kesinlikle sylenemezdi ama Carr, kinci Dnya Sava s-

8 E. H. Carr, History without Bias, TLS, 30 Aralk I960.9 Jonathan Haslam, The Vices o f Integrity. E. H. Carr 1892-1982 (Londra, 1999)

s. 192-6.10 E. H. Carr, European Diplomatic History, TLS, 26 Aralk 1954.

15

rasmda Hitlere kar verilen mcadeleden tr kendisinde gelimi Rusya sempatisini asla tmden yitirmemiti. Ancak Sovyet Rusyadan gelen bir snmac olan Berlinde byle bir sempati yoktu. 1950lerin gidiatnda liberal Batl deerler ve Atlantikin iki yakasndaki komnist teori ve ideoloji kartlnn ba szclerinden biri olmutu.11

1950 ylnda Berlin, Carrn Sovyet Rusya Tarih inin birinci cildini, yntemine ve amacna kar olduuna phe brakmayan bir dille eletirdi. Carr kitabn nsznde tarihi devrim olaylanndan ibaret hale getirmeden yazmak... daha ok devrimden doan siyasi, toplumsal ve ekonomik dzeni anlatmak amac gttn yazmt. Dolaysyla onun kitab ilgili dnemin olaylarn ayrntlaryla kaydetmeyi deil, gelimelerin ana hatlarn youran bu olaylan zmlemeyi hedefliyordu.12 Bu yzden rnein Bolevik dncesinin geliimini 1917den nceki konularn tamamn ele alarak detaylaryla aratryordu. Oysa bu anlay 1917den nce Rusyada hemen hibir siyasi nem tamyordu nk ancak iktidara geldikten sonra kendi siyasetlerini uygulayabilmek adna bu dnce tarzn yerletirmek nem kazanma. te yandan Carr, Boleviklere yenik den dierlerini ya da i Savan vahi amalan gibi devrim olaylarn akla getirmeyi ihmal ediyordu.

Dileri Bakanlgnda uzun dnem yksek dzey memuriyette hizmet vermi birinin gznden yazan Carr iin mhim olan devleti ina sreci ve devlet politikasnn nasl ekillendiiydi. Ve ou devlet memuru gibi o da devlet kaynakl belgelere, resm politikalara, kurumlara ve yazl kanunlara fazlasyla kymet veriyordu. Carrm biyografi yazan

11 Michael Ignaticf, Isaiah Berlin: A Life (Londra, 1998) zellikle bl. 13.12 E. H. Carr, The Bolshevik Revolution [Sovyet Rusya Tarihi Bolevik Devrimi,

3 cilt, ev. Orhan Suda, Tuncay Birkan, Metis Yaynlar, 1989-2004), Cilt 1 (Londra, 1950) s. 5-6

16

Jonathan Haslamm belirttii gibi diplomatlk deneyimi yznden her durumda olas birok farkl sonu doabileceine dair sezgisi krelmiti. yi veya kt bir olay gerekletiinde diplomat bunu zmser ve harekete geerdi. Bu durum ynetilenlerden ok ynetenlerle zdeliinin altn iziyordu... Taih'i yazarken Carr, bilind da olsa Britanya ynetici snfyla nceki zdeliinin yerine Sovyet Rusyadaki ynetici kast geirmiti.13

Berlin bu yntemi kkten sakncal buluyordu. Kitap eletirisinde Carrn tarihi deimez kurallarn idaresi altndaki olaylar dizisi olarak deerlendirmesinden yaknyordu. Bir zamanlar zerine byk umutlarn ve korkulann beslendii gerekleememi olaslklara hatta verilen kurbanlara ve kayplara arka planda hi deinmeyen Carr, tarihinin grevini kurallar ve nasl ilediklerini ortaya karmaktan ibaret sayyor' gibiydi. Bu yzden Carr suluyordu.

Carr, tarihi kazananlarn gzyle gryor; kaybedenler ona

gre kendilerini tanklk bile edem eyecek hallere dr

m ler... Bay Carrn m evcut kitaplar bu etkileyici ak

la baa kabilirlerse, en ok da Avrupa liberal geleneinin

derinlerinde gml duran tarih yazmnda tarafszlk ve

nesnel gereklik ve hakkaniyet idealine doru amzn en

byk mcadelelerinden birini balatacaklardr.14

Dolaysyla, Berline gre Carrm tarih yaklam nesnellikten ok uzakt. Carr kendisinin bir nyargs varsa bunun en doru nyarg olduuna inanyor olabilirdi. Belli ki Berlin buna karyd.

Berlin 1953te grlerini biraz daha gelitirerek Carra imal saldrlarn srdrd. Biyografisini yazan Michael Ig-

13 Haslam, The Vices o f Integrity, s. 146.14 Isaiah Berlin, Sunday Times'la yer alan Bolevik Devrimi eletirisi. 10 Aralk

1950.

17

natieff, Berlinin o yl London School of Economics'te verdii Auguste Comte derslerini, temel dncelerinin arpc bir anlatm diye yorumlamtr. Daha sonra geniletilmi hali Historical Inevitability balyla yaymlanan bu dersteki konumasnda Berlinin bahsine gre insanlar ahlki tercih kapasiteleriyle benzersizdiler. Bu kapasite, Berlinin hatal kansna gre Carr gibi tarihilerin insan davranlarn belirlediini dndkleri d etkenlerden kiileri nispeten bamsz klyordu. Elbette Berlin bu etkenlerin her durumda her bir bireyin manevra alann kstladn kabul ediyordu. Manevra alannn maksadn belirlemek, bireylerin sonuta semi olduklar eylemlere olas alternatif yollar tespit etmek ve davranlarn buna gre yarglamak tarihinin iiydi. Carrm yapt gibi gemite olanlann kanlmazlnda srar etmek, u anki eylemlerimiz lehine ahlki sorumluluktan vazgemek demekti.15

Carr byle bir tenkidi direnmeden kabul edecek biri deildi. TLSde yer alan bir yazsnda tarihi sfatyla, bir tarihinin en belirli ilevinin yarglamak deil aklamak olduunu vurguluyordu. Berlinin bile kabul ettii zere tarihiler her zaman gemite bir anlam ve bir model aramlard.

Vakanvis birbirini takip eden olaylardan bahsetmekle ye

tinir; tarihiyi ayrt eden ise bir olayn dierine yol at

n ortaya koymasdr. kincisi tarihsel olaylar, ister b

yk adamlara ister sradan insanlara ait ama phesiz bi

reysel kararlarla balatlrken, tarihinin bireysel kararlarn

arkasna geerek kiilerin bu karar ve eylemlerinin neden

lerini aratrmas ve bireysel davran aklayacak etken

ve kuvvetleri aklamas gerekir. ncs, tarih kendi

15 Ignaieff, Isaiah Berlin. s. 205-6; lsaiah Berlin, Historical Inevitability (Londra. 1954) lsaiah Berlin iinde yeniden basm. The Proper Study o f Mankind: An Anthology o f Essays, ed. Henry Hardy ve Roger Housheer (Londra. 1997) s. 119-90, burada s. 189; Haslam, The Vices o f Integrity, s. 197-8.

18

ni asla tekrar etmez ama belli baz devamllklar arz eder ve

gelecekteki eylemlere rehberlik edebilecek baz genelleme

ler yapmaya elverilidir.16

Tarih N edir?'in sayfalarnda Carrm Berlinin grne kar hamlesinin arkasnda bu tartmalar yatyordu.

Cambridgeli byk tarihi G. M. Trevelyann baarl eseri English Social History'nin gelirleri ve hatr saylr ahsi servetiyle kurulmu Trevelyan Fonunun yneticileri Carrdan, A. L. Rowseun verdii ilk konferanslarn ardndan Trevelyann 1961 konferanslarnn ikinci ksmna devam etmesini istediklerinde, Cambridge Tarih Okulu dndan ama okulla gemi ve gncel balar kurmaktan holanan bir Trevelyan hocas vastasyla bir gelenek oturtmak niyetindeydiler. Carr tam aradklar adamd: Cambridge Tarih Fakltesinde hibir zaman bulunmamsa da Cambridge mezunuydu ve Trinity College akademi yesiydi. stelik pek yaknda Yaam Boyu akademi yesi unvanna sahip olacakt. Cambridgein dolambal yollan hesaba katldnda zerk bir niversitenin yesiydi ama Cambridge alan deildi. Aratrma rencilerine danmanlk yapabilirdi, yapt da. Lisans rencilerine danmanlk yapmakla grevlendirilmiti ama Tarih Fakltesinin normal ders veren kadrosu iine girmedi. Hepsinden tesi, neredeyse yetmiinde Trevelyan Konferanslarn verdii srada emeklilik yan oktan gemiti.

Trevelyan Fonu Yneticileri Carrdan konferans vermesini istediklerinde, o srada mfredatn hl erken Orta- agdan itibaren ngiliz tarihine younlat Tarih Fakltesinde ilenmeyen bir konu olduundan Sovyet Rusyadan bahsetmesini umuyorlard. Fakat Carrm dncesi bakayd. Stalin ve Trokinin biyografi yazan arkada Isaac Deuts-

16 E. H. Carr, History and Morals, TLS, 17 Aralk 1954.

19

chere Mart 1960ta yle yazyordu; Uzun zamandr genel anlamda tarih zerine kapsaml bir ders vermek, hepsinden te Popper ve lsaiah Berlin gibilerinin tarih hakkndaki aptalca szlerine yant vermek iin frsat kolluyordum"17 Tarih Nedir?'de dediini, hatta fazlasn yapt. 10 Eyll-11 Ekim 1959 tarihleri arasnda Londradan San Franciscoya yapt bir deniz yolculuunda konumasn kaleme ald ve 27 Eyll 1960ta balayarak bir yl sonra yazdklarn tekrar temize ekti. Ocak-Mart 1961 tarihlerinde konumalar haftadan haftaya devam etti, BBC radyosunda tekrarland ve BBC'nin haftalk dergisi The Listener'da ksaltlm haliyle yaymland. Muhtemelen Trevelyan Konferanslarmn gelmi gemi her tr halinden daha geni kapsamda kamuya ulat.18

Pek ok medya balants bulunan bir gazeteci olarak Carrn BBCye gecikmesiz erime imkn vard. BBCnin mmkn olan en geni eriimi salamas maksadyla, gazetelere yazd yllar boyunca ustalkla mkemmelletirdi- i btn kabiliyetini kullanarak konumalarn gazeteci slubuyla yazd. Daha en bandan Cambridgedeki Mill Lane dersinde toplananlardan daha geni bir dinleyiciye hitap edildii anlalyor. Carr, lsaiah Berlin ismini sadece ikisi arasnda geen tartmadan tr deil, ayn zamanda dinleyicinin bu isme aina olacan dndnden gndeme getiriyordu. Her ikisi de kendi zamanlarnn entelektel dnyasnda iyi tannan kiilerdi. kisi de, henz televizyonun baskn kmad ve bazlar itiraz etse de sofistike tezlerin ve fikirlerin iletilip tartlmasna daha ok yakan 1950lerin en popler yaym organ radyoda sk sk program yapyorlard. 1960larn balarnda ngilteredeki entelektel ortam hl fazla eriilmezdi. Nfusun ancak ok k

17 Carr'dan Deuschere, 29 Mart 1960, Haslamdan alnt. The Vices o f Integrity. s. 188.

18 Haslam, The Vices o f Integrity, s. 189-92.

20

k bir kesimi niversite renimi grmt. Tarih uzman hl o kadar azd ki pek ok tarihi birbirini ahsen tanyordu. The Times, BBC Radyo 3 ve TLS dahil medyadaki entelektel tartmalar hl seilmi bir grup tannm kiinin hkimiyetindeydi. Bu gruba Berlin ve Carr da dahildi. Dardan bir gzlemci ngiliz entelektel kesiminin kklnden, en iyi kalite (aslnda, tartma malzemesini salayan) gazete ve dergilerde kendilerine bol bol yer bulabildiklerinden [ve] ngiliz entelektel hayatna pek fazla tutarllk getiremeyip kamusal tartma alanna belli bir yn veren ngiliz akademisyenlerin fazlasyla bireysel ve kavgac yaplarndan sz etmitir.19

Dolaysyla Carrn konumalan The Listener'da yaynlannca, derginin okur mektuplar kesinde kanlmaz yorumlar ykselmeye balad. zellikle Isaiah Berlin Camb- ridgeli arkada tarafndan kendisine atlan oklar cevaplamakta gecikmedi. Berlin kendisinin bu konumalarda yanl ifade edildiini savunuyordu. O, determinizmin hatal olduunu sylememi, sadece insann yaptklar adna d etkenleri sorumlu tutmann mantkszln dile getirmiti, insann eylemlerinin nedenlerini aratrmann yanl olduunu da sylememiti ki Carr bu konuya deinerek konumalarnda onu karikatrletiriyordu.20 Carr, Historical hevita- bility'den alntlarla cevap verdi. Berlin determinizmin bireysel sorumlulukla badamadn dnyorsa determinizmin yanllna inanyor olmalyd. ayet Berlin vg toplamamay ya da gemiteki ahslar sulamamay yanl buluyorsa o halde onlan ahlken yarglamakta bir kusur grmyor demekti.21

19 Ved Mehta. F ly and the Fly-Bottle. Encounters with Brit isti Intellectuals (Londra, 1963), s.93-4.

20 Isaiah Berlin, The Listener, okur mektuplar kesi, 18 Mays 1961.21 E. H. Carr, The Listener, mektup, 1 Haziran 1961.

21

Berlin Carra yanl ifade edildii sulamasyla karlk verdi. Ayn zamanda, determinizm tartmalarnn inandrclktan uzaklna dair grlerini yineledi:

Bireysel (ya da aslnda her tr) eylem lerin btnyle za

man iinde gerekleen saptanabilir nedenlerle belirlendii

ynndeki determ inist nerm e, bireysel sorum luluk inan

cyla badamyor... nsann, hem de ounlukla kendi ter

cihi dndaki koullar erevesinde,22 bireysel eylem z

grlnn kstl olduunu reddetmek iin bir neden g

remiyorum.

Bu son cmle bir lde iki tarihinin de 1930lardaki biyografi almalarnn znesi Karl Marxm mehur bir szne gnderme saylrd.23 Aslnda Berlin Historical Inevitabi- lityde sylediklerinden fazla bir ey sylemiyordu. Carr bu noktada Berlini yanl ifade ettii konusunda kendisini hakl karmakta zorland ve arkadana 27 Haziran 1961de yazd zel bir mektupta, muhtemelen Sovyet Rusya Tari- Jine Souk Sava cengverleri tarafndan yneltilen saldrlar yznden kaba determinizm sulamalarna kar an hassasiyet gsterdiini, durumu abartm olabileceini kabul etmek zorunda kald. Yine de, Berlin'in iddiasnn determinizmin geerliliini reddetme ve tarihte ahlki yarg zorunluluunu dayatma eilimi tadnda srar ediyordu.24 Berlin verdii yantla kendisinin sadece tarihinin ahlki yarg tamasnn ho grlebileceini kabul ettiini, bunun

22 Isaiah Berlin, The Listener, mektup. 15 Haziran 1961.23 Isaiah Berlin, Karl Marx: His Life and Environment(Londra,1939); E. H. Carr,

Karl Marx: /t Study in Fanaticism [Kar! Marx, ev. Uygur Kocabaoglu, letiim Yaynlan, 2010.) (Londra, 1934)

24 Carr'dan Berline, 27 Haziran 1961, University of Birmingham Ktphanesi zel koleksiyonu, kulu 11. Bu Giri blmnde Carrm kiisel yazmalanyla ilg ili tm referan slar aksi b e lirtilm ed ik e bu dosyadaki belgelere dayanmaktadr.

22

bir grev olduunu iddia etmediini syledi.25 ki adamn karlkl mevzileri birbirine yaklar gibiydi.

Ancak Berlin Carra saldrmaktan vazgemedi. 3 Temmuz 1961 tarihli bir baka zel mektupta ou tarihinin aslnda ahlki yargya bal olduklarn iddia ediyordu. Carrm Lenin anlatsndan alnt yapyordu. Carr phesiz ahlki onay vererek ilerici bir Lenin karakteri izerken, dier kiileri tam aksi duygularla gerici diye tanmlyordu. Carrdan Tarih Nedir?de Berline ait olduunu iddia ettii baz grlerin aslnda Berline ait olmadna ikna olduunu, konumalar kitap haline getirdiinde belirtmesini rica etti. Fakat Carr yayn hazrlklarnn mdahale edilemeyecek kadar ilerlediini ileri srerek teklifi reddetti.26 Bu da aralarndaki husumetin daha ileri boyutta srmesine yol at.

Ill

5 Ocak 1962'de Berlin New Statesman dergisi iin Tarih Nedir?e bir eletiri yazd. Burada Carrm onun grlerini yanl ifadelendirdii tartmalarn bir kenara brakp Carrm baz temel tezlerine daha genel saldrya giriti. Carr teorinin gemii izah etmekte kullanlmas gerektiini, tarihteki aktrlerin bilinli niyet ve emellerini tasvir etmenin yaptklarn aklamaya yetmeyeceini savunuyordu. Fakat elbette Le- ninin bilinli niyet ve emelleri Bolevik Devrimini gerekletiren nemli etkenlerden biri deil miydi, diye soruyordu Berlin. Stalin Leninden nce lseydi Sovyet tarihinin ak phesiz farkl seyretmeyecek miydi?27 Ayn dorultuda TLS'de yer alan Isaac Deutscherin Tarih Nedir? eletirisinde

25 Isaiah Berlin. The Listener, 15 Haziran 1961 tarihli mektup.26 Berlin'den an'a, 3 Temmuz 1961 ve andan Berline 18 Temmuz 1961, her

ikisi de Haslam, The Vices o f Inlegrity'den alnmtr.27 Berlin, Mr. Cans Big Battalions", New Statesman, 5 Ocak 1962, s. 15-16.

23

soru yleydi: [Carrm dedii gibi] ayet rastlant [accident] olaylann akn deitiriyor ama tarihinin nemli nedenler hiyerarisini deitirmiyorsa o hiyeraride bir yanllk yok mudur?28 Zaman ierisinde Carr bu tartmada bir yanl olduu sonucuna vard. 1963te Deutschere, rastlant szc talihsiz bir ifadedir diye yazyordu:

Leninin lm kelimenin tam anlamyla rastlant deildir.

phesiz kesin nedenleri vardr. Ancak bunlar tarihsel de

il tbbi alm ann konusu saylr. Fakat bana gre bu ne

denler, ilgisiz hallerde bile tarihin akm deitirmemiler

dir. Uzun vadede her eyin ayn kalacan iddia ediyorsa

nz bile, nem tekil eden bir ksa vade vardr ki ok sayda

insan iin ok byk fark yaratm tr... Elbette, eer tarih

birbiriyle ilgisiz rastlantlarn birbirini takip etm esinden

baka bir ey deilse, ciddi bir araurma alan dahi olamaz.

Ama aslnda, tarihin dzeni zaman zaman ilgisiz etkenlerle

blnm ya da alt st edilmise de ciddi bir alma konu

su olmaya kfi bir dzen iindedir.29

Daha sonra New Left Review editrlerinden Perry Ander- sonla Sovyet Rusya Tarihi'ni tamamlay zerine yapt grmede Carr bu konudaki grlerini daha da ileri tad. Hayatta kalsa, Leniriin de Sovyet Rusyay apar topar sanayileme ve kolektifleme yoluna sokaca zerinde durdu. Ama tarih yazmn asla Stalin gibi tahrif etmez, baskc Stalinin aksine o basky azaltp hafifletmeye abalard. Bu Lenine fazla iyimser bir bak saylabilir. Burada asl sylenmek istenen, Carr hl geliimin tm ele alndnda ok az etki tadn iddia etse de kiiliin ilerin gidiatnda nem taddr.30

28 "Between Pas and Future'', TL5, 17 Kasm 1961, s. 813-14. Dcutschcr'in eletirmen kimlii iin bkz. Haslam. Tlr Vices o f Integrity, s. 204-5

29 Carr'dan Isaac Deutschere, 17 Aralk 1963.30 E.H. Carr, From Napoleon to Stalin (Londra. 1980) s. 262-3.

24

Carrn nedensellik aklamas baka alardan da yetersizdi. Tarih felsefesi zerine ok bavurulan bir metnin yazar olan W. H. Walshin dedii gibi: nedensellik zerine btn tartmas... tarihte nedenler aramann pratik mi yoksa teorik mi olduu sorusunu sormamas yznden bozuluyordu."31 Byle olmas kanlmazd nk Carrm entelektel oluum sreci akademinin fildii kulelerinde deil, diplomatik hizmetlerde ve Dileri Bakanlnda pratik sahada gemiti. Burada siyasete katkda bulunmad takdirde hibir ey dorudan ilgi grmezdi. Carr tarihin ncelikle siyasete rehberlik etmeye yarad varsaymndan kendisini kurtaramyordu. A.J. P. Taylor ise yle diyordu, nereden geldiim bilgisi bana niin nereye gideceimi sylesin?32 Askerlik hizmeti soras ada tarih almann nemine inanmaya balayan Ortaa tarihisi Geoffrey Bar- raclough ayn temel konuyu biraz da geniletti:

Korkanm Sayn Carr bazen sanki tarihin toplumsal bir ihti

yac gidermek zere var olduu doktrinine yakn duruyor.

Bu doruysa, tarih ile miti birbirine kartryor demektir.

Toplum un arad -v e ou zaman da bulduu- tarih deil,

bugn btn toplumu bir arada tutan m iir. zellikle Sayn

Carr'm srar ettii gibi tarihin rasyonel olm asndan deil,

esasen kiisel ve an-sosyal olmasndan kaynaklanr bu.33

Barracloughun szlerinin hatrlatt ok tutulan bir gre gre tarihinin ilevi mitleri yaratmak deil, sona erdirmekti.

Tarih Nedir?de Carrm tarihinin ilgilenecei nedenlerin yalnzca gelecek iin bir siyaset formle etmeye yarayacak ne-

31 W. H. Walsh, English Historical Review iinde. Temmuz 1964 (Carr belgeleri kutu 28 iliiinde), ayrca bkz. An Introduction to Philosophy o f History (3. bask, Londra, 1967)

32 A .J. P. Taylor, Moving with the Times", The Observer, 22 Ekim 1961.33 Geoffrey Barraclough: "Historical pessimism". Guurdinn, 20 Ekim 1961.

25

denier olmas gerektii sav kitabn zayf noktasdr. Tarihiler nedenleri gemii aklamak iin aratrrlar. Carr byle bir aklama iin daha byk nedenlerin ve koullarn gerektiini sylemekle haklysa da, gelecee k tutmayacak byk ya da deil herhangi bir nedenin grmezden gelinebilecei nermesinin akla dayal bir aklamas yoktur: bu kesinlikle siyaset uruna tarihin maniple edilmesidir ki kendisi de sonradan Stalin ve takipilerini ayn nedenle knamtr.34

Modern zamanlarn en ok felaket getirmi uluslararas antlamalarndan 1919 Ban Anlamas grmelerine katlan Carr, belki de insanlann tarihten hep yanl ders kardklarn fark etmiti. Tarih, gelecekteki gelimeleri ve olaylar ngrmekte son derece yetersizdi. Tarihin ngrme gc fikrini kartlarndan kurtarmaya alrken Carr tarihsel yasalan tarihsel genellemelerle kartryordu. Bilimsel yasalar sadece birka istisna tayan bir model bulunduunu iddia etmez: kesinlikle ve bir kanlmazlk nermesiyle tahminde bulunur. Bylece rnein iki belli kimyasal bir kaba konulduunda her zaman ve kanlmaz olarak belli bir biimde tepki vereceklerdir. Tarihiler ancak genelleme yapabilir ve tarihsel kantlarla mantkl bir uyum gsteren modeller bulmaya alabilirler ama bu genellemeleri ve modelleri gelecei ngrmekte kullanamazlar, nk her zaman istisnalar bulunacaktr. Ayrca genelleme geniledike istisnalar da oalr. Tpk Max Weberin Protestanlkla kapitalizmin ykselii arasnda kurduu mehur balantdaki gibi tarihilerin hipotezlere bavurduunu Carr da kabul etmitir ama hipotezleri tarihsel kantlarla boy ltrrken btnyle dorulanmalarn zaten hi beklemezler. Bu yzden hipotezler yasa haline gelemez.

Yazma ve aratrma sreci Carra gre hipotezle kant arasndaki srekli etkileimin bir parasyd. Aratrma ve yaz

34 Tarih Nedir?, s. 100-2.

26

ma srecini sral deil ama daha ok ezamanl grmesi bir lde kendi kiisel alknlklarnn yansmasyd. Genellikle odasnda etrafnda kk notlar ve ktlar birikmi bir sandalyede dncelerini birbirine ekleyip yazya dker halde otururken hatrlanr.35 Bunun nasl bir dzensizlik anlamna geldii hakknda fikir edinmek istenirse Birmingham niversitesi Carr belgeleri arasnda, Tarih N edir?in hi tamamlanamam ikinci basks iin tutulmu not dosyalarna yle bir gz atlabilir. Bunlar belli bir dzeni olmayan geliigzel karalanm eitli ebatta ktlardan ibarettir. Bilgisayar anda gayet ilkel bir durum. Ya da mesela her bir paragraf kelimesi kelimesine kda dkmeye hazr ve bir daha deitirmeye gerek duyulmayacak hale getirene kadar odasnda bir ileri bir geri dolanarak kafasnda dzenleyen byk tarihi Edward Gibbonn dzenli alma alkanlyla da pek bir benzerlik tamaz. Yine de o kadar da olaand deildir. Sekin tarihilerden Sir Llewellyn Woodward Carra yle yazmtr:

Ben de her zaman bir konu hakknda asgari gerekli - s i

zin ba kaynak dediiniz bir konuyu okur okumaz yaz

maya kalkar ve yine hem en her zaman dzenli bir planm

ya da tamamlanm notlanm olmadan ortasndan ya da so

nundan balardm. Cehaletimden kendi adma bundan uta

nr ve sfatn hak eden baka hibir tarihinin benim gibi

srekli taslaklarda ilave ve deiiklik yaparak ve okuduka

fikrini deitirerek alm adn sanrdm . Sizin gibi say

gn bir tarihinin de benim gibi altn grm ek byk

m utluluk.36

iki tarihi de yazma alkanlklarnda ounlua gre muhtemelen daha dzensiz olduklar halde Carrm tarif et

35 John Carr, Foreword, Cox (ed.), E. H. Carr, s. lx.36 Woodwarddan Carr'a, 9 Mays 1961.

27

tii, en azndan ktphane ve arivlerdeki ilk keif aamas getikten sonra srekli bir etkileim sreci yaratan aratrma ve yazma, herhalde ou tarihinin benimseyecei ve tavsiye ettii bir genel prensiptir.

IV

Berlinin Carrn nedensellik kavramna ve tarihsel balamn nemini vurgulamasna getirdii eletiri Carrla uyumazlnn belki de en nemli tarafna, yani Carrn nesnellik kavramna varmt. Berline gre nesnellik tarihinin ynteminde bulunabilirdi, tarihinin yorumuyla ilgili bir mesele deildi. Nesnel yntemler, sonularn tek bir gzlemcinin deil pek ok gzlemcinin kontrol edip etmediiyle, ne srlen savn mantnn kendi iinde tutarl olup olmadyla, kendi uzmanlk iddialan kendiliklerinden ampirik olarak snanabilecek kiiler tarafndan yeterince kabul grp grmedikleriyle smanabilirdi. Bu kriterlere gre, diye devam ediyordu, liberal muhafazakr Fransz tarihi Halevy ve Bol- eviklerden ok devrik arlk rejimine sempati duyan onun Rus benzeri Klyuchevsky nesnel iken, Amerikan ilericisi Beard ve Sovyet tarihi Pokrovsky deiim gleriyle zdelemelerine karn nesnel deildiler. Yine de Carr ilericilii nesnellikle bir tutuyordu. Gemie dair, genel gr tmyle mevcut durumuna bal tarihilerden daha derin ve daha kalc bir igr edinecek biimde bakn gelecee evirebilen kii Carrm nesnel tarihi tanmna uyuyordu.37 Fakat bir eletirmenin belirttii gibi:

G elecek gemi olduktan sonra, u tarihinin mi yoksa bu

tarihinin mi gelecei iliklerinde hissettii konusuna, im

di ve burada tarihinin adalarnn hkmettiinden mut

37 Whal is History?, s. 117.

28

laka daha doru hkm edilem eyebilir. Meseleye gelecekte

farkl zamanlarda soracak farkl soru lan ve hizmet edecek

farkl sonulan olan farkl bilirkiiler tarafndan farkl h

km verilebilir.38

Daha basit ifade etmek gerekirse, tpk Carrm Sovyet usul planl ekonomiye gre dzenlenmi ve phesiz sosyal demokrat bir ynde deien kendi gelecek grnn de kantlad gibi, tarihinin gelecee baknn olaylarla deimesi gayet mmknd. Carr komnizmin kn ve Sovyet Rusyann sonunu tasavvur edemezdi ve etmedi de. Oysa bunlar yar Marksist bir gelecek gryle uyumlu gemi analiziyle, nesnellie bakn deitiren olaylard.

Berline gre Carrm nesnellik kavramnda ve ilerleme tanmnda bir noksan daha vard. Carra kalrsa, diyordu, gerekleen her ey gerekletii iin iyidir - sadece idrak edildikleri iin getiimiz safhalarn doru hedefler olduklarn biliriz. lerlemeyi, aslnda iktidardakiler her kimse, onlar baaracaktr. Carr her zaman byk ordulann yanndayd.39 Bu konu zellikle o sralar Oxford niversitesi Modem Tarih krs profesr H.R. Trevor-Roper gibi baka eletirmenlerce de ele alnmt. Trevor-Roper, Carr yle itham ediyordu:

n esn ellik kelim enin im diye kadar b ilin en m anasyla

nesnel" olm ak -y an i balantsz, yansz, adil o lm ak - de

m ek deil, ancak lam tersine kazanacak tarafa, byk ordu

lara balanmak dem ektir... Sovyet Rusya Tarihinin en belir

gin zellii nedir? Yazarn kazanan tarafla tereddtsz z

delemesi, kartlarn, kurbanlarn ve zafer konvoyuna ka

tlmayanlarn amanszca azledilmesidir. O labilirdi-ciler,

ayrlklar, rakipler, Lenini eletirenler deersizletirilmi,

38 J . D. Ledge (Mortash University), Carr belgelerine dair eletiri yazsndan.39 Isaiah Berlin, Mr. Carr's Big Battalions.

29

yanl ata oynadklar iin adaleti, iitilmeyi ya da konuul

may hak etmemilerdir. Tarih onlar haksz karm tr ve

tarihinin en nem li grevi tarihten yana tavr koymaktr.

Tarihin politikaclar kadar eksik bulduu kiiler gerein

tan olarak sulanm ak iin bile olsa dinlenm eyebilirler.

O nlarn inandklar, grdkleri, syledikleri nem siz sa

ylarak grmezden gelinir, sesleri susturulur ve saygszca

susturulur. Kilise banazlnn en beter alarndan bu ya

na hibir tarihi kantlara byle dogmatik bir insafszlkla

yaklamamtr. O alarda bile hibir tarihi byle bir dog

matizmi tarihsel teori haline getirmemitir.

Carrn kaba baar hayranl Trevor-Ropern belirttiine gre 1930larda Hitler Almanyasnn bastrlmasndan yanayken de gayet aktr. imdi ayn duyguyu Stalin Rusya- sna ynlendirmitir.40

Trevor-Ropern hamlesi Tarih Nedir?de eitli evrelerden gelen saldrlardan ok daha ileri gidiyordu. Bir yorumcunun da belirttii gibi, tarihinin hatalarn bir bir sralama becerisi vard ama bunu zerre kadar sempati duymadan yapyordu. Onu okuduktan sonra insan bu kitaplarn neden yazldn, nasl ciddiye alndn merak edebilirdi. Onun yapt eletiri kavraymz gelitirmeye yaramyordu; sadece bir ykm aracyd.41 Yine de an polemik- i slubuna ragmen, Trevor-Roper nemli bir konuyu gndeme tamt. Dier eletirmenler, hatta aslnda siyasetin sol kanadnda yer alanlar bile, Carrm olmu olann tarihsel anlamda doru olduunu benimsedii deerlendirmesinde bulundular.42 A. J . P. Taylorm da deindii gibi, deiim mutlaka ilerleme demek deildi:

40 H. R. Trevor-Roper, E. H. Carr's Success Story". Encounter, Mays 1962, s. 60- 77, zellikle s. 75-6.

41 Mehta, Fly and the Ely-Bottlc, s. 117.42 April Carter, What is History?", Peace News iinde, 8 Aralk 1961i s. 8.

30

Slalin'in toprak agalann [Jutlaks] ortadan kaldrmas olan

lara yol at, yani Sovyet Rusyann im diki gcne yara

d iin hakl gsterilmitir. (Sayn Carr yle sylemese de,

benzer bir biimde Hilerin Yahudileri ortadan kaldrmas

bugn Almanya bir dnya gc haline gelemedii iin hak

l karlm am tr)... Bir eyin gereklem i olmas onu na

sl hakl ya da haksz konuma getirebilir?43

Bu eletirilerde ok daha fazlas vard. Taylor, Carrn ahlki yargy tarihten titizlikle ayn tutmasn onun glden, tarihin kazananlarndan ve ilerleme adna bakalarnn hakkn yiyenlerden yana olmasyla aklyordu. Carrn ilk almalarnn, hayatnn byk ksmn srgnde geiren Rus poplist Herzen ya da Avrupann eitli blgelerindeki devrimci servenleriyle srekli baarszlk ve rezillik iinde yaayan anarist Bakunin gibi tarihin en grkemli kaybedenlerine adanm olduu dnlrse bu tespit biraz ironik saylrd. 1960larn banda ABD ile zenginlik ve gte boy len Sovyetler Birlii Nazi Almanyas gibi kseydi ne olacakt? Rus toprak aalarnn ortadan kaldrlmas birdenbire ahlken haksz m grlecekti?

Carr btn bu eletirileri fazla kaale almad. Bir syleide Trevor-Roperin kendisine az bile yapt iin aalandm hissettiini" dile getirdi. Can skcyd nk kt bir polemikti. Ne Trevor-Ropern ne de Berlinin herhangi bir gelecek gr vard. Her ikisi de yzlerini gemiteki bir Altn aa dnmt. Geri Trevor-Roper bu konuda bile kendisini aa vurmaya yetecek kadar yazmad iin onun yerini saptamak zordu.44 Carr iyi tarihilerin kendi devirlerinin kstlamalar iinden sadece hayali bir gelecee y

43 Taylor, Moving with the Times". Toprak aalan |fcul

nelerek deil, ama aynca, belki de daha makul bir ekilde, kendi nyarglarnn doasm ve lsn ayrt ederek ykselebileceine inanyordu. Bu nermenin bir anlam vard. phesiz tarihiler kendi siyasi ve entelektel k noktalarnn bilinciyle daha iyi tarih yazacaklardr. Ama Carr tarihilerin kendi zamanlarnn etkisinden kaamayacaklarn dnyordu. Kendi savma ciddi bir tezat demekti bu. A. J. P. Taylorm dedii gibi:

Her devrin hak ettii tarihiyi bulduu genel prensibi pra

tikte ilemez ya da bir prensip bile olamayacak kadar geli

igzel iler. Eitimli snflar gelecee ve kendilerine inan

larn yitirdiklerinde, gnmz Ingilteresi phesiz Sayn

Carrn syledii gibi muhafazakr tarihilere layk olacak

tr... yleyse bu gz ak aa nasl olup da Sayn Carr ya

da hatta ben layk oluyoruz?45

Carr bu soruya cevap vermekte glk ekmedi. Aile ortam, okul ve niversite gibi kiisel etkenler sebebiyle ayn toplum iinden farkl trde tarihiler, farkl renklerde fikir sahibi kiiler kabilir, derken kiisel zellikleri deil, genel eilimleri aklamaya alyordu.46

Dier eletiriler, Tarih Nedir?'deki tarihin znellii iddiasnn, neredeyse kusur derecesinde nesnel ve ampirik Sovyet Rusya Tarihi'nin ierii ve tarzyla elitii ynndeydi.47 Aslnda, Carrn biyografi yazar Jonathan Haslam, onun znenin doasna dair dnceleriyle mesleini icra etme tavr arasndaki ilgin farka deinmitir. Carrn kendisi, kendi tarih anlaynn -Sovyet Rusya Tarihi'nde hemen hi dikkat gstermedii- kaybedenlere yer vermedii eletirisini yantlarken byle bir ayrmn varln neredeyse kabul et-

45 A. J . P. Taylor, Moving with the Times".46 Mehta, Fly and the Fly-Bottle, s. 158.47 Between Past and Future.

32

m iti. Bu benim tarihimin yanldr, tarih teorimin deil, diyordu.48 Ancak bu aynm pek ok adan ierikten ok tarz meselesiydi. Radyoda ve The Listener'da yaynlanmaya uygun bir titizlikte hazrlanmdan anlalaca gibi Tarih Nedir? ncelikle gazeteci Carrn eseridir. Geni hacimli Sovyet Rusya Tarihi'nin tam aksine bu denli okunulas ve elenceli olmasnn nedeni aslnda budur. Ancak hal byleyken bile ayrntlarndaki youn ampirizmine ramen Sovyet Rusya Tarihi Isaiah Berlinin en batan ar nyargl sayd bir yapda ekillenmiken, Carr Tarih Nedir?de dizginsiz bir grecelii savunmaz. Jonathan Haslamm belirttii gibi, Souk Savan zlmesi Carrn on yl nce ya da daha eskiden TLSdeki makalelerine denk gelen daha saval gnlerdeki- ne nazaran 1961de geleneksel liberal tarihinin olgularn kutsall inannda diretmekte pek fazla zorunluluk hissetmemesi demektir.49 Fakat aslnda en derinde, tarihilerin kendi zamanlarnn znellikleri arasndan ykselmesi gerektiine hl inanmaktadr. Bu inanc ifade edi tarz bazlar tarafndan fazlasyla znel olmakla eletirildiinde bile.

Carrm, btn tarihilerin arive girdiklerinde kendilerine gre bir eit kavramsal, entelektel ve siyasi paket tadklar ve kullandklar kaynaklarn da kendi nyarglarn barndrd uyans gnmzde tarih mesleinin dnce donanmnn temel bir parasysa da bu nerme tarih kuruntunun onun zamanndaki en muhafazakr yelerini ileden karmt. Tarih Nedir?de ortaya koyduu meseleleri ok az Ingiliz tarihi dikkate almt. Carr konferans verirken bile ok yal bir adam olan G. M. Trevelyan bunlardan farkl deildi. Carra onun konumalarn evde haftada bir birisine okuttuunu haber veren bir mektup yazmt. Bir dizi konferansn A.L. Rowse tarafndan verildiini unutmu grnen

48 Mehla, Fly and the Fly-Bottle, s. 158; Haslam, The Vices o j Integrity, s. 211.49 Haslam, The Vices o f Integrity, s. 194-6, Carrdan alnl, Progress in History.

33

Trevelyan, Carra benim admla anlan bu konferanslara iyi bir k yaptrdn iin teekkr ederim diyordu. Aynca, altm yetmi yl nce Hegelin Tarih Felse/esini okudum ve o denli zayf buldum ki ondan sonra tarih teorisiyle deil sadece uygulamasyla ilgilendim," diye ekliyordu.50

Cambridge Tarih Fakltesinde bu gibi grler yaygnd. Kendi adna Carr faklteyi pek sekin bir tarih zmresi saymyordu.51 Tarih Nedir?'de birka yl nce kendisinin de grmezden geldii Modern Tarih Krss bakan Herbert Butterfield gibi kurumun nde gelen simalarndan birini hedef almt. Zamannda, Butterfieldm 1931de yaynlanm The Whig Interpretation o j History adl eseri nemli bir kitap saylyor ve lisans rencilerine okutuluyordu. Kitabn en nemli taraf, tarihilerin ada inanlarnn gemie dair yorumlarn ekillendirmesinden kamamamala- nn sert bir dille eletirmesiydi. Carr Butterfield'm da sonraki almalannda ayn tuzaa dtne dikkat ekmiti. Fakat Cambridge Tarih Fakltesine saldrsn daha da ileri gtrd. Fakltenin hibir zaman yesi olmadnn altn izen Carr, kendisine faklte yelerinin rnein Rus ya da in tarihi hakknda ders vermediklerinin sylendiini ifade etti. Lisans reniminde var olan Ortaadan gnmze ngiliz tarihi odakl mfredatn geniletilmesi ynnde bir reform arsnda bulundu.52

Baz faklte yeleri bu ary sempatiyle karlad. Bu konumalar zorunlu ngiliz tarihinde srar edilmeden geni bir seenek imkn sunulmas, Avrupa d tarihe daha fazla yer verilmesi ynndeki reformda nemli bir hzlandrc oldu. Teklifi Carrm bizzat kendisi ne srd ama sert muhalefete

50 Trevelyandan Carra, 15 Aralk 1961.51 Carr'dan Isaac Deutscher'e, 16 Kasm 1965, aktaran Haslam, The Vices o f

Integrity, s. 207.52 Tarih Nedir? bkz. 2. Blm ve 6. Blm.

34

maruz kald. Faklte deitirilmi halde nerileri kabul ettiinde bile kartlar Senatoda olduka gl bir art eylem balatmay baardlar. Ancak kalplar krlmt. Ortaadan gnmze zorunlu ngiliz tarihi, mfredata bir gereklilik olarak dld ve krk yl kadar sonra sosyal tarih, Hint ve Afrika tarihleri, cinsiyet tarihi, kltr tarihi gibi konular Cambridgedeki tarih lisans derslerinin vazgeilmezleri arasna sokacak aamal yol alm oldu. Oxfordda da benzer hareketler yaknd ve Carrn almas orada Marksist tarihi T. W. Mason gibi gen radikaller tarafndan balama at sayld. Mason Tarih Nedir?in bir eletirisini Oxford lisans mfredatnda yer alan ngiliz tarihindeki ar tarih hatalarna ate pskrmek ve bir Tarih Reform Grubu kurmakta kulland, ancak on yl sonra halen var olan bu topluluk henz anlaml bir ilerleme kaydedememitir.53

V

Cambridge mfredat reformu teklifi Senatoya ulaana kadar be yl gemiti. Bundan ksa bir sre sonra Carrn fikirlerinin en ba kartlarndan Tudor tarihisi G. R. Elton 1967de yaymlanan ve itirazlarn topluca dile getirdii The Practice o j History balkl almasyla sert bir cevap verdi. Yayncsndan da cesaret alan Elton, Carrm Tarih Nedir? kitabna, Avrupa d tarih taraftarlna, tarihin bir ama ve anlam tad iddiasna ve hepsinden te onun tarihiyi tarihin yaratcs yapan ar bir rlativizme yol aan habis samalk diye tanmlad, tarihilerin kendi fikir ve nyarglarn almalarna yansttklar grne son derece sert ifadelerle saldrd.54 Elton tarihiyi tarihin yaratcs yapan derken

53 Tim Mason, Whai of History?", The New University 8 (Aralk 1961), s. 13-14.54 G. R. Elton, The Practice o f H istory, (Sydney, 1967, Richard J . Evans'n

sonszyle yeniden basm Londra, 2001) s. 170-1.

35

phesiz abartyordu. Tarafsz her okur, ncelikle Carrn tarihilerin tarih yazarken kendi nyarglarndan syrlmaya almalarna ve kincisi tarihilerin kullandklar kamt ve materyallerin syleyebileceklerini snrladna inandn grebilirdi. Ona gre tarihsel aratrma tarihi ve materyal arasnda bir etkileimdi. Tarihinin etkin, materyalin edilgen kald tek ynl bir ak sz konusu deildi. Carr rla- tivist idiyse, bu kesinlikle ar diye tanmlanabilecek bir durumda deildi. Elton iddede tarihinin kaynaklan dinlemesi ve onlara gncel herhangi bir fikri tamaktan kanmas gerektiini savunuyordu, ama bu kar ynde bir ainalk t ve tarihilerin alacaklar belgeleri ve aratracaktan balklar nasl seecekleri sorusunu cevapsz brakyordu. Eltonm kendisi de bu soruya tatminkr bir cevap vermeyi asla baaramad.55

Neyin tarihsel olgu olduu konusunda tarihiye fazla arlk vermesi Carra getirilen en anlaml eletiriydi. Carr Tarih NedirPde Viktorya dneminde bir fuarda kurabiye satan bir adamn sarho bir ete tarafndan ldrlmesini rnek gsterir. Bu olayn Trinity Collegedan meslekta George Kitson Clark tarafndan vurgulanmas dolaysyla tarihsel bir olguya dntn sylyordu. Bu belki talihsiz bir rnekti nk sonradan yaplan soruturmada o gnlere dair kaynaklarda byle bir olaya rastlanmamt. Tam tersine sz konusu fuarda sarho kavgasnn hi yaanmad kantlamt. Carr, Kitson Clarkn bu olayda fazlasyla yetersiz bir kaynaktan, sirk sahibi Lord George Sandern anlarndan yararlanmasn da yeterince eletirmiyordu.56 Yani Carrn bahsettii konunun bir tr olgu olduunu ispatlayacak kant yok denecek kadar azd. Yine de, gerekte byle bir olay meydana geldiyse, olayn olgusallmn ta

55 A.g.e., s. 1776-81.56 Ayrnu iin, bkz. Evans, In Defense o f History, s. 76-9.

36

rihilerin her tr idrak srecinden bamszln ne srmek mantklyd.

TLS yazan Isaac Deutscher konuya buradan yaklat. Milyonlarca Yahudinin Naziler tarabndan yok edilmesi tarihiler yazsa da yazmasa da tarihsel bir olguydu. Carrn da aslnda bunu da benzetmesini kullanrken kabul ettiini belirtiyordu. Carr yle diyordu; farkl gr alarndan da farkl ekillerde grnd iin nesnel davranp dan ya bir ekli olmadm ya da sonsuz ekli olduunu sylemek tutarl deildir. Ardndan Deutscher dan bakandan bamsz bir gerek ekli olduunu syledi. Carr da bunu kabul etti. Tarihi sadece kesinlik anlamnda deil, ama konuyla ve tartmayla balantl tm bilinebilir gerekleri resme dhil etmek anlamnda gereklere sayg gstermeliydi. Muhafazakr kartlan tarafndan Carra yneltilen en yaygn sulamalardan biri, yani toptan rlativizm bylece ters keye yatrld.57

Peki, hangi olgular ele alp hangilerini hari tutacana tarihi nasl karar verecekti? Carr teoriyi kendini bilerek kullanp karar vermenin, kelimenin tam anlamyla iddetli bir muhafazakr olan Eltonm Tudor iktidan zerine almasnda yapt gibi bilinsiz nyarglar harekete geirip karar vermekten daha doru olduunu dnyordu. Fakat Carrm sosyolojik teori cokusunun da bir snr vard. Birka yl sonra iktisat tarihisi M. M. Postana unlan yazacakt:

Gnm z tarihilerinden ounun hibir teorileri olm a

d iin ortadan kalktklarn gryorum. Yoksun olduk

lar teori bir tarih teorisidir, dardan alnamaz, iki taraf

l bir ak gerekiyor. Tarihinin iktisat, demografi, askeriye,

vs.vs. uzm anlanndan ne renmesi gerektiini size anlata

cak deilim. Ancak, sadece genel tarihinin saglayabile-

57 Between Past and Future; Tarih Nedir?, bkz. 1. Blm.

37

cegi daha byk bir tarih modeli iinde alm adka ikti

satnn da demografn da silinip gideceini sylem ek iste

rim. Daha nce dediim gibi sorun, tarih teorilerin doala

r gerei deiim teorileri olmas ve bizim sabit b ir tarihsel

denge iinde ancak ikincil ya da zel deiimleri isteyen

ya da zoraki kabul eden bir toplum iinde yaamamzdr.58

Tarih Nedir?in olas bir ikinci basks iin saklad notlar ve eklerden anlald kadaryla zaman iinde Carr 1961de- kinden daha Marksist bir konumdayd.59 Dolaysyla tarih teorisi derken kastettii byk ihtimalle Marksizmdi. Fakat doru bulduu teoriler her neydiyse bunlar kendi almasnda aka hi kullanmad. Ekonomik ve sosyal etkenlerin tarihte belirleyiciliini savunduu halde Sovyet Rusya Tflrihinde siyasi deiimin belirleyicisi olarak bunlar pek fazla yer almad. Bolevik Devrimini tabandan ykselen bir halk devrimi diye tanmlam olabilirdi, ama bunun nasl ve neden byle olduunu zmlemekle ok da ilgilenmemiti.

ronikti ama o da Elton ilgilendiren konuyla, yani devletin ileyii ve ynetiliiyle ilgiliydi. Temelde ikisinin de tarihe elitist bir yaklam vard. Carrm elitizmi, ynetilenlerden ok ynetenlerle zdelii, en ok da sadece kaybedenleri deil fakat kaytl gemite tarihsel deiim srecine hibir katk salamadklar iin tarihinin ilgisini ekmeyen byk ounluu reddediinde grlr. Bir muhalif, tabii tarihiler siyasi ve ekonomik gszlere ya da yenilenlere odaklandklarnda ofislerini ve unvanlarn terk etmek zorunda kalmazlar, diyerek itirazn dile getirmiti.60 Ancak Carr rnein Rus kylsn ilkel, kurnaz, cahil ve apul

58 Carrdan Postan'a, 3 Aralk 1970.59 H. H. Carr, Tarih Nedir? (2. bask, cd. R. W. Davies, zellikle s. Ixxviii-lxxxiii;

Carr belgeleri. Kutu 11: TLS iin Carr'n daktilo ettii bir makale, 11 Haziran 1971 (ngiliz tarihileri Marx'i aratrmaya zorluyor).

60 Morton While, Searching for the Archimedean Point", The New Leader, 14 Mays 1962.

38

cu takm, diyerek reddediyor ve Sovyet rejiminin asl tasarsn -kylleri tarm mekanize, modernize ve organize etmek iin eitmek- aydn ve duyarl buluyordu: bunu yrtecek adamlann sayca azl ve niteliksizlii dnlnce her ey topikti, kyl aptall ve kyl inadyla karlatklarnda" i trajik boyutlarda iddete varmt.61

Sradan halka kar bu olduka iktidarc yaklamn sratle modas geecekti, nk 1960lann ortalarnda tarihiler kendilerini tarihteki fakirleri ve mlkszleri, 1963te Carrn konumalarndan sadece iki yl sonra yaymlanan The Making o f English Working Classm * yazan E. P. Thompsonm mehur deyiiyle gelecek kuaklann tepeden bakndan kurtarmaya adamlard. Tarih Nedir? aslnda Britanya tarih biliminde bir devrimin arefesinde kaleme alnmt. Bu geree hepsinden nce TLSnin 1966 ylndaki zel saysnda, birka tarihinin sadece Avrupa d tarihin, toplum ve iktisat tarihlerinin nemini deil, ayn zamanda gemite cahil ve kandrlm grnenlerin incelenmesi, modem sosyal teorinin bunlarn davranlarn rasyonel kavramlarla aklamakta kullanlmas gereini dile getirdikleri baz makalelerde deinilmitir.62

VI

Bu yzden baz kilit alardan Carrn grleri zamann snavn geememiti. Teleolojik ynde ileyen nesnellik anlay, siyaset kkenli nedensellik teorisi, sradan insanlarn tarihine kar marur duruu, ynetilenlerden ok ynetenlerle bilind zdelemesi, rastlantsal ve umulmadk

61 Carr'dan Moshe Lesvin'e, 24 Ocak 1967.

(*) Ingiliz ii Snfnn Oluumu, ev. Uygur Kocaba olu, Birikim Yaynlan, 2004.62 New Ways in History", TLS, 7 Nisan 1966, 28 Temmuz 1966, 8 Eyll 1966.

Aynca bkz. History Workshop hareketinden Tim Mason dan R. W. Daviese Carr yorumlar, 20 ubat 1984.

39

olaylar toptan ve hoyrata reddedii, tarihsel genellemeleri tarihsel yasalarla kartrmas, tarihte herhangi bir ahlki yarg ihtimalini katiyetle kabul etmeyii, tarihin bir amac ve hedefi olduu iddias - Carrn Tarih NedirPdeki bu argmanlarnn hibir taraf kendinden sonra gelen tarihiler tarafndan tutulmad.

Aynca son zamanlarda Carrn grlerine baka bir taraftan, yani ngiliz ampirizmine fazla ayrcalk tandna -baz yorumculara gre Carrn kitabnn yaratt temel etki buydu- inanan postmodern hiper-rlatvistlerden iddetli saldrlar gelmeye balamt.63 Carr epistemolojik anlamda muhafazakr, inanl objektivist ve deneye dayal tarihsel ynteme yol aan fikir ve yntemlerin taraftan olmakla sulayanlar vard.64 Nesnellik ve kesin gereklik yanls, kesinliki, dnsz ve artk ciddiye alnamayacak kadar naif diye yerden yere vuranlar vard.65 Daha nce de belirtildii gibi bu bir yok etme kampanyasnn dilidir.66 Elbette bu eletirilerin de dile getirdii gibi Carrn almasnda elikiler vardr ve baz alardan elbette modas gemitir ya da grdmz gibi yaknda geecektir. Ancak, bu kiilerin Carr iflah olmaz bir ampirist diye tarif etmeleri, en az Eltonn Carr su katlmam relativist diye resmetmesi kadar yanltr. Kitab bu denli muhteem yapan eylerden biri zellikle bu ikisi arasndaki. Carrn neticede asla zmeyi baaramad gerilimdir.

Carr'n entelektel deiim rzgrlaryla geldii yer, kita-

63 rnein, Between Pas and Future.64 Alan Munslow, "H. H. Carr (1892-1982) Tarih N edir?', Reviews in History

(Tarihsel Aratrmalar Enstits. Londra, wcb sitesi).65 Keith Jenkins, What is History?' From C arr and Elton to Rorty and White

(Londra, 1995) s. 61; Keith Jenkinstcn alnm ve baz yerlerde kelimesi kelimesine kopyalanmtr, Rethinking What is History?, Cox (ed.), E. H. Carr, s. 304-22.

66 Anders Stephanson, The Lessons of What is History?', Cox (ed.), E.H. Carr. s. 283-303, burada s. 300 n. 5.

40

bm yaymlad gnden bu yana yazl ve szl alanlarda tarih zerine phesiz pek ok almann konusudur. Fakat bu, en ateli taraftarlarnn iddia ettii gibi tarih bilgi zerindeki kkten ykc bir etkiye sahip olmamtr ve kendi almalarna toptan rlativizmi kartrmalarndan tr hi deildir. nk eer her ey gerekten znelse, eer gemie dair hibir eyi kesin olarak bilemeyeceksek ve metne anlamn veren onu okuyanlarsa, yleyse postmodemlerin sylediklerine neden inanalm ve neden biz de onlarn yazdklarna sylediklerinin tam tersi bir anlam vermeyelim?67

Carrm yazdklarndan sonra tarih bilimindeki pek ok gelimeden biri de feminist tarihten -gnmz okuru iin Carrn slubundaki en sinir bozucu taraf tarihiden srekli eril birinci ahsta sz etmesidir- Holokost tarihine gl bir ahlki ykmllk tayan eitli tarih trlerinin ortaya kmasdr. Ve bu kincisi, Auschwitz'de gaz odalarna gnderilen Yahudiler olmadn, Nazilerin bir ykm plan olmadn, alt milyon kiinin lmediini syleyen Holokost redcileri ekolne kar verdikleri savala belki de her eyden ok tarihsel gerekliin tarihinin alglayndan bamszl fikrini dzeltmeye yaramtr.68 Carrm tarihte her tr ahlki yargnn gayrimeruluu konusundaki kat inad bu gibi balklar karsnda kendiliinden ayakta kalamayacaktr. Fakat te yandan tarihiler onun uyarsn dikkate alarak ar fazla ve an indirgemeci ahlki yarglann tarihiyi okuyucunun incelenen konuyu kavrayna bir eyler eklemesinden daha anlamsz gstereceini unutmamaldr.69 Bir

67 Bkz. Richard J . Evans, In Defense o f History (yeni bask ve sonsz ile, Londra, 2001) .

68 Bkz. Richard J. Evans, Lying About Hitler: History Holocaust tnl the David Irving Trial (New York, 2001).

69 Tarihe her tr yorum ve analizin hari tutulduu ahlki yargya dayal reducto ad absrdm yaklam iin, bkz. Michael Burleigh, The Third Reich: A New History (Londra, 2001).

41

baka yeni ve ho gelime de tarihilerin gemite irrasyonel olana ynelmesidir ki bu Carrm da en azndan topluluklar iinde grmeyi reddettii ya da varln kabul etmek zorunda kaldnda ie yaramaz sayd bir eydi. 20. yzyl balarndaki ll ve terbiyeli atmosferde Carrm akla ve gelimeye besledii iyimser inan aslnda biraz yersizdi.

Ancak her tr kusuruna, elikisine ve tarih biliminin pek ok yn asndan ad yaklamlarna ramen Tarih Nedir? hl bir klasik. Her eyden nce ilk yaymlammdan beri doru nedenlerle 250.000den fazla satlmtr. abuk yazlm ve asl konumaya dayanan pek ok kitap gibi, fazla dnlp tanlm almalarda gremeyeceimiz akc ve yakc bir tarz vardr. Tarih teori ve pratii zerine ou kitabn aksine, ne srd en soyut iddialar canland- rabilmek iin gerek tarihilerden ve gerek tarih kitaplarndan saysz somut rnekle doludur. Tarih kitaplarnn ve her tr tarihe giri kitabnn ounun aksine okuyucuya yukardan bakan bir dille deil, eit gren bir hitapla yazlmtr. En derin ve zorlu teorik meseleleri zmeye alrken bile nkteli, renkli ve elendiricidir. Krk yl sonra bile kkrtc etkisini srdryor. Sadece tarihe dair deil, siyaset ve etik konusunda da temel sorular zmeye alyor. Byk konulan ustalkla ele alyor. Tarihilere, felsefecilere, yazar ve dnrlere gndermeleri olduka artc. Carr fazlasyla bilgili ve akll bir adamd. Tarih Nedir?'in cazibesinin bir ksm da akl ve bilgiyi kolay ulalacak hale getirmesinden kaynaklanyor.

Tarihi iin Tarih Nedir? pek ok nedenle nem tar. zellikle de zerinde srarla durduu, Carrm tarih bir sretir ve siz sreten bir paray kanp sadece onu incele- yemezsiniz... her ey tmyle birbirine baldr, szleriyle ifadesini bulan gerekle.70 Carr cidden tarihinin grevi

70 Mehta, Fly and (he Fly-Bottlc, s. 159-161.

42

nin aratrmay setii tarihten bir parann ncesi ve sonrasn almak, konuyla ve daha geni balamda karlkl balantlar incelemek olduunu dnyordu. Ayrca beensek de beenmesek de onun kitab tarih yazmnda her zaman bir znel eleman olduunu, nk tarihilerin aratrma ve yazlarndan ayramayacaklar gr ve varsaymlara sahip kendi zamanlarnn bireyleri olduklann tekrar tekrar ispat eder. Tarihiler bu gr ve varsaymlar dizginlemeyi, kendilerini altklar malzemenin ellerine teslim etmeyi, ak ederek okuyucular eletirel bir okumaya davet etmeyi umsalar da durum deimez. Carr en ok bu adan etkili olmutur ve grleri tarihiler tarafndan geni apta kabul edilmitir ve en ok bu nedenle eseri daimi olacaktr.

LER OKUMA

Tarih Nedir?in tasarlanm ama hi tamamlanmam ikinci basks iin Carrn yazd nsz, yeni basknn hazrlklarnda yazd notlarla bu kitap yayma hazrlanrken R. J. Davies tarafndan bir araya getirilmitir. Carrn Sovyet Rusya Tarihi adl eseri 1950den 1978e kadar Macmillan -imdi Palgrave- tarafndan on drt cilt halinde baslmtr. 1979da yaymlanan Leninden Staline Rus Devrimi, 1917-1929* kitabnda faydal bir zet yer alr. Ertesi yl Carr baz nemli makalelerinden semeleri From Napoleon to Stalin balyla yaymlamtr.

Carrm Otobiyografisi Michael Cox (ed.)un E. H. Carr: A Reappraisal (Londra, 2000) kitabnda yer alyor. Burada ayrca Anders Stephansoriun Tanh Nedir? Dersleri (s. 283-303) makalesi ile Carrm grleri geni bir perspektifle deerlendiriliyor. Carrm hayatn ve almalarn anla

(*) Leninden Slalin'e Rus Devrimi, 1917-1929, cv. Lcvenl Cincmre, Mcr Yaynlan, 1992.

43

mak asndan kitaptaki dier makaleler de son derece yararl. Fakat, bunlarn iinde en nemlisi Tarih Nedir?'in oluumu ve nasl karland, kitabn Carrm dier almalarna etkileri hakknda mhim bir blm ieren Jonathan Haslamm biyografisi The Vices o f Integrity: E. H. Carr 1892- 1982 (Londra, 1999). Carr ve fikirleriyle ilgili herkes iin Haslamn almas temel bir balang saylr. Carrn kendi belgeleri Birmingham University ktphanesinde zel Koleksiyon blmnde ve Michael Coxun editrln yapt makaleler kitabnda bir ekte ksaca zetlenmi bulunuyor.

Carrm tarih grlerine getirilmi pek ok eletiri var. Hayat sresince en hakl eletirileri arkada Isaiah Berlin yapmt. Onun toplu eserleri de Henry Hardy tarafndan yayma hazrlanyor. zellikle daha sonra Isaiah Berlinin Henry Hardy ve Roger Housheer editrlnde The Proper Study o f Mankind: An Anthology o f Essays (Londra, 1997) almas iinde yeniden yer alan Historical Inevitability (Tarihsel Ka- nlmazlk) (Londra, 1954) balkl konuma/makale gzden geirilebilir. Grlerinin ncesi Michael IgnatiefPin Isaiah Berlin: A Life (Londra, 1998) kitabnda takip edilebilir. Daha muhafazakr bir adan en ezici saldn G.R. Elton, The Practice o f Historysiyle (ikinci bask Richard J. Evansm son szyle, Londra 2001) gelmitir. Eletiri korosuna Arthur Marwick de hem Nature o f History kitabyla hem H. Kozic- ki (ed.) Developments in Modem Historiography (New York, 1993) s. 107-38de yer alan A Fetishism of Documents? The Salience of Source Based History makalesiyle katlmtr.

Althuserci Marksist taraftan Paul Hirst, Marxism and Historical Writing (Londra, 1985), postmodernist keden Keith Jenkins, What is History? From Carr and Elton to Rorty and White (Londra, 1995), eletirel yazlaryla Geoffrey Roberts, History and Theory 36/2 (1997) s. 249-60 anlmaya deer. Benzer grler, London Universitys Institute of His-

44

torical Research sitesi http://ihr.sas.ac.uk adresindeki Tarih Nedir? tartmasnda Alun Munslow tarafndan dile getirilmitir. Bu sitede aynca Carrn ortaya att trden sorulara ayrlm bir ksm yer alyor.

Bu meseleleri zmlemek adna en son giriimler Richard J . Evans In Defense o f History (yeni sonszle ikinci bask, Londra 2001), C. Behan McCullagh, The Truth o f History (Londra, 1998) ve Robert F. Berkhofer, Jr , Beyond the Great Stoy almalarnda yer alyor. Carrm rlativizmi That Noble Dream: The Objectivity Question and the American Historical Profession (Cambridge, Mass., 1988) Peter Novickin srkleyici ve zekice savunulan aratrmasnda yeni bir boyut kazanmtr. George G. Iggers, Historiography in the Twentieth Century* (Hanover, New Hampshire, 1997) zellikle ngiltere, Fransa, Almanya ve ABDde Carrn hayat sresince tarihsel dncedeki gelimelere dair akl banda ve okunakl bir almadr.

eviren P E L N SlR A L

Not: niversite ktphanesindeki zel koleksiyon blmnden

Carr belgelerini kullanm a iznini bana verdikleri iin University

o f Birm ingham a teekkr ederim. Giri blm taslan zenle

okuduu ve faydal nerilerde bulunduu iin Jonathan Haslama

da teekkr etmek istiyonm . Grlerin tamam bana aittir.

(*) Virminci Yzylda Tarihyazmu, ev. Gl agal Gven, Tarih Vakf Yaynlan, 2000, stanbul.

45

Giri Notu

R. W. D a v i e s

Tarih Nedir?'in ikinci basks iin E. H. Carr ok sayda malzeme toplamt, ancak Kasm 1982de ld gne kadar sadece yeni baskya nsz kaleme almt.

Onun lmnden sonra gerekleen bu bask, bu nsz ve Carrm karalamalar, taslaklar ve notlaryla dolu byk kutusundan kan baz malzemelere, notlara ve taslaklara yer vermeye gayret gsterdiim E. H. Carrm Dosyalarndan: Tarih Nedir? ikinci Bask iin Notlar balkl yeni bir blmle balyor. Bunlan ilk basknn gzden geirilmi metni takip ediyor.

Yeni blmde trnak iindeki keli parantezlerde yer alan cmleler bana aittir. Carrm referanslarn zenle gzden geiren Catherine Merridalee, ayrca yorumlan iin Jo nathan Haslam ve Tamara Deutschere teekkr ederim. Carrm Tarih Nedir?'in ikinci basks iin nodan University of Birmingham ktphanesindeki E. H. Carr belgeleri arasna braklacaktr.

Kasm 1984

47

kinci Baskya nsz

E. H. Ca r r

1960ta alt konumadan oluan Tarih Nedir?'in ilk taslam tamamladmda Batl dnya halen iki dnya savann, Rusya ve in gibi iki byk devrimin rzgrlaryla sendeliyordu. Saf zgven ve ilerlemeye kendiliinden inanmakla anlan Viktorya devri ok gerilerde kalmt. Dnya huzursuz edici hatta tehditkr bir yerdi. Ancak baz dertlerimizden kurtulmak zere olduumuzu gsteren baz iaretler belirmeye balamt. Savatan sonra geni apta beklenen dnya ekonomik krizi gereklememiti. Britanya lmparatorluu'nu usul usul, neredeyse fark etmeden datmtk. Macaristan ve Svey krizleri alm ya da unutulmutu. SSCBdeki Stalin-siz- leme ve ABDdeki McCarthy-sizleme gayretleri takdire ayan gelimeler kaydetmiti. Almanya ve Japonya 1945in tm tahribatndan sratle kmlar ve grkemli ekonomik ilerlemeler kaydediyorlard. De Gaulle ynetimindeki Fransa gcn tazeliyordu. Birleik Devletlerde Eisenhower ykm sona eriyordu; ufukta umut vaat eden Kennedy dnemi vard. Kara lekeler-Gney Afrika, rlanda, Vietnam- hl yok saylabiliyordu. Dnya apnda borsalar canlamyordu.

49

Bu koullar u veya bu ekilde benim de 1961de konumalar bitirirken tadm gelecek inanc ve iyimserlik sylemi iin grnr birer sebeptiler. Takip eden yirmi yl bu umutlar ve gnl rahatln hsrana uratt. Souk Sava katmerlenerek yeniden balam, beraberinde nkleer yok olu tehdidini getirmiti. Ertelenmi ekonomik kriz, sanayi lkelerini ykarak ve Batl toplumlara isizlii kanser gibi yayarak rvan alrcasna geri gelmiti. Artk dman iddet ve terr eylemlerinden uzak kalabilen bir lke neredeyse yok gibi. Ortadounun petrol reten devletlerinin bakaldrs Batl sanayi devletleri aleyhine mhim bir g deiimini beraberinde gelirdi. nc Dnya, dnya meselelerinde pasiflikten kp gze batan, huzursuz bir faktr haline geldi. Bu koullarda her tr iyimserlik alameti samalat. Her ey felaket tellallarndan yana. Sansasyonel yazar ve gazetecilerin akla resmettii ve medya araclyla bizlere aktard yaklaan kyamet, gnlk konuma daarcmzn bir paras oldu. Dnyann sonunu tahmin etme merak yzyllardr hi bu kadar revata olmamt.

Ancak tam da bu noktada saduyumuzu kullannca iki nemli phe douyor. ncelikle gelecekten umudu kesme tans her ne kadar inkr edilmez gereklere dayand iddia edilse de soyut teorik bir kurgu. nsanlarn byk ounluu buna inanmyor, inanmadklar davranlarndan da anlalyor, insanlar seviiyor, ocuk sahibi oluyor, byk bir zveriyle onlar yetitirip bytyorlar. Gelecek neslin esenlii iin salk ve eitime hem zel hem kamusal youn ilgi gsteriliyor. Durmakszn yeni enerji kaynaklar kefediliyor. Yeni bulular retim etkinliini arttryor. ok sayda kk tasarruf sahibi devlet tahvillerine, konut kooperatiflerine ve yatrm fonlarna para yatryor. Gelecek nesillerin yararna mimari, sanatsal milli hzinelerin korunma

50

s dorultusunda yaygn bir gayret var. Sonumuzun yaklat fikrinin mevcut propagandann en byk sorumlusu bir grup kskn entelektelle snrl kaldn dnmek daha cazip geliyor.

kinci phem bu evrensel felaket kehanetlerinin, arlkla -zellikle demem gerekir- Bat Avrupa ve onun denizar kollarndan kan corafi kaynaklaryla ilgili. Hi artc deil. Be yzyl boyunca bu lkeler dnyann tartmasz efendileriydiler. Barbar karanlklardaki d dnyaya uygarlk n tadklarn iddia etmeleri makul saylrd. Bu iddiay giderek daha fazla reddeden ve bununla mcadele eden bir a phesiz felakete yol aar. Rahatszln k noktasnn, derin entelektel ktmserliin asl adresinin ngilterede olmas da ayn lde artc deil; nk 19. yzyln heybetiyle 20. yzyln yavanl, 19. yzyln stnl ile 20. yzyln son derece belirgin ve ackl sefaleti baka hibir yerde bu denli tezat oluturmaz. Bu ruh hali Bat Avrupa ve biraz daha az da olsa Kuzey Amerikaya yaylmt. Bu lkeler 19. yzylda o byk yaylmac dnemin aktif katlmcsyd. Ama ayn ruh halinin dnyann baka yerlerinde de srdn dnmek iin nedenim yok. Bir tarafta alamayacak iletiim duvarlarnn ykselmesi, te yanda Souk Sava propagandasnn aralksz srmesi, SSCBde- ki durumu mantkl deerlendirmeyi zorlatryor. Yine de bir toplumda mevcut ikyetleri ne olursa olsun halkn byk ounluu yirmi be, elli ya da yz yl ncesinden daha iyi durumda olduklarnn farkndaysa gelecee dair yaygn umutsuzluk bastrlm demektir. Asyada Japonya ve in kendi farkl yntemleriyle ileriye dnk drmdalar. Ortadou ve Afrikada kargaann hkm srd yerlerde bile kr krne de olsa inandklar bir gelecek iin mcadele eden devletler ortaya kyor.

nnde ykm ve dten baka bir ey grmeyen, geli

51

en her tr inanc ve insan rknn daha ileri bir beklentisini sama bulan mevcut inanszlk ve umutsuzluk dalgasmn bir elitizm biimi olduunu -bunun, gvenlikleri ve ayrcalklar krizlerden fazlasyla etkilenen elit gruplarn ve dnyann geri kalan zerindeki bir zamanlann tartmal egemenlikleri bozulan elit lkelerin rn olduunu- dnyorum. Bu hareketin asl ncleri entelekteller hizmet ettikleri egemen sosyal grubun fikirlerinin tedarikileridirler. (Bir toplumun fikirleri o toplumdaki egemen snfn fikirleridir.) Sz konusu entelektellerden bazlarnn znde baka sosyal gruplara ait olmalar konu ddr, nk entelektele dnrken kendiliklerinden entelektel elite karmlardr. Tanm gerei entelekteller elit bir grup olutururlar.

Yine de u anki durumda daha nemlisi, bir toplumdaki btn gruplarn ne kadar btnlemiseler de (ve tarihi genellikle onlar byle grmekle aklanr) belli sayda anormal ya da muhalif karmasdr. Bunlar zellikle entelekteller arasndan kar. Entelekteller arasnda kan, toplumun temel varsaymlarnn genel kabul grmesine dayal olaan tartmalardan deil, bu varsaymlarla mcadele edenlerden bahsediyorum. Batl demokratik toplumlarda bu gibi mcadeleler bir avu muhaliften teye gemedikleri srece ho grlr ve temsilcileri okura ve dinleyiciye ulaabilir. Kinik biri, saylar az ve tehlike yaratmayacak kadar etkisiz olduklarndan ho grldklerini syleyebilir. Krk yl akn bir sre ben entelektel damgasn tadm ve son yllarda kendimi giderek entelektel bir muhalif olarak grmeye baladm. Bunun belli bir aklamas var. Muhteem Viktor- yen an inan ve iyimserliinin doruunda deil de, gnbatmnda yetimi ve hl yazmay srdren pek az entelektelden biri olmalym ve benim iin bugn bile dnyay srekli ve geri dnlmez bir dle anmak ok zor. Takip

52

eden sayfalarda Batl, zellikle de bu lkeye mensup entelekteller arasndaki hkim eilimlerden uzak durmaya, neden ve nasl yoldan ktklarm dndm gstermeye ve iyimser olmasa da her koulda mantkl ve dengeli bir gelecek grne tutunmaya alacam.

eviren P E L N S lR A L

53

Tarih Nedir?

Tarihi ve Olgular

1

Tarih nedir? Bu sorunun anlamsz ya da gereksiz saylmamas iin, Cambridge M odem Historynin srayla birinci ve ikinci basmlarna ilikin iki para stnde durarak sze balayacam. Lord Acton, basmn stlendii alma hakknda Cambridge niversitesi Yaynevinin yneticilerine. Ekim 1896 tarihli raporunda yle diyordu:

Bu, 19 . yzyln gelecek kuaklara m iras brakm ak ze

re olduu bilgileri, en oa en yararlnn verilmesi yolun

da yazmlamak (kaydetmek) iin esiz bir frsattr... Akll

ca bir iblmyle bunu yapabilmeli ve herkese en son bu

lunan belgeleri, uluslararas aratrm ann en olgun sonu-

lann sunabilmeliyiz.

Nihai tarihe, biz bu kuakta ulaamayz; fakat greneksel

tarihi aabiliriz, aruk btn bilgiler ulalabilir, her sorun

zlebilir duruma geldiine gre de. greneksel tarihten nihai

tarihe giden yolda vardmz noktay gsterebiliriz.1

1 The Cambridge Modem History: Its Origin, Authorship and Production, 1907, s. 10-12.

57

Ve hemen hemen tam 60 yl sonra Profesr Sir George Clark Cambridge Modem Historynin ikinci basmna yazd genel girite, Lord Acton ve arkadalarnn bir gn nihai tarihin ortaya konulabilecei yolundaki inanlarn eletirmektedir:

Bir sonraki kuan tarihileri, byle b ir im kn um m u

yorlar. alm alarnn tekrar tekrar almasn bekliyorlar.

G em iin b ilgilerinin b ir ya da birka kiinin zihninden

geerek ve bu zihinler tarafndan ilenerek kendilerine

ulatn, bu nedenle hibir eyin deitirmeyecei birim

sel, kiilik-izi tamayan atomlardan olumadn dn

yorlar... Aratrma usuz bucaksz gzkyor; baz sabrsz

bilginler, phecilie ya da en azndan tarihe ilikin yarg

lamalar kiileri ve bak alarn iin iine kartrdndan

hepsinin birbirinden farksz olduu ve ortada nesnel bir

tarih! gerein bulunmad retisine snyorlar.2

stadlarn birbirleriyle bylesine aka elitii yerde, alan soruturmaya aktr. Ben, 1890larda yazlanlarn samaln teslim edecek kadar ak fikirli olduumu umarm. Fakat 1950lerde yazlm her eyin de mutlaka doru olduu grne balanacak kadar ileri fikirli deilim, henz. Gerekten, bu incelemenin tarihin doasndan da daha geni kapsaml bir alana sapabilecei, belki imdiden aklnza gelmitir. Acton ile Sir George Clarkn arasndaki atma bu yazlarn arasndaki zaman boyunca topluma bak amzdaki deimenin bir yansmasdr. Acton Victoria ann sonlarndaki temiz yzl kendine gvenin, pozitif inancn grn, Sir George Clark beat kuann akn, akl bandan gitmi pheciliini yanstr. Tarih nedir? sorusunu cevaplamay denediimizde, cevabmz bilerek ya da bilmeyerek, zaman iindeki kendi tutumumuzu yanstr ve da-

2 The New Cambridge M adem History, cil 1, 1957, s. 24-25.

58

ha geni bir soruya, iinde yaadmz toplum hakknda ne dndmz sorusuna vereceimiz karln bir parasn oluturur. Ele aldm konunun, daha yakndan bir incelemede nemsiz bulunmasndan ekinmiyorum. Yalnzca, bylesine engin ve bylesine nemli bir soruya el attm iin fazlaca kstah gzkmekten korkuyorum.

19. yzyl olgular iin en parlak ad. Hard Times' da* Mr. Grandgrind istediim, diyordu, olgulardr... Hayatta yalnzca olgular aranr. 19. yzyl tarihileri genellikle onunla ayn dncedeydi. Ranke, 1830larda tarihten ahlak dersleri kartan anlaya kar hakl itiraznda, tarihinin devinin yalnzca Naslsa ylece gstermek (Wie es eigenllich gewe- sen) olduunu sylediinde, bu ok derin anlaml olmayan zdeyi, artc bir baar salamt.** Alman, ngiliz ve hatta Fransz tarihilerinin kua, bir by gibi Wie es eigentlich gewesen afsunlu szlerini tekrarlayarak savaa girdiler. (Bu by de ou byler gibi, insanlan bezdirici bir i olan kendi balanna dnme ykmllnden kurtarmak iin yaplmtr.) Tarihin bir bilim olduu tezlerini dorulamay pek isteyen pozitivistler de, olgular kltne kendi etkilerinin arln kattlar. Pozitivistler, nce olgular ortaya koyun, onlardan sonu karn, derler. Bu tarih gr ngilterede Lockedan Bertrand Russella dein ngiliz felsefesinin baat zellii olan ampirik gelenek ile ok iyi uyumaktadr. Ampirik bilgi teorisi zne ile nesne arasnda tam bir aynlma ngrr. Olgular duyu izlenimleri gibi, dardan gzlemciye kendilerini zorlarlar ve gzlemcinin bilincinden bamszdrlar. Al sreci edilgendir: Gzlemci verileri aldktan sonra, bunlarn zerinde iler. Ampirik okulun yararl, fakat ta

(*) Charles Dickensin faydacl ve pozitivizmi eletirdii roman. Grandgrind, buradaki an faydac retmen.

(** ) Ranke, tarihi olgulara dayal bir pozitivizm haline getiren ve 20. yzylda oluan larihyazclgna nclk eden Alman tarihi.

59

raf tutan bir almas, Oxford Shorter English Dictionary, ol- guyu vanlan sonulardan farkl olarak bir deneyim verisi olarak tanmlamakla iki srecin ayrln keskin bir biimde gstermektedir. Saduyucu tarih gr denebilecek olan gr ite budur. Tarih dorulanm bir olgular kmesidir. Tpk bir balknn tablasndaki balklar gibi, belgeler, yaztlar vb. iinde olgular hazr dururlar. Tarihi onlar alr, evine gtrr, piirir, can nasl istiyorsa o ekilde sofraya koyar. Damak zevki pek sade olan Lord Acton, onlann sofraya yaln olarak konulmasn isterdi. Birinci Cambridge Modem His- torynin yazarlarna gnderdii ynerge yazsnda u isteini bildirmiti: Bizim Waterloomuz Fransz ya da Ingiliz, Alman ya da HollandalIlar iin ayn derecede doyurucu olmal, hi kimse yazarlar listesine bakmadan, Oxford piskoposunun yazsnn nerede bittiini ve yazya Fairbaimin mi yoksa Gasquetnin mi, Liebermannn m yoksa Harrisonun mu devam ettiini anlayamamal.3 Lord Actonun tutumunu eletiren Sir George Clark bile -ama belki meyvenin etli ksmnn ekirdekten daha yararl olduunu unutarak- tarihte olgularn oluturduu kat ekirdek ile onu saran geerlii tartmal yorumlarn oluturduu ei ksm birbirine kart gryordu. nce olgularn ortaya koy, sonra kendi hesabna tehlikeyi gze alarak, yorumlarn kaygan kumlanna dal. te deneyci, saduyucu tarih okulunun en temel bilgelik kural. Bu, byk liberal gazeteci C.P. Scottm Olgular kutsal, kanlar zgrdr diyen nl szn akla getiriyor.4

mdi, besbelli ki byle ey olmaz. Gemi hakkndaki bilgilerimizin doas stne felsefi bir tartmaya girimeyeceim. imdiki amacmz iin, tutalm, Caesarn Rubiconu gemesi olgusu ile u odann ortasnda bir masa bulunmas olgusu ayn ya da oranlanabilir dzeyde olgulardr. Her

3 Aclon. Lectures on Modern History. 1906, s. 318.4 19 Haziran 1952 tarihli The Listenerde aktarlmtr, s. 992.

60

iki olgu da bilincimize ayn ya da oranlanabilir biimde girerler ve her iki olgu da onlan bilen kii asndan ayn nesnel karakterdedir. Fakat bu cretli ve pek o kadar inandrc grnmeyen varsaymla bile, tezimiz hemen, gemie ilikin btn olgulann tarih olgular olmamas ya da tarihi tarafndan byle kabul edilmemesi gibi bir zorlukla karlar. Tarihin olgularn gemie ilikin teki olgulardan ayrt eden lt nedir?

Tarih olgu nedir? Daha yakndan bakmamz gereken etin bir soru bu. Saduyucu gre gre, adeta tarihin omurgasn oluturan ve btn tarihiler iin deimez olan, belirli birtakm temel olgular vardr. rnein, Hastings Sava- nm 1066da yaplm olmas olgusu. Fakat, bu gre karlk u iki noktay da gz nnde bulundurmamz gerekir. Bir kere, tarihinin asl ilgilendii buna benzer olgular deildir. phesiz, bu byk savan 1065 ya da 1067de deil, 1066da, Eastboum ya da Brightorida deil, Hastingsde yaplm olduunu bilmek nemlidir. Tarihi bunlar doru bilmeli. Fakat bu tr noktalar ileri srlnce, Housmanin Kesin doruluk bir devdir, erdem deil szn hatrlyorum.5 Bir tarihiyi kesinliinden dolay vmek, bir mimar yapsnda iyi frnlanm kereste, gereince kartrlm har kullandndan tr vmeye benzer. Bu, onun iinin zorunlu bir kouludur, fakat onun temel ilevi deildir. Tarihiye tarihin yardmc bilimleri denilen -kazbilim, ya- ztbilim, eski para bilimi, olaydizim bilimi vb. gibi- disiplinlerden yararlanmasna izin verilmesi, ite bu tr sorunlardan trdr. Bir mlek ya da mermer parasnn kkenini ve dnemini belirlemesini, ne dedii bilinmeyen bir yazt zmesini, kesin tarihi ortaya koymak iin gerekli derin hesaplan yapmasn mmkn klan bir uzmann zel hnerlerine sahip olmas bir tarihiden beklenmez. Btn tarihiler iin

5 M. Manilli, Asronomicon: Liber Primus, 2. basm, 1937, s. 87 .

61

ayn olan ve temel olgular denilen bu gibi bilgiler, genellikle tarihin kendisinden ok, tarihinin kulland hammaddeler blmne girer. kinci olarak, bu temel olgular kantlama gereklilii, olgularn kendilerindeki herhangi bir nitelikten deil, fakat, tarihinin verdii bir a priori karardan kmaktadr. C.P. Scottun zdeyiine karn, bugn her gazeteci bilir ki, kamuoyunu etkilemenin en etkin yolu, uygun olgularn seilmesi ve dzenlenmesidir. Olgularn dorudan doruya kendilerinin konutuklar sylenirdi. Bu, elbette, doru deildir. Olgular yalnzca tarihi onlara bavurunca konuurlar; hangi olgulara, hangi sra ya da balam iinde sz hakk verileceini kararlatran tarihidir. Sannm, Pirandellonun yaratt kiilerden biri: Olgu uvala benzer - iine bir ey koymadka dik durmaz, diyordu. Savan 1066da Hastingsde yapldn bilmekle ilgilenmemizin tek nedeni, tarihilerin bunu nemli bir tarih olgu saymalardr. Caesarn o kk ay, Rubiconu geiinin bir tarih olgusu olduuna, kendisince birtakm nedenlere dayanarak, karar veren tarihidir; oysa, ondan nce ya da sonra milyonlarca baka insann Rubiconu geii hi kimseyi ilgilendirmez. Bu binaya yanm saat nce yryerek, yahut bisikletle ya da arabayla gelmi olmanz da Caesarn Rubiconu geii kadar gemie ilikin bir olgudur. Fakat byk bir ihtimalle tarihiler bunu grmezlikten geleceklerdir. Bir keresinde Profesr Talcott Parsons, bilimi geree semeli bir bilimsel ynelmeler sistemi diye tanmlamt.6 Bu belki daha basit sylenebilirdi. Fakat, tarih baka eylerin yan sra ite budur. Tarihi zorunlu olarak semecidir. Tarih olgularn oluturduu, tarihinin yorumundan bamsz ve nesnel bir sert ekirdein var olduuna inanmak ahmaka, fakat silinmesi ok g bir yanlgdr.

Gemie ilikin sradan bir olgunun tarih bir olguya d

6 T Parsons ve E. Shils. Towards a General Theory o jActions. 3. basm. 1954, s. 167.

62

nme srecine bir gz atalm. Stalybridge Wakesde 1850 ylnda, bir zencefilli rek satcs kk bir tartma sonucu kzgn bir kalabalk tarafndan dvlerek ldrlmtr. imdi bu, bir tarih olgusu mudur? Bir yl nce duraksamadan hayr derdim. Bir grg tan bu olay az bilinen anlarna yazmt;7 fakat herhangi bir tarihi tarafndan bunun sz edilmeye deer sayldm ben hi grmemitim. Bir yl nce Dr. Kitson Clark Oxforddaki Ford derslerinde bu olay zikretti.8 Bu, onu tarih olgu yapar m? Sanrm, henz deil. Bana kalrsa, bu olay u anda sekin tarih olgular kulb yeliine adaydr. imdi daha baka destekleyiciler bekliyor. Belki de nmzdeki birka yl iinde bu olgunun 19. yzyl lngilteresi hakkndaki makale ya da kitaplarn nce dipnotlarnda, sonra yazlarn iinde boy gsterdiini greceiz ve 20-30 yl iinde iyice yerlemi bir tarih olgu olacak. Ya da belki hi kimse onu ele almayacak, bu durumda Dr. Kitson Clarkn yiite kurtarmaya kalkm olduu gemie ilikin tarih-olmayan olgulann unutulmu boluuna yeniden decektir. Bu ikisinden hangisinin olacan ne belirleyecektir? yle sanyorum ki, sonu Dr. Kitson Clarkm kantlamak iin bu olay ileri srd tez ya da yorumun br larihilerce de geerli ve anlaml olarak kabul edilip edilmemesine bal olacaktr. Olayn bir tarih olgu sfatyla durumu, bir yorum sorusuna yol aacaktr. Bu yorum esi her tarih olgunun iinde vardr.

Kiisel bir anm aktarmama izin verir misiniz? Yllar nce bu niversitede ben eski tarih okurken Pers savalar anda Yunanistan zel alma konusu olarak almtm. Raflarma 15-20 cilt dizdim; bunlarda konumla ilikili btn tarih olgularn yazl bulunduuna kesinlikle inanyordum. Tutalm ki, bu ciltlerde konumla ilgili olarak o zaman bili

7 Lord George Sanger. Seventy Years a Showman, 1926, s. 188-89.8 Dr. Kilson Clark, The Malting o f Victorian England, 1962.

63

nen ya da bilinebilecek btn olgular vard - gerekten de aa yukan byleydi. Bir zamanlar herhalde baz kimselerce bilinen sonsuz saydaki olgularn iinden seilmi bu minik olgular demetinin, hangi rasdant ya da anma sreciyle tarihin olgular olarak yaayabildiini dnmek hi aklma gelmemitir. Bana yle geliyor ki, bugn bile Eski ve Ortaa tarihinin ekiciliklerinden biri, bize stesinden gelinebilecek snrlar iinde emrimize hazr btn olgulara sahipmiiz izlenimi vermesidir - tarihin olgular ile gemiin teki olgulan arasndaki tartmal aynlk ortadan kayboluyor, nk bilinen az saydaki olgularn hepsi tarih olgulardr. Cambridge Modern Histoty'nin her iki yazmnda da alm olan Burynin dedii gibi, Eski ve Ortaan kaytlan boluklarla delik deiktir.9 Tarihe, pek ok paras kayp bir i ie gemeli bulmaca denmitir. Fakat ana zorluk bu boluklar deildir. I 5. yzyldaki Yunanistan tablosu basite bir cevapla, pek ok paras rastlantyla kaybedilmi olduundan deil, fakat genellikle, tablo Atina kentindeki kk bir insan kmesi tarafndan oluturulduu iin eksiktir. 5. yzyl Yunanistamnn bir Atinal yurttaa nasl gzkt hakknda epeyce ey biliyoruz, fakat bir lranlya ya da bir kleye yahut Atinada yerlemi bir Korintosluya nasl grnd stne pek az ey biliyoruz. Tablomuz rastlantyla olmaktan ok, bilerek ya da bilmeyerek belirli bir dnya grne sahip ve bu grn destekleyen olgularn saklanlmaya deer olduu dncesindeki kiilerce bizim iin nceden seilmi ve belirlenmitir. Ayn ekilde Ortaa stne yazlm bir ada tarihte, o devir insanlarnn youn bir biimde dinin etkisinde olduunu okuyunca, bunu nasl bildiimizi ve doru olup olmadn merak ediyorum. Ortaa tarihinin olgulan olarak bildiklerimizin hepsi, bizim iin, din dncenin teorisi ve uygulamas ile uraan

9 J.B. Bury, Seleclcd Essays, 1930, s. 52.

64

lar (din adamlar) ve bundan dolay dini ok nemli bulan - baka eyleri deil de- yalnzca onunla ilikili her eyi yazan Kronik Yazar kuaklarnca seilmitir. Rus kylsnn koyu dindar olduu yolundaki imge 1917 Devrimi ile ykld. Ortaa insannn ok sofu olduu yolundaki imge ise, doru da olsa yanl da olsa rtlemez, nk Ortaa ile ilgili olarak bilinen olgularn neredeyse hepsi, buna inanan, baka kiilerin de inanmasn isteyenlerce bizim iin nceden seilmitir ve belki de ilerinde tersine ka