2

ANA STIJOVIĆ DUŠAN STIJOVIĆ

CRNOGORSKI GRAFITI

v r i j e m e g r a d i g r a d

Berane, 2o1o. godine

4 5

G R A F I T I

G rafit je urezan, utisnut natpis ili crtež na zidu ili nekoj drugoj površini. U pisanoj ili likovnoj formi, riječima i slikama uz pomoć olovke,

boje ili spreja ispisuju se rečenice, parole i figure, najčešće duhovitog i zanimljivog sadržaja.

Grafiti predstavljaju slanje poruke na jav-nim površinama.

Riječ grafiti je nastala od italijanske riječi »graf-fito« što znači škrabati, a korijen vuče od stare grčke riječi »graphein« koja znači pisati.

Grafiti postoje još od stare Grčke i Rima, a mož-da i od trenutka kad je čovjek iz agrafijske faze svoje duhovnosti prelazio u grafijsku fazu i kad je pismom i drugim grafijskim sredstvima urezivao svoj trag u vremenu i prostoru.

Savremena istorija grafita počela je 1968. godi-ne kada grafiti počinju da se javljaju po njujorškom metrou. Danas oni predstavljaju neinstitucionalan i

6 7

U vremenu kada je sve puno hermetičnosti i nepoznanica grafiti se nude, tvrde neki, kao čin ekspresije duha i duševna relaksacija svima koji su zasićeni tehnicizmom, modernizmom i dehumaniz-mom. Oni su vrsta komunikacije s drugima, kao vr-sta projekcije unutrašnjih osjećanja koja traže i stva-ralačku nadogradnju recepijenta. Gradski ambijent primorava duh da iskorači iz kruga običnosti u svijet neobičnih detekcija na govornom planu. Slična je svar i sa uličnim grafitima, koji sve više postaju neka vrsta zidne biblioteke gradova.

Šatrovački govor »prodro« je među grafite na zidovima većih gradova kao svojevrsna leksika. Neko ulične grafite naziva »zidnom književnošću«, što oni u stvari to i jesu. Oni hoće da dobiju, a i do-bili su, status javne prezentacije. Zidovi su njiho-va kraljevina! (2) Priča grafitera je priča ulice. Ovi gradski momci u grafitima projektuju nove sadrža-je i mudrolije, najčešće drsko i zajedljivo, i kroz njih utopistički stvaraju sliku boljeg i ljepšeg svijeta.

neformalan oblik komunikacije pojedinaca i grupa, kako međusobnog, tako i sa širim društvenim okru-ženjem.

Naučnici su pokušali odgonetnuti strukturu grafitske djelatnosti. Ponekad se u toj djelatnosti vidi znak određene kulture i društvenog angažma-na. Drugi put se ova struktura svodi na značenje iz-raza subkultura. Često se ova djelatnost vidi isključi-vo kao ostvarenje neodgovorne društvene skupine, odnosno kao izraz nekulture. Jednima je grafitira-nje na granici umjetničkog čina, drugima samo vandalizam. Naučnici su u ovoj djelatnosti uočili i neke druge odrednice, a ne samo »vandalski prkos« dobrom ukusu i skladu. Zbog izuzetne razgranate upotrebe grafita, približno istog značenja na širem prostoru (planetarni fenomen), približno iste sinta-kse, pokušali su odrediti njihova imanentna svoj-stva. Saglasni su u odredbi da su to jednostavni me-diji, da se grafiteri služe jednostavnim znakovima i izvode jednostavne gestove. (1)

8 9

našanja i postupanja, a na drugoj, sociolozi kulture, istoričari umjetnosti i psiholozi traže smisao, uzroke i značenja pojave.

Dakle, istraživački živi pijesak- grafiti. Izazov za autore i čitaoce. Beskrajna traka pitanja i odgovora: šta su, gdje se nalaze, ko piše, za koga, da li su tekst, simbol ili slika, koja je razlika između murala i grafi-ta, jesu li grafiti aforizmi na zidu (...)? (3)

Danas je moguće vidjeti razne grafite, ali naju-potrebljavanija tehnika je pisanje sprejom.

Grafiti se mogu pisati samostalno, ali nije neu-običajeno da se pišu u klanu (“krew”).

Black book (crna knjiga) sadrži skice crtača grafita i fotografije završenih djela (piece skraćeno od masterpiece-umjetničko djelo) i čuva se od poli-cije jer se može upotrijebiti kao dokaz na sudu.

Ima razločitih pokušaja klsifikacije grafita, a uglavnom se diobe svode na sadržajni (ili motiva-cijski) i na formalni niz. Po prvome, grafiti pokazuju odnos čovjeka prema životu, opojnim sredstvima,

Prosine tu i neka nježnost i ljubavna poruka koja oplemeni sivilo betona i prazne površine i zatreperi spektrom asocijativnog. Ima u njima prirodne logi-ke, puni su svakodnevnog govora, metaforičnog i metonimijskog, ali uvijek naglašeno drskog, ruga-lačkog i psovačkog.

Društvena stvarnost, tranzicijski problemi, po-litički život i dileme demokratskih zahtjeva lako se iščitavaju na grafitima, pa su isti pouzdan znak dru-štvenih talasanja.

Grafiti, danas, žive na zidovima kao rezultat pobune ili devijantnog ponašanja mladih i u umje-tničkim galerijama kao proizvod moderne umje-tnosti, što pobuđuje interesovanje javnosti i zah-tijeva objašnjenje. Garfiti se pojavljuju iznenada i tajno, otkrivaju kao prljačka destruktivna aktivnost praćena negodovanjem medija kojima se oblikuje negativno javno mišljenje. Na jednoj strani polici-ja, razne inspekcije i sudstvo otkrivaju i kažnjavaju počinioce, istražuju dimenzije antidruštvenog po-

10 11

impulsivno šalju poruke: “Danas mi je misao pala na koljena”, “Mama, više nijesam sam evolucija je zaobišla mnoge”, “Bin Laden naš školski drug - VIII-2”, “Kakvi smo da smo o jadu”, “Pojam veliko potiče od neurotičara”, “Pjesmom kroz zid”...

Nepristajanje na aktivnosti institucija države u borbi protiv narkomanije ispisali su beranski grafi-teri na zidu zgrade poslovnog centra Evropa u Be-ranama (...), a u Podgorici, na zidu pored Ribnice, cinična poruka: “Ala je lep ovaj svet, ovde komad onde 5”.

U Podgorici ispisani su grafiti “Stojseri”, “Stojse-ri jedite govna”, “Kockaste glave, rumeni obrazi, mrš iz Podgorice”, “O o o turci”, a u Beranama “Rome u logore”.

Grafiteri “iskošenim” svijetlom fokusiraju i poli-tičku scenu. U Podgorici je ispisan grafit: “Izađite na izbore, glasajte za Varvare”, a u Beranama grafopisac konstatuje: “Tadić je šiptar”, a neko je ispod dopisao:

ljubavi, prijateljstvu, nasilju, politici, religiji..., a po formi su simbolički, slikovni i tekstualni iskaz.

“Pisanje grafita je zadovoljstvo tajnog učestvo-vanja. Ishodišta su javna. To je spontana reakcija na preovlađujući sistem vrijednosti i dominantni životni stil... Kada ih »spopadne« unutrašnje »mo-ranje« autori “zidne literature” pišu šta im padne na pamet. Takav se grafit zato i može shvatiti kao impulsivan gest, mada se “poruka” često precizno formuliše... U grafitu je prepoznatljivo nastojanje da se afektivnim pražnjenjem nadvlada tjeskoba... Grafoman, krišom, igra svoju igru komunikacije. On insistira na buntovnoj snazi grafita koja može da se usprotivi mentalnoj lijenjosti i nepodnošljivoj lakoći lagodnog i glupog življenja. Grafiti upotpu-njuju društvenu scenu- koja je često haotična - s maštom i dosjetljivošću”. 4)

Izražavajući otpor prema trivijalnim gluposti-ma, samoljublju, iluzijama, snobovskim skalama vrijednosti i duhovnoj krutosti crnogorski grafiteri

12 13

Najjednostavniji je TAG koji predstavlja stilizovani potpis, zatim slijedi BOMBA grafit u dvije boje koji se radi brzo, najčešće na zabranjenim mjestima, i na kraju PIECE grafit koji sadrži prelaze boja, efekte, slike… Najviši stupanj je BURNER- grafit jarkih boja koji je toliko živ da »gori sa zida«. Velika važnost se pridaje konstrukciji slova.

U žargonu crtača grafita ono što se smatra naj-većom uvredom naziva se crossing, odnosno pre-laženje jednog grafita preko drugog. Žargon sadrži i druge izraze kao što su Toy- početnik ili crtač bez vještine, Biter- onaj koji krade ideje, Fill- boja slova, outline- linja oko slova, Whole car- grafit preko cije-log vagona (uključujući i prozore), Top to bottom- grafit od poda do vrha vagona ili zida i End to end (E2E) - grafit od početka do kraja zida, vagona…

Iako su za crtače i uživaoce grafiti umjetničko djelo u mnogim zemljama su zabranjeni zakonom i tretiraju se kao vandalizam. U početku grafiti ni-kome nijesu smetali ali kada su se grafiti pojavili i

“Da smo Zdravo”. Rasističke i nacionalističke poruke u grafitima

su drska i okrutna zloupotreba grafita i, kao ekstre-mizam koji postoji na svakom mjestu i u svakoj prili-ci, detektuju mentalne probleme društva.

Umjetnost grafitera može nam se svidjeti ili ne, ali kad nam pogled skrene na nježne ljubavne poruke na sivim zidovima zgrada (“Moje najmilije, volim te! Najviše!«), ne ostavlja nas ravnodušnim.

Pisci grafita imaju šta da kažu, iako imaju pro-blema sa pravopisom, a njihova aktivnost je neza-misliva izvan prestupa u odnosu na provincijalnu palanačku logiku svakodnevice.

U crnogorskim gradovima, posebno u Podgri-ci, brojni su grafiti navijačke grupe Varvari.

U svakom slučaju, ostvareni grafit je i informa-cija i komunikacija.

Stilovi pisanja grafita su različiti: Wild (divlji stil), Old school (stara škola), Anti i drugi.

Postoji sedam vrsta, tj. nivoa u crtanju grafita.

14 15

P O D G O R I C A

1. Kockaste glave, rumeni obrazi, mrš iz Pod-gorice

(Na objektu prve faze novog Studentskog doma)

2. Živio Bin Laden to je naš školski drug- VIII-33. Podgorica podgoričanima4. Zašto ćutite? A ja sam ceo život svoj dao

njoj!!!5. Kakvi smo da smo o jadu6. Moje najmilije volim te! Najviše!?7. Kosovo je Srbija8. Pojam veliko potiče od neurotičara9. Ala je lep ovaj svet, ovde komad onde 510. Tomo odlazi! NORTH FORCE11. Sreća je jedino što kad se voli raste12. Kako me je strah dok ovo pišem…13. Stojseri jedite govna! (Sto metara do studentskog doma »Plavi dvor«)

na instalacijama metroa tu su bili brisani. U svijetu grafiti zahtijevaju, svake godine, milione dolara da bi bili izbrisani sa vagona i drugih površina, te zbog tih problema sada su za pisanje grafita predvidjene represije. Ujedno se razvijaju i pozitivne mjere sara-dnje i tako su za grafite predviđene posebne površi-ne i organizovana su takmičenja i pregledi.

Ovaj izbor grafita sačinjen od grafita koji su se, u crnogorskim gradovima, pojavili u periodu 2009 i 2010 godine.

16 17

B E R A N E

1. Policija ubija, a navijači robijaju2. Policija, dileri, poltroni, šmrčete zajedno3. Načelniče hapsi krimose sa značkom dilere

kokaina4. Znaš da znam da volim i znaš da te volim…?5. Berane kliče Tadiću izdajniče!!!6. Radovan srpski sin!!!7. Tadić je šiptar!!! Da smo zdravo!!! (dopisano)8. LJubi ga majka!9. Stani u gard za svoj grad!

14. Izađite na izbore, glasajte za Varvare15. Naš kraj naša pravila16. Pravda za Uroša17. Blago klimi ona uvek duva18. Ribe su za noć a kvart za cio život19. Bez tebe sam pola lava20. Danas mi je misao pala na koljena21. Bio bi lud 100% kad bi bez tebe ost o22. jelji pilji smijalji se ljeljek živi sisaj Zeto23. Ađe da znam, kad ništa ne znam?24. Marijana…ja nijesam prosjak al za ljubav

molim25. Pola grada bilduje, a čitav grad duva!26. Živim uzalud, ali j…. kao lud!27. Šta ćemo sad da radimo? Ja ne znam, najbolje ništa...28. Hoću da znam kuda vode ove stepenice...29. Naša snaga – vaš problem najveći !30. Ovo nisam napisao... (nisam ni ja)

18 19

11. Promjene za sve dobre ljude Nikšića!12. Vratiće se Pape!13. Rakije i kurvi!14. Trudim se da budem najljepši! By Najgrdji15. Vojvode zlo istoka!16. Kraj Nikšića selo malo Titograd se vazda

zvalo!17. Ovo je put kojim smo išli mi srećni i ludi od

ljubavi!18. Bila si jedina ljubav mog života, voljela me

samo ti znaš kako!!! Bila si srce što u meni kuca! Te-ško je biti neko! Ništa u srcu onog ko je tebi sve!!!

By Srećko

B U D V A

1. ”Pjesmom kroz zid”

N I K Š I Ć

1. ko rano rani zajeb o je pijetla!2. Ko je upalio mrak?3. Puši svima!4. Nekad sam bio neodlučan... a možda i nisam!5. Da samo nebo zna, zauvijek čuvam te, gorim

od dodira tvojih usana, zauvijek ti i ja!6. Ana vlim te!7. Šefe, jel ima neki bife ovdje?8. Bolje vino u ruci nego vrana na grani!9. ...Tadić...najači sam...odosmo!10. Djole is the best! Djordje is the King!

2120

Literatura:1 - Savremeni hrvatski graffiti, Stipe Botica i

studenti, Naklada Pavičić, Zagreb 2010. godine2 - Dan online-Feljton:Šatrovački govor, Žarko

Đurović-2010-03-27,3 - Čitanje zida- Zoran Hamović (http://www.

aforizmi.org/zasto/citanje zida.htm)4 - Tišina dokolice-Okrutni grafiti-, Ratko Božo-

vić, Čigoja, Beograd, 2010. godine5 - http//sr.wikipedia.org/sr/Grafiti ArtCrimes (http://www.graffiti.org/) Grafiti umjetnosti (http://graffiti.keusta.net/)

22 23

24