Cumhuriyet Sonrası Üsküdar'da

Cumhuriyet Sonras› Üsküdar'da ‹nflaEdilmifl Sivil Mimarl›k Örne¤i 'Konut'

Y R D . D O Ç . D R . T ‹ M U R K A P R O L

Tarkya Üniversitesi

A R fi . G Ö R . B E R K M ‹ N E Z Tarkya Üniversitesi

1. Girifl

XX. yüzy›l bafllar›nda Türkiye’de bafllayan kentsel de¤iflim, yüzy›l ortalar›ndah›zl› kentleflme biçimini alm›flt›r. H›zl› kentleflme Türkiye’de öncelikle kentiçindeki bofl parsellerin yap›laflmas›n› getirmifl, arkas›ndan gecekondulaflma vekaçak yap›laflma süreci bafllam›flt›r.Bir kentte yaflanan ekonomik, sosyal ve kültürel olgular o kentin oluflum ve geli-flim çizgisini tan›mlam›flt›r. O kentin geliflimini incelemeden yap›lan müdahale-ler, kentte çarp›k yap›laflmaya neden olmufltur. 1950’li y›llara kadar Boratav’a gö-re “T.B.M.M’ nin ç›kard›¤› kalk›nmac› kanunlar›” ile nitelikli denebilecek ve oy›llar›n ça¤dafl gereksinimlerine cevap veren binalar, kentlerimizde mimarlar ta-raf›ndan tasarlanarak infla edilmifltir. Cumhuriyet sonras›, Türkiye’de ekonomik,sosyal ve kültürel alanda de¤iflim yaflanm›flt›r. XIX. yüzy›lda ülkemizde özellik-le de ‹stanbul’da mimari alanda görülen Bat›l›laflma etkisi, XX. yüzy›l ortalar›nagelindi¤inde, kentlerimizin görüntüsünü de¤ifltirmifltir. Cumhuriyet öncesi vesonras›nda Avrupa’dan ülkemize davet edilen mimarlar, Türkiye’ye bat›l› ak›mve e¤ilimleri yans›tan binalar› kazand›rm›fllard›r. Ülkemizde, mimarl›k okulla-r›nda görev alan bu mimarlar›n yetifltirdi¤i ö¤renciler de bu ustalar›n izinden git-mifltir. Sonuçta mimaride iki genel e¤ilim kentlerde iz b›rakm›flt›r. ‹lk e¤ilim ba-t›l› stil ve ak›mlar›n etkisinde infla edilmifl binalard›r. ‹kinci e¤ilim ise gelenekselmimarimizden al›nan ö¤elerin bat›l› stil ve ak›mlar›n ö¤eleri ile kullan›lmas›d›r.Kentlerimizin tarihinde, infla edildikleri dönemin ekonomik, kültürel ve sosyal

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

584

yap›lanmas›n›n ürünü olan bu binalar, koruma kapsam›nda olmad›klar› için h›z-la y›k›lmakta ve yok olmaktad›rlar.XX. yüzy›l ortalar›nda Türkiye’de yaflanan h›zl› kentleflme öncesinde infla edil-mifl bu binalar›n mimarisi de¤iflen Türk aile yap›s›n› da yans›t›r. XX. yüzy›l›nilk çeyre¤inin sonlar›ndan, üçüncü çeyre¤inin ortalar›na kadar olan dönemdebat›l› stil, ak›m ve e¤ilimlerin etkisinde infla edilen konutlar ülkemizde bu dö-nemde mimarimizdeki nitelikli geliflimin göstergesidir. Yap›m y›llar› itibari ileait olduklar› dönemin toplumsal be¤enisini, ekonomik imkanlar›n› ve kültüreloluflumun yans›tmakla birlikte birer mimari belge niteli¤i de tafl›rlar.Bu çal›flman›n konusu, sosyal yaflam›n mimari belgesi olan Cumhuriyet Sonra-s› Örne¤i Konut’un Üsküdar’da da varl›¤›na iflaret etmek ve mevcut konut doku-su içerisinde yeni yap›lanmalarda bu konutlar›n birer belge niteli¤i tafl›d›klar›-n› belirtmek ve koruma alt›nda olmad›klar›ndan, dikkate al›nmalar› gereklili¤i-ni vurgulamakt›r.

fiekil 1. Üsküdar’da incelenen konutlar›n yer ald›¤› mahalleleri gösteren hava foto¤raf›

C U M H U R ‹ Y E T S O N R A S I Ü S K Ü D A R ’ D A ‹ N fi A E D ‹ L M ‹ fi S ‹ V ‹ L M ‹ M A R L I K Ö R N E ⁄ ‹ ‘ K O N U T ’

585

K1 Nam›k Pafla Sok. No 1

K4 Griftzen Sok No 1Do¤anc›lar cad.

K2 Tunusba¤› Cad. No 42Hac› Emin Pafla Sokak

K5 Aç›k Türbe Mektebi Sok. Aziz Mahmut Efendi Sk

K3 Ethem Pafla Sok. No 1Dr.S›tk› Özferen Sok.

K6 Hac› Emin Pafla Sk No 1, Dr. S›tk› Özterendeci sok.

K7 Bostan Sokak No 1Kuzguncuk


B1 Bostan Sok. No 15

B4 B. Mustafa Pafla S. No 27

B7Ethempafla Sok. No 44

B2 Griftzen Sok. No 10

B5 ‹hsaniye Bostan Sok. No 16-1,16-2

B8 Dr S›tk› Özterendeci Sok. No 50

B3 Ethem Pafla SkNo 32

B6 Bostan Sok. No 24

B9 B.Mustafa Pafla S. No 7


587

2.Üsküdar’›n Kentsel Geliflim ve Yerleflim Özellikleri

Üsküdar tarihi perspektiften bak›ld›¤›nda M.Ö. 4. yüzy›lda bir liman kenti nite-li¤indedir. Haçl› seferleri zaman›nda sözü geçen Üsküdar, XVI. ve XVIII. yy. ara-s›nda, Osmanl› ordusunun Asya yönünde yap›lan seferlerin bafllang›ç noktas›olarak bo¤az›n en hareketli noktas› konumundad›r. Üsküdar meydan›nda yap›lan kaz›larda elde edilen verilere göre yak›n geçmifl

ve Geç Osmanl› Döneminde semt ticari olarak geliflim göstermifltir. Bu tarihiperspektiften bak›ld›¤›nda, kentin güneybat› ucunda yer alan ve günümüzde 54mahalleyi içeren semt, ‹stanbul Metropolitan Alan›’n›n en eski yerleflimlerindenbiri olma özelli¤ini kazan›r. Ancak tarihî merkezin konut yerleflimi özelli¤inigünümüzde kaybetme¤e bafllad›¤› ve tarihi merkezin ticari ifllevle yüklenmekteoldu¤u olgusu ile karfl›lafl›l›r.1

3. Üsküdar’da Cumhuriyet Sonras› Konut

Üsküdar kuruluflundan günümüze kadar, ‹stanbul’un geçmiflten günümüze ge-çirdi¤i çeflitli evreleri bar›nd›r›r. Semtin yap›laflma evrelerini tan›mlamak için,makroformda kent mekânlar›n›, mikroformda binalar› incelemek gereklidir. Herevrede kentin geliflim ve de¤ifliminin incelenebilmesi için, ilgili dönemde inflaedilmifl binalar ve onlar›n oluflturdu¤u mekânlarda yap›lacak düzenlemelerde,belge niteli¤inde aç›k ve kapal› mekânlar korunarak, yap›laflma eylemi gerçek-leflmelidir. Cumhuriyet sonras›nda sofal› konut planlar›n›n modernize edilerekkullan›ld›¤› konut binalar›nda, bat›l› stil, ak›m ve e¤ilimler ile geleneksel mima-rimizden esinlenen bir sentez oluflmufltur. Bu tür özgün iç mekan oluflumlar›ve özgün cepheler, XX. yüzy›l ortalar›nda Üsküdar’da infla edilmifl konutlardada karfl›m›za ç›kar. Cumhuriyet sonras› konut plan flemalar›n›n ifllevselli¤i,

B10 Türbe Mektebi S. No 8 B11 Griftzen Sok. No 3


588

günümüz koflullar›n›n yaflam tarz›na imkân vermektedir. Kent bina stokundaönemli yer kaplayan bu konutlar›n özgün cepheleri ve iç mekân organizasyon-lar› ile yeni mekân tasar›mlar›nda mimara ›fl›k tutabilecek nitelikte olmas› bera-berinde, toplumbilim araflt›rmalar›nda da önemli birer veri kayna¤› olarak kar-fl›m›za ç›kmaktad›r.

3.1.Üsküdar'da ‹nfla Edilmifl Cumhuriyet Sonras› Konut Binalar›nda Yabanc›Ak›m, Stil Ve E¤ilimlerin Etkisi

XX. yüzy›l bafllar›nda Türk Mimarl›¤›nda yabanc› ak›mlar etkisinde binalar in-fla edilmesine, 1923 y›l›nda ç›kar›lan Teflvik-i Sanayi Kanunu ile, hükümetprogram›nda yabanc› uzmanlardan yararlan›lmas› maddesinin yer almas› ortamhaz›rlam›flt›r. Bu düzenleme 1927 y›l›nda, yabanc› uzmanlar›n Türkiye’de çal›fl-mas›na imkân veren yasan›n ç›kar›lmas›, kent planlamas›nda ve mimarl›kta ya-banc› mimarlardan faydalan›lmas› yan› s›ra o dönemde Avrupa’da yayg›n olanmimarl›k ak›mlar›na özgü binalar›n Türkiye’de de infla edilmesine imkan ver-mifltir. Bu dönemde, Avrupa’da mimarl›k alan›nda ak›lc›l›¤›, ifllevselcili¤i veekonomikli¤i savunan Bauhaus ak›m›n›n etkileri Türk sokaklar›nda infla edilenbinalar›n mimarilerine yans›m›flt›r. Mimarideki ak›lc› yaklafl›m Türkiye’de mo-dern mimarl›¤›n temelini oluflturmufltur.2

Mimari alanda Bat›’da uluslararas› bir tutum oluflturma çabalar›, kendine uygunbir toplumsal ekonomik, kültürel alt yap› bularak uygun bir yap› teknolojisi ge-lifltirmifltir. Bu tür teknolojiden uzak ülkemizde, ister istemez bir çok araç ve ge-recin getirilmesi gerekmifltir3 Uluslararas› tutumun ülkemizde benimsendi¤i,yeni binalarda Bauhaus, Bohemya Kübizmi ve ço¤unlukla iç ve d›fl mekan kap›-pencere kasa-kanatlar›nda, cephe bezemelerinde Art-Deco stili etkileri görülür.Mimaride fonksiyonculu¤un ön plana ç›kt›¤› bu dönemde, binalar hangi amacayönelik kullan›lacaksa, o yönde çözüme ulafl›lm›fl ve biçimlendirilmifltir. Beto-narme binalar›n iskelet sistemleri serbest tasar›ma imkân tan›m›fl, yal›n cepheanlay›fl›nda cam cepheler ve kübik kütle anlay›fllar› iç-d›fl iliflkisinin yans›mas›olarak karfl›m›za ç›kar. 1930 ‘lu y›llarda ça¤dafl mimarl›k ilkeleriyle tasarlananbinalarda Türk mimarlar› da ayn› paralellikte ürünler ortaya koymufllard›r.3

1940’l› y›llar civar›nda ülkemizde Art-Deco stilinde ve Kübizm etkisinde, yal›ncepheli, sivil mimarl›k ürünü konutta etkin olarak görülür. Art-Deco cephe olu-flumlar›nda bezeme ve süslemeye a¤›rl›k veren bir anlay›fl geliflmifl, geometrikbezeme ve süsleme ö¤eleri kullan›lm›flt›r. Bu ö¤eler özgün olabildi¤i gibi, eskiüsluplar›n örgelerinin yal›nlaflt›r›l›p geometriklefltirilmesiyle de elde edilmifltir.Özellikle ‹stanbul’da XX. yüzy›l ortalar›na do¤ru Üsküdar, Kad›köy, Moda, Kuz-guncuk, Beylerbeyi, Beyo¤lu, Pangalt›, Niflantafl› gibi semtlerde Art-Deco anlay›-fl›n›n izleri oldukça yayg›nd›r. Bu etkilerin görüldü¤ü konutlar tek aile evi ola-bildi¤i gibi çok katl› olarak da infla edilmifllerdir.


589

3.2. Üsküdar'da ‹nfla Edilmifl Cumhuriyet Sonras› Konut'un MimariKurgusunda Toplumsal De¤iflimin Etkileri

Mimarl›¤›n her döneminde binalar toplumun kültürünün ürünü olmufltur. Sos-yal, ekonomik, politik, ideolojik bütün bileflenlerin mimari düflünceyi olgunlafl-t›rmas›n›n yan› s›ra toplumun teknolojik seviyesi, co¤rafi konum ve malzemeseçimindeki imkânlar mimariyi etkilemifltir. Ataerkil aileden çekirdek aileye dö-nüflüm ve h›zl› nüfus art›fl› konut ihtiyac›ndaki art›fl ya da ça¤dafl gereksinimlerTürk ailesinin ihtiyac›n› karfl›layan konut plan flemas›n›n de¤iflimine neden ol-mufltur. Zamandan kazand›ran yap›m teknolojisi binalar›n d›fl cephelerinin ka-rakterine kadar pek çok farkl›l›¤› getirmifl, bu tür farkl›laflmalar sosyal, ekono-mik, ideolojik etki üçgeninde geliflmifltir. Böylelikle mimari kendi içinde bir bir-lik ve bütünlü¤e ulaflarak toplum verilerinden gelen toplumsal koflullara özgübir sentez oluflturmufltur. Bu sentezde toplumun her ö¤esi, her kurumu ve hers›n›f› için geçerli olan semboller mimarlar taraf›ndan benimsenerek ortak de¤eryarg›lar› ile yarat›lm›flt›r.Üsküdar’da da ça¤dafllaflma olgusunun getirisi olan toplumsal de¤iflim ile konutmimarisinde karfl›lafl›l›r. Yüzy›l›n bafllar›ndan ortalar›na kadar Türkiye’de etki-li olmufl iki yaklafl›mdan biri; fonksiyonun ve rasyonelli¤in ön planda tutuldu-¤u, yal›n cephe anlay›fl›n›n egemenli¤ini savunmufl, di¤eri; geleneksel mimarl›-¤›m›z›n biçim, tasar›m ve düzenleme ilkelerinden, bina gereçlerinden, üslupözelliklerinden esinlenmifltir. Üsküdar’da incelenen konutlarda yukar›da sözüedilen her iki anlay›fl›n etkileri gözlemlenmifltir.Cumhuriyet sonras› konut plan›nda; geleneksel konutta görülen orta mekân,çok maksatl› kullan›m alan› haline gelmifltir. Kendisini çevreleyen mekânlar›nfonksiyonlar›nda farkl›laflma oldu¤undan sofa toplanma ve oturma mekân› ol-mak yan› s›ra bir da¤›l›m ve geçifl alan› özelli¤ini sürdürmüfltür. Konutlar tafl,tu¤la, betonarme gibi kal›c› malzemeler ile üretilmifltir. Geleneksel konuta görebanyosu, tuvaleti, mutfa¤› evin içinde olan, buzdolab› gibi elektrik ev aletleriiçin yer isteyen plan flemas› ortaya ç›km›flt›r. Konutun iç mekân kurgusunda çokamaçl› fonksiyonlar› bar›nd›ran odalar yerine belirli fonksiyonlar› karfl›layacaknitelikte odalar tasarlanm›flt›r.

3.2.1.Konut ‹çinde Yer Alan Mekânlar

Toplu yaflam›n getirisi olan çok katl› konutlar de¤iflen aile yaflant›s›n›n somutverileridir. Bu veri kaynaklar› toplumsal de¤iflimin anlafl›lmas›na ›fl›k tutarlar.Kad›n›n çal›flma hayat›na girmesi, aile içi iletiflimi azaltm›fl, geçmiflte yer alanifllevlerin evin d›fl›na ç›kmas› (kimi ö¤ünlerin d›flar›da yenmesi vb.) kad›n›n boflzaman›n› ço¤altm›flt›r. 1936’da Avrupa’da haftal›k çal›flma saatlerinin 40’a in-mesi, haftada iki gün tatil olmas› ile dinlenme süresi artm›fl ve bu geliflim yaflambiçimini etkilemifltir. Televizyon ve elektrikli ayg›tlar›n eve girmesi e¤lentiyi


B12Hakimiyet-i Milliye Caddesi

B15 Griftzen Sok No 10

B18 Yenigün Sok No 11

B13 Tunusba¤› Cad. No 23

B16 Tepsi F›r›n Sok No 12

B19 Tunusba¤› Cad. No 19

B14 Perihan Abla Sok No 17

B17 Tepsi F›r›n Sok No 10

B20 Yenigün Sok No 9


591

konutun içine getirmifltir. TV seyiri için donan›m ve mekân, bofl zamanlar içinde hobi odalar› veya köfleleri için mekân ya da mekân parçalar›na duyulan ge-reksinim, konut tasar›m›nda mekânsal organizasyonu gerektirmifltir. Ayr›ca kul-lan›c› kavram›n›n ve de¤erlerinin geliflimi, zamanla mimariye yans›m›flt›r.4

Girifl holü; birim konuta, giriflte bir antre veya hole girilir, bu mekandan yaflama veyatma mekan›na geçilir. Girifl holü konutun karfl›lama mekân›d›r. Bu mekân kori-dor ile yatma birimlerine aç›l›r. Girifl holleri birer da¤›l›m ünitesidirler. Antre nite-li¤inde çözülen girifller kimi konutta direkt yaflama içine aç›l›r, böylelikle koridor-laflma bu mekânlarda kald›r›lm›flt›r. Geleneksel mimaride görülen sofa, Cumhuri-yet dönemi ile kentlerde bafllayan h›zl›, yeni yap›laflma ile iç sofa daral›p koridora,orta sofa ise küçülüp sadece mekânlar aras› geçifli sa¤layan hole dönüflmüfltür.5

Oda ba¤lant›s›; mekândan mekâna geçifli sa¤layan kap›lar ile gerçekleflir. Fonk-siyonun birbirine akmas›na imkân veren bu tutum ile çeflitli konutlarda karfl›la-fl›l›r. Böylelikle mekânlar aras› ba¤lant›n›n yan› s›ra bu kap›lar mekân organizas-yonunda da ba¤lay›c› birer ö¤e görevini alm›flt›r.Sand›k odas›; Evin sand›k eflyalar›n›n depoland›¤›, girifl holü veya yatak odas›ile ba¤lant›l› olan bu mekân, günümüz kullan›m›nda da ayn› ifllevini sürdür-mektedir. Geleneksel konutta yere alan gömme dolaplar›n ifllevi, modern konut-ta sand›k odas›nca sa¤lanm›flt›r.Islak hacim; mutfak, banyo ve wc gibi hacimler konut içinde çözülmüfltür. Ko-nutlar›n hizmet etti¤i insan grubunun paralelinde banyo ve wc‘ler ayr› çözül-müfltür. Mutfak hacimleri ayr› birer birim olabildi¤i gibi, yaflaman›n bir bölü-münde nifl biçiminde de çözümlenmifltir. Planlamalarda genel kurguda, konutagiriflte bir antreye yer verilmifl, bu mekâna banyo ve mutfak aç›labildi¤i gibi, ›s-lak hacimleri bu mekândan ay›ran bir koridorun da aç›ld›¤› örneklerle karfl›la-fl›lm›flt›r. Yaflama genelde orta mekân olarak çözülmüfl, di¤er odalara da¤›l›m›n-da bu orta mekân nirengi noktas› olmufltur. Yatak odalar› direkt bu mekâna aç›-labildi¤i gibi, bir koridor ile de yaflamadan ayr›lm›flt›r.

3.2.2 Yap›sal Özellikler

Modernizm ile yaflanan de¤iflim ve geliflim sonucu, yap›m sistemi ahflap karkas-tan y›¤ma kâgir ve betonarmeye geçer. Yap›m sistemi konut binalar›nda yenialanlar›n kullan›m›n› getirmifltir. ‹zolasyon malzemelerinin bulunmas› sonucuzeminden yok edilen dokuya çat›da yer verilmifltir. Yeni sistemde infla edilenkonutlar›n en üst katlar›nda yer verilen teras, bu teras alan›nda kömürlük, ça-mafl›rl›k mekânlar›n› da kapsam›flt›r. Bu katta yer alan mekânlar›n kimileri iseahflap karkas olarak infla edilmifllerdir. Y›¤ma sistemli yap›larda temeller moloztafl duvar, zemin üsttü katlar yukar› kata do¤ru duvar kal›nl›¤› azalarak inflaedilmifltir. Betonarme karkas olan binalarda ise duvarlar tafl›y›c› de¤il bölücü ifl-levini üstlenir. Bu oluflumlar binalar›n formlar›nda farkl›l›klara imkân sa¤larlar.B.A sistemli döfleme plakl› binalar›n yüzeyleri izole duvarl› birer cidar halini al-


592

m›flt›r. Pencereler tafl›y›c› sistemin getirisi olarak, kesintiye u¤ramadan, cephe-nin bir ucundan di¤er ucuna de¤in aç›labilmifltir.

3.2.3 Cephe Özellikleri

Mimari stil ve ak›mlar›n modernizm içindeki kronolojik geliflimi, cephelerde sa-deleflmeyi getirmifltir. Art-Deco ve Kübizmde yer alan ç›kmalar, Bauhaus veUluslararas› tutum etkisindeki tasar›mlarda da yer almaya devam etmifltir. Cep-he oluflumlar›nda sadelik ve safl›k ön plana geçmifltir. Hareketli cephe oluflum-lar›n›n yan› s›ra düz cepheli yatay ve sade hatlar›n hakim oldu¤u cephelerle dekarfl›lafl›l›r. Her iki oluflumda da sadelik ve biçimsel safl›k egemen olmufltur.

3.2.3.1. Ç›kmalar

Üst kat› ç›kmal› konutun cadde üzerinde yer alanlar›nda ço¤unlukla alt kat›n-da dükkân bulunur. Ç›kma cephede ana cephe aks› ile simetrik konumda olabil-di¤i gibi asimetrik konumda da olabilmektedir. Ç›kmalar odan›n bir bölümününcepheden d›flar› taflmas› olabildi¤i gibi aç›k olarak (balkon) niteli¤inde de olabi-lir. Ç›kma bina da üç kombinasyonda karfl›m›za ç›kar. Tür1 Kapal› ç›kma, Tür2Aç›k ç›kma, Tür3 Kapal› ve aç›k ç›kma. Ç›kmalar›n cephede farkl› kombinasyo-nu konuta ayr›cal›k kazand›rmaktad›r. Nitelik aç›s›ndan da çeflitlilik gösterenç›kma, karakteristik özelli¤i ile ait oldu¤u konutun cephesini tan›mlar.

3.2.3.2. Cephe Elemanlar›

Kap›lar; yer ald›¤› konutun mimari tutumu ile paralellik gösterir. Sadeli¤in hâ-kim oldu¤u kap›lar›n yan› s›ra bezemeli kap›larda mevcuttur. Kap›lar›n bir niflgibi içeri çekildi¤i örneklerinin yan› s›ra, cephe yüzeyi ile ayn› düzlemde yap›l-m›fl kap›larla da karfl›lafl›l›r. Kap›lar›n üzerinde kap› üstü pencerelerinin bulun-du¤u binalarda, kap›lar iki kanatl› veya tek kanatl› olarak çözümlenmifltir. Ka-p›larda metal do¤raman›n kullan›m› cam yüzeylerin artmas›na neden olmufltur.Pencerelerin yer ald›¤›, aç›kl›klar›n yatay hatl› çözümlenebilmesi, betonarmekarkas›n kullan›m›n›n sonucudur. B.A. kiriflin kullan›m›, aç›kl›k geçme konu-sunda yeni olanaklar getirmifl, böylece pencereler yatayda bir uçtan di¤er ucaaç›labilmifltir. Bauhaus ve Uluslararas› Üslup bu geliflimi, d›fl görünümün me-kâna kesintisiz al›nabilmesi olarak benimsemifltir. ‹ki gözün yan yana olmas› veufuk çizgisinin de yatay bir çizgide devam etmesi fikri, yatay pencere aç›kl›¤› in-flas›n› desteklemifltir. Aç›kl›k art›nca cam› tafl›yan ahflab›n kesit boyutlar› arta-ca¤›ndan, Bat›’da demir çerçeveler ahflab›n yerini alm›flt›r. Türkiye’de ise ahflapdo¤rama kullan›m› devam etmifltir. Çünkü bu y›llar dünya buhran› ve savafl y›l-lar› oldu¤u için metal malzeme temini de zorlaflm›flt›r. Bu olgu sonucu yatay


593

pencere aç›kl›klar›nda, ahflap bölümlü do¤ramalara yer verilmifltir.Çat› bitiflleri; al›nl›kl› olan konut binalar›nda, ç›kma üzerinin aç›k olarak bitti-¤i ve binan›n üst kat tavan döflemesinin ç›kma üzerinde devam etti¤i görülür.Al›nl›klar›n Art-Deco etkisi d›fl›ndaki binalarda yal›n oldu¤u görülür. Balkon Korkuluklar›; genellikle yer ald›klar› binan›n yans›tt›¤› ak›m, stil veyae¤ilim paralellindedirler. Modernist etkideki ço¤u binada da Art-Deco etkisinitafl›yan örneklerde mevcuttur. Konutlar›n cephesinde kâgir korkuluk yan› s›rayatay hatl› metal profiller de kullan›lm›flt›r. Binalarda kâgir, metal veya kâ-gir+metal korkuluklar; Frans›z penceresi-balkonu korkulu¤u ve çat› teras› para-petlerinde kullan›lm›flt›r.S›va ve silmeler; binalar s›val› ve kimilerinde fugal›d›r. S›va olarak edelputz s›-vas› (çimento esasl› s›va) kullan›lm›flt›r. Egemen renk s›van›n kendi rengidir an-cak ça¤la yeflili ve çok aç›k tozpembe s›va bünyesine kat›larak kullan›lan örnek-ler de mevcuttur. Bezeme olarak Art-Deco kökenli zikzak bezemeler cephedekarfl›m›za ç›kar.

4. Üsküdar’da Cumhuriyet Sonras› Konut’un Tafl›d›¤› De¤erler

Cumhuriyet sonras› konut gelenekselden farkl›laflm›fl olmas›na ra¤men, planla-mas›nda geleneksel orijinli sofa çözümlemelerini bar›nd›r›r. Mekânsal kurgudaoldu¤u cephe karakterinde de bu konut özgün oluflumlara sahiptir. Mimarisin-de özgünlükler bulunan bu konutun de¤eri bafll›ca befl ana kriter ile tan›mlana-bilir.

B21 Halk Cad. No 23 B22 Murat A¤a Sok No 17 B23 ‹cadiye Cad. No 18


594

4.1. Cumhuriyet Sonras› Konut’un Belgesel De¤eri;

‹ncelenen konut binalar› fonksiyonel olmalar›na ra¤men y›k›lmakta veya fonk-siyonel de¤iflikliklere maruz kalmaktad›rlar. Kentin geliflmesi, binalar›n yer al-d›¤› Üsküdar gibi mahalleleri merkezi konuma getirmektedir. Bu durumda bina-n›n yer ald›¤› parselin rant de¤eri artmakta, bu konutlar ilgili koruma koflullar›ile yasalar taraf›ndan tan›mlanmad›¤› ve koruma alt›na al›nmad›¤› için y›k›mla-r› kaç›n›lmaz olmaktad›r. Bu konutlar infla edildikleri dönemin belgeleridir veilgili dönemlerini gelece¤e tafl›yacak önemli birer veri niteli¤i tafl›rlar. De¤iflenyaflam koflullar› paralelinde, infla edilmifl bu konutlar›n kent gelifliminde, kültü-rel süreklili¤i sa¤lamas› ve kentsel dokunun bir bölümünü tan›mlamas› nedeniile belge de¤eri tafl›d›klar› gözlemlenir.

4.2. Cumhuriyet Sonras› Konut’un Yaflamsal De¤eri;

Döneminin toplumsal yaflam koflullar›n› mekânsal olarak yans›tan bu konutlarak›lc› çözümlemeleri gerek iç mekân kurgusunda gerekse yer ald›¤› parselinekonomik kullan›m› ile de dikkat çekerler. Cumhuriyet ile birlikte aile yaflant›-s›n›n ça¤dafllaflmas› sonucunda mekânsal düzenlemede belirgin de¤iflmeler ol-mas› sebebiyle tek konutlarda girifl kata salon, mutfak üst kata yatak odalar› vebanyo yerlefltirilmifltir.6 Çok katl› konutlarda ise, girifl mekân› hole aç›lmakta,bu mekân ise orta sofan›n hole dönüflmesi olarak karfl›m›za ç›kar. Yatma bölüm-leri ve banyo ise yaflamadan bir hol ile ayr›lmaktad›r. Düfley sirkülasyonun ye-ri, alan›n ekonomik ve kullan›fll› tanzimi önemli unsurlard›r. Ataerkil ailedençekirdek aileye dönüflümün planlamadaki yans›s› konuta mekânsal kurgu aç›-s›ndan de¤er katar.

4.3. Cumhuriyet Sonras› Konut’un Üslupsal De¤eri;

Yüzy›l ortalar›na do¤ru mimarimizdeki mekânsal de¤iflimler konutlar›n d›fl cep-hesini de biçimlendirmifltir. Frans›z pencereleri ve yatay nispetli pencere aç›k-l›klar› konut cephelerinde yer alm›flt›r. Dönemin mimari ak›m ve e¤ilimleripencere biçimlerinin yan› s›ra, cephedeki bezeme ö¤elerini de etkilemifltir. Ko-nutlar›n cephe biçimleniflinde, dönemin mimari oluflumlar›n›n izleri ile karfl›la-fl›l›r. Bu izlerde art-deco, kübizm modernist oluflum gibi mimari izlenimler göz-lemlenir.

4.4. Cumhuriyet Sonras› Konut’un Kentsel ve Tarihi Doku De¤eri;

Belgesel, yaflamsal, üslupsal de¤ere sahip cumhuriyet sonras› konut yer ald›¤›kent dokusu bak›m›ndan da de¤er tafl›rlar. Kentsel ve tarihi doku içinde yer alan


595

bu konutlar, kentsel de¤iflimin birer parças›d›rlar. ‹nfla edildikleri dönemdekiçevre verilerine sayg›y› yans›t›rlar. Bat›l›laflma ile bafllayan kentsel de¤iflim,Cumhuriyet ile h›z kazanm›flt›r. Tüm kentlerimizde oldu¤u gibi ‹stanbul’da dayaflanan geliflim, Üsküdar’da kendini gösterir. Yer ald›klar› mahallelerin yerle-flim özellikleri ile ›zgara sistemli kent plan›n›n birer parças›d›rlar. Cumhuriyetsonras›nda kentlerde oluflan kentsel dokunun günümüze yans›mas› olan bu ko-nutlar tarihi belge niteli¤i tafl›rlar.

4.5. Cumhuriyet Sonras› Konut’un Fiziksel De¤eri;

Bu binalar›n fiziki sa¤laml›¤› –dayan›kl›l›¤›, mekânsal-biçimsel-dokusal de¤erkadar önemlidir. Konutun tafl›y›c› sistem bak›m›ndan y›¤ma (kagir) ya da beto-narme karkas olarak infla edilmeleri, izolasyon malzemelerinin bulunmas› ve bi-nalarda kullan›lmas›, do¤a koflullar›na karfl› dayan›m›n› artt›rm›flt›r. Strüktürle-rinin, o dönem için gerekli s›hhi tesisata sahip olmas›, dönem konutunun yeni-den inflas›na göre daha az masrafla tadilata imkân verir. Fiziki aç›dan iyi durum-da olan bu konut, yeniden kullan›mda ve ifllevini sürdürebilirli¤inde ekonomik-tir. Bulunduklar› sokaklar›n alt yap›lar›na aynen korunduklar›nda ek yük getir-mezler. Fizikî aç›dan sa¤laml›k de¤eri de bu binalar›n korunmas›nda önemli di-¤er kriter olarak al›nm›flt›r.

5. Sonuç

Bu çal›flmada Üsküdar’da ‹hsaniye, Kefçedede, Ahmet Çelebi, Gülfem Hatun veKuzguncuk mahallelerinde yap›lan envanter çal›flmas›nda toplam 50 adet konutincelenmifl bunlardan 30 adeti kataloglanm›flt›r. Katalogda yer verilen binalar›ngenel cephe yaklafl›mlar› d›fl›nda kimi cephe özellikleri de irdelenmifltir. Bu ko-nutlar›n infla edildi¤i dönemde, dünyada ve Türkiye’de etkileri görülen ak›m, e¤i-lim ve üsluplar›n etkileri, cephe ayr›nt›lar›nda gözlemlenir. ‹ncelenen sivil mi-marl›k örneklerinin yer ald›klar› kentsel doku içerisindeki yeri, sa¤laml›klar› ne-deniyle kullan›labilir olmalar›, mekansal kurgular›n›n günümüz kullan›c›lar›nacevap verebilmesi ve cephelerindeki stilistik de¤erler korumay› iflaret etmektedir. Üsküdar’da 1900’lü y›llar›n ortalar›na do¤ru infla edilmifl konut, belgesel-yaflam-sal-üslupsal-kentsel ve tarihi doku-fiziksel de¤er olarak befl prensip ba¤lam›ndakoruma alt›na al›nmal›d›r. Bu binalar›n günümüzde konut olarak kullan›m› vekullan›c›lar›n›n konutun mekân organizasyonundan memnuniyetlerini ifade et-meleri, bu konutu günümüzde halen cazip k›lmaktad›r.Özellikle cadde üzerinde yer alan ve ifllev de¤ifltirmifl konutlar›n kimilerinincephelerinde yer alan reklâm tabelalar›, binan›n alg›lanmas›n› önlemektedir. Buba¤lamda konut görsel kirlili¤e maruz kalmaktad›r. Görsel kirlili¤i önleyecekönlemler al›narak, bu konutlar çevreye nitelikli cephe düzenleri ile kat›lmal›d›r.


596

‹ncelenen bu tür konutlar›n koruma çal›flmalar›n›n önem kazand›¤› ülkelerdekoruma alt›na al›narak günlük yaflama kat›ld›¤› gözlemlenir. Koruma çal›flmala-r›n›n artt›¤› ülkemizde de incelenen konut örneklerinin de ivedilikle koruma al-t›na al›nmalar› gereklidir. Bu çal›flma Üsküdar genelinde yap›larak, Üsküdar’›ngelecek kuflaklara aktar›lmas› gereken mimari miras›na Cumhuriyet Sonras› Si-vil Mimarl›k Örne¤i Konutu’n da kat›lmas› gereklidir.

Kavram ve Terimler

Art-Deco: 1920-1930 aras›nda egemen olan ve mimarl›k, uygulamal› sanatlar veiç mimarl›k ürünlerinde görülen bir üsluptur. Bezemeye ve süslemeye a¤›rl›kveren bir anlay›fl gelifltirmifltir. Geometrik bezeme ve süsleme ö¤eleri kullan›l›r.Bunlar özgün olabilece¤i gibi, eski üsluplar›n örgelerinin yal›nlaflt›r›l›p geomet-riklefltirilmesiyle de elde edilir. Art-Deco ayn› y›llarda Türkiye’de görülmüfl veözellikle mimarl›kta etkili olmufltur. Bu dönemde ‹stanbul’da yap›lm›fl ço¤uapartman ve az katl› konut Art-Deco etkisi tafl›r.7

Bauhaus: 1919 y›l›nda Walter Gropius taraf›ndan kurulmufl ve Modern Sanat veMimarl›k oluflumuna katk›da bulunmufl bir e¤itim kurumudur. Bauhaus mimari-ye farkl› bir yaklafl›m getirmifltir. Bu yaklafl›m›n temeli, makine üretimine yatk›ntasar›mlara ulaflmak olmufltur. Makina üretimine uygun ürün tasar›m›, endüstri-yel tasar›mda rasyonalist bir anlay›fl yaratm›flt›r. Ürünlerin temel karakterleri ko-runarak, sanatsal de¤er aç›s›ndan t›pat›p ayn›s› sonuçlar elde edilmifltir. Seri Üre-time yatk›n olma özelli¤i mimari içinde geçerli olmufl, mimariye giren standartlafl-ma ile prototip gerçekleflmifltir.8 Bu oluflumda prototip ünitenin bir parças›d›r.Kentte; cadde genifl bir ünitedir, konut ise bir prototiptir. Parselizasyondan gelenfarklar, protiplerdeki de¤iflikliklerin haz›rl›¤›n› yapm›flt›r. Bitiflik nizamda geliflenve ayn› olmayan tipler aras›nda farkl›l›klar gerçekleflmifltir. Farkl›l›¤›n denetleyi-cisi tiplerin s›n›fland›r›lmas› olmufltur. S›n›fland›rma, binalar›n kalitesini yüksel-tip maliyeti azaltm›fl ve sonuçta toplumun yaflam seviyesi artm›fl, Bauhaus döne-minde, binalar›n tekrarlanan tipleri toplumun geliflmifllik düzeyinin ve ihtiyaçla-ra cevap veren standartlaflma olgusunun tan›mlay›c› ögesi olmufltur.9

Uluslararas› Üslup: Sadelik, modern mimarl›k yaklafl›m›n›n 1920 ve 1940 dö-nemindeki yaklafl›m› olarak görülür. Cephede her tür bezeme ve süslemedenuzaklafl›l›r, tasar›mda temel geometrik biçimlerin kullan›ld›¤› ve de beyaz ren-gin egemenli¤i, üslubun belirgin özelli¤idir. Uluslararas› Üslup sadece biçimvermeyi amaç edinmeyip toplumun yaflant›s›n› olgunlaflt›rmay›, düzenlemeyide amaç edinmifltir. Yap›mda endüstriyel tekniklerin kullan›m›na a¤›rl›k verenüslup tümel mekân ve makine esteti¤i gibi kavramlar›n da yarat›c›s› olmufltur.10

Pilotiler, Çat› bahçeleri, Serbest Planlama, Yatay pencereler, günefl k›r›c›lar, ‹s-kelet sistem ve B.A. Tafl›y›c›lar, Cephe düzenlerinde fonksiyonellik yan› s›ra

Kanl›ca’da bir sokak

(karfl› sayfa)


598

ekonomik ve teknolojik yenilikleri de getirmifltir. Uluslararas› Üslup’ta planla-ma yöntemi ›zgara sistemde, strüktürü anlafl›l›r biçimde düzenleme gelmifl, ak-siyel sisteme göre planlama geleneksele göre radikal de¤iflikliklere olanak verir.Planlamadaki ifllevsellik sadece plan boyutunda kalmay›p kesit ve cephe tasa-r›mlar›na da yans›r. Bu dönemde fonksiyon planlamay› tan›mlam›fl, strüktürelgeliflmelerinde estetik olarak iç ve d›fl mekân yüzeylerine yans›t›lmas› mimari-nin ana temas›n› oluflturmufltur. Binalar›n mimarilerinde sadelik ile belirgin birfarkl›laflma ön plana gelir. Konutta iç mekân içerdi¤i fonksiyona ba¤l› olarak ta-sarlan›p mekân boyutunu tan›mlam›fl, iç mekânda biri birine yak›n fonksiyon-larda mekândan mekâna geçifllere imkân verilmifltir. Fonksiyonlar aras› iliflki-lerde aç›kl›k, sadelik ve birlikteli¤in yan› s›ra planlamalarda kimi zaman e¤riselyüzeylere yer verilmifl böylelikle binan›n mimarisine karakteristik kat›lm›flt›r.11

Kübizm: ‹lk ürünleri güzel sanatlarda görülen bu ak›m, geleneksel anlay›fllarakarfl› ç›kar. Kübist yaklafl›mda nesnenin üç boyutlu gerçekli¤i ötesine gidilir.Cephe hareketlili¤inde, plan ve cephe bütünündeki birliktelik mimariye yans›r.Kübist mimarlar bir anlamda barokta oluflan ›fl›k ve gölge ile derinlik oluflturmave cepheye devingenlik verme anlay›fl›n› daha ileri götürmüfller, cephe düzenin-de üçüncü boyutu yans›tm›fllard›r.12

D‹PNOTLAR

1 fiehrazat Karagöz, “Marmaray Projesi Üsküdar Meydan› Aç-Kapa ‹stasyonu Arkeolojik Kurtarma Kaz›-lar›”, 15. Müze Çal›flmalar› ve Kurtarma Kaz›lar› Sempozyumu, Ankara 2007, s. 153.2 Ödekan A., Tuncay M., Koçak C., Özdemir H., Boratav K, Hilav S., Kato¤lu, “Cumhuriyet Dönemi(1923-1950), Mimarl›k ve Sanat Tarihi”, Türkiye Tarihi, ‹stanbul 1900, IV, 525-538.3 Sözen, 50 Y›l›n Türk Mimarisi, Ankara 1984.4 Yüksel Y., Konut Mekan› Kavram›n›n Tipolojik Temelleri, ‹TÜ Mim.Fak.Bask› Atölyesi, ‹stanbul 1995.5 Eruzun C., “Kültürel Süreklilik ‹çinde Türk Evi”, Mimarl›k Dergisi, sy. 4 (‹stanbul 1989).6 Ödekan A, “Cumhuriyet Dönemi: 1923-1950”, Mimarl›k ve Sanat Tarihi (1908-1980), Türkiye Tarihi,4, 529.7 Sözen M., Tanyeli U, “Art-Deco”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlü¤ü, s. 26-27.8 Gülsen A., Dünya’da ve Türkiye’de Ça¤dafl Rasyonalist Mimari, Doktora Tezi, MSÜ Fen BilimleriEnst., 1990.9 Grop›us W, “Yeni Mimari ve Bauhaus” (çev. O. Aksoy ve E.Aksoy).10 Wingler H.M., das Bauhaus, Gebr.Rasch&Co., Berlin 1933.11 Hitchock ve Johnson 1960 The Internat›onal Style.12 Kaprol T, Çek/Bohemya Kübizmi’’ Bursa’da 1930-1950 Y›llar›nda ‹nfla Edilmifl Konutlar›n Cephe Özel-liklerinin De¤erlendirilmesinde Tipolojik Bir Yöntem Denemesi, YTÜ Fen Bil. Enst. Doktora Tezi, 2000,s. 25-28.

Documents

Cumhuriyet Sonrası Üsküdar'da