D. Boric - Lepenski Vir u Svetlu Novih Istrazivanja

8/3/2019 D. Boric - Lepenski Vir u Svetlu Novih Istrazivanja

1/36

Apstrakt: Novija prou~avawa mezolitsko-neolitskih nalazi{ta u \erdapu ~ine

neizbe`nim preispitivawe dosada{wih tuma~ewa regionalnog fenomena kulture

Lepenskog vira. Studija sumira kako rezultate skora{wih arheometrijskih analiza

(stabilnih i stroncijum izotopa, kao i AMS datovawa) primewenih na materijalu saprethodnih iskopavawa u \erdapu, tako i razultate novih terenskih istraìvawa

\erdapske klisure i wenog neposrednog zale|a. Novi rezultati ne samo da zna~ajno

uslo`wavaju, ve} i temeqno mewaju sliku o stratigrafiji, hronologiji, periodi-

zaciji i karakteru naseqavawa \erdapa tokom dugog trajawa mezolita, kao i perioda

u kome lokalne populacije ribara-lovaca-sakupqa~a doìvqavaju niz promena koje su

uzrokovane u~estalim kontaktima sa ranoneolitskim zajednicama.

Kqu~ne re~i: Lepenski vir, Vlasac, \erdap, stratigrafija, hronologija, prehrana, migracija, transformaciona faza.

Kultura Lepenskog vira prepoznata je kao izuzetna tek sa po~etkomtre}e sezone iskopavawa na eponimnom lokalitetu 1967. godine (Srejovi}1967). Pronalazak prvih gra|evina sa trapezoidnim kre~wa~kim po-dovima, kao i prvih oblutaka od pe{~ara sa predstavama ribolikihbi}a, ukazao je na to da se radi o jedinstvenoj kulturnoj pojavi (Srejovi}1969). Od tada, ona ima va`no mesto u razumevawu procesa transforma-

cije lova~ko-sakupqa~kih zajednica Balkana i Evrope. Pre otkrivawaspecifi~nih aspekata kulture Lepenskog vira (sl. 1), na Balkanu segotovo nije znalo za lokalitete koji prethode periodu ranog neolita(cf. Tringham 1971), te je stoga ovim velikim otkri}em omogu}en uvid uznatno stariju pro{lost datog podru~ja, ali i otvoren niz va`nihistraìva~kih pitawa.

Ve} u prvim godinama nakon otkri}a Lepenskog vira nastala jekontroverza vezana za adekvatno datovawe faze sa trapezoidnim gra|evi-nama, koja je ujedno i najdominantnija na Lepenskom viru (cf. Bori} 1999;idem 2002a; Tringham 2000; Gara{anin and Radovanovi} 2001; Kaczanowska

and Kozowski 2003). Ova kontroverza se pre svega odnosila na prisustvo

KULTURA LEPENSKOG VIRA

U SVETLU NOVIH ISTRA@IVAWA

Du{an Bori}University of Cambridge

Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva Journal of the Serbian Archaeological Society24 (2008) 944.


2/36

ranoneolitske keramike na podovima trapezoidnih gra|evina. Istra-`iva~i dva susedna lokaliteta u Gorwoj klisuri \erdapa: Lepenskogvira D. Srejovi}, i Padine B. Jovanovi}, od samog po~etka su imalisu~eqena mi{qewa po ovom pitawu. Na lokalitetu Padina prona|enesu gra|evine veoma sli~ne onima sa Lepenskog vira, s tom razlikom {to

je za Padinu postojala tvrdwa (Jovanovi} 1969; idem 1987) da ve}ina

trapezoidnih gra|evina na lokalitetu, ako ne i sve, ima nalaze rano-

GSAD/JSAS 24 (2008) Istra`iva~ki radovi i rasprave

10

Sl. 1. Karta \erdapa sa epipaleolitskim, mezolitskim i neolitskim lokali-

tetima: 1. Privod; 2. Alibeg-Peskari; 3. Vodneac; 4. Padina; 5. Stubica; 6. Lepenskivir; 7. Aria Babi; 8. Vlasac; 9. Ili{ova; 10. Izlaz km 1004; 11. Svinita; 12. Virtop;13. Kuina Turkului; 14. Klimente I; 15. Klimente II; 16. Veterani terasa;17. Razvrata-Ogradena; 18. Ikoana; 19. Hajdu~ka vodenica; 20. Baile Herkulane;21. Ostrovul Banului-Gura Vai; 22. Skela Kladovei; 23. Dowe butorke; 24. Ajmana;25. Ostrovul Korbului; 26. Velesnica; 27. Ostrovul Mare km 875; 28. OstrovulMare km 873; 29. Kula; 30. Kwepi{te i U{}e kameni~kog potoka-Mihajlovac.Fig. 1. Map of the Danube Gorges showing Epipalaeolithic, Mesolithic and Neolithic sites:1. Privod; 2. Alibeg-Pescari; 3. Vodneac; 4. Padina; 5. Stubica; 6. Lepenski Vir; 7. Aria Babi;8. Vlasac; 9. Iliova; 10. Izlaz km 1004; 11. Svinia; 12. Vrtop; 13. Cuina Turcului;14. Climente I; 15. Climente II; 16. Veterani Terrace; 17. R|zvrata- Ogradena; 18. Icoana;19. Hajdu~ka Vodenica; 20. B|ile Herculane; 21. Ostrovul Banului-Gura V|ii; 22. SchelaCladovei; 23. Donje Butorke; 24. Ajmana; 25. Ostrovul Corbului; 26. Velesnica; 27.Ostrovul Mare km 875; 28. Ostrovul Mare km 873; 29. Kula; 30. Knjepi{te and U{}eKameni~kog Potoka-Mihajlovac.


3/36

neolitske star~eva~ke keramike na podovima, te bi ih trebalo datovatiu rani neolit. Nasuprot tome, Srejovi}ev (Srejovi} 1969) stav bio je da jefaza sa trapezoidnim gra|evinama starija, mezolitska faza, te da sepojedine sli~ne situacije (u kojima i sam Srejovi} pomiwe prisustvokerami~kih fragmenata u zatvorenim celinama, izme|u kre~wa~kihpodova preklopqenih gra|evina), imaju tuma~iti kao intruzije iz gor-wih, mla|ih slojeva (za detaqe ove debate videti: Bori} 1999).

Ova dva razli~ita empirijska razumevawa stratigrafskih odnosa naLepenskom viru i Padini dovela su do dva sasvim razli~ita tuma~ewapo~etaka procesa neolitizacije u ovom delu jugoisto~ne Evrope (cf.Tringham 2000). Srejovi} je ostao pri stavu da je autohtono cvetawe

jedne jedinstvene kulturne manifestacije u \erdapu (tabela 1) i naLepenskom viru pre svega moglo da dovede do stvarawa lokalnog centrapripitomqavawa biqaka i ìvotiwa, {to je imalo presudnu ulogu naformirawe ranoneolitskih zajednica centralnog Balkana. S drugestrane, Jovanovi} je smatrao da su najve}a dostignu}a u \erdapu, mi-sle}i pre svega na fazu sa trapezoidnim gra|evinama koja se javqa kakona Lepenskom viru tako i na Padini, bila pod direktnim uticajemneolitskih grupa koje se pojavquju u ovoj oblasti, te da do zna~ajnihpromena dolazi kroz kontakt lokalnih zajednica sa ovim prido{licamai kroz wihove me|usobne odnose i asimilaciju. Kao {to }emo videti,

glavne pretpostavke Jovanovi}evog modela koji pravilno hronolo{kiopredequje fazu trapezoidnih gra|evina u rani neolit i ukazuje na toda je susret lokalnih zajednica sa neolitskim prido{licama bio kata-lizator promena u osmi{qavawu sloènog arhitektonskog izraza tra-pezoidnih gra|evina nedavno su potvr|ene rezultatima novih istra-ìvawa. Ipak, treba naglasiti da su originalnost specifi~nog lokal-nog izraza ove populacije, kao i elementi dugih mezolitskih konti-nuiteta u kontaktu sa druga~ijom kulturom, a koje je Srejovi} podvukao,nepobitni, te da je mogu}e postulirati doprinos lokalnog mezolitskog,ribarsko-lova~ko-sakupqa~kog supstrata u stvarawu jednog hibridnog

kulturnog oblika. Na ovaj na~in mogu}e je dovesti elemente ova dvaranije sukobqena modela u jednu novu sintezu.Kako bi u potpunosti bili re{eni problemi hronologije koji su

dugo bili glavni kamen spoticawa u razumevawu i pravilnom tuma~ewu\erdapske mezolitsko-neolitske sekvence, programsko datovawe meto-dom radio-aktivnog ugqenika dobro stratifikovanog materijala iz sta-rih zbirki od najve}e je va`nosti. Prve dobijene serije datuma koje suza Lepenski vir, Padinu ali i druge lokalitete ove kulturne manife-stacije u \erdapu ura|ene neposredno nakon iskopavawa (Clason 1980;Quitta 1975), ve} u to vreme ukazivale na to su da je faza sa trapezoid-

nim gra|evinama dosta kasna u hronolo{koj sekvenci i da odgovara po-

11

D. Bori} Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istraìvawa


4/36

12



5/36

13



6/36

~ecima ranog neolita u oblastima ju`nog i centralnog Balkana (cf. Bori}1999). Ovi datumi nisu bili op{teprihva}eni u srpskoj arheologiji ukojoj su dugo vremena najva`niji praistori~ari, poput M. Gara{anina,ako ne sasvim odbacivali, a ono nevoqno koristili apsolutno datovawekao presudni hronolo{ki pokazateq. Mnogo se vi{e verovalo kerami-~ko-tipolo{kim fazama. Izuzeci od ovog dominantnog obrasca nezainte-resovanosti za radiometrijsko datovawe ostali su tako u mawini (e.g.Grbi} 1969; idem 1970). U novije vreme, AMS (Accelerator Mass Spectrometry)datumi koji su dobijeni direktnim datovawem `ivotiwskih i qudskihkostiju1 prona|enih u stratigrafskoj vezi sa trapezoidnim gra|evinamana Padini i Lepenskom viru (Bonsall et al. 2004; Bori} and Miracle 2004;

Bori} and Dimitrijevi} 2005; idem 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi;Price and Bori}, forthcoming; Whittle et al. 2002) potvrdili su validnostprve serije konvencionalnih 14C datuma na ugqenu sa oba lokaliteta.Danas mo`emo da sa sigurno{}u tvrdimo da je zidawe prvih trapezoidnihgra|evina na Lepenskom viru i Padini zapo~elo najverovatnije negdeposle 6200. g. p. n. e. Ovaj hronolo{ki okvir sasvim se poklapa sa pojavomprvih naseqa ranoneolitskih zajednica na centralnom Balkanu.

U preciznom hronolo{kom odre|ewu faze sa trapezoidnim gra|e-vinama na Lepenskom viru, kqu~nu ulogu odigrala je i revizija strati-grafskih odnosa na ovom lokalitetu (Bori} 1999; idem 2002a). Naime,

po{to su gra|evine na Lepenskom viru podizane, sli~no gra|evinama nasusednom lokalitetu Padina (Jovanovi} 1969), ukopavawem u padinure~ne terase koja se spu{ta prema Dunavu, zadwi delovi ovih gra|evinabili su znatno ukopani u okolni sediment (sl. 2). Na postoje}im foto-grafijama sa Lepenskog vira, vide se terase na kojima su na razli~itimvisinama ostavqani podovi ku}a, na takozvanim babama. Ovakva si-tuacija nastala je kao posledica neodgovaraju}eg kopawa padinskoglokaliteta mehani~kim otkopnim slojevima, odnosno, neprimewivawastratigrafskog metoda kojim bi se ukopane trapezoidne gra|evine prvoispraznile od sloja zasipawa koji nastaje nakon wihovog napu{tawa.

Kopawem mehani~kih slojeva oko ukopanog objekta u okviru odre|enogkvadrata (dimenzije kvadrata bile su 4 x 4 m) iskopan je i ~estosterilni sloj zemqe u koji su gra|evine bile ukopane, a ponekad i sedi-ment u kome su se nalazili tragovi starijeg, ranomezolitskog nase-qavawa Lepenskog vira. Na ovaj na~in, nalazi iz ovih ranomezolitskih


14

1 Tokom posledwe decenije dobijeni su rezultati za 118 novih AMS analiza sa petlokaliteta (67 datuma sa Lepenskog vira, 26 datuma sa Vlasca, 17 datuma sa Padine, 6 datumasa Hajdu~ke vodenice, i 2 datuma sa Ajmane) na srpskoj strani Dunava u \erdapu, koje supla}ene preko programa NERC-AHRC Oxford Radiocarbon Dating Service i preko National Sci-ence Foundation AMS Facility at the University of Arizona. Ukupna komercijalna vrednost ovih

analiza je blizu 60.000 evra.


7/36

slojeva mogli su se na}i zajedno sa materijalom koji je nekoliko hiqadagodina mla|i (Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi).

Ovakvo sagledavawe topografije terena i naseqavawa na ovommestu u vezi je i sa problemati~no{}u izdvojene faze Lepenski vir II.Po Srejovi}u, Lepenski vir II karakteri{u gra|evine sa kamenimsuvozidom u obliku trapeza, kojim se opona{a oblik gra|evina fazeLepenski vir I. Me|utim, venci kamena koji okru`uju trapezoidnegra|evine i nalaze se na ne{to vi{em nivou od kre~wa~kih podova kojisu prethodno bili ozna~avani kao faza Lepenski vir II, zapravo susuvozidi oko okomitih strana ukopa, a mogli su imati i funkcijuu~vr{}ivawa krovne konstrukcije.2 Ovo je mnogo verovatnije od pret-hodno prisutnog mi{qewa po kome su ovi venci kamena gra|evine koje

15


Sl. 2. Rekonstrukcija ku}e 54 sa Lepenskog vira, oko 6000. g. p. n. e. (crte` Y. G. H.Svoger).Fig. 2. Reconstruction of House 54 from Lepenski Vir, around 6000 B.C. (drawing by J. G. H.Swogger).

2 Za odgovaraju}u situaciju na Padini videti: (Jovanovi} 2004).


8/36

nastaju iznad napu{tenih gra|evina faze I, a kojima nikada nisu de-finisani podovi (contra Srejovi} 1969: 7683). Poklapawem objavqenihplanova gra|evina Lepenskog vira I i II uo~ava se podudarawe ovihkamenih venaca sa obrisima podova (Bori} 2002a: figs. 79). Ovo je naj-

jasnije na primeru ku}e 65/XXXVI. Sli~no je i sa ku}om 57/XLIV, kojapredstavqa najve}u gra|evinu na lokalitetu. Postojawe faze II tako|e

je iskqu~eno i na osnovu nove serije datuma sa Lepenskog vira, kojagovori o veoma kratkom periodu trajawa faze I i o wenom kontinuitetusa fazom III (Bori} and Dimitrijevi} 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tam-pi). Srejovi}eva faza II se datovawem ne bi ni mogla dokazati, budu}ida joj se sa sigurno{}u ne moè pripisati nijedna vrsta arheolo{kogmaterijala, osim samog suvozida, koji nije databilan. Tako i na objav-

qenom profilu koji preseca zadwi deo ku}a 43, 34, 27, 20, 33 i 32(Srejovi} 1969: sl. 6), faza II nije obeleèna. Daqe, ne postoje zoneaktivnosti na pretpostavqenim podovima ovih gra|evina, sa izuzetkomku}e obeleène kao XLIV.

Vaàn doprinos reviziji stratigrafsko-hronolo{kih odnosa naLepenskom viru ima i prisustvo ranoneolitske keramike koja je pro-na|ena kako tokom obrade ìvotiwskih kostiju na|enih direktno napodovim ku}a na Lepenskom viru (Bori} 1999: 52; Bori} and Dimitrijevi}2005), tako i kona~nim objavqivawem fotografija na kojima se videcele ranoneolitske posude na podovima trapezoidnih gra|evina 4 i 54

sa Lepenskog vira (Gara{anin and Radovanovi} 2001). Tako|e, Srejovi},kao {to smo naglasili, pomiwe prisustvo keramike u zatvorenim celi-nama izme|u podova dve superponovane gra|evine, kao i direktno napodovima trapezoidnih gra|evina, iako ove nalaze smatra intruzivnimelementom iz kasnijih slojeva (Srejovi} 1968: 24, 86; idem 1969: 153154;idem 1971: 5; idem 1972: 134; cf. Jovanovi} 1969).

Danas postoje}i konsenzus me|u gotovo svim istraìva~ima ovogkulturnog fenomena vremenskog poklapawa faze trapezoidnih ku}ana Padini i Lepenskom viru sa pojavom prvih ranoneolitskih zajednicana centralnom Balkanu ipak nije doveo do jedinstvenog stava u

terminolo{kom ozna~avawu tog perioda promena. Postoje}e razlikeuglavnom se odnose na me{awe upotrebe termina mezolit i neolit,kojima se, sa jedne strane, ozna~avaju odgovaraju}i hronolo{ki periodi,a sa druge, tipovi dru{tva povezani sa marksisti~kom definicijomodre|enog oblika proizvodwe/ekonomike: mezolit je period lova~ko-sa-kupqa~ko-ribarskog na~ina proizvodwe, dok je kqu~ni element defi-nicije neolita vezan za poqoprivrednu proizvodwu. Tako izvesni au-tori (Radovanovi} 1996; idem 2006; Gara{anin and Radovanovi} 2001;Zvelebil and Lillie 2000; Mihailovi} 2007) smatraju da bez obzira na ne-sumwiv hronolo{ki ranoneolitski kontekst u kome se razvijaju |er-

dapske zajednice tokom faze trapezoidnih gra|evina, ove zajednice


16


9/36

treba opredeliti kao mezolitske zbog pojedinih odlika kontinuitetasa prethodnom lokalnom, mezolitskom |erdapskom tradicijom, kao izbog dominantnog tipa ekonomike koji ostaje vezan pre svega za ri-bolov, lov i sakupqawe plodova (~ak i tokom perioda kada se u okolnimregijama javqaju naseqa prvih zemqoradnika i sto~ara). Otud i ~estokori{}ena sintagma Radovanovi}eve mezolit \erdapa (Radovanovi}1992; idem 1996), kojom se ozna~ava ~itav ovaj period, bez obzira naistorijski kontekst u kome se, tokom faze trapezoidnih gra|evina,razvijaju Padina i Lepenski vir.

Nasuprot tom gledi{tu, autor ovog teksta smatra da je, tokompomenute kqu~ne faze, istorijski kontekst od presudne va`nosti zarazumevawe pojava u \erdapu, te da je najadekvatnije nazvati je trans-formacionom fazom u okviru ranoneolitskog hronolo{kog trajawa(Bori} 1999; idem 2002a; idem 2005a; idem 2005b; idem 2007b; Bori} andDimitrijevi} 2007). Ovim se ne negira postojawe mezolitskih konti-nuiteta ili va`nost na~ina proizvodwe za definisawe odre|enog tipadru{tva, ve} se nagla{ava da promene do kojih u ovoj fazi dolaziproisti~u iz jednog sasvim novog dru{tveno-istorijskog konteksta,razli~itog od onog koji je dominantan tokom faze kasnog meolita u\erdapu, ca. 75006200. g. p. n. e. (Bori} and Dimitrijevi} 2007; Bori}, Frenchand Dimitrijevi} 2008). Faza transformacije u \erdapu, sasvim jasno,

upu}uje na neprikladnost termina mezolit i neolit, osim u heuri-sti~kom smislu hronolo{kog razdvajawa ova dva perioda. Hibridnostdo koje dolazi tokom prelazne faze u \erdapu, kada se me{aju razli~itekulturne pojave (cf. tabela 1), se ne mo`e lako opredeliti na osnovuizdvajawa nekog elementa `ivota zajednice kao presudnog u odre|ewutipa dru{tva bilo kojim od ova dva termina. Dok tip ekonomije ostaje,uglavnom, ribarsko-lova~ki, a pojedini ideolo{ki obrasci i verovawaiz pro{losti i daqe imaju odre|enu snagu, nakon pojave ranoneolitskihzajednica, u samom \erdapu dolazi do nagla{avawa domisticiteta krozmaterijalnost ogwi{ta i ku}a (Bori} 2007a), dok u upotrebu ulaze nove

vrste ornamenata, nalik onima koji karakteri{u ranoneolitske za-jednice (videti u nastavku teksta).

Modelovawe procesa promene

Na osnovu iznetog, i u skladu sa novim rezultatima apsolutnogdatovawa (Bori} and Dimitrijevi} 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi),hronolo{ki raspon za kori{}ewe trapezoidnih gra|evina na lokali-tetima Padina i Lepenski vir opredeqen je u period od oko 6200. do5900. g. p. n. e., {to odgovara periodu ranog neolita na Balkanskom po-

luostrvu (Whittle et al. 2002; idem 2005). Me|utim, nakon ispravke hro-

17



10/36

nolo{kog okvira, moramo precizno definisati karakter naseqavawaLepenskog vira tokom ove kratke faze wegovog procvata, i zapitatise {ta je nagnalo ovu zajednicu na takvo elaborisawe prostora okopravougaonih kamenih ogwi{ta, kao i na daqe simboli~ko izraàvawelokalne originalnosti kroz umetnost skulptovanih oblutaka pe{~ara?Danas sa sigurno{}u moèmo da odgovorimo da je uzrok tome bilapojava naseqa prvih zemqoradni~kih zajednica u okolnim regijama, sakojima je zajednica starosedelaca dolazila u kontakt. Usredsredimo se,najzad, na definisawe karaktera ovih kontakata.

Od sredine 1980-ih, nekoliko autora (e.g. Voytek and Tringham 1989;Chapman 1993) predloìlo je da se mezolitsko-neolitska sekvenca\erdapa moè posmatrati i najboqe objasniti u okviru tzv. grani~nog

(frontier) modela mezolitsko-neolitskih transformacija, koji u to vremebiva sve vi{e primewivan u podru~jima severozapadne Evrope. U ovimpodru~jima veoma je dobro dokumentovan period koegzistencije lovacai sakupqa~a i prvih zemqoradni~kih zajednica u neposrednoj blizini,kao i wihova razmena kada je u pitawu niz presti`nih objekata(keramika, gla~ane kamene sekire, itd.) (e.g. Zvelebil 1986). Od po~etka1990-ih, ovaj model po~iwe da se primewuje i u obja{wewu mezolitsko--neolitskih transformacija na ostalim podru~jima Evroazije, ukqu-~uju}i i podru~je \erdapa (e.g. Radovanovi} 1996; Chapman 1993; idem1994; idem 2000; Budja 1999; Tringham 2000; Voytek and Tringham 1989). Na

ovaj na~in, iskori{}en je najlogi~niji raspoloìvi model, kojim semogu objasniti kako ve} prihva}en hronolo{ki okvir (koji se preklapasa po~ecima ranog neolita), tako i navodi da se na nekim lokalitetima,poput Padine (videti gore), keramika i ostaci doma}ih ìvotiwa

javqaju u mezolitskom kontekstu (Clason 1980). Treba, najpre, primetitida postoje odre|eni faktografski problemi u ovim citatima o pri-sustvu doma}ih ìvotiwa na podovima trapezoidnih gra|evina kako naPadini, tako i na Lepenskom viru (Bori} 2002b; Bori} and Dimitrijevi}2005; idem 2007). Naime, ni na jednom od ova dva lokaliteta kostidoma}ih ìvotiwa, osim psa, ne javqaju se u vezi sa kori{}ewem

trapezoidnih gra|evina. Na Padini, uprkos naknadnom preno{ewu na-voda prvog zooarheologa da se nekoliko identifikovanih doma}ih vr-sta moè vezati za mezolitske slojeve ovog lokaliteta, tj. Padinu A(Clason 1980: 163), ponovna analiza ove zooarheolo{ke zbirke ukazala jena neophodnost ispravqawa ove gre{ke, kako po pitawu odre|ewakonteksta u kojima se ovi nalazi javqaju, tako i identifikacije vrsta(Dimitrijevi} and Bori}, forthcoming). Me|utim, postoji i jedan ozbiqnijiproblem koji se odnosi na teorijsku adekvatnost grani~nog modela(vidi Bori} 2005a; idem 2005b).

Grani~ni model razdvaja lovce-sakupqa~e od zemqoradnika i

sto~ara po na~inu proizvodwe, tj. ekonomike, na taj na~in esenci-


18


11/36

jalizuju}i ove razlike po receptu dru{tvene evolucije. Ovakvo, nasle-|eno, stupwevito razumevawe promene u pro{losti, sa eksplicitnimili implicitnim (post)kolonijalnim analogijama u tuma~ewu procesakontakta i interakcija, suàva vidno poqe i zanemaruje sloènost koja

je morala biti sastavni deo transformacija koje se po Balkanskompoluostrvu de{avaju neposredno nakon pojave prvih doma}ih ìvotiwa,keramike, i drugih tipi~no neolitskih elemenata kulture i dru{tve-nih odnosa oko 6300. g. p. n. e. Neophodno je izbe}i zamku upro{}enih iuniverzalnih opisa ovakvih procesa transformacije. Kao {to post-kolonijalna kritika kulture predlaè, kulturni kontakt izme|u raz-li~itih kulturnih pojava treba razumeti kao ~in transkulturacije.Nijansiraniji antropolo{ki pristupi razumevawu kulture ne vide

kulturni kontakt kao progresivnu zamenu jedne forme nekom drugom,do koje ponekad dolazi nasilnim sredstvima. Oni se fokusiraju narelacione grupacije koje se odràvaju kroz procese kulturnih po-zajmica, prisvajawa, i prevo|ewa raznosmerne procese (...) kulturnazona nikada ne moè biti svedena na kulturnu dominaciju, ili (upozitivnom smislu) na obrazovawe, akulturaciju, progres, itd. Konceptkulturne zone izmi~e teleologijama (Clifford 2003: 34).

Posve}ivawe pa`we nijansirawu na{ih opisa i razumevawa pro-cesa dru{tvene promene u pro{losti, neophodan je elemenat u daqembavqewu pitawem adekvatnog modela ili pristupa u tretirawu procesa

mezolitsko-neolitskih transformacija. Govoriti samo o kulturnomkontaktu ili akulturaciji nije dovoqno po{to nakon izvesnog vre-mena ovakvi termini postaju ukorewene pod{tapalice, crne kutije,koje nedovoqno dobro saìmaju sloènost procesa koji se opisuje, tj.lo{e ga prikazuju (Bori} 2005a; idem 2005b). Neophodno je da pa`qivokoristimo odre|enu terminologiju i da se posvetimo pitawima razli-~itih nivoa analiza, pridaju}i podjednaku pa`wu promeni koja se de-{ava na nivou kulturnih formacija i kompleksa, kao i onim promenamakoje se doga|aju na mikroistorijskom nivou, na kome jedino moèmosagledati individualne aktere koji vode svoje dnevne bitke. Upravo tu,

na mikroistorijskom planu dolazi do odluka koje predstavqaju tkivo{irih procesa promene (e.g. Sahlins 1985). Vizija budu}nosti na nivoupojedinaca i pojedina~nih doga|aja nikada se zato ne moè svesti napredvidqivost i neminovnost nekog procesa promene, za razliku odolakog upu{tawa u generalizacije na nivou na kome baratamo kul-turama, etni~kim grupama i drugim makroterminima. Za prikladnorazumevawe pro{losti neophodno je spretno se kretati izme|u ovihrazli~itih ravni, sa sve{}u o wihovoj povezanosti.

U nastavku ovog teksta, najpre }emo sagledati pomake u razumevawumezolitskih i neolitskih sekvenci \erdapa kroz rezultate arheo-

metrijskih analiza materijala sa ranijih istraìvawa Padine, Le-

19



12/36

penskog vira, Vlasca, Hajdu~ke vodenice i Ajmana, a potom }e bitipredstavqeni rezultati skorijih terenskih istraìvawa u \erdapu iwegovom zale|u, naro~ito na Vlascu kao jednom od klasi~nih loka-liteta kulture Lepenskog vira.

Prehrana i mobilnost u \erdapu tokom mezolitai neolita: analize stabilnih i stroncijum izotopa

Analize stabilnih izotopa danas predstavqaju rutinski metod kojimse, kroz analizu dva izotopa koji se dobijaju iz kolagena qudskih iliìvotiwskih kostiju, dolazi do podataka o prehrani paleopopulacija.Ovi izotopi su 13C izotop ugqenika i 15N izotop azota. Dobijene vred-nosti ovih izotopa ukazuju na preovla|uju}u ishranu odre|ene individueu pro{losti, pre svega u posledwih 10 godina wenog ìvota, usledperiodi~nog remodelovawa tkiva u organizmu. Iako se, na osnovu re-zultata analiza stabilnih izotopa, ishrana moè grubo razvrstati u trikategorije kao preovla|uju}e biqna; ona zasnovana na dominantnomunosu sisarske terestrijalne faune; ili na unosu visokoproteinske mor-ske faune dobijeni podaci su od izuzetnog zna~aja, i u velikoj merisluè kao provera zakqu~aka nastalih analizom ìvotiwskih kostiju iostataka biqaka sa odre|enog arheolo{kog lokaliteta. Razli~ite pro-cedure kojima saznajemo o prehrani qudi u pro{losti, mada me|usobnonezavisne, zapravo su komplementarne, budu}i da pravilno tuma~ewerezultata analiza stabilnih izotopa populacije odre|enog lokalitetanije mogu}e bez analize stabilnih izotopa na ostacima prisutne faune iflore, ~ime se dobija neophodna informacija o lancu prehrane koji idovodi do odre|enog izotopskog signala kod pojedinca.

Pionirski rad na istraìvawu prehrane u \erdapu kroz primenuanaliza stabilnih izotopa vezan je za K. Bonsala i wegovu istra-ìva~ku grupu. Kroz analizu jednog dela sahrawenih individua sa Le-penskog vira, Vlasca i Skele Kladovei najpre se do{lo do zakqu~ka da

preovla|uju}i signal u kostima govori o dominantnom unosu ribe tokomperioda mezolita (Bonsall et al. 1997; idem 2000). Na ovo su naro~itoukazivale vrednosti 15N izotopa. Ovakav unos hrana iz ekosistema savi{im nivoima 14C nego atmosfera, tj. hrane iz Dunava, tako|e je zaposledicu imao komplikovawe datovawa qudskih i pse}ih kostiju. Qu-di, a uz wih i psi, hranili su se uglavnom visokoproteinskom ribom ina taj na~in unosili reciklovani, stari ugqenik (Bonsall et al. 2000;Cook et al. 2002). Ova pojava ~esto se javqa u sredinama koje su u blizinimora gde dolazi do unosa morskih organizama, dok je \erdap jedan odprvih primera da do ovakve pojave moè do}i i kod re~nih ekosistema.

Takva situacija zahtevala je ispravku dobijenih vrednosti na osnovu


20


13/36

metoda koje se zasnivaju na proceni korekcionog faktora (Cook et al.2002; Bori} and Miracle 2004; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi).

Nakon ispravke ovih datuma, postalo je jasno da dolazi do odre-|enih dijahronijskih promena u unosu ribe na analiziranim indivi-duama sa Lepenskog vira, a koje su vezane upravo za period kada se nacentralnom Balkanu pojavquju prve sto~arsko-zemqoradni~ke zajedni-ce. Tri AMS datovana groba sa Lepenskog vira (32 [OxA-5828] (t. II/1), 35[OxA-5829] i 88 [OxA-5831]) imala su d15N vrednosti koje su ukazivale naslabiji proteinski signal od tipi~no mezolitskog obrasca ishranekojim dominira unos ribe. Posle ispravke ovih vrednosti dati skeleti(po gore citiranom redu) datovani su u slede}e raspone: 6076-5731,

5748-5475 i 5984-5664 cal. B.C. na dve standardne devijacije (sa 95%verovatno}e). Ovakvo datovawe jasno je upu}ivalo na, uglavnom, sredwe-neolitski istorijski okvir, te su Bonsal i wegovi saradnici ovakoprime}enu pojavu promena u ishrani vezali za kori{}ewe, u to vremedostupnih, poqoprivrednih proizvoda i postepenu promenu ka smawewuzavisnosti od ribe.

Zajedno sa istraìva~kim timom koji je predvodila G. Grupe usaradwi sa @. Miki}em, autor ovog rada kriti~ki se osvrnuo na ovajfenomen uve}avaju}i uzorak individua analiziranih na ovaj na~in ipro{iruju}i krug lokaliteta koji su u ovom projektu ukqu~ivali Pa-

dinu, Lepenski vir, Vlasac, Hajdu~ku vodenicu, Ajmanu i Kulu. Tako|e,uve}an je i broj analiza na ìvotiwskim kostima, kako bi se ispravnoprotuma~ili rezultati dobijeni analizom qudskih kostiju (Bori} et al.2004; Grupe et al. 2003). Posvetili smo se i detaqima arheolo{kogkonteksta pojedinih sahrana, te dobijawu jasnijeg hronolo{kog okvira.

Iako se dobijeni rezultati, u glavnim crtama, poklapaju sa onimakoje su dobili Bonsal i wegova istraìva~ka grupa, na{ zakqu~ak jeukazivao na to da se ne moè olako i direktno povezati promena ukoli~ini unosa ribe, koja se javqa kod odre|enog broja individua zakoje smo ustanovili da ih karakteri{u lak{i trofi~ki nivoi, i sce-

nario po kome dolazi do odustajawa u kori{}ewu ribe i prihvatawazemqoradni~kih i sto~arskih proizvoda. Ukazali smo na nedoslednostiu proceni Bonsala i wegove istraìva~ke grupe da je unos re~ne ribevremenom postepeno smawivan (Bori} et al. 2004: 238).3 Boqa hronolo{karezolucija po ovom pitawu od presudne je va`nosti: novi AMS datumidobijeni za sve prethodno pomenute lokalitete na srpskoj strani \er-dapa (Bori}, French, and Dimitrijevi} 2008; Bori} i Dimitrijevi}, u {tam-

21


3 Nagla{avamo da u skorije vreme Bonsal i wegova grupa tako|e odbacuju svoje pret-hodne zakqu~ke o direktnoj korelaciji izme|u niìh vrednosti d15N izotopa azota i

hronolo{ki mla|ih sahrana (Bonsall et al. 2004).


14/36


22

Sl. 3. Distribucija AMS datovanih grobova sa \erdapa (srpska strana) koja pokazujedijahronijske promene na osnovu vrednosti stabilnih izotopa. Rezultati datovawa zagrobove kod kojih je vrednost d15N izotopa azota >+10 (pod uticajem efekta rezer-voara re~nog ekolo{kog sistema) ispravqeni su primenom metoda 2 po preporuci Cook et al. (2002). Svi datumi kalibrisani sa OxCal v. 4.0 (Bronk Ramsey 1995; idem 2001).Pravougaonici pokazuju raspone datuma na 1 standardnoj devijaciji; linije na 2 stan-dardne devijacije. Izvori za oksfordske datume (OxA-): Bonsall et al. 1997; idem 2000; Cook et al. 2002; Bori} and Miracle 2004. Pet novih oksfordskih datuma (OxA-16005, -16008,-16541, -16542, -18865) dobijeni su na osnovu AHRC/NERC finansiranog ORADS progra-

ma: Bori} and Dimitrijevi} 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi. Novi datumi labora-torije iz Arizone (AA-) deo su projekta stroncijum izotopa finansiranih od strane Na-tional Science Foundation SAD (grant number BCS-0235465): Price and Bori}, forthcoming.Fig. 3. Distribution of AMS dated burials from the Danube Gorges (Serbian side) showingdiachronic changes in stable isotope patterns. Ages are corrected for those burials that have d15Nvalues >+10 (affected by the aquatic reservoir effect), using Method 2 as suggested by Cook etal. (2002) and calibrated with OxCal v. 4.0 (Bronk Ramsey 1995; idem 2001). Solid bars show 1s.d.; lines show 2 s.d. The d15N values used to estimate percentage of aquatic diet: >+13.0 =100% reservoir correction applied (44045 years); +10.013.0 = 50% reservoir correction ap-plied (22023 years). Sources for Oxford dates (OxA-): Bonsall et al. 1997; idem 2000; Cook et al.2002; Bori} and Miracle 2004. Five new Oxford dates (OxA-16005, -16008, -16541, -16542,-18865) were obtained as part of an AHRC/ NERC funded ORADS programme: Bori} andDimitrijevi} 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi. New Arizona dates (AA-) were obtained as

part of the strontium isotope project funded by the National Science Foundation of the USA (grantnumber BCS-0235465): Price and Bori}, forthcoming.


15/36

pi; Bori} and Miracle 2004; Price and Bori}, forthcoming) ukazuju na mnogosloèniju sliku. Na primer, postoji zna~ajna razlika u dobijenimobrascima prehrane izme|u Lepenskog vira, sa jedne, i istovremenihnalaza sa ostalih lokaliteta, sa druge strane. Datovani grobovi saPadine, Vlasca i Hajdu~ke vodenice ne ukazuju na promenu ishrane naovim drugim mestima, kada su u pitawu do danas datovane sahrane za kojepostoje i podaci o wihovoj prehrani, a koje se mogu vezati za periodtransformacije, tj. od oko 6300. do 5900. g. p. n. e. Za razliku odpomenutih lokaliteta, na Lepenskom viru i Ajmani, tokom ovog pe-rioda, pojavquju se pojedinci u ~ijoj ishrani mawu ulogu igraju plodovireke, tj. visokoproteinski izvori prehrane, {to ne zna~i da se ovipojedinci ne hrane ribom. Naprotiv, iako u mawoj meri, riba i tokomranog i sredweg neolita ostaje vaàn izvor za svakodnevni unos pro-teina. Ovakav obrazac paleoprehrane u \erdapu govori o heterogenimelementima procesa transformacije, sa razlikama me|u pojedinim lo-kalitetima ~ak i u okviru mikroregije (sl. 3).

Ostaje, dakle, pitawe {ta ta~no uti~e na ovakav obrazac po komeodre|eni broj individua, koje se mogu smatrati savremenicima u pe-riodu transformacije, pokazuju razlike u prehrani, {to, ukupno uzev-{i, zna~ajno odstupa od obrasca ishrane u mezolitu, kada je proteinskisignal svih datovanih i analiziranih individua prete`no ujedna~en.Jedno od prethodno ponu|enih tuma~ewa odnosi se na mogu}nost da,sli~no situaciji u severozapadnoj Evropi nakon pojave prvih neo-litskih zajednica, ideolo{ki nametnuti tabui po pitawu ulova, ko-ri{}ewa i/ili konzumacije odre|ene hrane, po diktumu ne dodiruj turibu (touch not the fish) (e.g. Thomas 2003; cf. Richards and Shulting 2006),mo`da i u \erdapu igraju odre|enu ulogu (e.g. Radovanovi} 1997). Me|u-tim, uprkos tome {to moèmo bezbedno pretpostaviti da su tabuivezani za razli~itu vrstu hrane, ali i druge aspekte ìvota, u pro-{losti bili sasvim normalna pojava u klasifikaciji dru{tvenih od-nosa i u neophodnom uspostavqawu reda u stvarnosti i kosmosu (e.g.Lvi-Strauss 1966), izgleda da uo~ena promena u ishrani tokom ovogperioda transformacije traì druga~ije obja{wewe.

U vekovima koji prethode kraju sedmog milenijuma, a i ne{to kas-nije, u \erdapu i okolnim regijama centralnog Balkana, mogu}e i {ire,nije do{lo samo do jednostavne promene u preuzimawu novih, sadadostupnih poqoprivrednih izvora prehrane.4 Tokom ovog perioda u\erdap dolaze osobe koje su nelokalnog porekla, {to je druga zna~ajnarazlika u odnosu na prethodni period mezolita. U ovom kontekstu trebaponovo naglasiti posebnost Lepenskog vira, o~iglednu u mnogim vido-

23


4 Na ~emu insistiraju autori preokupirani brojawem kalorija (cf. Sherratt 1995: 6).


16/36

vima te kulture: npr. broju i raznovrsnosti skulptovanih oblutaka od

pe{~ara, tvrdim kre~wa~kim podovima, elaboraciji gra|evina i wi-

hovom simboli~kom osmi{qavawu (cf. Bori} 2005c). Stoga, ne ~udi da seuo~ene promene u ishrani prime}uju na pojedincima koji su sahraweni

upravo na Lepenskom viru. Analize izotopa stroncijuma, koje su na

arheolo{koj gra|i Srbije sada po prvi put primewene na primeru

|erdapskih mezolitsko-neolitskih sahrana, ukazuju na to da se upravo u

periodu transformacije na Lepenskom viru javqaju individue za koje se

moè re}i da nisu ro|ene u \erdapskoj klisuri, tj. da dolaze iz neke

druge regije (Price and Bori}, forthcoming).5Ovi rezultati tako|e navode na dekonstrukciju na{ih predube|ewa

o mezolitu kao periodu zna~ajne mobilnosti grupa, odnosno o neolitukao periodu iskqu~ivo sedela~kog na~ina ìvota. Na osnovu rezultata

analiza izotopa stroncijuma na primeru \erdapa, izgleda da je slu~aj

upravo obrnut: populacije su stati~nije tokom mezolita, kada uglavnom

oni koji su ro|eni na dunavskim lokalitetima nakon smrti bivaju i sa-

hraweni u okviru iste regije. S druge strane, tokom neolita, iako se i

daqe pojedinci ro|eni u okviru ove mikroregije, najverovatnije pro-

vode}i svoj ìvot u tom okruèwu, na kraju i sahrawuju na ve}ini ovih

lokacija, javqa se jedan broj odstupawa od ovog pravila. Tako na loka-

litetima Lepenski vir i Ajmana u ovo vreme dolazi do porasta broja

lokalno sahrawenih individua, ro|enih negde van \erdapske klisure

(t. II/1). Za sada je te{ko re}i odakle dolaze ovi qudi, ali nekipokazateqi govore da bi se jedna od tih oblasti mogla nalaziti niz-

vodno Dunavom od \erdapa, u dana{woj Olteniji. Tokom ovog perioda

transformacije u \erdapu, odnosno po~etaka neolita na Balkanskom

poluostrvu, dolazi do ve}e mobilnosti qudskih grupa i me{awa popu-

lacija razli~itog porekla. Za odgovor na pitawe {ta je moglo da

uzrokuje ovakav obrazac pona{awa, neophodno je sagledati mnogo {iri

krug tema, {to prevazilazi okvire ovog rada (cf. Bori} 2008).


24

5 Analize izotopa stroncijuma zasnivaju se na analizi neorganske komponente koja krozishranu i vodu ulazi u organizme, a zavisi od geolo{kihkarakteristika odre|ene regije. Doku kostima dolazi do stalnog remodelovawa 87Sr/86Sr izotopa stroncijuma (Budd et al. 2000),samo u gle|i zuba ostaje nepromewen signal mesta ro|ewa pojedinca (Hillson 2004). Ukolikone postoji podudarawe raspona stroncijum signala za odre|enu regiju i onog dobijenog naosnovu analize gle|i pojedinca koji je u datoj regiji bio sahrawen, moè se pouzdano re}i dadata osoba poti~eiz nekog drugog, po stroncijum signalu specifi~nog podru~ja (e.g. Priceetal.2001). Bez mnogo detaqnijeg poznavawa stroncijum signala pojedinih regija u okolnimpodru~jima, te{ko je u ovom trenutku sa sigurno{}u re}i sa koje udaqenosti i iz kog delaBalkana uo~eni egzoti~ni pojedinci sahraweni na Lepenskom viru i Ajmani dolaze u\erdap. Ono {to sada moèmo tvrditi je da su u pitawu najmawe dva razli~ita regiona, zbog

razli~itih krajnosti u okviru spektra signala dobijenih ovom analizom.


17/36

Nova terenska istraìvawa \erdapa i wegovog zale|a

Nova terenska istraìvawa zapo~ela su 2004, kao deo {ireg projekta Praistorija severoisto~ne Srbije.6 U delu projekta koji se od-nosi na kamena doba, glavno istraìva~ko pitawe jeste ispitivawevalidnosti grani~nog modela mezolitsko-neolitskih tranformacija uodnosu na \erdap i wegovo zale|e. Sli~nih rekognoscirawa zale|a\erdapske klisure, nakon iskopavawa 1960-ih i po~etkom 1970-ih (\er-dap I), te 1980-ih (\erdap II), u nekom ve}em obimu nije bilo. Prven-stveni ciq projekta bio je pronalaèwe arheolo{kih tragova u zale|u\erdapske klisure, koji bi bili istovremeni sa naseqavawem istra-ènih mezolitsko-neolitskih lokaliteta na obalama Dunava.

Najbliè koncentracije ranoneolitskih naseqa koje se mogu sma-trati istovremenim naseqima na obalama Dunava u \erdapu nalaze se nazapadu u moravskoj dolini u centralnoj Srbiji (cf. Srejovi} 1988), i nizDunav, u Olteniji u Rumuniji (e.g. lokalitet Crcea; Nica 1976). Za sada, naprostoru centralnog Balkana i regijama koje se grani~e sa \erdapomnema sigurnih nalazi{ta iz perioda mezolita. Me|utim, u dunavskomzale|u u Rumuniji, pe}ina Baile Herkulane (B|ile Herculane) (sl. 1) bila

je naseqena tokom mezolita (Nicolescu-Plopsor, Comsa and P|unescu 1957;Dinan 1996) i mogu}e je o~ekivati sli~ne nalaze i na srpskoj strani

\erdapa. Mada ima relativno malo ranoneolitskih naseqa u {iremzale|u \erdapa sa srpske strane, mogu se izdvojiti slede}i lokaliteti:Ku~ajna kod Bora (Stanojevi} 1988), Kwepi{te (Stankovi} 1986a) i Ka-meni~ki potok (Stankovi} 1986b), ova posledwa dva u blizini grada Mi-hajlovac na desnoj obali Dunava nizvodno od \erdapske klisure (sl. 1).Daqe istraìvawe ovih i sli~nih lokaliteta je od vanrednog zna~aja,kako bi se razumeli obrasci i dinamika naseqavawa u okviru pret-postavqene grani~ne zone u ovome delu severoisto~ne Srbije.

Fokus istraìvawa u okviru pomenutog novog projekta najpre subile poznate i nepoznate pe}ine i potkapine u zale|u \erdapa. Ve}i

deo zale|a \erdapa karekteri{u karstni oblici poput centralne obla-

25


6 U pitawu je zajedni~ki projekat Odeqewa za arheologiju Filozofskog fakulteta uBeogradu i Odeqewa za arheologiju Univerziteta u Kembriyu. Rukovodioci radova suM. Jevti}i D. Bori}.Sredstvaza istraìvawa u ovom projektu,od 2004. do 2008, obezbedilesu slede}e institucije: Nacionalna nau~na fondacija SAD (U.S. National Science FoundationHigh Risk Research in Archaeology Award BCS-0442096), Britanska Akademija (British Academyfor Humanities and Social Sciences, Small Grants 40967 i 42170, i Large Grant 45589), Mekdonaldinstitut za arheolo{ka istraìvawa u Kembriyu (McDonald Institute for ArchaeologicalResearch in Cambridge) i Leverhulm program (Leverhulme Programme) Changing Beliefs of the Hu-manBody Univerzitetau Kembriyu(University of Cambridge). Realizacija projekta omogu}enaje i uz svesrdnu pomo} i saradwu Nacionalnog parka \erdap i direktora parka S. Ne-

storovi}a.


18/36

sti platoa Miro~a (Ljubojevi} 2003). Nakon povr{inske prospekcijepe}inskih i potkapinskih lokaliteta i test sondi u dve, do tada nepo-znate, pe}ine u blizini Dunava tokom terenskih sezona u 2004. i 2005.nisu ustanovqeni tragovi naseqavawa iz perioda mezolita i neolita(Bori} i Jevti} 2008; Kapuran, Jevti} i Bori} 2007).7 Me|utim, neo-~ekivano, do sada najva`niji nalazi za prou~avawe transformacionefaze, odnosno perioda prelaza, dolaze sa jednog novootkrivenog lo-kaliteta na otvorenom Aria Babi.

Neolitsko nalazi{te Aria Babi

Lokalitet Aria Babi ({to na vla{kom zna~i babino gumno) na-lazi se na obroncima Ko{obrda u zale|u \erdapa, na nadmorskoj visiniizme|u 310 i 318 m (N 44 33 13, E 22 01 13). Lokalitet je sonda`noistraìvan 20042006. Nalazi se neposredno pored starog magistralnogputa BeogradKladovo, na strmoj severnoj padini koja ima nagib premaDunavu (inklinacija je oko 18%) i prostire se na povr{ini od pri-bli`no 0,8 ha. Lokalitet se nalazi u neposrednoj blizini Lepenskogvira i Lepenskog abrija (Jevti} 1983), tj. u wihovom zale|u (t. I).

Ovde se javqa sirovina tipi~na za stariji neolit, prisutna nave}ini ranoneolitskih nalazi{ta centralnog i severnog Balkana, po-

znata kao balkanski ro`nac.8 Nakon povr{inskog pregleda ove wivekrajem oktobra 2004, utvr|eno je da kremeni materijal prati keramikatipi~na za star~eva~ku kulturu, kao oru|a (`rvwevi i sli~no) i polu-obra|ene sirovine od razli~itih vrsta abrazivnog kamena, te oru|a odgla~anog kamena. Lokalitet je istraèn tokom dve sezone 20042005, napovr{ini od oko 54 m2 (Bori} i Starovi} 2008).

Stratigrafska sekvenca se moè opisati na slede}i na~in (French2008):

017cm: mrka do crvenkasto mrka glina-ilova~a, koja predstavqazonu oranice, sa velikim brojem arheolo{kih nalaza;

1745cm: naranyasto mrka glina-ilova~a; 4548cm: sivkasta naranyasto mrka glina-ilova~a, sa mawim pri-

sustvom oblutaka;

48cm+: kre~wa~ki obluci (sterilna podloga).


26

7 Imaju}i na umu da je na rumunskoj strani Dunava bilo pe}ina i potkapina u kojima sunalaèni tragovi naseqavawa iz perioda mezolita i neolita, svakako bi trebalo na-staviti sa sondirawem pe}ina i potkapina po ~itavoj zoni |erdapskog zale|a.

8 Balkanski ro`nac je najverovatnije kalcedon ili kvarc (cf. [ari} 2002) i javqa se uvarijetetima ùte/mrke boje sa beli~astim fosilnim inkluzijama koje mu daju karakteri-

sti~an tufnast izgled, a leì{ta ove sirovine, po svemu sude}i, nisu lokalna (Voytek 1987).


19/36

Neolitski nalazi uglavnom su prona|eni u gorwih 20 cm ove sek-vence. Zemqi{te pokazuje veoma razvijenu strukturu i intenzivno cr-vewewe od amorfnog gvo`|a i veoma je kiselo, na {ta ukazuje odsustvokostiju (osim pet mawih gorelih fragmenata prona|enih na samom dnukulturnog sloja), ali i intenzivna nagriènost kerami~kih fragme-nata. Ovakvo zemqi{te sugeri{e da je ~itav obronak nekada bio pod{umskim pokriva~em. Me|u kremenim alatkama, sa dominantnim pri-sustvom se~iva i odbitaka od balkanskog ro`naca, prisutan je i jedanobra|en fragment tamno mrkog prozirnog ro`naca sa izraènim sjajemna delu se~iva, {to ukazuje na to da je kori{}en za presecawe biqnihvlakana, mo`da kao srp (ovo bi eventualno govorilo o praktikovawu

zemqoradwe na ovom lokalitetu). I ostali nalazi se tako|e razlikujuod tipi~nih elemenata otkrivenih na lokalitetima Lepenski vir iliVlasac, koji se nalaze u neposrednoj blizini Aria Babi (t. I). Pro-na|ena su tri mawa odbitaka opsidijana za koje je karakterizacijomsastava u laboratoriji Univerziteta u Berkliju utvr|eno da poti~u izKarpatskih leì{ta (B. Tripkovi}, usmena informacija, april 2008),{to govori o postojawu komunikacija koje su povezivale ovaj deo cen-tralnog Balkana sa oblastima na severu Karpatskog basena. Mala kame-na perla, tipolo{ki sli~na perlama prona|enim u odre|enim grobo-vima koji pripadaju fazi transformacije na Lepenskom viru i Vlascu

(videti dole), po svemu sude}i svedo~i o tipi~no neolitskim impor-tovanim ornamentima.

Keramiku, koje ima u izobiqu, karakteri{u primese kvarcita isilikatnog peska dok je weno redukciono pe~ewe na niskim tempe-raturama (do 800 C) tipi~no za star~eva~ku kulturu. Me|u ornamen-talnim tehnikama zastupqeno je iskqu~ivo utiskivawe prstom i {ti-pawe po obodu, kao i plasti~ne aplikacije sa pravilnim utiskivawem uvidu girlandi i horizontalnih traka. Tafonomski razlozi (kiselostzemqi{ta) mogli su doprineti odsustvu posuda tawih zidova, slikawa icrvenog premaza, od ~ega je ovo posledwe tipi~no za keramiku |er-

dapskog ranog/sredweg neolita (Jovanovi} 1987). Nalazi sa lokalitetaAria babi mogu se direktno vezati za sloj sa star~eva~kim materijalomna Lepenskom viru (Peri} and Nikoli} 2004). Ovaj kerami~ki materijalukazuje na fazu razvijene star~eva~ke kulture kao najverovatnije rela-tivnohronolo{ko opredeqewe lokaliteta.9

27


9 Ne bismo se ovom prilikom upu{tali u periodizacije star~eva~ke kulture, koje se~ine problemati~nim, s obzirom na prete`nonepostojawe provere ovihtipolo{kih shemaputem apsolutnog datovawa (ali videti: Whittle et al. 2002; idem 2005) ili putem super-ponovanih slojeva (za sada nema vertikalno nadslojenih stratigrafskih celina na star-

~eva~kim naseqima u severnim delovima Balkanskog poluostrva).


20/36

Kakva je mogla biti uloga lokaliteta poput Aria Babi i kada jeta~no ovaj lokalitet bio naseqen, tj. u kojoj je meri mogao biti savre-menikom Lepenskog vira u ~ijoj se neposrednoj blizini nalazi? Ova dvalokaliteta su na pola sata udaqenosti hodom; vezuje ih trasa kojaprolazi i pored potkapine Lepenski abri, locirane na ne{to vi{emnivou od Lepenskog vira, u ~ijim je niìm slojevima prona|ena star-~eva~ka rano/sredweneolitska keramika (Jevti} 1983). Verovatno je dasu sva tri lokaliteta bila istovremeno naseqena, te da su qudi koji suih naseqavali komunicirali jedni sa drugima. Ali koji je bio wihovidentitet: da li su to potomci dunavskih mezolitskih ribara koji suprihvatili kori{}ewe keramike i uzgoj pripitomqenih ìvotiwskihvrsta ili neolitski doseqenici iz okolnih regija koji se ovde dose-

qavaju sa svim elementima neolitskog paketa, ili pak nekakva hi-bridna kombinacija jednih i drugih?

Odgovor na ova pitawa delimi~no }e zavisiti i od mogu}nosti daobezbedimo precizniju hronolo{ku skalu za trajawe pojedinih faza naovim lokalitetima. Naàlost, zbog kiselosti zemqi{ta na Aria Babinema o~uvanih nalaza kostiju te je, s jedne strane, nemogu}e preciznijedatovati trajawe ovog naseqa, a s druge strane, nedostatak ìvotiwskihkostiju ne dopu{ta nam da sagledamo da li je ovde bio prisutan i u kojojmeri uzgoj doma}ih ìvotiwa ili ulov ribe iz obli`weg Dunava. Ve}smo ranije pomenuli da se na Lepenskom viru doma}e vrste javqaju

neposredno posle 6000. g. p. n. e., i da su ovakvi nalazi, pre svega, bilipovezani sa jamama, a nikada sa trapezoidnim gra|evinama, koje u ovovreme bivaju uglavnom napu{tene ili se koriste za sahrawivawe (Bori}and Dimitrijevi} 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi).

Moèmo izneti dva scenarija o karakteru naseqavawa u ovo vremekoji zavise od hronolo{kog poloàja prona|enog naseqa Aria Babi. Poprvom scenariju, ukoliko bi Aria Babi naseqe bilo datovano u rano-neolitski period izme|u 6200. do 6000/5900. g. p. n. e., tj. tokom fazetrapezoidnih gra|evina na Lepenskom viru, dominiraju}i poloàj ovoglokaliteta mogao bi imati strate{ki zna~aj kao naseqe ranoneolit-

skih sto~ara koji su se ovde naselili u neposrednoj blizini ribarskihnaseobina niè na Dunavu, i koji sa wima ostvaruju kontakte, zna~ajnouti~u}i jedni na druge i razmewuju}i niz dobara. Po drugom scenariju,koji autoru ovih redova na sada{wem stepenu istraìvawa izgledaverovatniji, prisustvo svih elemenata neolitskog paketa na AriaBabi moglo bi upu}ivati na period posle 6000/5900. g. p. n. e., tj. na pe-riod tokom kojeg dolazi do delimi~nog odbacivawa ukorewenih obra-zaca ìvota na Lepenskom viru. Mogu}e je da se tokom ovog perioda,koji moèmo odrediti kao sredwi neolit, po~iwu naseqavati druga~ijeekolo{ke ni{e, te tako dolazi i do kr~ewa {ume na obroncima poput

Aria Babi. Za sada ne moèmo biti sigurni da zaista dolazi do promene


28


21/36

u obrascu naseqavawa ~itave regije ba{ u ovo vreme i potrebno jeprona}i lokalitete sli~ne Aria Babi, kojih sigurno ima na obroncimaKo{og brda, Velike rudine i drugih daqih oblasti u zale|u \erdapa.Zbog gustog vegetacionog pokriva~a pronalaèwe ovakvih lokalitetana otvorenom bi}e oteàno, ali bi pregled poqoprivredno obra|enihobronaka mogao doprineti wihovom otkrivawu.

Iako potraga za novim lokalitetima u zale|u \erdapa ostaje odpresudne va`nosti za niz pitawa koja smo prethodno postavili, novipodaci koji delimi~no rasvetqavaju karakter perioda transformacije,ali i period kasnog mezolita koji mu prethodi, dolaze i sa novih,revizionih iskopavawa jednog od najva`nijih lokaliteta kulture Le-penski vir.

Mezolitsko-neolitski lokalitet Vlasac

Vlasac (N 44 32, E 22 02; 6278 m nadmorske visine) se nalazi3 km nizvodno od Lepenskog vira (t. I). U okviru projekta \erdap I,Vlasac je delimi~no istraèn (640 m2) tokom 19701971. (Srejovi} iLetica 1978), pre nego {to je deo obale potopqen. Identifikovano jepet stambenih celina sa kre~wa~kim podovima i 26 ogwi{ta na otvo-renom, kao i 17 kamenih konstrukcija razli~itog oblika ~ija funkcija

ostaje neodre|ena. Otkopano je 87 grobova u kojima su se nalazile, ponekim autorima 119 (Nemeskri 1978), a po drugim 164 individue (Rok-sandi} 1999; idem 2000). Neistraèni deo nalazi{ta je nakon 1971.potopqen, a Dunav je tokom proteklih 35 godina neprekidnom erozijompostepeno uni{tavao novonastalu re~nu obalu.

Po~etkom aprila 2006. na Vlascu je zate~en zna~ajno niì nivoDunava od uobi~ajenog. Porastom nivoa Dunava od kraja nekada{wihistraìvawa na Vlascu formirala se nova re~na obala koja je izloènaoscilacijama reke i wenim talasima. Potkopavani su niì delovire~nog profila, nakon ~ega se gorwi delovi pod teìnom vegetacije

obru{avaju, ~ime se proces erozije neumitno nastavqa. Potez gde senekada nalazio arheolo{ki lokalitet predstavqa jasno definisanuuvalu duìne od oko 100 m, sa blaìm padom terena od okolne re~neobale, oivi~enu stenskim izdankom na istoku. Sediment se tawi odsredine terase ka wenim krajevima. Nakon povla~ewa vode pri niskomvodostaju ispred re~nog profila u {irini od oko 20 m pruàla seplaà prekrivena {qunkom. Po ovoj povr{ini nalaène su rasuteisprane qudske kosti, koje su poticale od uni{tenih grobova. Nepo-sredno ispod i du` sada{weg re~nog profila na|eno je krupnije ka-mewe koje je moglo biti deo uni{tenog arheolo{kog sloja. Ispod jednog

od ovih krupnih kamenih blokova, a ispod tankog sloja {qunka koji je

29



22/36


30

S

l.

4.

Vlasac,profil

obale

koji

gleda

ka

severu,sonda

3/2006;presek

krozgrupnu

grobnicu

i

podnicu

pre

po

~etka

i

stra`ivawa(crte`

D.

Bori})

.

F

ig.

4.

North-facingsectioninTr

ench3/2006atVlasac;sectionth

roughtheburialsequenceandtheflooringbeforethestartofexcava-

t

ions(drawingbyD.

Bori}).


23/36

naneo Dunav, prona|ene su qudske kosti u anatomskom poloàju. Kostisu bile deo kasnomezolitskog skeleta koji se nalazio ispod {qunka,pokriven tankim slojem zemqe. Prethodno, postepena erozija Dunavauni{tila je ~itav sloj iznad skeleta i wegovo o~uvawe predstavqalo jepuku slu~ajnost.

Nakon otkri}a da su delovi ovog lokaliteta i daqe dostupni zaistraìvawa, bilo je neophodno reviziono istraìti Vlasac iz ne-koliko razloga. Najpre, s obzirom na to da su istraìvawa 19701971.bila za{titnog karaktera, bilo je nu`no sada prikupiti {to detaqnijekontekstualne podatke primenom rigoroznih metodolo{kih procedurapo savremenim standardima terenskih arheolo{kih istraìvawa. Dru-go, nova istraìvawa Vlasaca pruàju mogu}nost za razumevawe pro-

cesa nastanka lokaliteta i reviziju stratigrafije i faza koje su ponu-dili prvi istraìva~i ovog lokaliteta. Preliminarni nalazi overevizije zna~ajno mewaju na{u sliku o formirawu kulturnih slojeva naovoj lokaciji (Bori}, French and Dimitrijevi} 2008). Kona~no, ovo je bilaizuzetna prilika da se na ovom lokalitetu boqe sagleda faza tokomkoje se pojavquje star~eva~ka keramika i drugi nalazi neolitske prove-nijencije. Prvi istraìva~i ovog lokaliteta veoma {turo u mono-grafiji o Vlascu pomiwu star~eva~ku keramiku i ostale nalaze ra-nog/sredweg neolita.

Razultati novih istraìvawa na Vlascu ukazuju na to da postoji

kontinuitet izme|u faze kasnog mezolita, preko transformacione/ra-noneolitske pa sve do sredwoneolitske faze. Ovo je najjasnije na stra-tigrafskoj sekvenci otkrivenoj na profilu sada{we re~ne obale, koji

je istraèn tokom 2006. Ukop vidqiv sa profila (sl. 4; t. II/2) otkrio jegrupnu grobnicu za koju je ustanovqeno da ima kontinuitet upotrebe odkasnog mezolita (oko 70006200. g. p. n. e.), do vremena neolitskihtransformacija kada je istovremena sa trajawem trapezoidnih gre-|evina na Lepenskom viru (oko 6200. do 5900. g. p. n. e.), a najverovatnijei tokom faze sredweg neolita. Ovo je potvr|eno kako na osnovu arheo-lo{kog sadràja istraènih grobova, tako i na osnovu apsolutnog

datovawa nekoliko sigurno stratifikovanih celina (Bori} 2006; idem2007a; Bori}, French and Dimitrijevi} 2008). Na samom dnu ove sekvenceotkriveni su ostaci poluukopane gra|evinske celine koja je najve-rovatnije imala trapezoidnu osnovu. Naàlost, Dunav je odneo ve}i deopodnice i samo je wen zadwi deo bio dostupan za istraìvawe. Ovde je, uKontekstu 145, bilo mogu}e izdvojiti nalaz jednog mikrolitskog tra-peza (uporediti sa sli~nim nalazima sa prethodnih iskopavawa Vlasca;Kozowski and Kozowski 1982: 96, pl. IX). Nakon napu{tawa ove osnove,podnica je prekrivena slojem sterilne zemqe, a nekoliko kremacijabilo je ukopano u okolni sediment u neposrednoj blizini ove napu{tene

osnove. Me|u prvim grobovima koji su ovde na~iweni su: ili Kontekst

31



24/36

136, ili de~ija sahrana Kontekst 297, ili pak sahrana odrasle individueKontekst 232, od kojih je ova posledwa poloèna preko jedne od kre-macionih sahrana (Celina 26) u kojoj su se nalazile spaqene qudskekosti i spaqeni ko{tani projektili. Sahrana Kontekst 136 o{te}ena

je jednom od kasnijih kremacionih jama {to bi moglo govoriti da je onanajstarija, {to donekle potvr|uje i datum dobijen direktnim datovawemove individue u rasponu 67756473 cal. BC (OxA-18865) na 95% verovat-no}e nakon ispravke ovog datuma zbog problema sa efektom rezervoarakod datovawa qudskih kostiju (videti gore).

Na oko 20 cm vi{e od ove sahrane nalazio se tako|e delimi~noo{te}en grob Kontekst 81, koji je bio orijentisan na isti na~in kao iprethodna sahrana sa istim pruàwem. Skeletni Kontekst 81 o{tetila

je kasnija sahrana Kontekst 63 (t. III/2), koja opet po{tuje isto pruàwei orijentaciju prethodnih skeleta. Ova sahrana je datovana u raspon62326018 cal. BC sa 95% verovatno}e. Ovo bi za sada bio najmla|edatovan skelet sa Vlasca kod koga se po{tuje sahrawivawe u skladu satipi~nom kasnomezolitskom pogrebnom praksom.

Na grudima sahrane Kontekst 63 prona|eno je dete (Kontekst 60)poloèno licem prema dole sa delimi~no izgorelim kostima. SkeletKonteksta 63 tako|e je na svojoj levoj strani bio o{te}en ukopom dvojenovoro|en~adi, Konteksti 62 i 69, na|enih jedno nad drugim (t. III/1).Potom je formirana jo{ jedna kremaciona jama koja je o{tetila skelet

pomenutog deteta, a potom je na ovako izgorelu gomilu kostiju, polo-èna posledwa sahrana na ovom grobnom mestu, Kontekst 53 (t. II/2), kojaiako poloèna du` iste ose kao i svi ostali grobovi paralelno saDunavom, biva okrenuta potpuno suprotno od svih prethodnih sahranaglavom uzvodno. Ova posledwa sahrana prekrivena je pa`qivo obra-|enim kamenim plo~ama preko glave i karlice, dok je jelenska lobawasa rogovima poloèna u visini plo~e koja je prekrivala karlicu. Ovalobawa datovana je u rasponu 6006 do 5838 cal. BC (OxA-16544) sa 95 %verovatno}e, {to trenutno predstvaqa najmla|i AMS datum sa Vlasca.Ovaj datum je terminus post quem za sloj sa star~eva~kom keramikom.

Kerami~ki fragmenti u ve}em broju nalazili su se na velikim kamenimblokovima koji su postavqeni preko ~itavog prostora grobnog mestanakon wegovog napu{tawa. Ovo bi govorilo o kontinuiranom kori{}e-wu ovog mesta i tokom sredweg neolita, sa ve}om kamenom konstruk-cijom koja je prekrivala ovaj sloj keramike. Nakon napu{tawa lokacijeu sredwem neolitu, wu prekriva sterilni sipar, bez kasnijih, post-neolitskih ukopavawa.

Treba naro~ito pomenuti neke nalaze iz gorwih slojeva opisanegrobnice, poput perli od {koqke spondilus (Spondylus) (t. III/2), kao icrvene i bele kre~wa~ke perle (t. III/1), identi~ne nalazima iz tri

groba sa Lepenskog vira koji se mogu datovati u transformacionu fazu


32


25/36

(Srejovi} i Babovi} 1983: 196197, grobovi 54e, 87 i 46). Prisustvo ukrasaod {koqke spondilusa u sada datovanom grobu Kontekst 63 moglo bi dabude jedan od najranijih primera {irewa mreè razmene spondilusornamenata na Balkanu. Spondilus u kasnijim neolitskim vremenimapostaje jedno od najva`nijih dobara razmene u Evropi (e.g. Willms 1985;Mller 1997). Treba pomenuti da se u ovom grobu pojava novih ornamenatatako|e vezuje i za kraj pojave jednog drugog egzoti~nog ornamenta koji senalazi u nizu sahrana sa Vlasca koje se vezuju za kasni mezolit, tj.sredinu VII milenijuma p. n. e. morskog puì}a vrste Cyclope neritea,~iji su prirodni habitat u{}a velikih reka u mora. Ovakvi nalazigovore o neprestanoj komunikaciji stanovnika \erdapa sa vi{e stotinakilometara udaqenim podru~jima kako tokom kasnog mezolita, tako i

po~etkom ranog neolita.Sumiraju}i re~eno, napomiwemo da je na Vlascu na ovaj na~in po

prvi put utvr|eno postojawe faze koja se preklapa sa trajawem trape-zoidnih ku}a na Lepenskom viru. Nismo ustanovili prisustvo keramikeu ispuni ovog grobnog mesta, {to naravno ne zna~i da elementi neo-litskog ìvota na \erdapu nisu prisutni ve} od oko 6200. g. p. n. e.Kako star~eva~ka keramika, tako i balkanski kremen mogu se sasigurno{}u na Vlascu vezati za period posle 6000/5900. g. p. n. e.Prime}uje se da se, uprkos prisustvu ornamenata koji govore o zna~ajnopromewenim navikama u vizuelnim detaqima kojima se opremaju mrtvi

na Vlascu kao posledici kontakta sa neolitskim zajednicama, sahra-wivawe u ovoj grobnici nastavqa po ustaqenoj grobnoj praksi koja jekarakterisala i period kasnog mezolita. Tako|e, individua Kontekst63, za koju imamo vrednost stabilnog izotopa ukazuje na apsolutno

dominantnu prehranu re~nim plodovima (d15N vrednost za ovu individuukoja je na vratu imala spondilus perlu je 17.0 ). Ovo potvr|uje na{eprethodno opaàwe da se tokom ove transformacione faze mogu o~eki-vati razlike izme|u Lepenskog vira i drugih lokaliteta. Me|utim,odre|eni elementi promewenih obi~aja, koji se najjasnije uo~avaju krozukra{avawe, upu}uju na zakqu~ak da su oni koji su ovde sahraweni bili

ukqu~eni u novu, neolitsku mreù razmene, koja se u ovo vreme formirapo Balkanu, zamewuju}i prethodnu, koja je tokom nekoliko vekova tra-

jawa kasnog mezolita na centralni Balkan dopremala marinske puì}eCyclope neritea namewene ornamentisawu (Bori} 2007b). Perle spondilusakoje nalazimo u prethodno opisanim kontekstima, ranije su u {irempodru~ju \erdapa bile prona|ene samo na Lepenskom viru, kao deoogrlice u ostavi 1, tj. u okviru cele star~eva~ke posude (Srejovi} 1969:173, T. X, XIV).

Najzad, treba pomenuti da se na Vlascu ne pojavquju samo egzoti~nevrste marinskih {koqki i puèva, ve} i ornament koji je jedinstven za

\erdap perforisani `drelni zubi {arana, tj. familije Cyprinidae,

33



26/36

na|eni su u nekoliko skeletnih sahrana, kako tokom starih, tako iprilikom novih istraìvawa \erdapa. Prethodni istraìva~i nisu za-pazili da su ovi zubi}i veoma ~esto zase~eni na korenu, prave}i per-foraciju kroz koju je bilo mogu}e provu}i neko vlakno koje ih je potom,najverovatnije, vezivalo za ode}u (Bori} 2002b). Tako je i opisani grobKontekst 63 imao u visini vrata, ispod oba ramena i ispod levelopatice perforisane zube Cyprinidae, koji su mogli da ~ine deo ukrasakoji je prekrivao glavu ove individue (t. III/2).

Mezolitsko-neolitske transformacije u \erdapu

Na osnovu iznetih razultata novih istraìvawa na podru~ju \er-dapske klisure i wenog neposrednog zale|a, kako primenom laborato-rijskih tehnika na materijalu iz zbirki sa starih iskopavawa, tako izahvaquju}i novim terenskim istraìvawima, do{lo se do niza zna~aj-nih pomaka u primerenijem sagledavawu kulturne pojave koju nazivamoLepenski vir. Veliki broj novodobijenih radiometrijskih analiza, kojesu najve}im delom obavqene u laboratoriji u Oksfordu tokom protekledecenije, ukazuju na ranoneolitski istorijski kontekst faze sa trape-zoidnim gra|evinama na Lepenskom viru. Ova faza, na osnovu revizionogsagledavawa stratigrafije eponimnog lokaliteta (Bori} 2002a; Bori} and

Dimitrijevi} 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi), obuhvata prethodnoizdvojene faze I i II (po Srejovi}evoj podeli), i weno trajawe se svodi nanajvi{e 200 godina, a po svemu sude}i jo{ mawi vremenski raspon naosnovu primene Bajezijskog statisti~kog modelovawa ( Bayesian StatisticalModelling) (Bori}, Alexander and Dimitrijevi}, forthcoming).

Ovo datovawe odgovara prvoj fazi transformacije u \erdapu, kojatraje oko 6300/62006000/5900. g. p. n. e. Pojava elaborisanih ku}nihosnova na Lepenskom viru, ali i susednoj Padini, imala je veze sa{irewem neolitskih zajednica koje dolaze u direktan kontakt sa du-navskim zajednicama. Pod mogu}im uticajem neolitskog ideolo{kog

obrasca, sa poreklom na Bliskom istoku (Bori} 2007a), u kome je fizi~kagra|evina postala fokusom za okupqawe dru{tvene grupe, po uzoru nakoncept dru{tava ku}a koji je u etnografskoj gra|i izdvojio Levi--Stros (Lvi-Strauss 1983; idem 1987), |erdapske zajednice, po svemu su-de}i, veoma spremno nagla{avaju svoje poreklo i svoju dugu genealogijuu odnosu na dati prirodni okvir \erdapske klisure (t. I). Negde oko6200. g. p. n. e., zbog svoje lokacije prekoputa trapezoidne planineTreskavac, naseqava se Lepenski vir koji najverovatnije nije bio na-seqen tokom perioda kasnog mezolita (t. I). Tokom relativno kratkefaze procvata gra|evina sa trapezoidnim podovima napravqenim od

kre~waka, kao i tradicije skulptovanih oblutaka od pe{~ara, dolazi do


34


27/36

postepenog napu{tawa ovih gra|evina, koje su u nekoliko slu~ajevatransformisane u grobnice.

Za razliku od nekih drugih autora koji promenu do koje dolazi naLepenskom viru vide kao ideologiju otpora neolitskim novinama (e.g.Radovanovi} 2006: 120), smatramo da se ove promene prvenstveno odnosena uspostavqawe veza sa novim (neolitskim) dru{tvenim kontekstima,koji dominiraju u datom istorijskom okviru {irom Balkana (Bori}2007a; idem 2007b). Ovo potvr|uju kako nalazi novih tipova ornamenatau novootkrivenim grobovima sa Vlasca vezanim za ovaj period, tako iodsustvo uo~qivih tragova nasiqa tokom ovog perioda kontakta iinterakcija razli~itih populacija. U periodu transformacije, lokal-

na mezolitska tradicija je i daqe veoma jaka u celom \erdapu, a dopromena u pogrebnoj sferi dolazi veoma sporo. Ipak, pojavom prvihdo{qaka, verovatno iz okolnih regija, utvr|enom na osnovu analizaizotopa stroncijuma (Price and Bori}, forthcoming), koji bivaju sahrawenina Lepenskom viru, pojavquje se i nov na~in sahrawivawa. Ove in-dividue ~esto su povezane i sa mawim unosom ribe, kako svedo~e ra-zultati analiza stabilnih izotopa, u odnosu na lokalnu populaciju,{to je tako|e najverovatnije u direktnoj vezi sa wihovim poreklom. Dosada, ovakve egzoti~ne individue nisu zabeleène na ostalim loka-litetima osim Lepenskog vira i Ajmane. Za lokalnu populaciju se,

tokom ovog perioda, ni na koji na~in ne moè re}i da je bila izolovana.Lokalni |erdapski ribari aktivno u~estvuju u promewenim dru{tve-nim kontekstima i razgranatim mreàma razmene u dobavqawu egzo-ti~nih dobara. Ove nove mreè razmene, s druge strane, samo zamewujuranije mreè razmene koje su trajale vekovima {irom mezolitskogBalkana. Uprkos poku{aju da odredimo mezolitsko-neolitsku grani~nuzonu, predstoji intenzivnija potraga za lokalitetima najranijih neo-litskih prido{lica ili konvertita u okolnim podru~jima Balkana, sakojima je |erdapska lokalna populacija mogla biti u kontaktu. Ipak,sasvim je sigurno da je nemogu}e bez zna~ajnih izmena primeniti gra-

ni~ni model i u ovom regionalnom kontekstu.Druga velika faza transformacija u \erdapu i wegovom zale|unastupa posle 6000/5900. g. p. n. e. Ova druga faza mogla je trajati sve do5500. g. p. n. e., {to bi moglo da se uzme kao datum kraja sredweg neolitai tzv. star~eva~kog kulturnog kompleksa, kao i krajwi datum kadanajve}i broj dunavskih lokaliteta, koji su u to vreme imali tradicijunaseqavawa od nekoliko milenijuma (videti tabelu 1), biva napu{tenskoro hiqadu godina, tj. do pojave eneolitskih kultura poput Salkuce(Bonsall et. al. 2004; Letica 1970) i Kostolac/Kocofeni (e.g. Kapuran,Jevti}, i Bori} 2007). Izgleda da se, tokom perioda sredweg neolita, u

odre|enoj meri mewa i obrazac naseqavawa {ireg podru~ja \erdapa, sa

35



28/36

pojavom novih lokaliteta u novim ekolo{kim ni{ama kr~ewem gustih{uma |erdapskog zale|a. Jedno takvo mesto mogao bi biti novootkri-veni lokalitet Aria Babi, koji bi verovatno mogao biti datovan u ovajperiod, a koji se nalazi u neposrednoj blizini Lepenskog vira na Ko{obrdu (t. I). Od po~etka ovog perioda, u delu naseqa koje je van zonetrapezoidnih gra|evina na Lepenskom viru, javqaju se prve doma}eìvotiwe (Bori} and Dimitrijevi} 2007). Novodo{le individue bivajusahrawene na Lepenskom viru u formi tzv. zgr~enaca, {to predstavqatipi~no neolitsku pogrebnu praksu. Wihovu mogu}u zavisnost u ishraniod ìtarica moèmo vezati za dva groba sa Lepenskog vira grob 88 i32a (t. II/1) koji su i hronolo{ki prvi skeleti kod kojih se javqa

karijes (Grga 1996). Iako je u ovo vreme najve}i broj trapezoidnihgra|evina napu{ten, neke od wih se i daqe koriste za sahrawivawe.Ovo je naro~ito neobi~no u slu~aju dvojnog groba 7 na Lepenskom viru,koji je imao jedan artikulisan skelet sa ~ije leve strane je postavqenadezartikulisana lobawa, a sa desne najpre glava jelena, te preko we iglava divqeg gove~eta. Ova glava jelena datovana je direktno u rasponu5840 do 5728 (OxA-16537) sa 95% verovatno}e (Bori} i Dimitrijevi}, u{tampi). Ovo je trenutno najmla|i AMS datum sa Lepenskog vira, i akose uzme da je reprezentativan za datu sahranu, govori o veoma dugomodràvawu lokalnih, mezolitskih kanona sahrawivawa i o mogu}oj

koegzistenciji ovakvog sahrawivawa (u ispruènom poloàju para-lelno sa Dunavom, sa glavom nizvodno), i onih do{qaka koji se sa-hrawuju u formi zgr~enaca. Jedan element, me|utim, koji nedvosmislenoukazuje na odre|eni istorijski kontekst u kome dolazi do ove sahrane,upravo je prisustvo glave divqeg gove~eta, kao ideolo{ki/religioznova`ne ìvotiwe za period neolita u istoj meri koliko je za periodmezolita bio od zna~aja jelen.

Kada je u pitawu mezolitsko-neolitska transformacija u \erdapuuo~qivo je da do promene dolazi postepeno. Uprkos mnogim karak-teristikama opisanih lokaliteta koji govore da ovu regionalnu grupu

moèmo posmatrati kao zajedni~ki kulturni fenomen, svaki lokalitetu detaqima pojedina~nih slu~ajeva ukazuje na nesvodivu kompleksnostindividualnih ìvota. To, {to svakim uve}awem ove slike dobijamo~esto nekoherentne, komplikovane i ne lako ukrotive detaqe, dobar jepokazateq da se nalazimo na putu razotkrivawa realne slike mezo-litsko-neolitske svakodnevice u \erdapu. Ove zajednice u \erdapu,tokom vi{e vekova kasnog mezolita, komunicirale su sa udaqenimpodru~jima, sve dok se u periodu transformacije iznena|uju}e mobilneneolitske zajednice nisu na{le na kapijama \erdapske klisure.


36


29/36

BIBLIOGRAFIJA

Bonsall, C., et al.1997 Mesolithic and early Neolithic in the Iron Gates: a palaeodietary perspec-

tive. Journal of European Archaeology 5/1: 5092.2000 Stable Isotopes, Radiocarbon and the Mesolithic-Neolithic Transition in

the Iron Gate. Documenta Praehistorica (Ljubljana) 27: 119132.2004 Radiocarbon and stable isotope evidence of dietary changes from the

Mesolithic to the Middle Ages in the Iron Gates: new results from LepenskiVir. Radiocarbon 46/1: 293300.

Bori}, D.1999 Places that created time in the Danube Gorges and beyond, c. 9000-5500

Cal BC. Documenta Praehistorica 26: 4770.2002a The Lepenski Vir conundrum: reinterpretation of the Mesolithic and Neo-lithic sequences in the Danube Gorges. Antiquity 76/294: 10261039.

2002b Seasons, life cycles and memory in the Danube Gorges, c. 10000-5500 BC.Ph.D. Dissertation, University of Cambridge.

2005a Deconstructing essentialisms: unsettling frontiers of the Mesolithic-Neo-lithic Balkans. Pp. 1631 in (Un)settling the Neolithic, eds. D. Bailey, A.Whittle, and V. Cummings. Oxford: Oxbow Books.

2005b Fuzzy horizons of change: Orientalism and the frontier model in theMesolithic-Neolithic transition. Pp. 81105 in Mesolithic Studies in the 21stCentury, eds. N. Milner and P. C. Woodman. Oxford: Oxbow Books.

2005c Body Metamorphosis and Animality: Volatile Bodies and Boulder Art-

works from Lepenski Vir. Cambridge Archaeological Journal 15/1: 3569.2006 New discoveries at the Mesolithic-Early Neolithic site of Vlasac: Prelimi-nary notes. Mesolithic Miscellany 18/1: 714.

2007a The House Between Grand Narratives and Microhistories: A House Soci-ety in the Balcans. Pp. 97129 in The Durable House: House Society Modelsin Archaeology, ed. R. A. Beck, Jr. Occasional Paper 35. Carbondale: Cen-ter for Archaeological Investigations.

2007b Mesolithic-Neolithic Interactions in the Danube Gorges. Pp. 3145 inMesolithic-Neolithic Interactions in the Balcan and in the Middle Danube Ba-sin, eds. J. K. Kozowski and M. Nowak. British Archaeological Reports, In-ternational Series 1726. Oxford: Archaeopress.

2008 First Households and House Societies in European Prehistory. Pp.109142 in Prehistoric Europe, ed. A. Jones. Malden, MA: Blackwell Pub-lishing.

Bori}, D., and Dimitrijevi}, V.2005 Continuity of foraging strategies in Mesolithic-Neolithic transformations:

Dating faunal patterns at Lepenski Vir (Serbia). Atti della Societ per la preistoria e protoistoria della regione Friuli-Venezia Giulia 15 (2004-2005):33107.

2007 When did the Neolithic package reach Lepenski Vir? Radiometric andfaunal evidence. Documenta Praehistorica 35: 5372.

Bori}, D., i Dimitrijevi}, V.u {tampi Apsolutna hronologija i stratigrafija Lepenskog vira. Starinar

57.

37



30/36

Bori}, D., i Jevti}, M.2008 Istra`ivawa arheolo{kog lokaliteta Pe}ina iznad Trajanove ta-

ble. Arheolo{ki pregled 4 (2006): 1115.Bori}, D., and Miracle, P.

2004 Mesolithic and Neolithic (dis)continuities in the Danube Gorges: NewAMS dates from Padina and Hajdu~ka Vodenica (Serbia). Oxford Journalof Archaeology 23/4: 341371.

Bori}, D., i Starovi}, A.2008 Neolitski lokalitet Aria babi u zale|u \erdapa. Arheolo{ki

pregled 4 (2006): 3538.Bori}, D., Alexander, C., and Dimitrijevi}, V.

forth-coming

The Tempo of Mesolithic-Neolithic Transformation at Lepenski Vir: AnApplication of the Bayesian Statistical Modelling.

Bori}, D., French, C., and Dimitrijevi}, V.2008 Vlasac Revisited: Formation Processes, Stratigraphy and Dating. Docu-menta Praehistorica 36: 293320.

Bori}, D., et al.2004 Is the Mesolithic-Neolithic subsistence dichotomy real? New stable isotope

evidence from the Danube Gorges. European Journal of Archaeology 7/3:221248.

Bronk Ramsey, C.1995 Radiocarbon calibration and analysis of stratigraphy: the OxCal Program

Radiocarbon 37/2: 425430.2001 Development of the radiocarbon program OxCal. Radiocarbon 43/2A:

355363.

Budd, P., et al.2000 Differential diagenesis of strontium in archaeological human tissues. Ap-plied Geochemistry 15: 687694.

Budja, M.1999 The transition to farming in Mediterranean Europe: an indigenous re-

sponse. Documenta Praehistorica 26: 119141.Chapman, J. C.

1993 Social Power in the Iron Gates Mesolithic. Pp. 71121 in Cultural Transfor-mations and Interactions in Eastern Europe, eds. J. Chapman and P. Doluk-hanov. Aldershot: Avebury.

1994 The origins of farming in South East Europe. Prhistoire Europenne 6:133156.

2000 Fragmentation in Archaeology. People, places and broken objects in the prehis-tory of south-eastern Europe. London and New York: Routledge.

Clason, A. T.1980 Padina and Star~evo: Game, Fish and Cattle. Palaeohistoria 22: 142173.

Clifford, J.2003 On the Edges of Anthropology (Interviews). Chicago: Prickly Paradigm Press.

Cook, G., et al.2002 Problems of dating human bones from the Iron Gates. Antiquity 76/291:

7785.Dimitrijevi}, V., and Bori}, D.

forth-

coming

Animal Bones from Padina.


38


31/36

Dinan, E. H.1996 A preliminary report on the lithic assemblages from the early Holocene level

at the Iron Gates site of B|ile Herculane. Mesolithic Miscellany 17/2: 1524.French, C. A. I.

2008 Vlasac and environs, the Danube Gorges, Serbia: Geoarchaeological field reportfor May, 2008. [Unpublished manuscript. Cambridge University Library].

Gara{anin, M., and Radovanovi}, I.2001 A pot in house 54 at Lepenski Vir I. Antiquity 75/287: 118125.

Grbi}, M.1969 Podudarnost po~etaka kerami~kog neolita na Balkanu i u Predwoj

Aziji. Starinar (n.s.) 19: 2730.1970 Neolit i hronologija. Starinar (n.s.) 20: 139141.

Grga, \.

1996 Karijes u humanoj populaciji kulture Lepenskog vira. Starinar(n.s.) 47: 177185.Grupe, G., et al.

2003 Vertebrate food webs and subsistence strategies of Meso- and Neolithicpopulations of central Europe. Pp. 193213 in Documenta Archaeobiologiae1. Yearbook of the State Collection of Anthropology and Palaeoanatomy,Mnchen, Germany, eds. G. Grupe and J. Peters. Rahden/Westf.: Verlag M.Leidorf.

Hillson, S.2004 Dental Anthropology. Cambridge: Cambridge University Press.

Jevti}, M.1983 Lepenska potkapina, praistorijsko naseqe. Starinar (n.s.) 33-34

(1982-1983): 201207.Jovanovi}, B.

1969 Chronological Frames of the Iron Gate Group of the Early Neolithic Pe-riod. Archaeologica Iugoslavica 10: 2338.

1987 Die Architektur und Keramik der Siedlung Padina B am Eisernen Tor,Jugoslawien. Germania 65/1: 116.

2004 Padina and Hajdu~ka Vodenica: Sites of the Lepenski Vir Culture in theupper and lower Gorges of the Iron Gates. Pp. 5559 in Section 7: Le Msolithique/The Mesolithic. Landscape-Use During the Final-Palaeolithic and Mesolithic in NW-Europe: The Formation of Extensive Sites and Site--Complexes. Late Foragers and Early Farmers of the Lepenski Vir-SchelaCladovei Culture in the Iron Gates Gorges. A Metamorphosis of Technologiesor Acculturations. Intrusive Farmers or Indigenous Foragers: The New Debate about the Ethnolinguistic Origins of Europe. General Sessions and Posters.Acts of the XIVth UISPP Congress, University of Lige, Belgium, 2-8 Septem-ber 2001, ed. by Le Secrtariat du Congrs. British Archaeological Reports.International Series 1302. Oxford: Archaeopress.

Kapuran, A., Jevti}, M., i Bori}, D.2007 Novi nalazi keramike metalnih doba na teritoriji \erdapa. GSAD

23: 103124.Kaczanowska, M., and Kozowski, J. K.

2003 Origins of the Linear Pottery Complex and the Neolithic Transition in Cen-tral Europe. Pp. 227248 in The Widening Harvest. The Neolithic Transition

in Europe: Looking Back, Looking Forward, eds. A. J. Ammerman and P.

39



32/36

Biagi. Colloquia and Conference Papers 6. Boston, MA: Archaeological In-stitute of America.

Kozowski, J. K., and Kozowski, S. K.1982 Lithic industries from the multi-layer Mesolithic site Vlasac in Yugoslavia.

Pp. 11109 in Origin of the chipped stone industries of the early farming cul-tures in Balkans, ed. J. K. Kozowski. Zeszyty naukowe UniwersytetuJagielloskiego 658. Prace archeologiczne 33. Krakw and Warszawa: Na-kadem Uniwersytetu Jagielloskiego and Panstwowe Wydawnictwo Nau-kowe.

Letica, Z.1970 Grob Salkuca kulture sa Lepenskog vira. Starinar (n.s.) 21: 117124.

Lvi-Strauss, C.1966 The Savage Mind. Chicago: The University of Chicago Press.1983 The Way of the Masks. London: Jonathan Cape.1987 Anthropology and Myth: Lectures 1951-1982. Oxford: Blackwell.

Ljubojevi}, V.2003 Pregled speleolo{kih istra ivanja na Miro~u, Nacionalni park \erdap. Str.

109115 u Zbornik 4. simpozijuma o za{titi karsta. Beograd: Akademskispeleolo{ko-alpinisti~ki klub.

Mihailovi}, D.2007 Social Aspects of the Transition to Farming in the Balkans. Documenta

Praehistorica 34: 7388.Mller, J.

1997 Neolithische und chalkolithische Spondylus-Artefakte. Anmerkungen zuVerbreitung, Tauschgebiet, und sozialer Funktion. Pp. 91106 in Xrovos.

Beitrge zur prhistorischen Archeologie zwischen Nord- und Sdosteuropa.Festschrift fr Bernard Hnsel, eds. C. Becker, et al. Espelkamp: Verlag Ma-rie Leidorf Gmbh.

Nemeskri, J.1978 Demographic structure of the Vlasac Epipalaeolithic population. Str.

97133 u Vlasac. Mezolitsko naseqe u \erdapu II: geologija, biolo-gija, antropologija, ur. M. Gara{anin. Beograd: Srpska akademijanauka i umetnosti.

Nica, M.1976 Cea Mai Veche Asezare Neolitica de la Sud de Carpati. Studii si Cercetari

de Istorie Veche si Arheologie 27/4: 735463.Nicolescu-Plopsor, C. S., Comsa, E., and P|unescu, A.

1957 Santierul arheologic B|ile Herculane (reg. Timisoara, r. Almas). Materiale3: 5158.Peri}, S., and Nikoli}, D.

2004 Stratigraphic, Cultural and Chronological Characteristics of the Potteryfrom Lepenski Vir: 1965 Excavations. Pp. 157217 in The Central Po-moravlje in Neolithisation of South-East Europe. The Neolithic in the MiddleMorava Valley 1, ed. S. Peri}. Belgrade: Archaeological Institute.

Price, T. D., and Bori}, D.forth-coming

Mobility in the Mesolithic-Neolithic Danube Gorges: Strontium Isotope Analy-ses.

Price, T. D., et al.2001 Prehistoric Human Migration in the Linearbandkeramik of Central Eu-

rope. Antiquity 75/289: 593603.


40


33/36

Quitta, H.1975 Die Radiocarbondaten und ihre historische Interpretation. Pp. 272285 in

D. Srejovi}, Lepenski vir. Eine vorge schichtliche Geburts sttte europischerKultur. Bergisch Gladbach: Gustav Lbbe Verlag.

Radovanovi}, I.1992 Mezolit \erdapa. Doktorska disertacija, Filozofski fakultet, Univerzitet u

Beogradu.1996 The Iron Gates Mesolithic. Archaeological series 11. Ann Arbor: Interna-

tional Monographs in Prehistory.1997 The Lepenski Vir Culture: a contribution to interpretation of its ideological

aspects. Str. 8593 u Uzdarje Dragoslavu Srejovi}u povodom {ezdesetpet godina ìvota, od prijateqa, saradnika i u~enika, ur. M.Lazi}. Centar za arheolo{ka istraìvawa 17. Beograd: Filozofski

fakultet.2006 Further notes on Mesolithic-Neolithic contacts in the Iron Gates Regionand the Central Balkans. Documenta Praehistorica 34: 111128.

Richards, M., and Shulting, R.2006 Against the grain? A response to Milner et al. (2004). Antiquity 80/308:

444458.Roksandi}, M.

1999 Transition from Mesolithic to Neolithic in the Iron Gates gorge: Physical an-thropology perspective. Ph.D. dissertation, Simon Fraser University.

2000 Between Foragers and Farmers in the Iron Gates Gorge: Physical Anthro-pology Perspective. Djerdap Population in Transition from Mesolithic toNeolithic. Documenta Praehistorica 27: 1100.

Sahlins, M.1985 Islands of History. Chicago: The University of Chicago Press.

Sherratt, A.1995 Reviving of the grand narrative: archaeology and long-term change. Journal

of European Archaeology 3/1: 132.Srejovi}, D.

1967 Lepenski vir: iskopavawa 1965-1967. godine. Starinar (n.s.) 18:157166.

1968 Lepenski vir (Boqetin): predneolitska i neolitska naseqa i ne-kropole. Arheolo{ki pregled 10: 8587.

1969 Lepenski vir: nova praistorijska kultura u Podunavqu. Beograd:Srpska kwièvna zadruga.

1971 Die Lepenski Vir-Kultur und der Beginn der Jungsteinzeit and der mittel-ren Donau. Pp. 119 in Die Anfnge des Neolithikums vom Orient bis Nordeuropa 2: stliches Mitteleuropa, ed. H. Schwabedissen. Fundamenta,Monographien zur Urgeschichte A/3. Kln: Bhlau Verlag.

1972 Europes First Monumental Sculpture: New Discoveries at Lepenski Vir. Lon-don: Thames and Hudson.

1981 Lepenski Vir: Menschenbilder einer frhen europischen Kultur. Mainz amRhein: Verlag Philipp von Zabern.

1988 (ed.) Neolithic of Serbia. Belgrade: Centre for Archaeological Research.Srejovi}, D., i Babovi}, Lj.

1983 Umetnost Lepenskog vira. Beograd: Jugoslavija.

41



34/36

Srejovi}, D., i Letica, Z.1978 Vlasac. Mezolitsko naseqe u \erdapu I: arheologija. Beograd: Srp-

ska akademija nauka i umetnosti.Stankovi}, S.

1986a Knjepi{te: une station du grupe de Star~evo. \erdapske sveske 3: 447452.1986b Embouchure du ruisseau Kameni~ki Potok: site du grupe Star~evo. \er-

dapske sveske 3: 467471.Stanojevi}, Z.

1988 Ku~ajna. Pp. 7778 in Neolithic of Serbia, ed. Srejovi}, D. Belgrade: Centrefor Archaeological Research.

[ari}, J.2002 Stone as Material for Production of Chipped Artifacts in Early and Middle

Neolithic of Serbia. Starinar (n. s.) 52: 1126.Thomas, J.

2003 Thoughts on the repacked Neolithic Revolution. Antiquity 77/295: 6775.Tringham, R.

1971 Hunters, Fishers and Farmers of Eastern Europe (6000-3000 B.C.). London:Hutchinson University Library.

2000 Southeastern Europe in the transition to agriculture in Europe: bridge,buffer or mosaic. Pp. 1956 in Europes first farmers, ed. T. D. Price. Cam-bridge: Cambridge University Press.

Voytek, B.1987 Analysis of lithic raw material from sites in eastern Yugoslavia. Pp. 287295

in Papers for the First International Conference on Prehistoric Flint Mining and Lithic Raw Material Identification in the Carpathian Basin, Budapest-

-Smeg 1986, ed. K. Takcs-Bir. Budapest: Magyar Nemzeti Mzeum.Voytek, B., and Tringham, R.1989 Rethinking the Mesolithic: the Case of South-East Europe. Pp. 492499 in

The Mesolithic in Europe, ed. C. Bonsall. Edinburgh: John Donald Pub-lishers Ltd.

Willms, C.1985 Neolithischer Spondylus schmuck. Hundert Jahre Forschung. Germania

65/2: 331343.Whittle, A., et al.

2002 In the beginning: new radiocarbon dates for the Early Neolithic in northernSerbia and south-east Hungary. Antaeus: 25: 63117.

2005 New radiocarbon dates for the Early Neolithic in northern Serbia and

south-east Hungary. Antaeus 28: 347355.Zvelebil, M.1986 Mesolithic prelude and Neolithic revolution. Pp. 167187 in Hunters in

Transition: Mesolithic Societies of Temperate Euroasia and Their Transition toFarming, ed. M. Zvelebil. Cambridge: Cambridge University Press.

Zvelebil, M., and Lillie, M.2000 Transition to agriculture in eastern Europe. Pp. 5792 in Europes first

farmers, ed. T. D. Price. Cambridge: Cambridge University Press.


42


35/36

DU[AN BORI]

LEPENSKI VIR CULTUREIN THE LIGHT OF NEW RESEARCH

Summary

In the past ten years, recent studies of the Mesolithic-Neolithic sequences ofthe Danube Gorges (pl. I) have forced us to re-think our previous understandingof this regional phenomenon. The paper reviews these new developments that in-clude both new archaeometric analyses (stable and strontium isotopes and AMSdating), which have been employed on the material from the old excavations, as

well as new fieldwork that has been conducted on the Serbian side of the Danube.The archaeological evidence from this region offers an unique opportunity in Eu-ropean Prehistory to understand the character and circumstances of transforma-tions that affected local fisher-forager populations through their contacts withNeolithic worlds. There are 118 new AMS dates from five sites (67 dates fromLepenski Vir, 26 dates from Vlasac, 17 dates from Padina, 6 dates from Hajdu~ka

vodenica, and 2 dates from Ajmana) on the Serbian side of the Danube, obtainedin the past decade or so through dating programmes funded by the NERC-AHRCOxford Radiocarbon Dating Service programme and the National Science Foun-dation AMS Facility at the University of Arizona. These dates have clarified strati-

graphic and chronological matters significantly, enabling precise dating of chrono-logically sensitive aspects of the material culture and settlement pattern dynamicsin a diachronic perspective (table 1). One of the most controversial aspects hasbeen the dating of the site of Lepenski Vir. There is now clear dating evidencealong with a revision of stratigraphic relations that puts the phase of trapezoidalbuildings (fig. 2) at this site in the Early Neolithic historical context, i.e. fromaround 6200 to 5900 B.C. Results of stable and strontium isotope analyses havegiven us information about patterns of dietary practices and individual mobility.The exceptions to the Mesolithic pattern of a fish-dominated diet show up only atLepenski Vir and Ajmana (fig. 3) at the time when other aspects of life also change

with the arrival of Neolithic-looking materialities around 6200 B.C. Interestingly,results of strontium isotope analyses indicate that these individuals with a lessfish-dominated diet were migrants from areas outside of the Danube Gorges. Thatsome of these individuals might have been from Neolithic communities inhabitingsurrounding regions is supported by the position they were buried in as crouchedinhumations (pl. II/1), which characterizes the Neolithic burial rite. Aspects ofMesolithic-Neolithic transition in this region have most recently been investigatedthrough new field research in the hinterland areas of the Danube Gorges and atone of the classic settlements of the Lepenski Vir culture: the site of Vlasac. Thisresearch led to t

Documents

D. Boric - Lepenski Vir u Svetlu Novih Istrazivanja