25
Derleyenler ROBERT GERWARTH - EREZ MANELA Savaştaki İmparatorluklar (1911-1923)

Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

  • Upload
    others

  • View
    7

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

DerleyenlerROBERT GERWARTH - EREZ MANELA

Savaştaki İmparatorluklar(1911-1923)

Page 2: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

Empires at War (1911-1923)© 2014 Oxford University Press

İletişim Yayınları 2287 • Tarih Dizisi 106ISBN-13: 978-975-05-1908-6© 2016 İletişim Yayıncılık A. Ş.1. BASKI 2016, İstanbul

EDİTÖR Kerem ÜnüvarYAYINA HAZIRLAYAN Merve ÖztürkKAPAK Suat AysuKAPAK İLLÜSTRASYONU Jules Abel Faivre,

“L’emprunt de la Liberation”, 1916UYGULAMA Hüsnü AbbasDÜZELTİ Remzi AbbasBASKI ve CİLT Ayhan Matbaası · SERTİFİKA NO. 22749

Mahmutbey Mahallesi, Devekaldırımı Caddesi, Gelincik Sokak, No: 6/3Bağcılar, İstanbul Tel: 212.445 32 38 • Faks: 212.445 05 63

İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 10721

Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: [email protected] • web: www.iletisim.com.tr

Page 3: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

DerleyenlerROBERT GERWARTH

EREZ MANELA

Savaştaki İmparatorluklar

(1911-1923)Empires at War

(1911-1923)

ÇEVİREN Gül Çağalı Güven

Page 4: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı
Page 5: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

İÇİNDEKİLER

Teşekkür ........................................................................................................................................ 9

GİRİŞ ROBERT GERWARTH - EREZ MANELA ......................................................................17

İmparatorluklardasavaşseferberliği ..........................................................23

Parçalananimparatorluklar,genişleyenimparatorluklar...........32

1 OSMANLIİMPARATORLUĞU MUSTAFA AKSAKAL .........................................................................................................43

“Anivetalihsizakıbet” ..........................................................................................43

Tarsusyolundameydanagelenilginçbirolay ...................................45

Osmanlıbaharıve1911-1913savaşları ...................................................47

BüyükbirfırsatolarakCihanHarbi ............................................................53

Şiddetvehayatiyet ....................................................................................................56

Sonuç:İmparatorluğunyavaşsonu .............................................................67

2 İTALYANİMPARATORLUĞU RICHARD BOSWORTH - GIUSEPPE FINALDI ............................................................71

Libya .....................................................................................................................................73

DoğuAfrika ....................................................................................................................87

Sonuçlar .............................................................................................................................94

Page 6: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

3 ALMANİMPARATORLUĞU HEATHER JONES ..............................................................................................................101

Giriş ....................................................................................................................................101

1871Almanİmparatorluğu ............................................................................104

SavaşdönemikıtasalAlmanİmparatorluğu .....................................110

SavaştaküreselAlmanİmparatorluğu ...................................................115

Sonuç ................................................................................................................................129

4 AVUSTURYA-MACARİSTAN

PETER HASLINGER..........................................................................................................135

Giriş:1914öncesiHabsburgmonarşisi .................................................135

DoğudakisavaşmeydanlarıveHabsburgmonarşisi ..................140

Milliseferberlikveemperyalçözülme ...................................................147

Habsburghalefdevletleri–komşumu,rakipmi? ........................154

Sonuçlar ..........................................................................................................................159

5 RUSİMPARATORLUĞU JOSHUA SANBORN ..........................................................................................................163

Giriş:Savaşarifesindemilliyetçilikveimparatorluk ...................163

Sömürgeleştirilmişbiruzamdasavaş,1914-1916 ........................167

Devletinçöküşüvesömürgesizleştirme,1916-1918 ..................175

Sonuç:RusİçSavaşı’ndaimparatorluğunölümü veyenidendoğumu ...............................................................................................183

6 FRANSIZİMPARATORLUĞU RICHARD S. FOGARTY .................................................................................................191

Mise en valeur .............................................................................................................195

Yedekinsangücü ......................................................................................................204

Tanrısallaştırmamı, yoksaimparatorluğunalacakaranlığımı? ............................................218

7 İNGİLİZEMPERYALAFRİKASI BILL NASSON ...................................................................................................................223

Giriş:Yereltarafsızlıksanrıları.....................................................................223

Hayatîvarlıklarvebazıkarmadeneyimler ........................................229

Savaşdönemisıkıntılarınınaltındakihuzursuzluk ......................232

Çokçeşitlibirkalabalığıseferberetmek ..............................................234

Silahlıçatışmalar ......................................................................................................237

Page 7: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

Çarpışmalargittikçeçetinleşiyor ................................................................243

İşlerçığırındançıkmasındiyeyapılanmüdahale ...........................250

Sonuçlar:Hesaplarınkapatılması vebazıdahauzungölgeler ..............................................................................252

8 DOMİNYONLAR,İRLANDAVEHİNDİSTAN STEPHEN GARTON .........................................................................................................259

Seferberlikvehoşnutsuzları ...........................................................................263

Cephegerisindekigerilimler ..........................................................................279

İmparatorluğunyenidentasavvuru ..........................................................291

9 PORTEKİZİMPARATORLUĞU FILIPE RIBEIRO DE MENESES ......................................................................................301

1914’tePortekizİmparatorluğu ..................................................................303

AngolaveMozambik’tekiaskerîfaaliyet,1914-1918 ...............312

Savaşınsonuçları:Paris ......................................................................................320

Savaşınsonuçları:Portekiz ..............................................................................324

10 JAPONİMPARATORLUĞU FREDERICK R. DICKINSON .........................................................................................329

Doğu’nunfırsatları .................................................................................................330

Japonya’nınBirinciDünyaSavaşı’nagirişi .........................................331

EmperyalJaponya’nınsavaşdönemikazançları ............................335

CihanHarbiveJaponİmparatorluğu’nunyazgısı ........................344

Sonuç ................................................................................................................................353

11 ÇİNVEİMPARATORLUĞU XU GUOQİ ........................................................................................................................355

1895yılıveikiimparatorluğunyazgısı..................................................356

YirmiBirTalepveyenibirÇinİmparatorluğuhülyası ............361

Çinİmparatorluğu’nun yenidenkurulmasıiçinikincibirgirişim ..............................................368

CihanHarbivebüyüksonuçları .................................................................378

12 AMERİKANİMPARATORLUĞU CHRISTOPHER CAPOZZOLA .......................................................................................387

Öndeyiş:PanamaKanalı,1914 ....................................................................387

SavaşpatlakverdiğindeABDİmparatorluğu ...................................389

Page 8: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

İmparatorluğuseferberetmek ......................................................................396

Düzeninkorunması:ABDİmparatorluğu’nda güvenliğisağlamak .................................................................................................403

Sondeyiş .........................................................................................................................413

13 PARİSBARIŞKONFERANSI’NDAİMPARATORLUKLAR LEONARD V. SMITH ......................................................................................................417

Post-emperyalAvrupa’dahalefdevletinyükselişi .......................421

MilletlerCemiyetiSözleşmesi veimparatorluğayöneliktutarsızsaldırı .............................................428

“İmparatorluk,devletlerinonaverdiğianlamdır” ........................432

Sonuç ................................................................................................................................450

YAZARLAR ......................................................................................................................................453

Page 9: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

9

Teşekkür

Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı yapan yazarların pek çoğu, 2010 ve 2012 yıllarında Dublin’de, bu başlık altında düzenlenen iki konferansta bir araya geldi. Editörler, kapsamlı eleştirel katkıda bulunan katılımcı-lara ve yorumculara teşekkür ederler. Avrupa Araştırma Konseyi’nin (ERC) Dublin merkezli “Seferberliğin Kaldırılmasının Sınırları” pro-jesine sağladığı mali destek olmasaydı, ne konferanslar ne de bu kita-bın yayımı mümkün olabilirdi; bu bakımdan, ERC’nin hayati nitelik-teki mali desteğini derin bir şükranla anmamız şart.

Bunların yanı sıra, Oxford University Press’teki editör ekibimi-ze, daha ilk akla düşmesinden yayımına kadarki süreç boyunca kita-ba yaptıkları katkıları nedeniyle –başta Christopher Wheeler, Robert Faber, Cathryn Steele ve Emma Slaughter olmak üzere hepsine– son-suz minnet borçluyuz. Oxford University Press için eleştirmenlik ya-pan üç anonim kişi, titiz katkılarında görev sorumluluğunun çok öte-sine geçmişlerdir, onlara faydalı yorumları için çok teşekkür ederiz.

Son olarak, çalışmamızı entelektüel düzeyde tatminkâr, hatta –on-ca iç karartıcı başlığına karşın– ziyadesiyle keyifle okunabilen bir eser haline getiren yazarlarımızın sonsuz gayretlerine teşekkür etmek is-tiyoruz.

ROBERT GERWARTH - EREZ MANELA

Nisan 2014

Page 10: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı
Page 11: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

11

Kiev

Ode

ssa

Mos

kova

Petro

grad

Riga

Mem

el

Berli

nPo

znan

Kalin

ingr

adM

insk

Viln

ius

Varş

ova

Bres

t-Lito

vsk

Lubl

in

Krak

ovL’

viv

Opp

eln

Dres

den

Danz

ig

Lond

ra Paris

Verd

unFr

ankf

urt

Kobl

enz

Bonn

Köln

Brük

sel

Antw

erp

Rotte

rdam

Amst

erda

m

Mün

ih Rom

a

Trie

ste

Pula

Sara

ybos

na

Split

Zada

r

İzm

ir (S

myr

na)

Ham

burg

Kope

nhag

Mar

sily

a

Lyon

Bars

elon

aSo

fya

Avlo

nya

Ista

nbul

Bükr

Viya

na

Prag

Brat

isla

vaBu

dape

şte

Belg

rad

Mila

no

ALM

AN

YA

DAN

İMAR

KA

İSVE

Ç

BİR

LEŞ

İKK

RA

LLIK FR

AN

SA

İSPA

NYA

AVU

STU

RYA-

MAC

ARİS

TAN

İTA

LYA

BU

LGAR

İSTA

N

YUN

ANİS

TAN

KUZE

YEP

İR

SİLE

ZYA

SUDE

TEN

LAN

D

ALSA

CE

HEL

İGO

LAN

D

TRAN

SİLV

ANYA

VORA

RLBE

RG

LORR

AİN

E

BATI

CEP

HES

İ

REN BÖLGESİ

ARN

A-VU

TLU

K

RO

MA

NYA

SIR

BİS

TAN

OS

MA

NLI

İMPA

RAT

OR

LUĞ

U

HO

LLAN

DA İSVİ

ÇRE

BELÇ

İKA

LUX.

RU

SYA

Kuze

yD

enizi

Man

ş D

enizi

Akde

niz

Adriy

atik

Den

izi

Kara

deni

z

Vist

ula

Dan

BR

EST-

LİTO

VSK

AN

TLA

ŞM

AS

I SIN

IRI

MA

RT

1918

Baltık Denizi

200

0m

il

Harita1.

191

1’de

Avr

upa.

Page 12: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

12

Kiev

Ode

ssa

Mos

kova

Petro

grad

Tallin

n

Riga

Mem

el

Berli

nPo

znan

Kalin

ingr

ad

Min

sk

Viln

ius

Varş

ova

Bres

t-Lito

vsk

Lubl

in

Krak

ovL’

viv

Opp

eln

Dres

den

Danz

ig

Lond

ra Paris

Verd

unFr

ankf

urt

Kobl

enz

Bonn

Köln

Brük

sel

Antw

erp

Rotte

rdam

Amst

erda

m

Mün

ihSt

rasb

ourg

Rom

a

Trie

ste

Mila

no

Split

Zada

r

İzm

ir (S

myr

na)

Ham

burg

Kope

nhag

Mar

sily

a

Lyon

Bars

elon

aSo

fya

Avlo

nya

İsta

nbul

Bükr

Viya

na

Prag

Brat

isla

va Buda

peşt

e

Belg

rad

Zagr

eb

ALM

AN

YA

SO

VYET

SO

SYA

LİS

TC

UM

HU

RİY

ETLE

RB

İRLİ

Ğİ

DAN

İMAR

KA

İSVE

Ç

BİR

LEŞ

İKK

RA

LLIK FR

AN

SA

İSPA

NYA

AVU

STU

RYA

MA

CA

RİS

TAN

İTA

LYA

BU

LGAR

İSTA

N

PO

LON

YA

ESTO

NYA

LETO

NYA

LİTV

AN

YA

FİN

LAN

DİY

A

YUN

ANİS

TAN

SİLE

ZYA

SUDE

TEN

LAN

D

HEL

İGO

LAN

D

HIR

VATİ

STAN

MO

RAVY

AG

ALİÇ

YA

SLO

VEN

YA

NEY

TİRO

L

VORA

RLBE

RGAL

SAC

E-L O

RRAİ

NE

SAAR

BRÜ

CKE

N

ARN

AVU

TLU

K

RO

MA

NYA

YU

GO

SLA

VYA

OS

MA

NLI

İM

PAR

ATO

RLU

ĞU

HO

LLAN

DA İSVİ

ÇRE

BELÇ

İKA

LÜKS

EMB.

BESARABYA

ÇE

KO

SL

OV

AK

YA

Kuze

yD

enizi

Man

ş D

enizi

Akde

niz

Adriy

atik

Den

izi

Kara

deni

z

Baltık Denizi

Vist

ula

Den

BR

EST-

LİTO

VSK

AN

TLA

ŞM

AS

I SIN

IRI

MA

RT

1918

200

0m

il

Alm

anya

’nın

terk

etti

ği to

prak

lar

Ulus

larar

ası h

ale g

etiril

en to

prak

lar

Pleb

isitle

re ta

bi tu

tulan

topr

aklar

Mac

arist

an’ın

terk

etti

ği to

prak

lar

Rusy

a’nın

kay

betti

ği to

prak

lar

Harita2.

192

0’de

Avr

upa.

Page 13: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

13

ALM

ANYA

BÜYÜ

KBR

İTAN

YA

AVU

STU

RYA-

MAC

ARİS

TAN

TÜRK

İYE

BR

EZİL

YA

FR.G

UYA

NAS

IİN

G.G

UYA

NAS

I

PORT

ORİ

KO

BAH

AMAL

AR

NO

VA S

CO

TIA

NEW

FOU

NDL

AND

ALAS

KA

PAN

AMA

HAV

İNG

. HO

NDU

RASI

KÜBA

AV

RU

PA

AF

RİK

A

AS

YA

KUZEY

AM

ERİK

A

GÜNEY

AM

ERİK

AAV

US

TRA

LYA

YEN

İZE

LAN

DA

JAP

ON

YAÇ

İN

HİN

DİS

TAN

RU

SY

A

PORT

EKİZ

YUN

ANİS

TAN

TRAB

LUS

ROM

ANYA

BULG

ARİS

TAN

SIRB

İSTA

N

CEZ

AYİR

TUN

US

BELÇ

İKA

FRAN

SA

İTAL

YAA

BD

KA

NA

DA

FİLİ

PİN

ADAL

ARI

SİYA

MFR

ANSI

ZEN

DO-

NEZ

YASI

BİSM

ARK

TAKI

MAD

ALAR

IYE

GİN

E

TAZM

ANYA

MIS

IR

FRAN

SIZ

B. A

FRİK

ASI

GO

LDC

OAS

TTO

GO

SİER

RALE

ON

E

LİBE

RYA

ERİT

RE

ADEN

İTAL

YAN

ERİT

RESİ

NİJ

ERYA

NEY

AFRİ

KABİ

RLİĞ

İM

ADAG

ASKA

RAL

MAN

G.B

. AFR

İKA

ALM

AND.

AFR

İKAS

IİNG

İLİZ

D. A

FRİK

ASI

BELÇ

İKA

KON

GO

SU

ANG

OLA

FRAN

SIZ

EKVA

TORA

LAF

RİKA

SIKAM

ERU

N

İNG

İLİZ

-M

ISIR

SUDA

NI

Atla

sO

kyan

usu

Hin

tO

kyan

usu

Büy

ükO

kyan

us

Büy

ükO

kyan

us

Müt

tefik

Dev

letle

r ve

kolo

nile

r

İttifa

k De

vlet

leri

ve k

olon

iler

Harita3.

Sav

aşan

bir

dün

ya, 1

917.

Page 14: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

14

Tebr

iz

Batu

mTi

flis

Adan

aAn

taly

a

İzm

ir(S

myr

na)

Bakü

Sino

p

Trab

zon

Sam

sun

Kons

tant

inop

olis

(İsta

nbul

)

Tahr

an

Isfa

han

Basr

a

Bağd

at

İske

nder

iye

Atin

a

Hal

ep

Şam

Beyr

ut

Kudü

sAm

manHum

usH

ama

Trab

lusş

am

Mus

ul

Anka

ra

Kahi

re

İRA

N

TÜR

KİY

E

BU

LGA

RİS

TAN

RC

İSTA

N

AZER

BAYC

AN

ÖN

ERİL

EN K

ÜRD

İSTA

N

ÖN

ERİL

ENER

MEN

İSTA

N(W

ilson

Pla

nı)

DA

ĞIS

TAN

NA

IVA

N

ERMEN

İSTAN

PO

NTU

S

RO

MA

NYA

SO

VYET

RU

SYA

YUN

ANİS

TAN

YU

NA

NM

AK

EDO

NYA

SI

YU

GO

SLA

VYA

ARNAVUTLUK

KIB

RIS

RO

DO

SG

İRİT

TRA

KYA

ON

İKİ A

DA

IRA

K

SU

RİY

E

MAV

ERA

-İ Ü

RD

ÜN

BA

ĞIM

SIZ

AR

AP

DEV

LETL

ERİ

MIS

IR(İn

giliz

Him

aye

Yön

etim

i)

Bas

raKö

rfezi

Haz

arD

enizi

Akde

niz

Ege

Den

izi

Kara

deni

z

Van

Göl

ü

DicleFırat

Öne

rilen

sın

ırlar

Ulu

slar

aras

ı böl

gePa

ris B

arış

Kon

fera

nsı’n

daYu

nani

stan

’ın h

ak id

dia

ettiğ

i top

rakl

arYu

nan

işga

l böl

gesi

1924

Tür

kiye

sın

ırlar

ı

İngi

liz M

anda

Fran

sız

Man

dası

İtaly

an n

üfuz

böl

gesi

Fran

sız

nüfu

z bö

lges

i

300

0m

il

Harita4.K

üres

el t

opra

k de

ğişi

klik

leri

, 191

8-19

22: O

rtad

oğu.

Page 15: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

15

MISIR

FRANSIZ BATI AFRİKASI

SOMALİ

KENYA

MOZAMBİK

TANJANİKA(ALMAN DOĞU

AFRİKASI)

UGANDA

SÃO TOMÉ

GOLD COAST

FildişiSahili

TOGOLAND

SIERRALEONE

PORTEKİZGİNESİ

LİBERYA

GAMBİYA(İngiliz)

DAHOMEYRUANDA

BURUNDİ

HABEŞİSTAN

ERİTRE

CİBUTİ

LİBYA

TUNUS

CEZAYİR

FAS

İSPANYOLSAHRASI

NİJERYA

KAMERUN

GÜNEY AFRİKABİRLİĞİ

MADAGASKARGÜNEY

RODEZYA

KUZEYRODEZYA

GÜNEYBATIAFRİKA

(Manda olarakGüney Afrika’ya

kadar)

PORTEKİZBATI AFRİKASI

(ANGOLA)

BELÇİKAKONGOSU

EKVATORAFRİKASI

İNGİLİZ-MISIR

SUDANI

HintOkyanusu

AtlasOkyanusu

AtlasOkyanusu

Akdeniz

Kızıldeniz

AddisAbaba

10000 mil

Eski Alman toprakları

Bağımsız

İngiliz toprağı

İngiliz nüfuzu

Fransız toprağı

Portekiz toprağı

İspanyol toprağı

Belçika toprağı

İtalyan toprağı

Harita5.Küresel toprak değişiklikleri, 1918-1922: Afrika.

Page 16: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

16

Tokyo

VladivostokPort Arthur

(Japon)

Hong Kong (İngiliz)Makao (Portekiz)

Pekin

Şangay

AVUSTRALYA

ÇİN

RUSYA

HOLLANDADOĞU HİNT

ADALARI

DIŞ MOĞOLİSTAN

HOLLANDAYENİ GİNESİ

JAPONYAKORE

SİYAM

BİR-MANYA

HİNDİSTAN

FRANSIZHİNDİÇİNİ

ALMANYENİ GİNESİ

İngiliz MandasıAvustralya Mandası

Yeni ZelandaMandası

Japon Mandası

PAPUA

YENİZELANDA

MANÇURYA

İÇ MOĞOLİSTAN

Hint Okyanusu

GüneyÇin

Denizi

DoğuÇin

Denizi

JaponDenizi

ShandongYarımadası

Büyük Okyanus

Ekvator

Kam

çatka

Yap

Hainan MarianaAdaları

Canton

FilipinAdaları

MarshallAdaları

NewHebrides

Samoa

SolomonAdaları

NauruBismarckTakımadaları

Caroline Adaları

PalauAdaları

Yang

tze

Tsingtau(Alman)

2000 mil

Fransız sömürgeleri

Fransız nüfuz alanları

İngiliz sömürgeleri

İngiliz nüfuz alanları

Alman sömürgeleri

Alman nüfuz alanları

Japon sömürgeleri

Japon nüfuz alanları

Hollanda sömürgeleri

ABD nüfuz alanları

Harita6.Küresel toprak değişiklikleri, 1918-1922: Çin ve Pasifik.

Page 17: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

17

GİRİŞ

ROBERT GERWARTH - EREZ MANELA

Birinci Dünya Savaşı, resmen 1918’de İtilaf Devletleri’nin zafe-riyle bitti. Peşinden, yüzlerce yıllık ve muazzam büyüklükte-ki üç imparatorluk –Osmanlı, Habsburg ve Romanov impara-torlukları– haritadan silindi. Bir dördüncünün –savaşın son yı-lında Doğu-Orta Avrupa’da geniş toprakları işgal etmesiyle bü-yük bir kara imparatorluğuna dönüşen Hohenzollern İmpara-torluğu’nun– ise toprakları önemli ölçüde küçüldü, denizaşırı sömürgelerini kaybetti ve parlamenter bir demokrasiye dönüş-tü. Muzaffer Batı Avrupa imparatorlukları da, Paris Barış Konfe-ransı’ndaki önemli toprak kazançlarına karşın, savaşın felaket-lerinden muaf kalamayacaktı: İrlanda, kanlı bir gerilla savaşı so-nunda İngiliz kuvvetlerine karşı bağımsızlık kazanırken, Lond-ra; Mısır, Hindistan, Irak, Afganistan ve Burma’daki huzursuz-luklara yabana atılmayacak bir şiddetle karşılık verdi. Fransa ise Cezayir, Suriye, Hindiçin ve Fas’taki emperyalist ihtiraslarına karşı yükselen direnişle savaştı. Cihan Harbi’nin ana muharebe meydanlarından çok uzaktaki Japonya aynı şeyi Kore’de yaptı.

Benito Mussolini, Avrupa’nın büyük kara imparatorlukları-nın dağılması ve deniz imparatorluklarının karşı karşıya kaldı-ğı yeni zorluklara dair şaşırtıcı derecede endişeli göndermesiy-le o çok ünlenmiş yorumunu yaptı: Il Popolo d’Italia’ya yazdı-

Page 18: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

18

ğı makalede, ne antik Roma’nın çöküşü ne de Napoléon’un ye-nilgisinin, Avrupa’nın siyasal haritasındaki mevcut değişimler kadar etkili olduğunda ısrar etti. “Tüm yeryüzü sarsılıyor. Bü-tün kıtalar aynı krizle paramparça oluyor. Bu tufanın etkisiyle sarsılıp titremeyen tek bir kara parçası bile yok. Eski Avrupa’da insanlar yok oluyor, sistemler çöküyor, kurumlar yıkılıyor.”1

Bir kereliğine de olsa, Mussolini haklıydı. Yüzyıllardır Avrupa tarihi ve bir bakıma dünya tarihi, Avrupa kıtasında olduğu ka-dar, denizcilik keşifleri ve denizaşırı topraklara doğru yayılma ve fetih aracılığıyla, yeryüzünün bütününde bir imparatorluklar tarihi olagelmişti. Amerika Birleşik Devletleri, Japonya ve Os-manlı İmparatorluğu gibi emperyal oyuncular kendilerine öz-gü nüfuz alanları ve sömürge topraklarını oluşturmuşlardı. Eşi benzeri görülmemiş bir emperyal genişlemenin tam doruğunda, Cihan Harbi’nin arifesinde, meskûn dünya topraklarının büyük bölümü, resmî imparatorluklara veya ekonomik olarak bağım-lı topraklara bölünmüş durumdaydı. 20. yüzyılda, bu muazzam imparatorluklar çöktükçe veya Birinci Dünya Savaşı’nın felaket-leriyle büyük sıkıntılara uğradıkça, o zamana kadar bilinen ha-liyle bu dünya, çarpıcı bir şekilde dağılmaya başladı.

Ne Birinci Dünya Savaşı ne de Avrupa’nın siyasal manza-rasında yarattığı etkilerin, tarihsel araştırmalarda ihmal edil-miş bir konu olduğu söylenebilir. Yine de –Batı Avrupa’da-ki savaşın etkisi göz önüne alınırsa, belki anlaşılır bir şekilde– son doksan yıldır ortaya çıkan literatürün büyük bölümü, Ba-tı Cephesi’ndeki olaylara ve Britanya, Fransa ve Almanya met-ropollerindeki etkilerine odaklanır. Yazılmış bu tarihlerin ço-ğu, iki “klasik” varsayımla çerçevelenmiştir: Birincisi, savaşın 1914’te “Ağustos topları” ile başlayıp 11 Kasım 1918 Mütareke-si’yle sona erdiği; ikincisiyse, savaşın öncelikli olarak ulus-dev-letler arasında ve büyük ölçüde Avrupa ile ilgili olduğu. Bu ara-da, Doğu Avrupalı veya Avrupalı olmayan etnik azınlıklar, em-peryal birlikler ile onların çarpıştığı muharebe meydanları, as-kere alınmaları ve oralardaki karışıklıklar, en iyi ihtimalle Ba-

1 Mussolini’den alıntılayan: R.J.B. Bosworth, Mussolini, Arnold, Londra, 2002, s. 121.

Page 19: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

19

tı Cephesi’ndeki savaş ve barışın genel tarihsel anlatılarında ay-rıntı kabilinden ek gösterilerden ibaret kalmıştır.2

Bu varsayımların her ikisi de onlarca yıl boyunca Cihan Har-bi hakkındaki Batılı tarihyazımını belirledi ve ona damgası-nı vurdu. Elbette bu varsayımlara dayanan literatür, bu sava-şın nedenleri ve sonuçları konusunda pek çok değerli anlayış-lar ortaya koymuştur; bununla birlikte, elinizdeki kitabın ama-cı, Cihan Harbi’nin tarihinin bu varsayımlardan ayrılan iki ön-cülden yola çıkarak, bu tarihin resmedildiği tuvali genişletmek. İlk öncül, savaşı tipik olarak kabul edilegelenden hem (zaman-sal olarak) daha uzun, hem de (uzamsal olarak) daha geniş bir çerçeve içinde incelemenin faydalı olacağıdır. Ağustos 1914 ile Kasım 1918 arasındaki döneme odaklanmak, orta-doğu ve-ya güney-doğu Avrupa’nın büyük bölümü veya terhisleri Ka-sım 1918’de kesinlikle başlamayan sömürge askerleri açısından çok, muzaffer Batı Cephesi devletleri (başta Britanya ve Fransa olmak üzere) açısından anlamlı olur. 1914-1918 arası yaşanan o şiddetli nöbet, İtalya’nın, Osmanlı İmparatorluğu’nun hâkim olduğu Kuzey Afrika ve Akdeniz topraklarına saldırıları ve Bal-kan Savaşları ile birlikte Avrupa’nın bazı kesimlerinde 1911 gi-bi erken bir tarihte başlayan silahlı emperyal çatışma döngü-sünün merkez üssüydü.3 Dahası, emperyal çöküşün tetikledi-

2 Hew Strachan’ın Cihan Harbi tarihi hakkındaki, üç cilt olarak planlanan ça-lışmasının yetkin ilk cildi The First World War, To Arms, Oxford University Press, Oxford, 2004 [Birinci Dünya Savaşı, çev. Ümit Hüsrev Yolsal, Say Ya-yınları, İstanbul, 2014] küresel yaklaşımın sunduğu imkânların bir ipucunu verir. Cihan Harbi’nin başat olarak Avrupa odaklı uluslarötesi tarihleri için, bkz. Alan Kramer, Dynamics of Destruction: Culture and Mass Killing in the First World War, Oxford University Press, Oxford, 2008. Savaşı küresel bir ba-kış açısından araştıran yakın geçmişteki çalışmalar arasında, William Kelleher Storey, The First World War: A Concise Global History, Rowman & Littlefield, Lanham, MD, 2009 ve Michael S. Neiberg, Fighting the Great War: A Global History, Harvard University Press, Cambridge, MA, 2005 bulunur. Paris Barış Antlaşmaları’nın küresel sonuçları hakkında, bkz. Erez Manela, The Wilsonian Moment: Self-Determination and the International Origins of Anticololonial Nati-onalism, Oxford University Press, Oxford, 2007.

3 Richard Hall, The Balkan Wars, 1912-1913: Prelude to the First World War, Londra, 2000 [Balkan Savaşları, çev. Tanju Akad, Homer Kitabevi, İstanbul, 2003] Donald Bloxham ve Robert Gerwarth (ed.), Political Violence in Twenti-eth-Century Europe, Cambridge University Press, Cambridge, 2011, s. 1-10.

Page 20: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

20

ği devasa şiddet dalgaları, Lozan Antlaşması’nın, yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin topraklarını tanımladığı ve İkinci Dünya Sa-vaşı’na değin yaşanacak tarihin en büyük zorunlu nüfus müba-delesiyle birlikte, Yunanistan’ın Küçük Asya’daki toprak ihti-raslarına son verdiği 1923’e dek sürecekti.4 Aynı yıl İrlanda İç Savaşı’nın sona ermesi, Ruhr’daki Fransız-Belçika işgalinin bit-mesiyle Almanya’da bir ölçüde dengenin kurulması, Rusya’da kanlı iç savaştaki kesin zaferiyle Bolşevik rejimin istikrar ka-zanması ve 1924’te Lenin’in ölümünün ardından Yeni Ekono-mik Politika’nın teyidi, iki yıl önceki Washington Konferan-sı’nda Doğu Asya’daki güç ilişkilerinin yeniden biçimlendiril-mesi gibi gelişmelerin tümü, şiddet döngüsünün doğal akışı içinde tamamlanıp şimdilik sona erdiğinin diğer işaretleri oldu.

Bu kitabın ikinci tezi, Birinci Dünya Savaşı’nı sadece Avru-pa ulus-devletleri arasında olan bir savaş değil, birincil düzey-de çok etnili, küresel imparatorlukların savaşı olarak görmemiz gerektiğidir. Charles Maier imparatorlukları “boyutları, etnik hiyerarşileşmeleri ve iktidarı merkezileştiren, fakat farklı top-lumsal ve/veya etnik seçkinleri yönetimine dahil eden bir reji-min” damgasını taşıyan ulusötesi mevcudiyetler olarak tanım-lamıştır.5 Bu derlemede “imparatorluk” kavramını, toprakları ve nüfusları imparatorluk merkeziyle ilişkilerine göre hiyerar-şik şekilde düzenlenen ve yönetilen, kapsayıcı ve açık bir kav-ram olarak bir kurumsal yapı anlamında kullandık; bu derle-mede ele alınan kurumsal yapıların çoğu o dönemde kendini tam da böyle görüyordu. Cihan Harbi’ni, ulus-devletlerden çok imparatorlukların savaşı olarak düşünmek, bize, sonraki bir-çok bölümün de göstereceği üzere, çeşitli rakiplerin farklı im-paratorluk nüfuslarını farklılık gösteren yöntemlerle nasıl se-ferber, sevk ve idare ettiğini ve bunun gerek savaşın genel tari-hinde gerek seferber edilen grupların tarihinde ne kadar önem-li olduğunu görmemize imkân verir. Kaldı ki, yaşanmasından

4 Ryan Gingeras, Sorrowful Shores: Violence, Ethnicity and the End of Ottoman Empire, 1912-1923, Oxford University Press, Oxford, 2009 [Dertli Sahiller, çev. Melike Neva Şellaki, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2015].

5 Charles S. Maier, Among Empires: America’s Ascendancy and its Predecessors, Harvard University Press, Cambridge, MA, 2006, s. 31.

Page 21: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

21

yüzyıl sonra bu çatışmayı cidden bir dünya savaşı olarak göre-ceksek, emperyal hükümetlerinin çıkarlarını savunmak üzere, Asya ve Afrika da dahil olmak üzere Avrupa’dan çok uzaklarda-ki muharebe meydanlarına çağrılmış olan milyonlarca sömürge tebaasına ve daha genel olarak Avrupa kıtasının dışındaki sayı-sız halkın savaş dönemi rollerine ve deneyimlerine dair daha adil bir perspektifi benimsememiz gerekir.6

Çatışmanın her iki tarafında milyonlarca emperyal tebaanın seferber edilmesinin, Almanya’dan Osmanlı, Habsburg ve Ro-manov imparatorluklarına ve elbette İtilaf Devletleri’ne dek, sa-vaşan tüm güçler için kaçınılmaz olduğu ortaya çıktı. Diğerle-riyle birlikte Hintli, Afrikalı, Kanadalı ve Avustralyalı askerle-rin hepsi Batı Cephesi’nde hizmet ettikleri gibi, bir dizi ikin-cil cephede savaştı ve yüz binlercesi öldü. Geri hizmetteki –başta Çin’den gelenler olmak üzere– askerlerin de savaşın gi-dişatında hayati önemi ortaya çıktı; Frederick Dickinson’ın bu derlemedeki makalesinde ortaya koyduğu gibi, Japon İmpara-torluğu’nun, harbi, yalnız Çin’e daha da çok nüfuz etme çaba-sıyla kalmayıp, aynı zamanda 1922’ye dek sürecek muazzam bir Sibirya işgali fırsatı olarak kullanması da bunu kanıtlamış-tı. İmparatorluk askerleri, Çinli işçiler ve diğerlerinin Cihan Harbi’ne katılması, öncelikle Avrupalı olan bir muharebeyi bir dünya savaşına dönüştürdü; bu da, uzun süre temelde devletle-rarası bir çatışma gibi görünen olayın aslında emperyal bir sa-vaş olduğuna işaret eder. Çarpışmalar Avrupa dışında da mey-dana geldi –Sibirya’dan Doğu Asya ve Ortadoğu’ya, Güney Pa-sifik’ten Doğu Afrika’daki sürüncemeli seferlere kadar yayıl-dı. Bir yandan savaşın yol açtığı askere almalar, işgal, enflasyon ve ekonomik çöküşlerle, öte yandan birçok durumda yeni fır-satlar, fikirler, planlar ve umutları ateşlemesiyle, savaşın etkisi

6 “İmparatorluk” kavramının rakip tanımları ve analitik bir kavram olarak fay-dalılığı hakkında daha ayrıntılı bir tartışma için, bkz. örn. Joseph W. Esherick, Hasan Kayalı ve Eric Van Young (ed.), Empire to Nation: Historical Perspectives on the Making of the Modern World, Rowman & Littlefield, Lanham, MD, 2006 ve Jörn Leonhard ve Ulrike von Hirschhausen (ed.), Comparing Empires: En-counters and Transfers in the Long Nineteenth Century, Vandenhoeck & Rupre-cht, Göttingen, 2011.

Page 22: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

22

emperyal dünyanın dört bucağında yaşayan yüz milyonlar tara-fından derinlemesine hissedildi.

Bu savaşın tam kapsamı, önemi ve sonuçlarıyla kavranması, ancak bu geniş mercekler takımından bakılması halinde müm-kündür. Cihan Harbi’ni, imparatorlukların hayatta kalması ve genişlemesi için yaşanan bir savaş olarak görmek, bu çatışma-yı Kuzey Afrika’daki Osmanlı topraklarındaki 1911 İtalyan isti-lası ve 1912-1913 Balkan Savaşları’yla başlayan ve nihai olarak bölgesel imparatorluklara dayalı küresel bir düzenin şiddetle yıkılıp, yerini uluslararası tek meşru siyasal örgütlenme olarak ulus-devlete dayanan bir düzene bıraktığı bir emperyal gerile-me sürecini başlatan daha geniş bir uzamsal ve kronolojik bağ-lama yerleştirmemize yardım edecektir.

Bu emperyal çerçeve, savaşın kitlesel şiddetinin 1918 Müta-rekesi’yle sona ermediğini ve bu şiddetin nasıl Ağustos 1914’ten önce başlayıp Kasım 1918’den sonra da sürdüğünü, hatta aslın-da küresel iktidar ve meşruiyet kalıplarının yeniden düzenlen-mesiyle aynı süreç olduğunu görmemizi de sağlayacaktır. Şid-dete dayanan bu geniş çaplı çatışma, Cihan Harbi’nin Rusya, Avusturya-Macaristan ve Osmanlı Türkiyesi’nin hanedan im-paratorluklarını yıkarak, Doğu Almanya’da yoğun rekabete yol açan bir sınır yaratırken, aynı zamanda “yıkım kuşakları”, ya-ni sınırların imhasıyla, düzenden veya apaçık bir devlet yet-kesinden yoksun bölgelere dönüşmüş geniş topraklar yarata-rak, 1918’den sonra daha yıllarca sürecekti.7 Doğu ve Orta Av-rupa’nın karasal hanedan imparatorluklarının yıkım kuşakla-

7 Bkz. Gordon East, “The Concept and Political Status of the Shatter Zone”, N.J.G. Pounds (ed.), Geographical Essays on Eastern Europe içinde, Indiana University Press, Bloomington, 1961 ve Donald Bloxham, The Final Solution: A Genocide, Oxford University Press, Oxford ve New York, 2009, s. 81. Çok etnili imparatorlukların çöküşüne eşlik eden etnik şiddete ilişkin genel bir ba-kış için, bkz. Aviel Roshwald, Ethnic Nationalism and the Fall of Empires: Cen-tral Europe, Russia and the Middle East, 1914-1923, Routledge, Londra, 2001. Rus kırsal kesimindeki kaos ve şiddet için bkz. Joshua Sanborn, Drafting the Russian Nation: Military Conscription, Total War, and Mass Politics, 1905-1925, Northern Illinois University Press, DeKalb, IL, 2003, s. 170-183. Bkz. ayrıca Omer Bartov ve Eric D. Weitz (ed.), Shatterzone of Empire: Coexistence and Vi-olence in the German, Habsburg, Russian and Ottoman Borderlands, Indiana Uni-versity Press, Bloomington, 2013.

Page 23: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

23

rında devrimci rejimler iktidara geldi ve ardından büyük şid-det dalgası içinde çöktü. Bir dizi büyük çaplı ama bugüne dek pek az incelenmiş yardım projeleriyle birlikte, Rusya’daki İç Savaş’ta kan ırmakları dinmek bilmeden akıyordu. Ve elbet-te, Anadolu’da iç savaşa katliamlar ve eşi görülmemiş çapta nü-fus mübadeleleri eşlik etti. Büyük çaplı şiddet, 1923’teki Lozan Antlaşması’na değin sona ermedi; bu antlaşma, Güneydoğu Av-rupa ve Anadolu’daki imparatorluk sonrası çatışmayı en azın-dan geçici olarak stabilize etti.

Fakat bu savaş, ondan muzaffer çıkan imparatorluklara bi-le hatırı sayılır bir darbe indirmişti. Daha 1919 baharı gibi er-ken bir tarihte Britanya, Mısır ve Pencap büyük iç karışıklıklar-la karşı karşıya kaldı. Mayıs ayına gelindiğinde, Britanya birlik-leri Üçüncü Afgan Savaşı’nın başlangıç aşamalarıyla uğraşma-ya başlamıştı bile; ayrıca İrlanda, sonunda Serbest İrlanda Dev-leti’nin kuruluşuna varacak uzun bir isyan dönemine girmek-teydi. Britanya İmparatorluğu İrlanda, Hindistan, Irak ve başka yerlerdeki ayaklanmaları bastırmak için sivil katliamları ve ha-va bombardımanları dahil, aşırı ve yaygın şiddete başvurdu ve bunu yapan bir tek o değildi. Fransızlar Doğu Akdeniz ve Hin-diçin’deki genişleyen hâkimiyetlerine karşı doğan hummalı di-renişi püskürtmek için acımasızca mücadele ettiler; Japonlar bir yandan Sibirya’daki nüfuzlarını genişletirken bile, Kore Ya-rımadası’nda karşılaştıkları direnişi etkisizleştirmeye çalışıyor-lardı. Aslına bakılırsa, imparatorluğun dünya düzeninin tüm o gösterişli yapısı en büyük toprak genişliğine ulaşmasına karşın, Mütareke ertesinde şiddetle sarsılıyordu. Savaşın örgütlü kitle-sel şiddeti sona ermemişti; değişen sadece bu şiddetin biçimle-ri ve odakları olmuştu.

İmparatorluklardasavaşseferberliği

1914’te savaşa gittiği zaman, Avrupa –yüzlerce yıldır– kıtadaki ve kıta dışındaki geniş topraklarıyla, hanedan imparatorlukla-rının hâkimiyetinde bir kıtaydı. Sanayi savaşının felaketleri bit-tiğinde, bu imparatorluklardan üçü yıkılarak topraklarını yiti-

Page 24: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

24

rirken, diğerleri Paul Kennedy’nin “emperyal aşırı gerilim” ola-rak adlandırdığı büyük sorunlarla yüzleşti. Yine de, başta Os-manlı İmparatorluğu olmak üzere, 1870’lerden beri Şark Mese-lesi’nin sıkıntıları altındaki rakiplerden bazıları, çok daha uzun süreden beri emperyal gerileme içindeydi. Osmanlıların ted-rici çözülmeyi önlemekteki yetersizliğinden yararlanan İtalya –emperyal sahneye yeni girmişti– Eylül 1911’de Osmanlıla-ra savaş ilan etti. Başlangıçta, 19. yüzyıl geleneksel Avrupa sö-mürge fetihleri geleneğine uygun, Trablusgarb ve Sirenayka’da-ki Osmanlı vilayetlerini işgal etmeyi amaçlayan bir savaş olarak kabul edilen bu harbin şiddeti, ihtirası ve coğrafi kapsamı hızla tırmanarak,8 Doğu Akdeniz ve Balkanlar civarındaki ırksal ve dinsel nefreti kızıştırdı ve şiddetin ahlâkî veya hukuki kısıtlar-la dizginlenemediği Avrupa’nın imparatorlukları arasında daha genel bir savaşa yol açtı.

Yalnızca bir yılı biraz aşkın sürenin ardından, 17 Ekim 1912’de, Sırbistan, Karadağ, Yunanistan ve Bulgaristan, Os-manlı İmparatorluğu’na savaş ilan ederek ezici bir zafer kazan-dı.9 Balkan Savaşları’nın vurucu etkisi kendisini hemen göster-di. Balkan Birliği, Balkanlar’daki statükoya meydan okuyarak Osmanlı İmparatorluğu’yla harbe girdiği zaman, Tuna Monar-şisi Balkan politikasını gözden geçirme gereği hissetti. Sırbis-tan muazzam toprak genişlemeleriyle her iki Balkan Savaşı’nın da en muzaffer devletiydi. Osmanlı İmparatorluğu’nun yenilgi-si ve Avrupa’dan çekilmesinin ardından, zayıf bir Slav çoğun-luğa sahip çok uluslu bir devlet olan Avusturya-Macaristan, bir sonraki “Hasta Adam” ve müstakbel bir Sırp saldırısının hedefi olarak görülüyordu; bu da Viyana’nın Temmuz 1914 krizinde-ki uzlaşmaz tutumunu açıklar.

Daha geniş çaplı bir Avrupa savaşının kaçınılmaz olduğu ka-

8 Osmanlı-İtalyan savaşı hakkında, bkz. Timothy Childs, Italo-Turkish diploma-cy and war over Libya, 1911-1912, Brill, Leiden, 1990 [Trablusgarp Savaşı, çev. Deniz Berktay, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2008].

9 Balkan Savaşları hakkında, bkz. Richard Hall, The Balkan Wars, 1912-1913, Routledge, Londra, 2000 ve William Mulligan ve Dominik Geppert (ed.), The Wars before the War, Cambridge University Press, Cambridge ve New York, 2015.

Page 25: Derleyenler ROBERT GERWARTH - İletişim Yayınları ......9 Teşekkür Elinizdeki bu derleme, yıllara yayılan geniş bir ortak çalışmanın ürü-nüdür. Bu çalışmaya katkı

25

bul edilir edilmez, savaşan tüm tarafların emperyal tebaaları-nı silah başına çağıracağı kesinleşti. Doğu Cephesi’ndeki Cihan Harbi’nin tüm akışı boyunca, muharip emperyal devletler sö-mürgeleştirilmiş topraklardan oluşturduğu çok etnili ordula-rıyla savaştı. Rusya, Ağustos 1914’te, yedek kuvvetleri Batı’da-ki orduya katılmaya çağırdığı genel bir seferberlik başlattı. Or-dunun bileşimi ülkenin çok etnili kompozisyonunu aşağı yu-karı yansıtır nitelikteydi. Eğer imparatorluğun 1897’deki etnik Rus nüfusu, toplam nüfusun yaklaşık yüzde 44’ü ise, muazzam imparatorluk ordusuna, 1917’de silah altına alınan 11 milyonu aşkın askerle Ruslar tahminen yüzde 50 (ve eğer Ruslar, Uk-raynalılar ve Beyaz Ruslar hep birlikte düşünülürse, yüzde 75) oranında bir katkı yaparken, geri kalan kısım Romanov İmpa-ratorluğu’nun topraklarında yaşayan, çoğunlukla beş milyon-dan az nüfuslu 150 etnik gruptan geliyordu.10

Rusya’nın Güney Cephesi’ndeki başlıca hasmı olan Osman-lı İmparatorluğu da, Mustafa Aksakal’ın bu derlemedeki katkı-sında ortaya koyduğu üzere, askerlerini etnik ve dinî azınlık-lardan toplamıştı. Orduya alınan Araplarla ilgili yaygın olarak kullanılan rakam 300 bin (veya seferber edilen toplam asker sa-yısının yüzde 10’u) iken, daha yakın dönemde yapılan hesapla-malar, imparatorluğun Arapça konuşulan vilayetlerinden top-lanan askerlerin yüzde 26’yı aşmış olabileceğini ileri sürmek-tedir. Kaldı ki, Ağustos 1914 ile Haziran 1916 arasında Aydın vilayetinde firar eden 49.238 askerin yaklaşık yüzde 59’unun Müslüman, yüzde 41’inin ise gayri Müslim olması, Osmanlı-ların kendi Hıristiyan azınlıklarından (başta Rum, Ermeni ve Süryani olmak üzere) yoğun biçimde asker topladığına işaret eder.11 Gelgelelim, 1914 savaşı ilerledikçe, devlet, imparatorlu-ğun Müslüman ve Türk olmayan halklarının sadakatini gittik-çe daha çok sorgulamaya başladı; onları şiddetle ezmeye koyu-larak, imparatorluğun yaşam kaynağını kurutmuş oldu.

10 Sanborn, Drafting the Russian Nation.11 Bkz. Mustafa Aksakal’ın bu kitaptaki makalesi. Bkz. ayrıca Mehmet Beşikçi, Ot-

toman Mobilization of Manpower, Brill, Leiden, 2012 [Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2015].