DIŞ TİCARET ENSTİTÜSÜ

DIŞ TİCARET ENSTİTÜSÜ

WORKING PAPER SERIES

Tartışma Metinleri

WPS NO/ 35/2016-05

RUSYA'NIN KIRIM'I İLHAKINA YÖNELİK TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Mürvet ŞAHİN*

*[email protected] , İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Uluslararası İlişkiler Tezli Yüksek Lisans Bölümü Öğrencisi

mailto:[email protected]

1

RUSYA'NIN KIRIM'I İLHAKINA YÖNELİK TÜRK DIŞ POLİTİKASI

ÖZET

Dış politikada sert gücün mü yoksa yumuşak gücün mü belirleyici olduğu Soğuk Savaş

sonrası uluslararası ilişkiler disiplininin en önemli tartışma konularından birisi olmuştur. Türk

dış politikası açısından ise özellikle AK Parti dönemi Türk dış politikasında yumuşak gücün

daha belirleyici olduğu ile ilgili çeşitli değerlendirmeler bulunmaktadır. 2014 yılı başında

Rusya tarafından ilhak edilen Kırım, Türk dış politikasında yumuşak gücün ne ölçüde

belirleyici olduğunu ölçmek adına önemli bir vaka olarak ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada

Türkiye’nin Kırım politikasının belirleyici faktörleri olarak, Türkiye ve Rusya askeri güç

karşılaştırması ile Türkiye ile Rusya arasındaki ekonomik ilişkiler incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Sert Güç, Yumuşak Güç, Türk Dış Politikası, Askeri Güç, Ekonomik Güç

ABSTRACT

Whether hard power or soft power is more determining on foreign policy is the most

important discussion in international relations discipline after the end of Cold War. Regarding

Turkish foreign policy, there are various evaluations about that soft power is more

determining on Turkish foreign policy especially in the rule of AK Parti. The annexation of

Crimea by Russia at the beginning of 2014 emerged a crucial case to measure the limits of

soft power of Turkish foreign policy. In this study, the comparison of Turkish and Russian

military power and economic relations between Turkey and Russia have been analyzed as the

determining factors of Turkish foreign policy on annexation of Crimea by Russia.

Key Words: Hard Power, Soft Power, Turkish Foreign Policy, Military Power, Economic Power.

2

Giriş

İlk olarak Josept Nye tarafından geliştirilen yumuşak güç, bir devletin diğer devletleri ikna ve

cazibe yolu ile istediğini yapmalarını sağlama yeteneği olarak tarif edilmektedir.1 Soğuk

Savaş sonrası dönemde dünyada yaşanan bütünleşme, karşılıklı bağımlılık ve küreselleşme

devletlerin dış politikalarında yumuşak gücü daha uygun hale getirmiştir.

1923 yılında cumhuriyetin kuruluşundan Soğuk Savaş döneminin sona ermesine kadar

güvenlik kaygılarının ön planda olması sebebi ile dış politikasında sert gücü ve unsurlarını

kullanan Türkiye için, SSCB’nin dağılması ile sona eren Soğuk Savaş dönemi sonrası sahip

olduğu yumuşak güç unsurlarını kullanabilmesine olanak sağlayan yeni bir dönemi

beraberinde getirmiştir.

Türkiye’nin dış politkasında yumuşak güç unsuru olarak en önemli enstrümanlarından biri

olan ve 1992 yılında kurulan Tükiye İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA) da ilk ofisini

Kırım bölgesinde açmış ve bugün hem Kiev’de hem de Kırım’da ayrı koordinasyon ofisleri

bulunmaktadır.2 Bu süreçte bölgede 17 cami, 4 medrese ile hastaneler, okullar ve Kırım

Tatarlarına ait kültür merkezleri Türkiye’nin desteği ile kurulmuştur. Ak Parti döneminde de

Kırım bölgesinde yaşayan Kırım Tatarlarına TİKA aracılığı ile eğitim, sağlık, barınma, konut,

idari ve sivil altyapılar, diğer sosyal hizmetler ve ekonomik altyapılar alanlarında çeşitli

yardımlar yapılmıştır ve yapılmaya devam etmektedir. 2011 yılında Londra’da sürgünde ölen

ve Kırım Tatarları için çok önemli bir kişilik olan yazar Cengiz Dağcı’nın Londra yerine

Kırım’da defnedilmesi konusunda Türkiye ve dönemin Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu

Ukrayna nezdinde girişimlerde bulunarak Yalta’da defnedilmesini sağlamış ve Ahmet

Davutoğlu Yalta’daki cenaze törenine de bizzat katılmıştır.3

Bu çalışmada, Türkiye’nin yumuşak gücünü etki bir şekilde kullandığı önemli bölgelerden

birisi olan Kırım’ın ilhakı konusunda izlediği dış politikanın belirleyici faktörlerinin neler

olduğu incelenecek ve Türkiye’nin yumuşak gücünün sınırlarına ulaştığı ve sert güç olmadan

yumuşak gücün tek başına yetmediği için Kırım’ın Rusya tarafından de facto ilhakına etkin

bir şekilde karşı çıkamadığı sonucuna varılacaktır. Araştırmada sert gücün iki önemli unsuru

olan askeri ve ekonomik güç bakımından Türkiye ve Rusya karşılaştırılacaktır.

1 Joseph Nye, Soft Power: The Means to Success in World Politics, New York, Public Affairs, 2004.

2 Celal İçten, KTKYD İstanbul Şube Başkanı ile gerçekleştirilen röportaj, İstanbul, 9 Ekim 2015.

3 Fehim Taştekin, “Cenaze Diplomasisiyle Kırım Çıkarması”, Radikal, (Çevrimiçi)

http://www.radikal.com.tr/yazarlar/fehim-tastekin/cenaze-diplomasisiyle-kirim-cikarmasi-1065224/ (Erişim

Tarihi: 17.03.2016)

http://www.radikal.com.tr/yazarlar/fehim-tastekin/cenaze-diplomasisiyle-kirim-cikarmasi-1065224/

3

1. Türkiye-Rusya Askeri Güç Karşılaştırması

Türkiye’nin izlediği Kırım politikası konusunda, uluslararası sistemde her ne kadar yumuşak

güç kavramı ağırlığını arttırsa da Türkiye’nin sert güç konusunda Rusya ile rekabet edemediği

ve bunun da Türkiye’nin Kırım politikasını belirleyen temel faktörlerin başında geldiği

görülmektedir. Sert gücün en önemli enstrümanlarının başında ise askeri güç gelmektedir.

Ülkelerin askeri güç karşılaştırmaları yapılırken ilk başvurulan kaynaklar arasında yer alan ve

her sene ülkelerin askeri güçlerine göre sıralamasını yayınlayan Global Firepower (GFP)

sitesinin 2014 yılı listesinde Türkiye onuncu sırada yer alırken Rusya ise ABD’den sonra

ikinci sırada yer almıştır.4 GFP tarafından yayınlanan devletlerin askeri güç sıralaması verileri

analizinde, Türkiye ve Rusya insan gücü, kara, hava ve donanma gücü, öz kaynakları, lojistik

ve finansal yapıları ve coğrafya verileri ele alınarak değerlendirilmiştir.

1.1.İnsan Gücü

İnsan gücü kategorisinde Türkiye ve Rusya nüfus, insan gücü, hizmete uygun insan gücü,

askerlik çağına gelen yıllık insan gücü, aktif sınır personel sayısı ve aktif rezerv personel

sayısı kategorilerinde değerlendirilmiştir.

Şekil 1 Türkiye-Rusya İnsan Gücü Karşılaştırması

Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)

4 GFP , Countries Ranked by Military Strength”, (Çevrimiçi) http://www.globalfirepower.com/countries-

listing.asp (Erişim Tarihi:17.03.2016).

142.4

70.2

72

69.1

17.2

71

46.8

12.5

53

1.3

54.2

02

766.0

55

2.4

85.0

00

81.6

19.3

92

41.6

37.7

73

35.0

05.3

26

1.3

70.4

07

410.5

00

185.6

30

Nüfus İnsan Gücü Hizmete

Uygun İnsan

Gücü

Askerlik

Çağına Gelen

Yıllık İnsan

Sayısı

Aktif Sınır

Personel

Sayısı

Aktif Rezern

Personel

Sayısı

Rusya

Federasyonu

Türkiye

http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015

http://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp


4

Şekil 2 Türkiye’nin Rusya Karşısında Oransal İnsan Gücü


Tüm bu kategorilerde Türkiye’nin sadece askerlik çağına gelen yıllık insan sayısı

kategorisinde Rusya’dan sadece 1,2% oranında daha yüksek olduğu, diğer bütün

kategorilerde -25,22% ile -92,53% arasında değişen oranlarda Rusya’nın çok gerisinde kaldığı

görülmektedir.

1.2. Kara Gücü

Askeri güç karşılaştırmasının önemli kategorilerinden olan kara gücü kategorisinde iki ülke

sahip oldukları tank, zırhlı araç, kendinden tahrikli silah, çekili topçu ve çok namlulu

roketatar sistem kategorileri karşılaştırılmıştır.

Şekil 3 Türkiye-Rusya Kara Gücü Karşılaştırması


-42,71% -39,76% -25,22%

1,20%

-46,41%

-92,53%

Nüfus İnsan Gücü Hizmete

Uygun İnsan

Gücü

Askerlik

Çağına Gelen

Yıllık İnsan

Sayısı

Aktif Sınır

Personel Sayısı

Aktif Rezern

Personel Sayısı

15.398

31.298

5.972 4.625 3.793 3.778 7.550

1.013 697 811

Tank Zırhlı Araç Kendinden

Tahrikli Silah

Çekili Topçu Çok Namlulu

Roketatar

Sistem

Rusya

Federasyonu

Türkiye



5

Şekil 4 Türkiye'nin Rusya Karşısında Oransal Kara Gücü


Kara gücü karşılaştırmasında, Türkiye’nin hiçbir kategoride Rusya’ya yaklaşamadığı ve -

75,46% ile -84,93% arasında değişen oranlarda Rusya’nın gerisinde kaldığı görülmektedir.

1.3. Hava Gücü

Diğer bir kategori olan hava gücü kategorisinde, iki ülkenin sahip olduğu toplam uçak,

savaşçı/önleyiciler, sabit kanat saldırı uçağı, taşıma uçağı, eğitim uçağı, helikopter ve saldırı

helikopteri verileri ele alınmıştır.

Şekil 5 Türkiye-Rusya Hava Gücü Karşılaştırması


-75,46% -75,88%

-83,04%

-84,93%

-78,62%

Tank Zırhlı Araç Kendinden

Tahrikli Silah

Çekili Topçu Çok Namlulu

Roketatar Sistem

3.429

769 1.305 1.083

346

1.120 462

1.020

223 223 439 276 443 59 Rusya Federasyonu

Türkiye



6

Şekil 6 Türkiye-Rusya Hava Gücü Karşılaştırması


Kara gücünde olduğu gibi hava gücü karşılaştırmasında da Türkiye’nin Rusya karşısında

-20,23% ile -87,23% arasında değişen oranlarda geride olduğu görülmektedir .

1.4. Deniz Gücü

İki ülkenin karşılaştırıldığı donanma/deniz gücü karşılaştırmasında veri olarak, iki ülkenin

sahip olduğu toplam donanma gücü, uçak gemisi, firkateyn, imha edici, korvet, deniz altı, kıyı

savunma yeteneği ve mayın savaşçı verileri incelenmiştir.

Şekil 7 Türkiye-Rusya Deniz Gücü Karşılaştırması


To

pla

m U

çak

Sav

aşçı

/ Ö

nle

yic

iler

Sab

it K

anat

Sal

dır

ı U

çağ

ı

Taş

ıma

Uça

ğı

Eğ

itim

Uça

ğı

Hel

ikop

ter

Sal

dır

ı H

elik

op

teri

-70,25% -71,00%

-82,91%

-59,46%

-20,23%

-60,45%

-87,23%

352

1 4 12 74 55 65

34

115

0 16 0 8 13 50 32 Rusya Federasyonu

Türkiye



7

Şekil 81 Türkiye'nin Rusya Karşısında Oransal Deniz Gücü


Tüm bu veriler içerisinde Türkiye’nin sadece firkateyn kategorisinde Rusya’dan 300%

oranında önde olduğu diğer tüm kategorilerde -5,88% ile -100,00% arasında değişen

oranlarda Rusya’nın gerisinde kaldığı görülmektedir.

1.5. Öz Kaynaklar

Öz kaynaklar kategorisinde yer alan petrol kategorisinde iki ülke petrol üretim ve tüketim ile

kanıtlanmış petrol rezervi ölçeğinde karşılaştırılmıştır.

Şekil 9 Türkiye-Rusya Özkaynak Karşılaştırması


-67

,33

%

-10

0,0

0%

30

0,0

0%

-10

0,0

0%

-89

,19

%

-76

,36

%

-23

,08

%

-5,8

8%

To

pla

m

Do

nan

ma

Gü

cü

Uça

k G

emis

i

Fir

kat

eyn

İmh

a E

dic

i

Ko

rvet

Den

iz A

ltı

Kıy

ı S

avu

nm

a

Yet

eneğ

i

May

ın S

avaş

çı

Petrol Üretim Petrol Tüketim Kanıtlanmış Petrol Rezervi

10

.58

0.0

00

3.2

00

.00

0 80

.00

0.0

00.0

00

53

.00

0

71

0.0

00

27

0.4

00

.00

0 Rusya Federasyonu

Türkiye



8

Şekil 10 Türkiye'nin Rusya Karşısında Oransal Özkaynağı


Türkiye’nin tüm bu kategorilerde Rusya ile arasında büyük bir fark olduğu ve Rusya’nın

-77,81% ile -99,66% arasında değişen oranlarda çok gerisinde kaldığı görülmektedir.

1.6. Lojistik

Lojistik kategorisinde, Türkiye ve Rusya’nın sahip olduğu iş gücü, deniz ticari gücü, ana

liman ve terminal sayısı, toplam karayolu, toplam demiryolu ve hizmet verebilecek

havalimanı sayısı verileri incelenmiştir.

Şekil 11 Türkiye-Rusya Lojistik Güç Karşılaştırması


Petrol Üretim Petrol Tüketim Kanıtlanmış

Petrol Rezervi

-99,50%

-77,81%

-99,66%

75.290.000

1.143 7 982.000 87.157

1.218

27.910.000 629 9 352.046 8.699 98 Rusya

Federasyonu

Türkiye



9

Şekil 12 Türkiye'nin Rusya Karşısında Oransal Lojistik Gücü


Tüm bu kategoriler arasında Türkiye’nin sadece ana liman ve terminal sayısı kategorisinde

Rusya’nın 28,57% oranında üzerinde olduğu diğer tüm kategorilerde - 44,97% ile -91,95%

arasında değişen oranlarda Rusya’nın gerisinde kaldığı görülmektedir.

1.7. Finansal Yapı

Finansal yapı kategorisinde Türkiye ve Rusya’nın savunma bütçeleri, dış borçları, altın ve

döviz rezervleri ile satın alma gücü pariteleri incelenmiştir.

Şekil 13 Türkiye Rusya Finansal Güç Karşılaştırması


-62,93%

-44,97%

28,57%

-64,15%

-90,02% -91,95%

İş Gücü Ticari Deniz

Gücü

Ana Liman

ve Terminal

Toplam

Karayolu

Toplam

Demiryolu

Hizmet

Verebilecek

Havalimanı

Savunma Bütçesi Dış Borç Altın ve Döviz RezerviSatınalma Gücü Paritesi

60

.40

0.0

00

.00

0

US

D

71

4.2

00

.00

0.0

00

US

D

51

5.6

00

.00

0.0

00

US

D

2.5

53

.000.0

00.0

00

US

D

18

.18

5.0

00

.00

0

US

D

35

9.5

00

.00

0.0

00

US

D

11

7.6

00

.00

0.0

00

US

D 1.1

67

.000.0

00.0

00

US

D

Rusya

Federasyonu

Türkiye



10

Şekil 14 Türkiye'nin Rusya Karşısında Oransal Finansal Güç Karşılaştırması


Tüm bu kategorilerde Türkiye’nin Rusya karşısında -49,66% ile -77,19% arasında değişen

oranlarda geride kaldığı görülmektedir.

1.8. Coğrafi Güç

Coğrafi güç kategorisinde iki ülkenin sahip olduğu yüzölçümü, kıyı şeridi, sınır uzunluğu ve

su yolu verileri karşılaştırılmıştır.

Şekil 15 Türkiye-Rusya Coğrafi Güç Karşılaştırması


-69,89%

-49,66%

-77,19%

-54,29% Sav

un

ma

Bü

tçes

i

Dış

Borç

Alt

ın v

e D

öv

iz R

ezer

vi

Sat

ınal

ma

Gücü

Par

ites

i

YüzölçümüKıyı Şeridi

Sınır

Uzunluğu Su Yolu

17.098.242

37.653 22.407

102.000

783.562 7.200

2.816 1.200

Rusya Federasyonu

Türkiye



11

Şekil 16 Türkiye'nin Rusya Karşısında Oransal Coğrafi Gücü


Tüm bu kategorilerde de Türkiye’nin -80,88% ile -98,82% arasında değişen oranlarda

Rusya’nın gerisinde olduğu görülmektedir.

2. Türkiye-Rusya Ekonomik Güç Karşılaştırması

Devletlerin dış politika davranışlarını belirleyen çeşitli iç ve dış unsurlar bulunmaktadır ve

ekonomik güç de devletlerin dış politika davranışlarını belirleyen önemli bir unsur olarak

uluslararası ilişkiler disiplininde önemli bir yere sahiptir.

Ekonomik gücün siyasi eylemleri etkileme konusundaki belirleyiciliğine, Kırım’ın 2014

yılında Rusya tarafından ilhakına karşı Türkiye’nin izlemiş olduğu dış politika önemli bir

örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’nin Rusya’ya enerji, inşaat ve turizm

sektörlerindeki bağımlılığının çok daha fazla olduğu görülmektedir. Bu asimetrik karşılıklı

bağımlılık ilişkisinin de Türkiye’nin Rusya’ya karşı pazarlık gücünü sınırlayan bir faktör

olduğu değerlendirilmektedir.5

Bu bölümde, potansiyel askeri güç olarak da adlandırılan ekonomik güç konusunda

Türkiye’nin Rusya’ya olan asimetrik karşılıklı bağımlılığı enerji, Türkiye’nin yurtdışı

müteahhitlik faaliyetleri ve turizm alt kategorilerinde incelenecektir.

5 Ziya Öniş ve Şuhnaz Yılmaz, Turkey and Russia in A Shifting Global Order: Cooperation,Conflict and

Asymmetric Interdependence in A Turbulent Region, ‘y.y’, Third World Quarterly, 37:1, s.71-95.

-95,42% -80,88%

-87,43%

-98,82%


12

2.1.Enerji

Dayanıklı bir ekonomi için yeraltı ve yer üstü kaynaklarını verimli kullanımı gibi ölçütler de

önem kazanırken, enerji de ekonominin, bağımsızlığın ve gelecek garantisinin önemli bir

temel taşını oluşturmakta ve enerji sektörü her ülke ekonomisinin temel sürücü gücü işlevini

görmektedir.

Enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasında pozitif korelasyonlu bir ilişki vardır. Ekonomik

büyüme, enerji talebini ve tüketimini artırarak enerji sektörü üzerinde etkili olurken, enerji

arzında yaşanan darboğazlar ekonomik gelişmeyi olumsuz etkilemektedir.6

Şekil 17 Yıllık Enerji Talebi Artış Ortalaması

Kaynak: DOĞAKA Enerji Sektör Raporu 2014/ (Çevrimiçi) http://www.dogaka.gov.tr/Planlama-

detay.asp?P=52&Planlama=sektorel-arastirma-raporlari&PD=524&PlanlamaDetay=enerji-sektor-

raporu-2014 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)

Son 10 yıl içerisinde OECD ülkeleri arasında enerji talep artışı en fazla olan Türkiye, 2002

yılından bugüne dünyada Çin’den sonra en fazla elektrik ve doğalgaz talep artışı olan ikinci

ülke konumundadır7 Ekonomideki büyüme, enerji ihtiyacının da artması anlamına

gelmektedir. Türkiye’nin yıllık enerji talep artışı ortalamasına baktığımızda dünya, gelişmiş

ve gelişmekte olan ülkelerin yıllık enerji talep artış ortalamalarının üzerinde olduğu

görülmektedir.

6 Muhsin Kar ve Esra Kınık, Türkiye’de Elektrik Tüketimi Çesitleri Ve Ekonomik Büyüme Arasındaki

İliskinin Ekonometrik Bir Analizi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, c: X, s: II, 2008, ss. 333-

353. 7 T.C. ETKB, 2015-2019 Stratejik Plan. s.5. http://sp.enerji.gov.tr/ETKB_2015_2019_Stratejik_Plani.pdf

(Erişim Tarihi: 07.05.2016).

7,0%

4,1%

2,4%

1,8%

Türkiye

Gelişmekte Olan Ülkeler

Dünya

Gelişmiş Ülkeler

http://www.dogaka.gov.tr/Planlama-detay.asp?P=52&Planlama=sektorel-arastirma-raporlari&PD=524&PlanlamaDetay=enerji-sektor-raporu-2014



http://sp.enerji.gov.tr/ETKB_2015_2019_Stratejik_Plani.pdf

13

Şekil 18 Türkiye Enerji Üretiminin Birincil Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı

Kaynak: T.C. ETKB 2014 Yılı Bütçe Sunumu/ (Çevrimiçi)

http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2f1%2fDocuments%2fSayfalar%2f2014+Y%c4%b1l%c4%

b1+B%c3%bct%c3%a7esinin+TBMM+Genel+Kuruluna+Sunumu.pdf (Erişim Tarihi:07.05.2016)

Türkiye’nin 2013 yılı Ekim ayı itibarı ile elektrik enerji üretiminin birincil enerji kaynaklarına

göre dağılımına baktığımızda 41,3% ile doğalgaz birinci, 29,2% ile hidrolik ikinci ve 24,2%

ile kömür üçüncü sırada gelmektedir.

Tüm bu veriler ışığında baktığımızda, sürdürülebilir bir kalkınma ve ekonomik büyüme

hedefleyen Türkiye için enerji arz güvenliği kritik bir önem arz etmekte ve dış politikasını

etkileyen önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır.

2.1.1. Doğalgaz

Tüketimi tüm dünyada hızla yayılan ve tüketim artışı 1989-2009 döneminde 65% artan

doğalgaz rezervleri ağırlıklı olarak Türkiye’nin yakın bölgeleri olan Rusya, Hazar Havzası ve

Orta Doğu bölgesinde bulunmaktadır.8 Ekonomik büyüme için vazgeçilmez bir enerji girdisi

olan doğalgaz Türkiye için de çok kritik bir öneme sahiptir.

Şekil 19 2005-2014 Arası Doğalgaz Tüketim Verileri

Kaynak: EPDK Doğalgaz Piyasası Sektör Raporu 2014/ (Çevrimiçi) www.epdk.org.tr/TR/Dokuman/2500

(Erişim Tarihi:07.05.2016)

8 Erdal Akpınar ve Adem Başıbüyük, Jeopolitik Önemi Giderek Artan Bir Enerji Kaynağı: Doğalgaz,

Turkey, Turkish Studies, International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or

Turkic, Volume 6/3, Summer 2011, p.119-136.

41,3%

1,6% 24,2%

29,2%

2,8% 0,5% 0,4% Doğalgaz

Petrol

Kömür

Hidrolik

Rüzgar

26,9 30,5 36,1 37,5 35,7 39,0

45,7 46,3 45,1 49,1

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

http://www.epdk.org.tr/TR/Dokuman/2500

14

Türkiye’nin elektrik üretiminin birincil enerji kaynaklarına göre dağılımında doğalgaz 41,3%

pay ile ilk sırada yer almaktadır. 2005-2014 döneminde Türkiye’nin doğalgaz tüketim

verilerine baktığımızda sürekli bir artış olduğu ve 2014 yılında 49.1 milyon Sm3 olarak

gerçekleştiği görülmektedir.

Şekil 20 2014 Yılı Toplam Doğal Gaz Arzının Karşılandığı Kaynakların Payları



Sürekli artış eğiliminde olan doğalgaz tüketimini ve ihtiyacını temin yollarına baktığımızda

99,04%’lük bir bölümünün ithalat yolu ile karşılandığı görülmektedir.

Şekil 21 2014 Yılı Kaynak Ülkeler Bazında Türkiye’nin Doğal Gaz İthalatı



0,96%

99,04%

Yerli Üretim

İthalat

54,76% 18,13%

12,33%

8,48%

2,87% 3,43%

Rusya

İran

Azerbaycan

Cezayir

Nijerya

Diğerleri



15

Doğalgaz ihtiyacının 99,04%’lik bir bölümünü ithalat yolu ile karşılayan Türkiye’nin bunu

hangi ülkelerden ithal ettiğine baktığımızda ise, 2014 yılı itibarı ile 54,76%’lik bir bölümünü

Rusya’dan karşıladığı ve Rusya’nın doğalgaz ithal edilen ülkeler sıralamasında ilk sırada yer

aldığı görülmektedir.

Özet olarak, doğalgazın Türkiye’nin elektrik üretiminde 41,3%’lük bir payı vardır ve toplam

doğalgaz ihtiyacının 99,04%’lük büyük bir kısmını ithalat yolu ile tedarik etmektedir. İthalat

yolu ile tedarik ettiği bu büyük bölümün de 54,76%’lık bir bölümünü Rusya’dan tedarik

etmektedir. Tüm bu verilerin de gösterdiği gibi, Türkiye’nin Kırım’ın ilhakı konusunda

izlediği etkisiz dış politikada doğalgaz etkili bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır.

2.2.Türkiye’nin Yurtdışı Müteahhitlik Faaliyetleri ve Rusya’nın Payı

Türkiye gelişen ekonomisi ile Yirmiler Grubu (G20) üyesi ülkelerden birisidir ve OECD

verilerine göre, 2017 yılında Çin ve Hindistan’dan sonra üçüncü en yüksek büyüme oranına

sahip olacak ülke olarak öngörülmektedir. Hızlı büyüme verilerine sahip olan Türkiye’nin bu

rakamlara ulaşmasında başat rol oynayan sektörlerden birisi de inşaat sektörüdür. Gayri Safi

Yurtiçi Hasila (GSYH) 'nın %5.9'unu oluşturan ve 1.8 milyon kişiye iş yaratan inşaat sektörü

Türkiye'nin ekonomik kalkınmasında çok önemli bir rol oynamaktadır. Diğer sektörler

üzerindeki doğrudan ve dolaylı etkileri dikkate alındığında, inşaat sektörünün Türk

ekonomisindeki payı %30'lara, tarım dışı istihdamdaki payı ise %10’a ulaşmaktadır9.

Türkiye’nin Kırım konusunda izlediği dış politikayı belirleyen faktörler arasında inşaat

sektörü diğer bir belirleyici olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’nin Rusya’da faaliyet

gösteren Türk firmaları, bu firmaların üstlenmiş olduğu projeler, bu projelerin toplam

değerleri ve istihdam ettiği Türk işçi sayısı, Türkiye’nin Kırım politikasını belirleyen ana

sebepler arasında yer almaktadır.

İnşaat firmalarının dünyadaki sıralamalarını belirleyen Engineering News Record (ENR)

dergisinin her yıl yayınladığı listeye baktığımızda 2013 yılında Türkiye Çin’den sonra bu

listeye en çok inşaat firması sokabilen ikinci ülke olmayı başarmıştır. Çin gibi dünyadaki en

hızlı büyüyen ekonomiye sahip olan bir ülkeden sonra Türkiye’nin bu listede ikinci sırada yer

almayı başarması aslında inşaat sektörünün Türk ekonomisi içinde lokomotif sektörlerden

birisi olduğunu göstermektedir.

9 TMB, Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri, ‘y.y’, Haziran 2015. / http://www.tmb.org.tr/doc/file/YDMH-2015-

03-Tr.pdf (Erişim Tarihi:07.05.2016)

http://www.tmb.org.tr/doc/file/YDMH-2015-03-Tr.pdf


16

Şekil 22 Dünyada İnşaat Firmaları Sıralaması

Kaynak: (Çevrimiçi) http://www.intes.org.tr/ti/953/0/Dunyanin-en-buyuk-250-firmasi-Arasinda-42-Turk-

Firmasi-Yer-Aldi- (Erişim Tarihi: 07.05.2016)

Türk inşaat firmalarının yurtdışında üstlenmiş oldukları projelerin toplam değerine

baktığımızda 2002 yılında 2,6 milyar USD iken 2014 yılında 22,8 USD dolar olarak

gerçekleşmiştir.

Şekil 23 Türk İnşaat Firmaları Yurtdışı Proje Değerleri

Kaynak: TMB Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri /(Çevrimiçi) http://www.tmb.org.tr/doc/file/YDMH-

2015-03-Tr.pdf (Erişim Tarihi:07.05.2016)

Şekil 24 Yurtdışı Faaliyetlerin Ülkelere Göre Dağılımı (1972-2014)

Kaynak: TMB Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri / (Çevrimiçi) http://www.tmb.org.tr/doc/file/YDMH-

2015-03-Tr.pdf (Erişim Tarihi:07.05.2016)

2013

2012

2011

2010

2009

2,6 4,6 11,7

12,4

24,3 25,7 25,0 21,7

23,1 21,0

29,7 33,0 22,8

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

18,5%

14,9%

9,6% 7,3% 6,4%

5,0%

4,8%

3,7%

3,3%

3,1% 22,5%

Rusya

Türkmenisten

Libya

Irak

Kazakistan

Suudi Arabistan

http://www.intes.org.tr/ti/953/0/Dunyanin-en-buyuk-250-firmasi-Arasinda-42-Turk-Firmasi-Yer-Aldi-






17

1972-2014 döneminde Türk inşaat firmalarının yurtdışında üstlenmiş oldukları projelerin

ülkelere göre dağılımına baktığımızda ise, Rusya’nın 18,5% pay ile ilk sırada geldiği

görülmektedir.

Şekil 25 Rusya'da İstihdam Edilen Türk İşçilerin Toplam İşgücü İçindeki Oranı

Kaynak: (Çevrimiçi) http://tr.sputniknews.com/rusya/20151202/1019428800/rusya-turkiye-yaptirim-isci-

topilin.html (Erişim Tarihi: 17.05.2016)

Son olarak da Rusya’da faaliyet gösteren inşaat firmalarının burada istihdam ettiği Türk işçi

sayısı ve bunun Türkiye’nin toplam iş gücü içindeki payına baktığımızda, 2014 yılında toplam

otuz bin kişinin istihdam edildiği ve bu rakamın da Türkiye’nin toplam iş gücü içinde 1,04%

bir paya sahip olduğu görülmektedir.

Sonuç olarak, Türkiye’nin Kırım konusunda izlediği sessiz ve etkisiz dış politikada

Türkiye’nin Rusya’daki inşaat faaliyetleri önemli bir ekonomik faktör olarak karşımıza

çıkmaktadır.

2.3. Türkiye Turizm Sektörü ve Rus Turistlerin Payı

Bacasız ekonomi olarak da adlandırılan turizm sektörü 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren

dünya ekonomisinin en hızlı gelişen ve büyüyen sektörlerinden birisi haline gelmiştir.

Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü (UNWTO) verilerine göre 2015 yılında uluslararası

turist sayısı 4% artarak 1.2 milyar kişiye ulaşmıştır . Turizm sektörü de diğer birçok endüstri

ve sektör gibi bölgesel ve ulusal kalkınmanın önemli araçlarından birini oluşturmaktadır. İş

imkanlarının artması, vergi gelirlerinin çoğalması, ödemeler dengesinin hafiflemesi ve

bölgesel ve ulusal gelişmeler turizm sektörünün sunduğu başlıca katkılar arasında yer

almaktadır.

28.786.000

30.000

Türkiye İş Gücü Sayısı (2014)

Rusya'da İstihdam Edilen Kişi

Sayısı - Yaklaşık

http://tr.sputniknews.com/rusya/20151202/1019428800/rusya-turkiye-yaptirim-isci-topilin.html


18

1980 ve sonraki yıllarda hızlı bir gelişme gösteren turizm sektörü Türkiye için de ülke

ekonomisine büyük katkı sağlayan önemli bir sektör haline gelmiştir. Türkiye’nin Kırım

konusunda izlediği dış politikayı belirleyen faktörler arasında turizm sektörü ve buna bağlı

olarak da Türkiye’ye gelen Rus turist verileri diğer bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır.

Şekil 26 Dünyada En Fazla Turist Alan İlk 10 Ülke

Kaynak:UNWTO/ (Çevrimiçi) http://www2.unwto.org/annualreport2014 (Erişim Tarihi:07.05.2016)

UNWTO verilerine göre Türkiye dünyada en fazla turist alan ülkeler sıralamasında 6. sırada

yer alarak ilk 10 ülke arasında yer almayı başarmıştır.

Şekil 27 Milliyetlerine Göre Türkiye'ye Gelen İlk 3 Ülke Sıralaması

Kaynak: KTB / (Çevrimiçi) http://yigm.kulturturizm.gov.tr/TR,9854/sinir-giris-cikis-istatistikleri.html

(Erişim Tarihi: 07.05.2016)

83

,7

74

,8

65,0

55

,6

48

,6

39

,8

33

,0

32

,6

29

,8

29

,1

83

,6

70,0

60

,7

55

,7

47

,7

37

,8

31

,5

31

,1

28

,4

24

,2

2014

2013

5 403 222 5 068 335 4 880 157

3 623 518

4 431 095 4 208 297

2 475 586 2 560 940 2 472 257

2 015 2014 2013

Almanya

Rusya

İngiltere

http://www2.unwto.org/annualreport2014

http://yigm.kulturturizm.gov.tr/TR,9854/sinir-giris-cikis-istatistikleri.html

19

2013-2015 dönemi turizm verilerine baktığımızda Türkiye’yi ziyaret eden turistler

sıralamasında Almanların birinci, Rusların ikinci ve İngilizlerin de üçüncü sırada yer aldıkları

görülmektedir.

Şekil 28 Turizm Gelirlerinin GSMH İçindeki Oranı

Kaynak: TÜRSAB (Çevrimiçi) http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler/turizmin-

ekonomideki-yeri/gsmh-icindeki-payi-1963-_79.html (Erişim Tarihi: 07.05.2016)

Türkiye’nin turizm gelirlerinin GSMH içindeki oranına baktığımızda ise, 2000 yılında 2,9%

olan oranın 2014 yılında 4,3%’a çıktığı ve 48,28%’lik bir artış gerçekleştirdiği

görülmektedir.

Şekil 29 Turizm Gelirlerinin İhracat İçindeki Payı

Kaynak: TÜRSAB/(Çevrimiçi) http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler (Erişim Tarihi:

07.05.2016)

2,9%

5,3% 5,4%

4,5% 4,4% 4,2%

3,5% 3,2% 3,4%

4,1%

3,4% 3,6% 3,7% 3,9% 4,3%

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

27,5

%

32,1

%

33,9

%

28,2

%

25,2

%

24,7

%

19,7

%

17

,3%

16

,6%

20

,8%

18

,3%

20

,8%

19

,2%

21,3

%

21,8

%

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler/turizmin-ekonomideki-yeri/gsmh-icindeki-payi-1963-_79.html

http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler/turizmin-ekonomideki-yeri/gsmh-icindeki-payi-1963-_79.html

http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler

20

Turizmin Türkiye için taşıdığı önemi göstermesi bakımından önemli olan diğer bir gösterge

ise turizm gelirlerinin ihracat içindeki payının ne olduğu göstergesidir. 2000 yılında bu oran

27,5% iken 2014 yılında 21,8% olarak gerçekleşmiştir.

Şekil 30 Turzim Gelirlerinin İthalata Oranı

Kaynak: TÜRSAB/ (Çevrimiçi) http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler (Erişim Tarihi:

07.05.2016)

Diğer önemli bir gösterge olan turizm gelirlerinin ithalata oranına baktığımızda ise, 2000

yılında 3,1% olan bu oranın 2013 yılında 2,1% olarak gerçekleştiği görülmektedir.

Şekil 31 Turizm Gelirlerinin İthalat Açığını Karşılama Oranı

Kaynak. TÜRSAB/(Çevrimiçi) http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler/turizmin-

ekonomideki-yeri/dis-ticaret-aciklarini-kapatmada-payi_916.html (Erişim Tarihi: 07.05.2016)

3,1%

4,2%

3,6% 3,5%

3,0% 2,9%

2,3% 2,4% 2,1%

3,6%

3,2%

2,3%

1,9% 2,1%

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

37

,38

%

133,6

3%

98,1

9%

73,8

1%

58

,95

%

55

,72

%

42

,83

%

43

,34

%

44

,30

% 82,5

2%

46

,09

%

34

,13

%

43

,75

%

32,3

5%

40

,59

%

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014


http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler/turizmin-ekonomideki-yeri/dis-ticaret-aciklarini-kapatmada-payi_916.html

http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler/turizmin-ekonomideki-yeri/dis-ticaret-aciklarini-kapatmada-payi_916.html

21

Ülkelerin gelir-gider dengesi açısından önemli bir gösterge olan turizm gelirlerinin dış ticaret

açığını karşılama oranlarına baktığımızda Türkiye’nin turizmden elde ettiği gelir 2000 yılında

dış ticaret açığını 37,38% oranında karşılarken 2014 yılında 40,59% oranında karşıladığı

görülmektedir.

Şekil 32 Milliyetlerine Göre Turistlerin Toplam Bireysel ve Paket Harcamaları

Kaynak. TÜRSAB /(Çevrimiçi) http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler (Erişim Tarihi:

07.05.2016)

Son olarak da milliyetlerine göre turistlerin toplam bireysel ve paket harcamalarına

baktığımızda Rus turistlerin 2,7 milyar USD harcama ile 2014 yılında üçüncü sırada yer aldığı

görülmektedir.

Özet olarak, turizm sektörü Türkiye için önemli bir sektör konumundadır. GSMH ve ihracat

içindeki payı, ithalatı karşılama oranı ve dış ticaret açıklarını karşılamada teşkil ettiği oranlar

ile turizm sektörü Türkiye için vazgeçilmez derecede kritik bir öneme sahiptir. Ve bu sektör

içerisinde turist sayısı ve payı bakımından ikinci, toplam harcama tutarları bakımından da

üçüncü sırada yer alan Rus turistler Türkiye için çok önemli bir yere sahip olduğu

görülmektedir. Türkiye’nin Kırım’ın ilhakına yönelik olarak izlediği sessiz ve etkisiz

politikada Türkiye turizm sektörü açısından önemli bir yere sahip olan Rus turistler de etki

eden bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır.

3.838.823

2.908.868 2.703.722

1.895.558 1.636.308 1.474.541 1.301.364

Almanya Batı Asya

Ülkeleri

Rusya İngiltere OECD

Ülkeleri

İran Afrika

Ülkeleri


22

Sonuç

Soğuk Savaş sonrası dönem, tüm dünyada olduğu gibi Türk dış politikasında da yumuşak güç

unsurlarının daha fazla ön plana çıkmaya başladığı bir dönemi de beraberinde getirmiştir.

2003 yılından günümüze kadar yönetimde olan AK Parti döneminde ise Türkiye dış

politikada yumuşak güç unsurlarını daha fazla kullanmaya başlamıştır. Hatta Türk dış

politikası ile ilgili eksen kayması ve Türkiye’nin maddi gücü ile söylemleri arasında büyük

farklar olduğu tartışmaları uzun süre Türkiye ve dünya gündeminde kalmıştır.

2014 yılı başında Rusya tarafından ilhak edilen Kırım bölgesi ise, Soğuk Savaş sonrası

Türkiye’nin TİKA gibi kurumları aracılığı ile yumuşak gücünü etkin bir şekilde kullandığı

bölgelerden birisi olmuştur. Fakat, bölge ile tarihi, etnik ve kültürel bağları olan ve

milyonlarca Kırım Tatar kökenli Türk vatandaşı bulunan Türkiye için Kırım’ın ilhakı,

Türkiye’nin yumuşak gücünün sınırlarını ölçmek adına önemli bir vaka olarak ortaya çıkmış

ve Türk dış politikasında sert güç-yumuşak güç tartışmalarına kayda değer veriler sunmuştur.

Türkiye’nin her ne kadar yumuşak güç unsurlarını dış politikasında etkin bir şekilde

kullanmaya çalışsa da sert gücün hala ana belirleyici olduğu sonucuna, sert gücün iki önemli

unsuru olan askeri ve ekonomik güç bakımından Türkiye ve Rusya karşılaştırılarak

varılmıştır. Kırım’ın ilhakı ile ilgili Amerika’nın Sesi radyosuna verdiği bir röportajda Kırım

Tatarları lideri Mustafa Abdulcemil Kırımoğlu da “ Türkiye bir şeyler yapabilir. Ama doğal

gazının, petrolünün yarısını Rusya'dan alıyor. Ticareti de 40 milyar dolar civarında. Bu bağlantılar

kesilirse Türk ekonomisi zarar görür. Biz onu da istemiyoruz….Türkiye’de şimdi daha cesur bir

hükümet var. Ne kadar cesur olsa da, ne yapabilirler. Onlardan daha önce Boğazlar'ı Rus gemilerine

kapatmalarını rica ettim. Ama onlar Montrö Anlaşması'na bağlı olduklarını, savaş olmadığı sürece

Boğazlar'ı kapatamayacaklarını söylediler. Burada haklılar. Elbette eğer Türkiye Boğazlar'ı kapatsa,

petrol tankerlerini geçirmese etkisi olacak. Diyelim ki Karadeniz'e Türkiye'nin savaş gemileri

çıksaydı, Kırım'a yakınlaşsaydı, o da bize moral verecekti. Onun da etkisi olurdu, ama Türkiye ve

Rusya arasında gerginlik olacak ve elbette sonuçta bunun Türkiye'ye zararı da olur” 10

değerlendirmesinde bulunarak Türkiye’nin askeri ve ekonomik güç faktörlerine vurgu

yapmıştır.

10

Amerika’nın Sesi, “Kırımoğlu: 'Sanki Kırım'ı Unutmuş Gibiler'”, (Çevrimiçi)

http://www.amerikaninsesi.com/content/k%C4%B1r%C4%B1mo%C4%9Flu-sanki-

k%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1-unutmu%C5%9F-gibiler/1912061.html (Erişim Tarihi: 17.03.2016)

http://www.amerikaninsesi.com/content/k%C4%B1r%C4%B1mo%C4%9Flu-sanki-k%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1-unutmu%C5%9F-gibiler/1912061.html

http://www.amerikaninsesi.com/content/k%C4%B1r%C4%B1mo%C4%9Flu-sanki-k%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1-unutmu%C5%9F-gibiler/1912061.html

23

Kaynakça

AKPINAR, Erdal ve Adem BAŞIBÜYÜK. “Jeopolitik Önemi Giderek Artan Bir Enerji

Kaynağı: Doğalgaz”. Turkey. Turkish Studies. International Periodical for The Languages,

Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 6/3. Summer 2011.

Amerika’nın Sesi. “Kırımoğlu: 'Sanki Kırım'ı Unutmuş Gibiler'”. (Çevrimiçi)

http://www.amerikaninsesi.com/content/k%C4%B1r%C4%B1mo%C4%9Flu-sanki-

k%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1-unutmu%C5%9F-gibiler/1912061.html (Erişim Tarihi:

17.03.2016)

DOĞAKA. “Enerji Sektör Raporu 2014”. (Çevrimiçi) http://www.dogaka.gov.tr/Planlama-

detay.asp?P=52&Planlama=sektorel-arastirma-raporlari&PD=524&PlanlamaDetay=enerji-

sektor-raporu-2014 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)

“Dünyanın En Büyük 250 Firması Arasında 42 Türk Firması Yer Aldı”. (Çevrimiçi)

http://www.intes.org.tr/ti/953/0/Dunyanin-en-buyuk-250-firmasi-Arasinda-42-Turk-Firmasi-

Yer-Aldi- (Erişim Tarihi: 07.05.2016)

EPDK. “Doğalgaz Piyasası Sektör Raporu 2014”. (Çevrimiçi)

www.epdk.org.tr/TR/Dokuman/2500 (Erişim Tarihi:07.05.2016)

GFP. “Countries Ranked by Military Strength”. (Çevrimiçi)

http://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp (Erişim Tarihi:17.03.2016).

İÇTEN, Celal. (9 Ekim 2015). “KTKYD İstanbul Şube Başkanı ile gerçekleştirilen röportaj”.

KAR, Muhsin ve Esra KINIK. “Türkiye’de Elektrik Tüketimi Çesitleri Ve Ekonomik

Büyüme Arasındaki İliskinin Ekonometrik Bir Analizi”. Afyon Kocatepe Üniversitesi.

İ.İ.B.F. Dergisi. C: X. S: II. 2008.

KTB. Turizm İstatistikleri / (Çevrimiçi) http://yigm.kulturturizm.gov.tr/TR,9854/sinir-giris-

cikis-istatistikleri.html (Erişim Tarihi: 07.05.2016)










24

NYE, Joseph. “Soft Power: The Means to Success in World Politics”. New York. Public

Affairs. 2004.

ÖNİŞ, Ziya ve YILMAZ, Şuhnaz. “Turkey and Russia in A Shifting Global Order:

Cooperation,Conflict and Asymmetric Interdependence in A Turbulent Region”. ‘y.y’.

Third World Quarterly. 37:1.

Rusya’da Çalışan Türk İşçi Sayısı. (Çevrimiçi)

http://tr.sputniknews.com/rusya/20151202/1019428800/rusya-turkiye-yaptirim-isci-

topilin.html (Erişim Tarihi: 17.05.2016)

TAŞTEKİN, Fehim. “Cenaze Diplomasisiyle Kırım Çıkarması”, Radikal, (Çevrimiçi)

http://www.radikal.com.tr/yazarlar/fehim-tastekin/cenaze-diplomasisiyle-kirim-cikarmasi-

1065224/ (Erişim Tarihi: 17.03.2016)

T.C. ETKB. 2014 Yılı Bütçe Sunumu/ (Çevrimiçi)

http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2f1%2fDocuments%2fSayfalar%2f2014+Y%c4

%b1l%c4%b1+B%c3%bct%c3%a7esinin+TBMM+Genel+Kuruluna+Sunumu.pdf (Erişim

Tarihi:07.05.2016)

T.C. ETKB. 2015-2019 Stratejik Plan. (Çevrimiçi)

http://sp.enerji.gov.tr/ETKB_2015_2019_Stratejik_Plani.pdf (Erişim Tarihi: 07.05.2016).

TMB. Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri / (Çevrimiçi)

http://www.tmb.org.tr/doc/file/YDMH-2015-03-Tr.pdf (Erişim Tarihi:07.05.2016)

TÜRSAB. (Çevrimiçi) http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri (Erişim Tarihi:07.05.2016).

UNWTO/ (Çevrimiçi) http://www2.unwto.org/annualreport2014 (Erişim Tarihi:07.05.2016)





http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2f1%2fDocuments%2fSayfalar%2f2014+Y%c4%b1l%c4%b1+B%c3%bct%c3%a7esinin+TBMM+Genel+Kuruluna+Sunumu.pdf

http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2f1%2fDocuments%2fSayfalar%2f2014+Y%c4%b1l%c4%b1+B%c3%bct%c3%a7esinin+TBMM+Genel+Kuruluna+Sunumu.pdf

http://sp.enerji.gov.tr/ETKB_2015_2019_Stratejik_Plani.pdf


http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri

http://www2.unwto.org/annualreport2014