200
ANKARA 2014 DİL VE ANLATIM 5 YAZAR Haki NAZ DERS NOTU T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ

Dil ve Anlatım, 5

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Dil ve Anlatım, 5

ANKARA 2014

DİL VE ANLATIM5

YAZARHaki NAZ

DERS NOTU

T.C.MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞIAÇIK ÖĞRETİM OKULLARI

AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ

Page 2: Dil ve Anlatım, 5

Copyright © MEB Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin

alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Yazar : Haki NAZ

Grafik : Hatice DEMİRER

Resimleme : Sevgi MERT

Kapak : Güler ALTUNÖZ

MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI

AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ

Page 3: Dil ve Anlatım, 5
Page 4: Dil ve Anlatım, 5
Page 5: Dil ve Anlatım, 5
Page 6: Dil ve Anlatım, 5
Page 7: Dil ve Anlatım, 5

İÇİNDEKİLER

1. ÜNİTE

METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI

METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 9

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 35

OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 39

I. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 40

2. ÜNİTEÖĞRETİCİ METİNLER

2.1. MEKTUP _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 47

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 54

2.2. GÜNLÜK (GÜNCE) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 62

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 70

2.3. ANI (HATIRA) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 71

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 77

OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 78

2.4. BİYOGRAFİ (HAYAT HİKÂYESİ), OTOBİYOGRAFİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 81

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 92

OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 94

2.5. GEZİ YAZISI (SEYAHATNAME) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 96

OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 102

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 104

2.6. SOHBET (SÖYLEŞİ) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 106

OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 112

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 114

2.7. HABER YAZILARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 115

OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 122

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 125

Page 8: Dil ve Anlatım, 5

2.8. FIKRA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 127

OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 131

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 133

2.9. DENEME _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 135

OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 143

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 144

2.10. MAKALE _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 146

OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 152

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 155

2.11. ELEŞTİRİ (TENKİT) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 157

OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 167

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 169

II. ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİNİZİ KISACA HATIRLAYINIZ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 171

II. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 173

GEÇMİŞ YILLARDA ÇIKAN SINAV SORULARI (2010-2011) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 177

CEVAP ANAHTARLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 182

SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 183

KONULARI İNCELERKEN YARDIMCI OLACAK BİLGİLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 188

KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 196

Page 9: Dil ve Anlatım, 5

1. ÜNİTE

METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI

Metinler hangi özelliklerine göre sınıflandırılır? Araştırınız.

Metinlerin yazılış amaçları nelerdir?

Metinlerde dil hangi işlevlerde kullanılır?

Her zaman tertipli olmak insana zamandan kazandırır. Eşya ve nesneleri dü-zenlemek, belirli sınıflara ayırmak kişilerin hayatının kolaylaştırmak içindir. Edebi-yatta da eserleri yazılış amaçlarına veya içeriğine göre sınıflandırmak okuyucunun istediği esere ulaşmasını kolaylaştırır. Her eserin yazılış amacı vardır. Eserin dili de o amaca uygun işlevde kullanılır. Mesela şiirde dil; çoşku ve heyecanı dile getirme (şiirsel) işlevinde kullanılır.

Page 10: Dil ve Anlatım, 5

10

DİL VE ANLATIM 5

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Metinleri sınıflandırmayı;

2. Edebî metinler (sanat metinleri) ile öğretici metinler arasındaki farklılıkları belirlemeyi; öğrenmiş olacaksınız.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Sanatsal Metinler

Öğretici Metinler

Destan

Köy Tiyatrosu

Anlatmaya Baglı ve Göstermeye Bağlı,

Metinler

MetinlerinSınıflandırılması

Modern ve Geleneksel

Türk Tiyatrosu

Page 11: Dil ve Anlatım, 5

11

DİL VE ANLATIM 5

1.METİNLERİN SINIFLANDIRILMASIUYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI1. METİN

YAŞADIKLARIMDAN ÖĞRENDİĞİM BİRŞEY VARYaşadıklarımdan öğrendiğim bir şey var:Yaşadın mı, yoğunluğuna yaşayacaksın bir şeyiSevgilin bitkin kalmalı öpülmektenSen bitkin düşmelisin koklamaktan bir çiçeğiİnsan saatlerce bakabilir gökyüzüneDenize saatlerce bakabilir, bir kuşa, bir çocuğaYaşamak yeryüzünde, onunla karışmaktırKopmaz kökler salmaktır orayaKucakladın mı sımsıkı kucaklayacaksın arkadaşınıKavgaya tüm kaslarınla, gövdenle, tutkunla gireceksinVe uzandın mı bir kez sımsıcak kumlaraBir kum tanesi gibi, bir yaprak gibi, bir taş gibi dinleneceksinİnsan bütün güzel müzikleri dinlemeli alabildiğineHem de tüm benliği seslerle, ezgilerle dolarcasınaİnsan balıklama dalmalı içine hayatınBir kayadan zümrüt bir denize dalarcasınaUzak ülkeler çekmeli seni, tanımadığın insanlarBütün kitapları okumak, bütün hayatları tanımak arzusuyla yanmalısınDeğişmemelisin hiç bir şeyle bir bardak su içmenin mutluluğunuFakat ne kadar sevinç varsa yaşamak özlemiyle dolmalısınVe kederi de yaşamalısın, namusluca, bütün benliğinle

Çünkü acılar da sevinçler gibi olgunlaştırır insanıKanın karışmalı hayatın büyük dolaşımınaDolaşmalı damarlarında hayatın sonsuz taze kanıYaşadıklarımdan öğrendiğim bir şey var:Yaşadın mı büyük yaşayacaksın, ırmaklara, göğe, bütün evrene karışırcasına Çünkü ömür dediğimiz şey, hayata sunulmuş bir armağandırVe hayat, sunulmuş bir armağandır insana.

Ataol BEHRAMOĞLU

Page 12: Dil ve Anlatım, 5

12

DİL VE ANLATIM 5

KAVRAMLAR

Şiir: Zengin sembollerle, ritimli sözlerle, seslerin uyumlu kullanımıyla ortaya çıkan, hece ve durak bakımından denk ve kendi başına bir bütün olan edebî anlatım biçimi, manzume, nazım, koşuk.

Şiir; duyguların coşkulu ve mecazlı bicimde mısralar hâlinde anlatımı diye de tanımlanabilir.

Mecaz: Bir ilgi veya benzetme sonucu gerçek anlamından başka anlamda kul-lanılan söz.

Şiirlerde dil şiirsel işlevinde, coşku ve heyecanı dile getirmek için kullanılır. Şiir, sanatsal metinler içinde okumaya bağlı edebî metinler grubunda yer alır.

1. ETKİNLİK

BU KONUDA ÖĞRENDİKLERİM...

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Bu şiiri düz yazı hâline getirerek tekrar yazınız. Ne gibi farklılık olduğunu maddeler hâlinde yazınız.

?

1. Metne göre insana sunulan armağan ne olabilir?2. Bu metin hangi amaçla yazılmış olabilir? (Coşkuyu dile getirmek için mi,

bilgi vermek için mi?)3. Bu metinde dilin hangi işlevde kullanıldığını araştırınız?4. Bir şiir ile düz yazı arasındaki farklar nelerdir?5. Şiirde dil öznel ifade de mi, nesnel ifade de mi kullanılmıştır? Nedenleriyle

birlikte yazınız.

Page 13: Dil ve Anlatım, 5

13

DİL VE ANLATIM 5

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI2. Metin

UÇMAK KAVUKLU: Sorma Tosuncuğum, bir felaket atlattım ki tarif kabul etmez...

PİŞEKÂR: Aman, geçmiş olsun Hamdiciğim!

KAVUKLU: Geçmiş olsun ki geçmiş olsun...

PİŞEKÂR: Naklet bakayım, merak ettim.

KAVUKLU: Canım, geçende fırtına çıkmadı mıydı?

PİŞEKÂR: Evet, hatta ben korkudan evin bodrumuna kaçmıştım; sen nerede idin?

KAVUKLU: Ben göklerde...

PİŞEKÂR: Deme!..

KAVUKLU: Nasıl deme!.. Hâlâ tir tir titriyorum... Hasım hasım yanıyorum...

PİŞEKÂR: Sakın sıtma olmasın?

KAVUKLU: Sıtma kaç para eder!..

PİŞEKÂR: Vah, vah!.. Aman Hamdiciğim, anlat bakayım...

1. Orta Oyunu nedir? Neden bu adı almıştır?2. Orta Oyunu metinlerin sınıflandırılmasında hangi gruba girer?

Resim 01.01: Orta oyunu

Page 14: Dil ve Anlatım, 5

14

DİL VE ANLATIM 5

KAVUKLU: İşte, o fırtına sabahı idi. Rüzgâr daha pek o kadar esmiyor, yağmur azar azar çiseliyordu. Evden şemsiyeyi aldım; açtım: Dırağman, Fethiye yolunu tut-tum. Fâtih Meydanı’na geldim, rüzgâr ziyadeleşti.

PİŞEKÂR: Açık, yüksek yerde öyledir.

KAVUKLU: Baktım ki şemsiye dikilmeğe başladı, nerede ise elimden kurtula-cak... Sıkı sıkı sapına sarıldım.

PİŞEKÂR: Allah vere de bocalamayaydın!

KAVUKLU: Bocalamak nerede?.. Rüzgâr sertleştikçe sertleşti, şemsiye dikildik-çe dikildi.

PİŞEKÂR: Aman!

KAVUKLU: Amanı zamanı yok... Bir aralık vücudumda bir hafiflik duydum. Dik-kat ettim ki Fâtih Cami’nin kapısının üstü ile bir hizaya gelmişim... Kurşunlar bana doğru...

PİŞEKÂR: Ne diyorsun? Yat aşağı... Maazallah bir tanesi isabet etti mi?

KAVUKLU: Tosun, sen bunamışsın! Tüfek kurşunu değil... Kubbe kurşunları...

PİŞEKÂR: Hay Allah müstahakkını versin... Yüreğim hop etti!

KAVUKLU: Benimkini sorma, neler etti? Ben, hâlâ yürüyorum zannediyordum. Bir de göz ucu ile bakayım ki ayaklarım yerden kesilmiş, ben on beş arşın yükselmiş değil miyim?

PİŞEKÂR - E..yl... Sonra?..

KAVUKLU: Sonrası, büyük kubbe, derken şerefesi, alemleri...

PİŞEKÂR: Ya düşseydin?..

KAVUKLU: Kabil mi? Şemsiyenin sağlam olduğunu biliyordum. Artık aşağılara bakmıyordum. Gözlerim kararır diye korkuyordum. Uç babam, uç...

PİŞEKÂR: Oh, ben senin yerinde olsam çaylak maylak, akbaba kovalar, yakalar-dım.

KAVUKLU: O havada rast gelirsen...

PİŞEKÂR: Aman Hamdiciğim, bir şeyi daha merak ettim... Yolu nasıl buluyor-dun? Pusulan var mıydı?

KAVUKLU: Pusulam yoktu amma, cebimde, kâğıdının üzeri haritalı cigara kâğıdı vardı; çıkarıp bakıyordum.

PİŞEKÂR: Acaba, nerelere kadar gittin?

KAVUKLU: Düz gitseydim, muhakkak Şam’ı bulmuştum... Fakat dik gittiğim için, haritadan bulunduğum noktayı tayin ettim ki Çukurbostan üzerindeyim.

Page 15: Dil ve Anlatım, 5

15

DİL VE ANLATIM 5

PİŞEKÂR: E... Ne ise?.. Pek o kadar uzun değil...

KAVUKLU: Evet... Ne diyordum...

PİŞEKÂR: Çukurbostan üzerindeyim, diyordun!

KAVUKLU: Haa... Bir de rüzgâr birdenbire kesilmez mi? Başladım inmeğe...

PİŞEKÂR: Aman!..

KAVUKLU: Aman ki aman... Tam yarı yola kadar indim, güneş de çıktı... Çıkar çıkmaz gözlerim kamaştı... Ne oluyorum demeğe kalmadı, şemsiye ‘Paff!’ dedi, de-lindi...

PİŞEKÂR: Eyvah!..

KAVUKLU: İşitiyordum, mahalle çocukları, “Gökten adam yağıyor!” diye bağı-rıyorlardı. Onları dinleyeyim derken, şemsiye tersine döndü. Harita elimden düştü. Ben de kendimi bıraktım.

Okuduğunuz metinde Kavuklu, fırtınalı bir günde şemsiyesiyle birlikte nasıl uçtuğunu, abartılı bir biçimde anlatıyor. Güldürü unsurunu bu abartılı söyleyiş sağlıyor. Pişekâr ve Tosun da onu büyük bir heyecanla dinliyor. İlginç sorular sorarak seyircilerin merak ve ilgisini çekmeye çalışıyor. Sonunda olayın bir rüya olduğu anlaşılıyor.

KAVRAMLAR

Orta Oyunu: Orta oyunu, çevresi izleyicilerle çevrili bir alan içinde oynanan, yazılı metne dayanmayan, içinde müzik, raks ve şarkı da bulunan doğaçlama bir oyundur.

Oyunun oynandığı alan yuvarlak veya ovaldir. Bu alana palanga denir. Oyun bölümlerden oluşur (mukaddime, muhavere (söyleşi), fasıl, bitiş).

Olaylar kurmacadır. Sanatsal metinlerden göstermeye bağlı edebî metinler grubuna girer.

1. Bu metinde anlatılanların gerçekleşmesi mümkün mü? Araştırınız.2. Bu metnin yazılış amacı sizce ne olabilir?3. Bu metin sanat metni mi, öğretici metin midir? Araştırıp, sonuçlarını yazı-

nız.4. Göstermeye bağlı bu edebî metinde yaşanan olaylar geçekleşmesi müm-

kün olan bir olay mıdır? Nedenleriyle yazınız.

?

Page 16: Dil ve Anlatım, 5

16

DİL VE ANLATIM 5

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARIKÜTAHYA ÇEŞMESİ

(Nâreke zırıltısı ve tef velvelesi ile göstermelik kalktıktan sonra Hacivat semai söyleyerek gelir.)

(Makam Segah)

Gördün de beni bend ettin,Ne suçum gördün terkettin vay,Ağyar ile ülfet ettin,Ne suçum gördün terkettin vay.Semaisi bittikten sonra perde gazelini okur. Perde gazeli bittikten sonra devamla;

Hacivat: Ahh! Efendim ne olurdu şu dört köşe perdede bana da bir arkadaş olsa, geliverse şu dört köşe perde Cizre, o söylese ben dinlesem, efendim haddim olmayarak bendeniz söylesem o dinlese.

1. Genellikle ramazan ayında televizyonlarda sık gördüğünüz Hacivat ve Karagöz oyunu nasıl oynanır?

2. Bu oyunun ortaya çıkışı hakkında bilgi toplayınız.

Resim. 01.02: Karagöz ve Hacivat

Page 17: Dil ve Anlatım, 5

17

DİL VE ANLATIM 5

Karagöz: (Pencereden) Şu Hacivat da benim oğlumun burnunu yese (Çekilir.).

Hacivat: Bizi seyreden dostlar da gülseler eğlenseler, iş ne imiş diyelim işimizi Mevla’m rast getire... Yar bana bir eğlence medet, aman bana bir eğlence medeeet...

Karagöz: Hacivat defol git şurdan, aşağıya gelirsem görürsün gününü.

Hacivat: Ah bana bir eğlence medeeet...

Karagöz: (Aşağıya atlar boğuşmaya başlarlar.)

Hacivat:Aman Karagöz yapma çenem kırıldı.

Karagöz: Kırılsın kerata.

Hacivat: Yapma birader boğacaksın beni.

Karagöz: Geber kerata (Hacivat kaçar Karagöz sırtüstü yerde yatar.) Amannn... öldüm bayıldım, o tamam keratayı kaçırdım ama galiba ben de poturlara kaçırdım (Ayağa kalkar.). Seni gidi sivri sakallı keçi suratlı herif seni. Gelmiş kapımın önünde Medine dilencisi gibi bağırır durur. Hele bir daha gel bak seni kuyruğundan tutup da Kafdağı’nın ardına kadar atmazsam ban da Karagöz demesinler... Amma da attık ha (Hacivat gelir.)!

Hacivat: Vay Karagöz’üm, iki gözüm merhaba.

Karagöz: Hoş geldin suda pişmiş bal kaba... (Tokat)

Hacivat: Aman Karagöz’üm beni gelir gelmez darp etmenizin sebebi mucibesi?

Karagöz: Bizim bekçinin ne poturu var ne de cübbesi...(Tokat)

Hacivat: Yazıklar olsun sana Karagöz. Adam olmamışsın, haşa huzurdan şu dünyaya eşek gelmişsin eşek gidiyorsun.

Karagöz: Ona yarabbi şükür.

Hacivat: Ne gibi?

Karagöz: Ya sen beygir gelmişsin de hergele gidiyorsun ya! (Tokat)

Hacivat: Ama Karagözüm ben senin gibi değilim ben nereye gitsem bana itibar ederler ayağa kalkarlar.

Karagöz: Bana da kalkarlar.

Hacivat: Senin nene ayağa kalkarlar? Cahil eçhelin birisin.

Karagöz: Halt etmişsin, ben reçeli de yerim güllacı da.

Hacivat: Öyle değil, yani ağzından çıkanı kulağın duymaz. Çünkü cahilin biri-sin okuyup yazmamışsın, mürekkep yalamamışsın.

Karagöz: Onu yaladım.

Page 18: Dil ve Anlatım, 5

18

DİL VE ANLATIM 5

Hacivat: Nerde yaladın.

Karagöz: Geçen gün çeşme başına gittim, orada bizim sakanın eşeği duruyor-du imrendim suratını yaladım.

Hacivat: Tu Allah iyiliğini versin!

Karagöz: Tükürme suratıma be!

Hacivat: Bak Karagöz’üm sen benim kırk yıllık arkadaşımsın. Sana birkaç keli-me öğreteyim de her nereye gidersen sana itibar etsinler.

Karagöz: Öğret bakalım.

Hacivat: Dinle, bir kibar yere gittiğinde sana bir şey sorarlarsa ne diyeceksin biliyor musun?

Karagöz: Yoo...

Hacivat: Evet efendim, öyledir efendim, münasiptir efendim, arada sırada da ne buyurulur a benim efendim, diyeceksin.

Karagöz: Sonra ne olacak?

Hacivat: İşte böylece sen adam olacaksın herkesin yanında itibarlı olacaksın.

Karagöz: Olur Hacivat, şey ne diyecektim?

Hacivat: Evet efendim.

Karagöz: Evdedir efendim.

Hacivat: Öyle değil canım.

Karagöz: Öyleyse dükkândadır efendim.

Hacivat: Canım Karagöz’üm ben nasıl söylersem sen de öyle söyle.

Karagöz: Olur yaparım, nasıldı o?

Hacivat: Evet efendim.

Karagöz: Evet efendim.

Hacivat:Aferin Karagözüm, öyledir efendim.

Karagöz: Hayır ikindidir efendim. Bu metin, tanınmış bir Karagöz oyunu olan Kütahya Çeşmesi’nin muha-

vere bölümünden alınmıştır. Metinden de anlaşıldığı gibi oyunun eğlendiricilik yönü ağır basmaktadır. Yanlış anlamalara dayalı karşılıklı konuşmalar oyun boyunca sürdüğünden oyunda güldürü ögesi ön plandadır. Okumuş bir tip olan Hacivat’ın söylediklerini Karagöz sürekli yanlış anlamaktadır.

“Hacivat: Senin nene ayağa kalkarlar? Cahil eçhelin birisin.

Page 19: Dil ve Anlatım, 5

19

DİL VE ANLATIM 5

Karagöz: Halt etmişsin, ben reçeli de yerim güllacı da.”

Hacivat’ın söylediklerini Karagöz yanlış anlayıp ona göre cevap vermekte ve böylece oyunda güldürü ögesi ortaya çıkmakta.

KAVRAMLARGeleneksel Türk tiyatrosu olan Hacivat ve Karagöz oyunu bir gölge oyunudur.

Gölge Oyunu: Genellikle deriden kesilmiş bir takım insan, hayvan ve eşya tas-virlerinin arkadan ışık verilerek, gölgelerinin gerili beyaz bir perde üzerine düşürül-mesiyle oynatılan oyundur.

Dört bölümden oluşur.

Mukaddime (Giriş): Oyunun başlangıç bölümüdür.

Muhavere (Söyleşme): Karagöz ile Hacivat arasında geçer.

Fasıl (Oyun): Oyunun kendisidir.

Bitiş: Bu bölüm çok kısadır.

BU KONUDA ÖĞRENDİKLERİM...

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

1. Bu oyunda gülmeceyi sağlayan ögelerin neler olduğunu bulunuz?2. Karagöz ve Hacivat günümüzde hangi tip insanların temsilcisidir? Yazınız.3. Bu metin sanatsal metinlerin sınıflandırılmasında hangi bölüme girer?

Yazınız. 4. Bu metindeki olay gerçekte yaşanılabilecek olaylar mıdır? Sebepleriyle be-

raber açıklayınız.5. Metinde dil ağırlıklı olarak hangi işlevde kullanılmıştır? Açıklayınız.

?

Page 20: Dil ve Anlatım, 5

20

DİL VE ANLATIM 5

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

3. METİNSEVGİ ÜZERİNE SÖZLER

Sevgi yalnız insana vergi olmasa da insanın gene en ulu duygusudur. Anamı-zı, babamızı, kardeşlerimizi, çoluğumuzu coçuğumuzu görünce içimizin titremesi, onları anarken yüreğimizin ya kaygılı bir sevinç ya sıcak bir üzüntü ile çarpması dün-yamızı genişletiverir. Bir kendimiz için yaşamaktan, öz tasalarımızın çemberinden kurtuluruz. Bir de gönülden kimseye bağlı olmayan, kimseyi aramayan, özlemeyen bir kişi düşünün; akıllı olsun, doğru olsun, acımak nedir, isterseniz onu da bilsin, siz gene bir ürpermez misiniz? Bütün üstünlükleri o yalnızlığı ile sanki yok oluvermez mi?.. Doğum ile ölüm arasındaki yolu acılarla da zevklerle de zenginleştiren hep o sevgi, kendimizden başka kimselerle ilişiğimiz olduğu duygusudur. Yoksa var oldu-ğumuzu bile anlamaz, düşsüz bir uykudan uyanmaksızın geçer giderdik.

Sevgi özcülükten başka bir şeydir mi demek istiyorum? İnsanoğlunda ne var-dır ki kökü özcülükte olmasın? Anamızla babamızı, kardeşlerimizle çocuklarımızı düşünürken, severken de kendimizi düşünmüş, kendimizi sevmiş olmuyor muyuz? Hepimiz iki büyük korkunun, ölüm korkusu ile yalnızlık korkusunun zincirlerine vu-rulmuş değil miyiz? Onları bir başımıza taşımadığımız için, onları unutabilmek için

1. Sevgi kelimesinin Türk Dil Kurumu sözlüğündeki anlamının inceleyi-niz.

2. Sevgi kelimesi sizde ne ifade ediyor?

Resim. 01.03: Bir gülüş her şeye bedeldir.

Page 21: Dil ve Anlatım, 5

21

DİL VE ANLATIM 5

türlü işleri, türlü duyguları yaratmışız. Sevgi de kendimizi avutmak içindir. Sevece-ğiz, sevmeye inanacağız ki sevilelim; yani bizi düşünen, ölmemizi istemeyen, bizim ölmemizden belki bizim kadar korkan kimseler bulunsun. Böylece korkularımızı bir-leştirirsek, önüne geçilmez diye titrediğimiz sona belki karşı koyar, onu hiç olmazsa geciktiririz. Hiçbiri elimizden gelmese de bari bizi ananlar, gerçek yaşamamız bittik-ten sonra da bizi düşüncelerinde yaşatacak, varlığımızı kendi varlıklarında sürdüre-cek kimseler olur ya!..

(...) Yalnızlık korkusu ile ölüm korkusundan büsbütün kurtulmuş, toplum içgü-düsünü yenmiş bir kişi bulunur da o başkalarını severse ancak onun sevgisi gerçek bir sevgi, yalın bir sevgi olabilir. Bizimki bir yalandır, kendimizin de irkildiğimiz asıl yüzümüzü kendimizden de saklayan bir perdedir.

Nurullah ATAÇ

(Deneme)KAVRAMLAR Sevgi Üzerine Sözler; metni denemedir.

Deneme: Bir insanın herhangi bir konuda içini dökmek, paylaşmak amaçlı ke-sin hükümlere varmadan samimi bir üslupla yazdığı yazılardır.

Deneme: Herhangi bir konuda yeni ve kişisel görüşlerle bezenmiş bir anlatım içinde sunulan düzyazı türü de denilebilir.

Deneme yazarı içinden geldiği gibi nasıl hissediyor ve düşünüyorsa öyle yazar. Yazdıkları kendi düşünceleridir.

Metinlerin sınıflandırılmasında öğretici metinler grubuna girer.

2. ETKİNLİK

1. Bu metin ile ikinci (Kütahya Çeşmesi) metni karşılaştırınız. Aralarındaki farkları bulup yazınız.

2. Bu metin öğretici bir metin midir? Bu metni her okuyan farklı yorumlaya bilir mi? Açıklayınız.

3. Bu metin sanatsal metinler içersinde yer alır mı? Araştırınız.4. Bu metin kurmaca metin hâline getirebilir mi? Nedenleriyle birlikte yazınız.

?

Deneme insanın istediği konu üzerinde düşüncelerini özgürce yazmasıdır. Sizde seç-tiğiniz bir konuda deneme yazınız.

Page 22: Dil ve Anlatım, 5

22

DİL VE ANLATIM 5

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

4. METİN DEVRİM BİR ANDA OLUR YA DA OLMAZ

Atatürk yazı devrimini gerçekleştirmişti.

Yaşlı, genç, kadın, erkek tüm yurttaş-lar yeni harfleri öğrenmek için gece gündüz kurslara gidiyorlardı.

Devrimi izleyen iki yıl içinde bir buçuk milyon vatandaş okur yazar olmuştu.

Yazı devriminin en dikkate değer yanı, Atatürk’ün bu devrimin yerleşmesinde en ufak bir ihmali bile kabul etmemiş olmasıdır.

Örneğin bazı kimseler kendisine:

-Paşam, ilkokulların ilk sınıflarından iti-baren yeni harflerle öğretime başlayalım.

O kuşakla birlikte ortaokulu, liseyi ve üniversiteyi izletelim, diyorlardı.

Atatürk bu görüş ve düşüncelerin hiçbirisine yanaşmadı.

-Devrim ya bir anda olur ya da hiç olmaz, dedi.

YAPACAKLARIMDAN SÖZ EDİN

Bir soruşturma dolayısıyla, Atatürk’ün başardığı işlerden Vasıf Çınar söz açmıştı.

Kendisine Sordu:

-Sizin en büyük eseriniz hangisidir?

Atatürk’ün kısa cevabı şu olmuştu:

Resim. 01.04: Atatürk tahta başında.

1. Atatürk ilkelerinin neler olduğunu araştırınız.2. Atatürk’ün vefatından sonra yabancı basında, hakkında çıkan yazıları

inceleyiniz.

Page 23: Dil ve Anlatım, 5

23

DİL VE ANLATIM 5

-Benim yaptığım işler, biri ötekine bağlı gerekli olan işlerdir. Fakat bana yaptık-larımdan değil yapacaklarımdan söz edin.

BAŞÖĞRETMEN ATATÜRK

Yazı devriminden sonra(1928), Atatürk’ün kara tahta başındaki resmi görülün-ce, ona “başöğretmen” denilmeye başlanmıştı.

Aslında, adlandırmada geç kalınmıştı.

Kurtuluş Savaşı’ndan hemen sonra, bir İstanbul gazetecisi kendisine şöyle bir soru yöneltmişti:

-Yurdu kurtardınız. Şimdi ne yapmak isterdiniz?

Hiç duraklamadan şu cevabı vermişti:

-Millî Eğitim Bakanı olarak Türk kültürünü yükseltmeye çalışmak en büyük amacımdır.

Ondan sonra Atatürk nerede görünse, mutlaka orada bir okula girer, öğret-men ve öğrencilerle konuşurdu.

Bir gün Atatürk’ün yolu köy okuluna düştü. Tek sınıflı okulda bir genç öğret-men ders veriyordu.

Atatürk sınıfa girince, öğretmen kürsüsünü terk etti.

Atatürk:

-Hayır, yerinizde oturunuz ve dersinize devam ediniz, dedi. Eğer izin verirseniz, bizde sizden faydalanmak isteriz. Sınıfa girdiği zaman, Cumhurbaşkanı bile öğret-menden sonra gelir.

KAVRAMLAR Metnin türü anıdır.

Anı: Bir kimsenin, özellikle tanınmış kişilerin yaşadıkları dönemde gördükle-ri ya da yaşadıkları ilginç olayları gözlemlerine ve bilgilerine dayanarak anlattıkları yazı türüdür.

Tanınmış sanatçı, siyasetçi ve bilim adamlarının yazdığı anılar onların yaşayış-larını, yaşadıkları dönemdeki önemli olayları anlatması bakımından önemlidir.

Öğretici metinler grubu içinde yer alır.

Olaylar kurmaca değildir. Yaşanılan olayların hepsi gerçektir.

Page 24: Dil ve Anlatım, 5

24

DİL VE ANLATIM 5

3. ETKİNLİK

Issız bir adada on gün yalnız başınıza kaldığınızı düşününüz. Yiyecek içecek hiçbir şey yok. Bu durumda insan ne yapar?

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

5. METİNFORSA

Akdeniz’in, kahramanlık yuvası sonsuz ufuklarına bakan küçük tepe, minimini bir çiçek ormanı gibiydi. İnce uzun dallı badem ağaçlarının alaca gölgeleri sahile inen keçiyoluna düşüyor, ilkbaharın tatlı rüzgârıyla sarhoş olan martılar, çılgın bağ-

1. Bu anın veriliş amacı ne olabilir?2. Bu anı öğretici metinler içine girer mi? Nedenleriyle birlikte açıklayınız.3. “Başöğretmen Atatürk” metnine göre yurdun kurtuluşundan sonra

Atatürk’ün amacı nedir? Açıklayınız.?

Atatürk’e ait anıları toplayarak bir anı defteri oluşturunuz.

Resim. 01.05: Denizde bir tayfa

1. Forsa ne demektir?2. Hikâyelerde hangi zaman kullanılır?

Page 25: Dil ve Anlatım, 5

25

DİL VE ANLATIM 5

rışlarıyla havayı çınlatıyordu. Badem bahçesinin yanı geniş bir bağdı. Beyaz taşlar-dan yapılmış kısa bir duvarın ötesindeki harabe vadiye kadar iniyordu. Bağın orta-sındaki yıkık kulübenin kapısız girişinden bir ihtiyar çıktı. Saçı sakalı bembeyazdı. Kamburunu düzeltmek istiyormuş gibi gerindi. Elleri, ayakları titriyordu. Gök kadar boş, gök kadar sakin duran denize baktı, baktı.

- Hayırdır inşallah! Dedi.

Duvarın dibindeki taş yığınlarına çöktü. Başını ellerinin arasına aldı. Sırtında yırtık bir çuval vardı. Çıplak ayakları topraktan yoğrulmuş gibiydi. Zayıf kolları kirli tunç rengindeydi. Yine başını kaldırdı. Gökle denizin birleştiği dumandan çizgiye dikkatle baktı, ama görünürde bir şey yoktu.

Bu, her gece uykusunda onu kurtarmak için birçok geminin pupa yelken gel-diğini gören zavallı eski bir Türk forsasıydı. Tutsak olalı kırk yılı geçmişti. Otuz yaşın-da, dinç, levent, güçlü bir kahramanken Malta korsanlarının eline düşmüştü. Yirmi yıl onların kadırgalarında kürek çekti. Yirmi yıl iki zincirle iki ayağından rutubetli bir geminin dibine bağlanmış yaşadı. Yirmi yılın yazları, kışları, rüzgârları, fırtınaları, gü-neşleri onun granit vücudunu eritemedi. Zincirleri küflendi, çürüdü, kırıldı. Yirmi yıl içinde birkaç kez halkalarını, çivilerini değiştirdiler. Ama onun çelikten daha sert kas-lı bacaklarına bir şey olmadı. Yalnız aptes alamadığı için üzülüyordu. Hep güneşin doğduğu yanı sol ilerisine alır, gözlerini kıbleye çevirir, beş vakit namazı gizli işaretle yerine getirirdi.

Elli yaşına gelince, korsanlar onu, “Artık iyi kürek çekemez!” diye bir adada satmışlardı. Efendisi bir çiftçiydi. On yıl kuru ekmekle onun yanında çalıştı. Tanrıya şükrediyordu. Çünkü artık bacaklarından mıhlı değildi. Aptes alabiliyor, tam kıble-nin karşısına geçiyor, unutmadığı ayetlerle namaz kılıyor, dua edebiliyordu. Bütün umudu, doğduğu yere, Edremit’e kavuşmaktı. Otuz yıl içinde bir an bile umudunu kesmedi. “Öldükten sonra dirileceğime nasıl inanıyorsam, öyle inanıyorum, elli yıl tutsaklıktan sonra da ülkeme kavuşacağıma öyle inanıyorum!” derdi. En ünlü, en ta-nınmış Türk gemicilerdendi. Daha yirmi yaşındayken, Tarık Boğazı’nı geçmiş, poyra-za doğru haftalarca, aylarca, kenar kıyı görmeden gitmiş, rast geldiği ıssız adalardan vergiler almış, irili ufaklı donanmaları tek başına hafif gemisiyle yenmişti. O zamanlar Türkeli’nde namı dillere destandı. Padişah bile onu, saraya çağırtmıştı. Serüvenlerini dinlemişti. Çünkü o, Hızır Aleyhisselam’ın gittiği diyarları dolaşmıştı. Öyle denizlere gitmişti ki üzerinde dağlardan, adalardan büyük buz parçaları yüzüyordu. Oraları tümüyle başka bir dünyaydı. Altı ay gündüz, altı ay gece olurdu! Karısını, işte bu, yılı bir büyük günle bir büyük geceden oluşan başka dünyadan almıştı.

Gemisi altın, gümüş, inci, elmas, tutsak dolu vatana dönerken deniz ortasın-da evlenmiş, oğlu Turgut, Çanakkale’yi geçerken doğmuştu. Şimdi kırk beş yaşında olmalıydı. Acaba yaşıyor muydu? Hayalini unuttuğu, karlardan beyaz karısı acaba sağ mıydı? Kırk yıldır, yalnız taht yerinin, İstanbul’un minareleri, ufku, hayalinden hiç silinmemişti. “Bir gemim olsa gözümü kapar, Kabataş’ın önüne demir atarım.” diye

Page 26: Dil ve Anlatım, 5

26

DİL VE ANLATIM 5

düşünürdü. Altmış yaşını geçtikten sonra efendisi, onu sözde özgür kıldı. Bu özgür kılmak değil, sokağa, perişanlığa atmaktı. Yaşlı tutsak bu bakımsız bağın içindeki yı-kık kulübeyi buldu. İçine girdi. Kimse bir şey demedi. Ara sıra kasabaya iniyor, yaşlılı-ğına acıyanların verdiği ekmek paralarını toplayıp dönüyordu. On yıl daha geçti. Ar-tık hiç gücü kalmamıştı. Hem bağ sahibi de artık onu istemiyordu. Nereye gidecekti?

Ama işte, eskiden beri gördüğü rüyaları yine görmeye başlamıştı. Kırk yıllık bir rüya… Türklerin, Türk gemilerinin gelişi… Gözlerini kurumuş elleriyle iyice ovdu. Denizin gökle birleştiği yere baktı. Evet, geleceklerdi, kesindi bu, buna öylesine inanıyordu ki…

- Kırk yıl görülen bir rüya yalan olamaz! Diyordu. Kulübe duvarının dibine uzandı. Yavaş yavaş gözlerini kapadı. İlkbahar bir umut tufanı gibi her yanı parlatı-yordu. Martıların, “Geliyorlar, geliyorlar, seni kurtarmaya geliyorlar!” gibi işittiği tatlı seslerini dinleye dinleye daldı. Duvar taşlarının arkasından çıkan kertenkeleler üze-rinde geziniyorlar, çuvaldan giysinin içine kaçıyorlardı, gür, beyaz sakalının üstünde oynaşıyorlardı. Yaşlı tutsak rüyasında, ağır bir Türk donanmasının limana girdiğini görüyordu. Kasabaya giden yola birkaç bölük asker çıkarmışlardı. Al bayrağı uzaktan tanıdı. Yatağanlar, kalkanlar güneşin yansımasıyla parlıyordu.

Bizimkiler! Bizimkiler! diye bağırarak uyandı. Doğruldu. Üstündeki kertenke-leler kaçıştılar. Limana baktı. Gerçekten, kalenin karşısında bir donanma gelmişti. Kadırgaların, yelkenlerin, küreklerin biçimine dikkat etti. Sarardı. Gözlerini açtı. Yü-reği hızla çarpmaya başladı. Ellerini göğsüne koydu. Bunlar Türk gemileriydi. Kıyıya yanaşıyorlardı. Gözlerine inanamadı.

“Acaba rüyada mıyım?” kuşkusuna kapıldı. Uyanıkken rüya görülür müydü? İyice inanabilmek amacıyla elini ısırdı. Yerden sivri bir taş parçası aldı. Alnına vur-du. Evet, işte hissediyordu. Uyanıktı. Gördüğü rüya değildi. O uyurken, donanma burnun arkasından birdenbire çıkıvermiş olacaktı. Sevinçten, şaşkınlıktan dizlerinin bağı çözüldü. Hemen çöktü. Karaya çıkan bölükler, ellerinde al bayraklar, kaleye doğru ilerliyorlardı. Kırk yıllık bir beklemenin son çabasıyla davrandı. Birden kemik-leri çatırdadı. Badem ağaçlarının çiçekli gölgeleriyle örtülen yoldan yürüdü. Kıyıya doğru koştu, koştu. Karaya çıkan askerler, ak sakallı bir ihtiyarın kendilerine doğru koştuğuna görünce:

- Dur! diye bağırdılar. İhtiyar durmadı, bağırdı:

- Ben Türküm, oğullar, ben Türküm.

Askerler onun yaklaşmasını beklediler. İhtiyar, Türklerin yanına yaklaşınca önüne ilk geleni tutup öpmeye başladı. Gözlerinden yaşlar akıyordu. Hâline bakan-lar üzülmüşlerdi. Biraz heyecanı dinince sordular:

- Kaç yıldır tutsaksın?

- Kırk!

Page 27: Dil ve Anlatım, 5

27

DİL VE ANLATIM 5

- Nerelisin?

- Edremitli.

- Adın ne?

- Kara Memiş.

- Kaptan mıydın?

- Evet…

İhtiyarın çevresindeki askerler birbirine karıştı. Bir çığlıktır koptu. “Bey’e haber verin!.. Bey’e haber verin!” diye bağrışıyorlardı. İhtiyarın kollarına girdiler. Kuş gibi deniz kenarına uçurdular. Bir sandala koydular. Büyük bir kadırgaya çıkardılar. Aske-rin içinde onun kahramanlık serüvenlerini bilmeyen, ününü duymayan yoktu. Biraz güvertede durdu. Sevinçten şaşırmış, aptallaşmıştı. Ayağına bir çakşır geçirdiler. Sır-tına bir kaftan attılar. Başına bir kavuk koydular.

- Haydi, Bey’in yanına! dediler.

Onu kadırgaya getiren askerlerle birlikte büyük geminin kıçına doğru yürüdü. Kara palabıyıklı, sırmalı giysisinin üzerine demir, çelik zırhlar giymiş iri bir adamın karşısında durdu.

- Sen kaptan Kara Memiş misin?

- Evet! dedi.

- Hızır Aleyhisselam’ın geçtiği yerlerden geçen sen misin?

- Benim.

- Doğru mu söylüyorsun?

- Niye yalan söyleyeceğim?

- Aç bakayım sağ kolunu.

İhtiyar, kaftanın altından kolunu çıkardı. Sıvadı. Bey’e uzattı. Pazısında haç bi-çiminde derin bir yara izi vardı. Bu yarayı, gecesi altı ay süren bir adadan karısını kaçırırken almıştı. Bey, ellerine sarıldı. Öpmeye başladı.

- Ben senin oğlunum! dedi.

- Turgut musun?

- Evet…

İhtiyar tutsak sevincinden bayılmıştı. Kendine gelince oğlu, ona:

- Ben karaya cenk için çıkıyorum. Sen gemide rahat kal, dedi.

Eski kahraman kabul etmedi:

Page 28: Dil ve Anlatım, 5

28

DİL VE ANLATIM 5

- Hayır. Ben de sizinle cenge çıkacağım.

- Çok yaşlısın baba.

- Ama yüreğim güçlüdür.

- Rahat et! Bizi seyret!

- Kırk yıldır dövüşü özledim.

Oğlu, babasının ellerine varıp; vatanını, sevdiklerini göremeden seni tekrar kaybetmeyelim baba diye yalvararak, öptü.

İhtiyar, kafasını kaldırdı, göğsünü kabarttı, daha bir gençleşmiş gibiydi. Bayra-ğı işaret ederek:

- Şehit olursam bunu üzerime örtün! Vatan al bayrağın dalgalandığı yer değil midir? Dedi.

Ömer SEYFETTİN

KAVRAMLAR

Hikâye: Yaşanmış ya da yaşanması mümkün olan hayat olaylarını anlatan yazı türüne hikâye denir.

Hikâyeler üç bölümden oluşur;

Serim (giriş)

Düğüm (gelişme)

Çözüm (sonuç)

Hikâyenin Ögeleri;

Kişiler, Olay, Zaman, Yer (mekân), Dil ve anlatım (üslup) olmak üzere beş öge-den oluşur.

1. Bu metinde hangi anlatım türü kullanılmıştır (açıklama, betimleme, hikâye vb.) ve anlatıcısı kimdir? Araştırınız.

2. Bu metinde olay nedir? Araştırınız.3. Bu metinde dil hangi işlevde kullanılmıştır? (Bunun için geçmiş yıllardaki

bilgilerinizi hatırlayınız.)4. Bu metinde geçen olay gerçekte yaşanılabilecek bir olay mıdır?

Nedenleriyle birlikte yazınız.5. Bu metin anlatmaya bağlı edebî metinler içine girer mi? Araştırınız.

?

Page 29: Dil ve Anlatım, 5

29

DİL VE ANLATIM 5

4. ETKİNLİK

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Kurmaca metinlerin özelliklerini yazınız.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Resim. 01.06: Tiyatro Oyunu

1. Göstermeye bağlı türler içersine giren bir tiyatro oyunu izlemeye gi-dildiğinde nelere dikkat edilmelidir?

2. Tiyatro kelimesi ne zaman ortaya çıkmıştır ve demektir?3. Tiyatrolarda dil hangi işlevinde kullanılır?

Page 30: Dil ve Anlatım, 5

30

DİL VE ANLATIM 5

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

6.METİN

ŞAİR EVLENMESİ’ ndenOYNAYANLAR:

Müştak Bey: Şair ruhlu ve Kumru Hanım’ın seven kişi, damat

Hikmet Efendi: Müştak Bey’in yakın dostu

Kumru Hanım: Müştak Bey’in sevgilisi

Sakine Hanım: Kumru’nun çirkin ablası

Ziba Dudu: Kılavuz Kadın

Habbe Kadın: Yenge kadın

Ebül-Laklaka: Nikâhı kıyan kişi

Batak Ese: Mahalle bekçisi

Atak Köse: Mahalle çöpçüsü

Mahalleli: İki-üç kişi

Mekan: Gelin odası... Arka planda yatak, oda genişçedir. Sahneye iki taraftan da giriş yapılabilir. Kapının biri selamlığa açılır. Odada Müştak Bey ve Hikmet Efendi ayaküstü konuşmaktadırlar.

(…)

MÜŞTAK BEY: Bu akşam güveyi giriyorum ya sevinçten havalara uçuyorum. Allah’tan bugün nikâhımız kıyıldı, az kalsın telaştan nikâhsız güveyi girecektim.

HİKMET EFENDİ: Hiç öyle şey olur mu?

MÜŞTAK BEY: Niye olmasın? Âşıklar dalgın olur. Buna âşık evlenmesi derler.

HİKMET EFENDİ: Acayip!

MÜŞTAK BEY: Öyle ya! Âşksız, sevgisiz, görücü usulüyle evlenenlere aşk olsun. Ben Kumru Hanım’la niye evleniyorum; çünkü onu tanıyorum, seviyorum. Ne dersin onunla evlenmekte akıllılık etmemiş miyim?

HİKMET EFENDİ: Her hâlde öyledir.

MÜŞTAK BEY: Onun yüzü gibi huyu da güzel. Ben her hâlinden memnunum; fakat Kumru’nun o karga suratlı ablası olmasa!

HİKMET EFENDİ: Gerçekten... onun adı neydi?

MÜŞTAK BEY: Sakine midir, nedir... Cadı suratlının adını bile sevmiyorum.

HİKMET EFENDİ: Niçin?

Page 31: Dil ve Anlatım, 5

31

DİL VE ANLATIM 5

MÜŞTAK BEY: Bize engel olduğu şöyle dursun, yüzünde meymenet yok karga suratlının... Yüzüne bakanın işi rast gitmiyor. Kırk beş yaşına gelmiş daha evlene-memiş. Akıldan yana da pek nasibi yok. Böyle bir baldızım olduğundan âlemden utanıyorum.

HİKMET EFENDİ: Eee, gülü seven dikenine katlanır.

MÜŞTAK BEY: Gel şunu sana vereyim be! Ama nikâhla ha! Geçinemeyecek ne varmış; ya o akıllanır, ya da sen çıldırırsın.

HİKMET EFENDİ: Sakın Kumru’nun yerine onu sana vermesinler! Olur mu olur. Büyük dururken küçüğü kocaya vermek pek âdet değildir.

MÜŞTAK BEY: Yok, bak ben öyle şaka sevmem.

HİKMET EFENDİ: Biraz önce şakayla bana veriyordun ya?

MÜŞTAK BEY: Ben onu sana şakayla değil gerçekten vermek istiyorum.

HİKMET EFENDİ: Sus, özrün kabahatinden büyük.

MÜŞTAK BEY: Hiç de bile!

HİKMET EFENDİ: Yaaa!

MÜŞTAK BEY: Aman sus, kılavuzum Dudu Hanım geliyor. Galiba Kumrucuğu-mu getiriyorlar. Sen öbür odaya geç, birazdan yine görüşürüz.

( Hikmet Efendi çıkarken Ziba Dudu girer. )

ZİBA DUDU: Müjde evladım müjde! Müjdeliğimi peşin isterim: Gelin hanım geliyor yoldadır.

MÜŞTAK BEY: Ah Dudu teyzeciğim, sana nasıl teşekkür edeceğim, bilemiyorum.

ZİBA DUDU: Parayla, (Müştak’ın ceplerine bakar kalan son meteliğini de alır.) teşekkür edebilirsin.

MÜŞTAK BEY: Al, helal olsun sana, al ( Sevincinden oynamaya başlar, kâtibim türküsünü söyleyerek oynar.).

ZİBA DUDU: Evladım biraz ağır başlı ol. Sen artık nikâhlı birisin, utan, utan!

MÜŞTAK BEY: Adam evlenirken utanır mı! Her neyse sen dışarıda bekleyedur, ben utanma talimi yapayım

( Ziba Dudu çıkar.).

MÜŞTAK BEY: (Kendi kendine) Şimdi benim Kumrum kafesine girecek ha! Ah, bir kere kanadının altına girebilseydim... Yalnız insan kısmı paraya düşkün olur. Kum-rum da paraya düşkünse! (Ceplerini açar, iki yana sallar.) Cepte para da kalmadı. Bir de yüz görümlüğü var. Ne yapmalı acaba!..

Adam sende o da kolay; şöyle birkaç kıta şiir okurum olur biter.

Bir kumrusun sen taba muvafık

Page 32: Dil ve Anlatım, 5

32

DİL VE ANLATIM 5

Yapsam yuvanı sinemde layık

Can ü gönülden ben oldum âşık

Yapsam yuvanı sinemde layık

Benim gibi fakir bir şairin vereceği yüz görümlüğü ancak bu kadar olur.

(Ziba Dudu ve Habbe Kadın gelinin (Sakine’nin)koluna girmiş şekilde içeri girerler.)

ZİBA DUDU: Evladım gelin hanımı getirdim. Gel koluna gir de köşeye oturt.

MÜŞTAK BEY: (Sevincinden türlü hareketler yaparak gelini karşılamaya gider.) Amanın... (Gelini görür görmez bayılır.)

ZİBA DUDU: A dostlar! Damat Bey gelin hanımı görür görmez sevincinden bayıldı.

HABBE KADIN: Damat Bey, kalk!

ZİBA DUDU: (Damadın yüzüne bir bardak su serper.) Kalk haydi sevinçten ba-yılmanın sırası değil.

MÜŞTAK BEY: Ben sevincimden bayılmıyorum, üzüntümden yüreğime iniyor. Ah, ah...

HABBE KADIN: (Ziba Dudu’ya) Aaaa, zavallı gelin hanımı bir titreme aldı. Sakın al basmasın. (Sakine Hanım’ı sandalyeye oturtur.)

MÜŞTAK BEY: Nedir bu?

ZİBA DUDU: İşte sana ömür boyu can yoldaşı olacak olan sevgili karın Sakine Hanım.

MÜŞTAK BEY: O bana can yoldaşı olacağına benim canım çıksa daha canıma minnet.

ZİBA DUDU: (Habbe Kadın’a) Damat Bey sayıklamaya başladı. Galiba sevincin-den aklını kaybetti.

HABBE KADIN: (Ziba Dudu’ya) Zavallı sevgilisine kavuştuğu için sevinç delisi oldu.

MÜŞTAK BEY: Ah, ah, ah... (hüzünlü)

ZİBA DUDU: Ağlama, sen ağlayacağına düşmanların ağlasın.

MÜŞTAK BEY: Ah, düşmanlarım bu hâlimi bilse nasıl gülerler.

ZİBA DUDU: Haydi oğlum gelin hanımın duvağını aç da yüzünü gör. Biraz gönlün açılır.

MÜŞTAK BEY: Şeytan görsün yüzünü!

ZİBA DUDU: Aç evladım, aç! Sevgilin olup olmadığına şüphen kalmasın. (Hab-be ile beraber Müştak’ı gelinin duvağını açması için zorlarlar.)

MÜŞTAK BEY: İstemem! (Elini çekerken Sakine Hanımın duvağı ile iğreti saçı eline ilişir, elinde kalır. Sakine’nin yüzü ve ak saçları açılır.) Bu ne?

ZİBA DUDU: Vaaay! Zavallı kızcağızın sırma gibi nazik saçlarını yolup çıkardı.

MÜŞTAK BEY: Haklısın, beyaz saçları sırma gibi. Baksana, nasıl parlıyor.

Page 33: Dil ve Anlatım, 5

33

DİL VE ANLATIM 5

ZİBA DUDU: Ay, bu laf geline değil, yenge kadınla banadır. Ben sana laf at-mayı gösteririm. ( Habbe’ye) Haydi yenge kadın! Gelin hanımı çabuk dışarı çıkar da nikâhını kıyan efendiyi çağırt. Yandaki kahvededir. Mahalleliyi alsın da gelsin şuna laf anlatsınlar.

(Habbe Kadın gelini dışarı çıkarır.)

MÜŞTAK BEY: Mahalleli beni zorla mı güvey koyacak?

ZİBA DUDU: Evet ya güvey koyarlar ya hapse.

MÜŞTAK BEY: Böyle bir karıyla bir evde yatmaktansa, rahat rahat hapiste yat-mak bence daha iyidir.

ZİBA DUDU: Hele sen bir hapse gir de bak, başına ne dertler gelir.

MÜŞTAK BEY: Adam sende!.. Sayende peyda ettiğim borçlularımın duaları sa-yesinde sapasağlam yaşarım.

ZİBA DUDU: Ya kazara hasta olursan?

MÜŞTAK BEY: Borçlularım da bana doktor göndermeyip baktırmazlarsa? Ben de ölürsem?

ZİBA DUDU: Ay n’olur sanki?

MÜŞTAK BEY: Sonra kendilerine büyük zararım dokunur.

ZİBA DUDU: Ne zararın dokunacakmış?

MÜŞTAK BEY: Vallahi onlara inat ölürüm ha!

(Habbe Kadın, Ebül-Laklaka, Batak Ese ve Mahalleli girerler.)

EBÜL-LAKLAKA: (Başında bir mendil, pijamalarla, lisanı ile ayınları çatlatarak, kafları patlatarak) Beni böyle uykudan kaldırıp, rahatsız etmenizin sebebi nedir? Böyle, orta oyununa çıkar gibi bakın şu kıyafetime? Ayıp, ayıp...

ZİBA DUDU: (Entarisinin kenarıyla başını örterek Ebül - Laklaka’nın elini öper.) Amanın efendim, güveyi olacak şu herif isteyerek aldığı hanımı şimdi istemiyor. Bü-tün saçını başını yoldu. O şöyle dursun, yenge kadınla bana etmediği edepsizlik kal-madı. Size anlatmaya utanıyorum.

EBÜL-LAKLAKA: (Müştak Bey’e) Vay namussuz vay!

MÜŞTAK BEY: Efendim müsaade ediniz bendeniz de bildiğim kadar hakikati size anlatayım.

EBÜL-LAKLAKA: Sen sus sefil! Zavallı hatun yalan mı söyleyecek?

ZİBA DUDU: Efendim bu kızı mutlaka almalıdır.

EBÜL-LAKLAKA: Almalı ya! Almazsa ırzına leke sürmüş olur. (Mahalleliye) Öyle değil mi komşular?

Page 34: Dil ve Anlatım, 5

34

DİL VE ANLATIM 5

MAHALLELİ: Hay hay!

MÜŞTAK BEY: Alamam efendim! Bunda bir yanlışlık var. Zira bana nikâh ettiği-niz kız bu değildir. Bunun küçüğüdür. Ben onu isterim.

EBÜL-LAKLAKA: Hayır, sana nikâh ettiğim büyük kızdır.

MÜŞTAK BEY: Değildir.

EBÜL-LAKLAKA: Vay! Sen beni de yalancı çıkarıyorsun ha? Bu ne yüzsüzlük!

… Şinasi

5. ETKİNLİK

BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM

1. Bu metin göstermeye bağlı edebî metinler içersinde mi yoksa anlatmaya bağlı edebî metinler içersinde mi yer alır? Araştırıp yazınız.

2. Bu metindeki parantez içindeki açıklamaları anlatmaya bağlı edebî metin-lerde kullanabilir miyiz? Açıklayınız.

3. Bu metinde bilgi vermek mi güldürmek mi ön plandadır? İnceleyiniz.4. “Şair Evlenmesi” ile “Sevgi Üzerine Sözler “metnini karşılaştırarak arasındaki

benzer ve farklı yanları bulunuz.5. Göstermeye bağlı edebî metinler (Şair Evlenmesi) ile anlatmaya bağlı

edebî metinleri (Forsa) karşılaştırınız. Aralarındaki benzer ve farklı yanları yazınız.

6. “Forsa” adlı metinde mekân (olayın geçtiği yer) neresidir? Ne gibi özellikle-re sahiptir?

?

İncelediğiniz Şair Evlenmesi adlı metini öğretici metin hâline getirerek tekrar yazınız. Yazdığınız metinde ne gibi farklılıklar var?

Kitap okumayı çok seviyorsunuz. Bulunduğunuz yerdeki bir kütüphaneye girdi-niz. Rafların kitaplarla dolu olmasına çok sevindiniz. Raflardaki kitapları incelemeye başladınız ama canınız sıkıldı ve büyük bir hayal kırıklığı yaşadınız. Raflar kitaplarla doluydu fakat siz aradığınız hiç bir şeyi bulamadınız. Çünkü siz şiir kitabı ararken ya-nındaki kitabın masal kitabı olduğunu görüyorsunuz. Aradığınız şiir kitabını bir türlü bulamıyorsunuz. İstediğiniz esere ulaşmanın en kolay yolu sizce nedir? Düşününüz.

Page 35: Dil ve Anlatım, 5

35

DİL VE ANLATIM 5

NELER ÖĞRENDİNİZ?

1. METİNLERİN SINIFLANDIRILMASIMetinler yazılış amaçları, gerçeklikle ilişkilileri ve işlevlerine göre aşağıdaki şe-

kilde gruplara ayrılır.

Metinlerin sınıflandırılması ile ilgili bilgileri Türk Edebiyatı birinci ve ikinci dö-nem ders notlarından da öğrenmiştiniz. Bu bilgileri de hatırlayınız.

Anlatmaya Bağlı Edebî Metinler

Modern Türk Tiyatrosu

Geleneksel Türk Tiyatrosu

Trajedi Köy Tiyatrosu

Dram Karagöz

Komedi Orta Oyunu

METİNLER

Göstermeye Bağlı Edebî Metinler

Olay Çevresinde Oluşan Edebî Metinler

Sanat Metinleri Öğretici Metinler

Şiir

Destan

Masal

Halk Hikâyesi

Mesnevi

Manzum Hikâye

Hikâye

Roman

Tarihî Metinler

Bilimsel Metinler

Felsefi Metinler

Gazete Çevresinde Gelişen Metinler

Page 36: Dil ve Anlatım, 5

36

DİL VE ANLATIM 5

Metinler yazılış amaçları, gerçeklikle ilişkilileri ve işlevlerine göre sanat metinleri ve öğretici metinler olarak ikiye ayrılır.

I. SANAT METİNLERİ Sanat metinleri: İnsanların iç dünyasında zevk uyandırmak ve onları etkilemek

duygu ve hayal dünyalarını renklendirmek düşüncelerinde yeni ufuklar açmak için yazılan eserlerdir.

Sanat metinlerinin özelikleri;Sanat metinlerine edebî metinler adı da verilir.Bu metinlerde estetik ön plandadır.Kişi her okuduğunda ayrı yorumlar.Bu metinlerde amaç duyguyu hissettirmektir. Sanatsal metinlerde anlatış biçimi, estetik önemlidir.Ait olduğu toplumun zevk ve kültürünü içersinde barındırır.Yazar okuyucu kendi kurmaca dünyasına çekmek ister.Sanatsal metinlerde betimleyici, öyküleyici ve açıklama anlatım türü kulla-nılır .Sanatsal metinlerde kelimeler soyut anlam taşır. Sanatsal metinlerde dil; alıcıyı harekete geçirme işlevindedir.Edebiyat biliminin içinde yer alır.

Sanat metinleri kendi içersinde gruplara ayrılırA. Coşku ve heyecanı dile getiren metinler(şiir)B. Olay çevresinde oluşan metinler olarak gruplandırılır.

A.Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler(şiir)Coşku ve heyecanı dile getiren anlatımda dil heyecana bağlı (şiirsel) işlevde kullanılır.Kelimeler daha çok mecaz ve yan anlamda kullanılır.Coşkulu anlatımda duyguların ifade edilmesi önemlidir.Coşku ve heyecanı dile getiren metinler; duyguları, coşkuları, izlenimleri, di-zeler (mısralar)hâlinde imgelerle (Zihinde tasarlanan ve gerçekleşmesi özle-nen şey, hayal, hülya.) açıklayan metinlerdir.Şair hayal dünyasını, duygularını yoğunlaştırır ve bunu yazıya döker. Öyküleyici anlatımda bir olay ve durumun anlatılması; betimleyici anlatım-da kişi, durum ve varlıkların betimlenmesi yapılır.

Page 37: Dil ve Anlatım, 5

37

DİL VE ANLATIM 5

B. Olay Çevresinde Oluşan MetinlerOlaylar kurmaca ya da gerçektir. Olaylar kurmacanın özelliklerinden yarala-nılarak verilir.Hayal ürünün (kurmacanın) özelliklerinden yararlanır.Okuyanın yorumuna dayanmaz.İnsana ait soyut olaylar somutlaştırılır.Olay örgüsü vardır.Olay örgüsüne dayandığı için kişi, zaman, mekân gibi ögeler vardır.

Olay çevresinde oluşan metinler ikiye ayrılır:1. Anlatmaya bağlı edebî metinler2. Göstermeye bağlı edebî metinler

Bunlar da kendi aralarında gruplara ayrılırlar:

1. Anlatmaya bağlı edebî metinler

a. Destanb. Masalc. Halk hikâyesid. Manzum hikâyee. Mesnevif. Hikâyeg. Roman gibi bölümlere ayrılır.

2. Göstermeye bağlı edebî metinler

Kendi arasında ikiye ayrılır;a. Geleneksel Türk tiyatrosub. Modern Türk tiyatrosu

a.Geleneksel Türk tiyatrosu;Orta oyunu,Karagöz,Köy tiyatrosu

b. Modern Türk tiyatrosuKomediDramTrajedi

Page 38: Dil ve Anlatım, 5

38

DİL VE ANLATIM 5

Göstermeye bağlı edebî metinlerin, sanat metinlerinden ayrılan tarafı; birinin göstermeye ve seyretmeye (göstermeye bağlı edebî metin) diğerinin ise okumaya ve anlatmaya bağlı (sanat metinleri) olmasıdır.

2. ÖĞRETİCİ METİNLERÖğretici metinlerde amaç belli bir konuyu öğretmeye yöneliktir. Bu nedenle

gerçeğin yeniden yorumlanması gibi bir durum söz konusu değildir. Okuyucuya bil-gi vermek ve bilgiyi paylaşmak önemlidir. Her okuyan ayrı yorum çıkaramaz.

Öğretici metinlerin özellikleri;Belli bir konuyu öğretmek amaç olduğu için konu ile ilgili terimler, açıkla-malar kullanılır.Bilgi vermek okuyucuyu aydınlatmak için yazılır.Öğretici metinlerde dil açık, anlaşılır biçimde düzenlenir.Dil göndergesel işlevde kullanılır.Bu tür metinlerde ele alınan konular açık net ve anlaşılır biçimde okuyucu-nun kafasında her hangi bir çelişki bırakmadan verilir.Kurmaca değil, gerçeklik ön plandadır.Konunun veriş biçimi değil ne anlatmak istediği önemlidir.Her okuyan ayrı anlam çıkaramaz.

Öğretici metinler kendi arasında gruplara ayrılır;1. Tarihî metinler; bu metinler tarihî konuları ele alır ve belgelere dayandırılır.

2. Felsefi metinler; felsefi konuları ele alır (varoluş, varlık, ahlak vb.).

3. Bilimsel metinler; bilimsel gelişmeleri araştırmaları delillere dayanarak ke-sin bir dille anlatan metinlerdir.

4. Gazete çevresinde gelişen metinler; makale, deneme, sohbet, eleştiri, ha-ber yazısı, fıkra, vb.

5. Kişisel hayatı konu alan metinler; mektup, anı, günlük, biyografi, oto bi-yografi, gezi yazısı vb.

Page 39: Dil ve Anlatım, 5

39

DİL VE ANLATIM 5

OKUMA METNİ Sanat metinlerine örnek(Coşku ve heyecanı dile getiren metin )

ÇOBAN ÇEŞMESİ Derinden derine ırmaklar ağlar, Uzaktan uzağa çoban çeşmesi, Ey suyun sesinden anlıyan bağlar, Ne söyler su dağa çoban çeşmesi. “Goynunu Şirin’in aşkı sarınca Yol almış hayatın ufuklarınca, O hızla dağları Ferhat yarınca Başlamış akmağa çoban çeşmesi... “O zaman başından aşkındı derdi, Mermeri oyardı, taşı delerdi. Kaç yanık yolcuya soğuk su verdi. Değdi kaç dudaga çoban çesmesi. Vefasız Aslı’ya yol gösteren bu, Kerem’in sazına cevap veren bu, Kuruyan gözlere yaş gönderen bu... Sızmadı toprağa çoban ceşmesi. Leyla gelin oldu, Mecnun mezarda, Bir susuz yolcu yok şimdi dağlarda, Ateşten kızaran bir gül ararda, Gezer bağdan bağa çoban çeşmesi, Ne şair yaş döker, ne aşık ağlar, Tarihe karıştı eski sevdalar. Beyhude seslenir, beyhude çağlar, Bir sola, bir sağa çoban çeşmesi... Faruk Nafiz ÇAMLIBEL

Page 40: Dil ve Anlatım, 5

40

DİL VE ANLATIM 5

1. ÜNİTE TEST SORULARI

1. Şinasi’nin Şair Evlenmesi adlı tiyatro eseri hangi tür metindir?

A. Öğretici metin B. Anlatmaya dayalı edebî metinC. Okumaya dayalı edebî metinD. Gazete etrafında gelişen edebî metin E. Göstermeye dayalı edebî metin

2. Aşağıdakilerden hangisi anlatmaya dayalı edebî metin türüdür?

A. KaragözB. Masal C. MeddahD. Köy TiyatrosuE. Orta Oyunu

3. Aşağıdakilerden hangisi sanatsal ve öğretici metinler olarak sınıflandırılmasında dışta kalır?

A. Deneme B. AnıC. Mektup D. Dram E. Fıkra

4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir bilgi yanlışlığı vardır?

A. Anlatmaya bağlı metinlerde öyküleme anlatım biçimi yaygın olarak kullanılır.

B. Metinler, kullanılan anlatım türleri bakımından gruplandırılır.C. Metinler öğretici ve sanatsal metinler olarak gruplandırılır.D. Öğretici metinlerde ifadeler açık ve nettir.E. Dilin şiirsel işlevi tarihi eserlerde karşımıza çıkar.

5. Aşağıdakilerden hangisinde öğretici metinlerle ilgili olarak bir bilgi yanlışlığı vardır?

A. Olaylar kurmacadır. B. Amaç okuyucuya bilgi vermektir.C. Açıklayıcı anlatım türüyle kaleme alınır.D. Sanat kaygısı taşımaz ve sade dil ile yazılır.E. Öğretici anlatımda dil göndergesel işlevde kullanılır.

Page 41: Dil ve Anlatım, 5

41

DİL VE ANLATIM 5

6. Aşağıdakilerden hangisinde sanat metinleri ile ilgili bir bilgi yanlışlığı vardır?

A. Her okunduğunda yeniden yorumlamaya açık değildir.B. Bu metinlerde estetik ön plandadır.C. Sezdirmek ve hissettirmek esastır.D. Sanat metinlerine edebî metinler de denir.E. Edebiyat bilimi içinde yer alır.

7. Aşağıdakilerden hangisi göstermeye bağlı edebî metinler içersine girmez?

A. Orta oyunuB. KaragözC. TrajediD. Mesnevi E. Meddah

8. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri doldurunuz.

Metinler kendi aralarında sanat metinleri ve ....... metinler olarak iki grupta incelenir.

Coşku ve heyecanı dile getiren metinler de dil daha çok …….. işlevde kulla-nılır.

Sanatsal metinlerde kelimeler genel de ……… anlam da kullanılır.

Öğretici metinlerde dil daha çok ……. işlevde kullanılır.

9. Aşağıdakilerden hangisi öğretici metinler içersine girmez?

A. Tarihî metinlerB. Felsefi metinlerC. Kişisel hayatı konu alan metinlerD. Modern Türk tiyatrosu E. Gazete çevresinde gelişen metinler

10. Aşağıdakilerden hangisi öğretici metinlerin özelliklerinden değildir?

A. Öğretici metinlerde dil açık, anlaşılır biçimde düzenlenir.B. Bilgi vermek için yazılır.C. Dil göndergesel işlevde kullanılır.D. Okuyucuyu aydınlatmak için yazılır.E. Gerçeklik ön planda değil, kurmacadır.

Page 42: Dil ve Anlatım, 5

42

DİL VE ANLATIM 5

11. Aşağıdakilerden hangisi “gazete çevresinde gelişen metinlerden” biridir?

A. Anı B. HikâyeC. ŞiirD. TiyatroE. Roman

12. Aşağıdakilerden hangisi kişisel hayatı konu alan metin türleri içersinde yer almaz?

A. AnıB. Deneme C. MektupD. GünlükE. Otobiyografi

13. Gazete çevresinde gelişen metinler sınıflandırıldığında aşağıdakilerden hangisi dışta kalır?

A. MakaleB. EleştiriC. SohbetD. MektupE. Fıkra

14. Aşağıdaki cümlede boş bırakılan yeri doldurunuz.

Öğretici metinler; tarihî metinler, felsefi metinler, bilimsel metinler, kişisel ha-yatı konu alan metinler ve ……………………. metinler olmak üzere beş gruba ay-rılır.

Page 43: Dil ve Anlatım, 5

43

DİL VE ANLATIM 5

“... Bu, her gece uykusunda onu kurtarmak için birçok geminin pupa yelken geldiğini gören zavallı eski bir Türk forsasıydı. Tutsak olalı kırk yılı geçmişti. Otuz ya-şında, dinç, levent, güçlü bir kahramanken Malta korsanlarının eline düşmüştü. Yir-mi yıl onların kadırgalarında kürek çekti. Yirmi yıl iki zincirle iki ayağından rutubetli bir geminin dibine bağlanmış yaşadı. Yirmi yılın yazları, kışları, rüzgârları, fırtınaları, güneşleri onun granit vücudunu eritemedi. Zincirleri küflendi, çürüdü, kırıldı. Yirmi yıl içinde birkaç kez halkalarını, çivilerini değiştirdiler. Ama onun çelikten daha sert kaslı bacaklarına bir şey olmadı.”

15. ”Forsa” adlı hikâyeden alınan yukarıdaki paragrafta ağır basan anlatım türü aşağıdakilerden hangisidir?

A. Öyküleyici B. AçıklayıcıC. BetimleyiciD. ÖğreticiE. Sorgulayıcı

16. Hacivat ve Karagöz oyununda okumuş, bilgili Türkçeyi iyi kullanan karakter aşağıdakilerden hangisidir?

A. KaragözB. MeddahC. ÇelebiD. ZenneE. Hacivat

17. Aşağıdakilerden hangisi kişisel hayatı konu alan metinler içersinde yer almaz?

A. AnıB. Fıkra C. BiyografiD. MektupE. Otobiyografi

18. Gazete çevresinde gelişen metinler ve kişisel hayatı konu alan metinler sınıflandırıldığında aşağıdaki seçeneklerden hangisi dışta kalır?

A. Makale - DenemeB. Eleştiri - FıkraC. Roman-Hikâye D. Anı – GünlükE. Deneme - Günlük

Page 44: Dil ve Anlatım, 5

M. Kemal ATATÜRK

DİLİNE SAHİP OLMAYAN MİLLETLER BAŞKA MİLLETLERİN ŞİKÂRIDIR (AVIDIR).

Page 45: Dil ve Anlatım, 5

2. ÜNİTE

ÖĞRETİCİ METİNLER

1. Sevdiğiniz birine en son ne zaman mektup yazdınız? Mektup yazma alışkanlığının azaldığını düşünüyor musunuz?

2. Mektupların manevi değerlerinin olduğunu düşünüyor musunuz?

İnsanlar yazının bulunmadığı zamanlar da acaba nasıl haberleşirlerdi hiç dü-şündünüz mü? Günümüzde haberleşme artık çok kolay. Mektup yazmanın yerini cep telefonu ile mesajlaşmak aldı. Teknolojinin ilerlemesi ile bazı değerlerimizi de kaybetmeye başladık.

Page 46: Dil ve Anlatım, 5

46

DİL VE ANLATIM 5

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Farklı türlerdeki mektup metinlerinden hareketle mektupların özelliklerini belirlemeyi;

2. İncelediğiniz mektuplarda dilin hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;

3. Mektupları gruplandırmayı;

4. Özel mektup yazamayı;

5. İş mektubu yazmayı;

6. Dilekçe yazamayı;

7. Mektupları akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendir-meyi;

8. Mektupları yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş olacaksınız.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Fıkra

Dilekçe

Eleştiri

Mektup

Deneme

Biyografi

Makale

Page 47: Dil ve Anlatım, 5

47

DİL VE ANLATIM 5

2.1. MEKTUPUYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARIKızım Seniha,

Sevgili kızım, bu hafta da mektup alamadım. Fakat ehemmiyeti yok. Mektup alamasam da almış gibiyim. Kalplerinizi bir kitaptan daha iyi okuyabilirim. Mektu-bunuz gecikmiş olsa ne çıkar? Sıkıntıda olup olmadığınızı anlamak isterim. İnsaniyet artık daimî ıstıraplardan kurtulacaktır. Böyle buhranlı zamanlar büyük mefkûrelerin büyüyüp, yayılacağı bir zamandır. İnsanları kurtaracak mefkûrelerdir. Mefkûre her memleketi bir cennet yapacak, her millet kendi cennetinde hür ve mesut yaşayacak-tır. İstikbalde artık haksızlık, adaletsizlik, hürriyetsizlik yoktur. Kin, husumet tamah, haset yoktur. Fertler birbirini sevecek, milletler birbirini sevecek, dinler birbirini se-vecek, medeniyetler birbirini sevecek. Bugün insaniyet köprü üzerinde bulunuyor. Cehennemle Cennet üzerinde bir köprü. Eski hayatta her fert, her millet insanların sırtından geçiniyordu. Yeni hayatta her fert, her millet insanların sırtından geçiniyor-du. Yeni hayatta her fert, her millet tabiatın gizli hazinelerini say anahtarıyla açarak oradan geçinecek. Ovalarımız, derelerimiz, tepelerimiz şimdiki gibi boş kalmayacak; tepeler ormanlara, dereler yemiş ağaçlarına, ovalar yeşil ekinlere bürünecek; her tarafta fabrikaların, maden ocaklarının bacaları semaya siyah duman sütunları sa-vuracak; çocuklar oynarken derslerini öğrenmiş olacak, büyükler eğlenirken işlerini yapmış bulunacak; kimse kanaatinden dolayı mücrim tanılmayacak; kimse milleti-ni sevdiği için cani addolunmayacak; en iyi adamlar değil, hatta iyi olmayanlar bile hapishanelerde, menfalarda çürütülmeyecek; o zamanın kanunları yalan, ahlakları sahte, ilimleri, felsefeleri hileli olmayacak. İşte o zaman gelince bizim milletimiz de mesut olacak; şimdi haksızlığa, sefalete, esarete, sıkıntıya tahammül lazım geliyor. İnsanlar irade, mefkûre varken zilleti kabul edemez, kızım.

Ziya GÖKALP

?

1. Bu mektubun yazılış amacı nedir?2. Yazar, mektubu yazdığı kişiye nasıl seslenmektedir? Açıklayınız.3. Dil mektupta hangi işlevde kullanılmıştır?4. Ziya Gökalp mektubunda nelerden bahsetmektedir?5. Bu mektubun edebî mektup olarak kabul edilmesinin nedeni nedir?

Açıklayınız.

Page 48: Dil ve Anlatım, 5

48

DİL VE ANLATIM 5

Mektup

Sizlerden ayrılalı uzun zaman oldu. Aklım, gönlüm hep sizlerle. Buralarda yaz mevsimi olanca güzelliği ile yaşanıyor. Tabiat bütün cömertliğini insanların iyiliğine sunmuş gibi. Kiraz ağaçları çok güzel görünüyor. Dallarında sanki bütün köyü doyu-racak kadar meyvesi var. Sizde buralarda olsanızda onlardan yiyebilseniz.

Ben bu bayramıda burada geçirmek istiyorum. Buralar hani derler ya - temiz hava bol gıda – çok güzel her haliyle. Keşke sizlerde buralara gelseniz. Göynüm hep sizlerle beraber. Aklımdan hiç çıkmıyorsunuz. Ne yapsam nereye gitsem hep sizle-rinde burada olmanızı düşlüyorum. Amcanlar geçen gün yemeğe aldılar. Çok güzel yemekler yapmışlar. Yemeğe kahvaltılıkta koymuşlardı. Benim sevdiğimi bildikleri için. Burada her şeyin tadı daha güzel. Peynir, reçel bile farklı. Hepsi kendi yaptıkları. Yemekte hep sizlerden konuştu. Uzun uzun sizleri ona anlatmamı istedi, Belliki oda sizleri çok özlemiş. Ama ne yapalım iş güç insanların hep bir arada olmasını engelli-yor. Gönlüm sizlerinde bir fırsat bularak buralara gelip görmenizde. Ama ne yapar-sın hayat bu, insana her istediğini vermiyor. Neyse duygusallaşmaya başladı yine. Bunları bırakıp size buraları anlatayım ben biraz. Yemyeşil olmuş her taraf. Ağaçları bir görsen çeşit çeşit. Hangi meyva ağacını ararsan var. İstediğini taze taze toplayıp yiyebiliyorsun. Haa hemen şunu da söyleyeyim unutmadan, amcanlar evlerini ta-mamen yenilemişler. Dışıiçi boyanmış, eşyalar yenilenmiş görsen çok şirin. Balkonda oturup etrafa bakınmak sonu görünmeyen yeşilliği seyretmek ayrı bir keyif. Balkon-da otururken uzanıp istediğin meyveyi taze taze koparıp yemek ayrı bir zevk. Yem-yeşil bahçeler insanı bambaşka diyarlara götürüyor. Hani senin salıncak kurduğun dut ağacı vardı ya iyice büyümüş, dutları bir görsen iri iri. “Beni toplamıyacakmısın diyor.” sanki. Amcan bu sene artık onun budanması gerektiğini söyledi. Budanırsa meyvesi daha iyi olurmuş. Ben buralardan sizlere haber vermeye çalıştım annem. Ben yazdıklarımdan anlayacağınız gibi çok iyiyim. Sizler nasılsınız oğlum. Kardeşle-rin nasıl, inşallah onlarda iyidir. Kardeşinin işinde bir gelişme oldu mu? İnşallah kar-deşinin istediği gerçekleşmiştir. Gerçekleşmedi ise üzülmesin daha yaşı ne. Önüne başka fırsatlar çıkar. Hayat üzülecek kadar uzun değil. Benim yokluğumu kardeşle-rine arattırmayacağına eminim. Kardeşlerine çok selam söyle. Hepinizi çok özledim. Gözümde tütüyorsunuz. Kalbim hep sizinle hepinizin gözlerinden öpüyorum.

Annen

Page 49: Dil ve Anlatım, 5

49

DİL VE ANLATIM 5

1. ETKİNLİK

2. ETKİNLİK

“Annen” adlı mektuptaki yazım ve noktalama yanlışlarını bularak aşağıdaki taploya yazınız.

Yazım yanlışı olan kelimeler Noktalama yanlışı olan cümleler

?1. Bu mektubun türü nedir?2. Bu mektubu şekil yönünden (tarih, yer, ad, soyad, hitap, adres, imza) ince-

leyiniz.3. iki mektubu karşılaştırınız. Aralarındaki benzer ve farklı yönleri bulunuz.4. Mektupta (Annen)dil hangi işlevde kullanılmıştır?

Edebî mektupların özel mektuplardan ayrılan özelliklerini yazınız

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Page 50: Dil ve Anlatım, 5

50

DİL VE ANLATIM 5

Atatürk’ten Afet İnan’a Savarona Yatı, 14 Haziran 1938

Afet,

Gece meşguliyetimiz bildiğin gibi dil dersleri. Gündüz de yalnız olarak aynı sorun üzerinde birkaç saat çalışıyorum. Havalar fena, seyrek çıkıyorum. Hemen her gün bazı bakanlar geliyor, onlarla konuşuyorum.

Sağlığım iyidir. Senin birkaç gün rahatsızlık geçirdiğine üzüldüm.

Kış tatili için İstanbul’a gitmek isterdim. Hükümet’ten ve toplu bulunan Mec-listen uzaklaşmak istemiyorum. Yalova’daki otel biterse oraya gitmeyi, sıcak sudan yararlanmayı düşünüyorum.

Celâl’le olan telefon görüşmeleri beni sık sık çalışmalarından haberdar etmek için çok iyi oluyor. Paris’te lüzum göreceğin kadar kalacaksın. Yapacağın incelemele-rin yararlı olacağına şüphe etmiyorum. Arıkan ve diğer arkadaşlara bahsettim, onlar çok enteresan buldular.

Parlak başarılarla döneceğin günü sabırsızlıkla bekliyorum.

Atatürk’ün Özel Mektupları

3. ETKİNLİK

4. ETKİNLİK

?1. Atatürk’ün, Afet İnan’a yazdığı mektubu şekil yönünden inceleyiniz.2. Bu mektupta hangi konu ela alınmıştır?3. Bu mektubu edebî mektuptan ayıran özellikler nelerdir?

Yeni hayatta her fert, her millet insanların sırtından geçiniyordu. Yeni hayatta her fert, her millet tabiatın gizli hazinelerini say anahtarıyla açarak oradan geçinecek.

Ziya Gökalp’in mektubundan alınan bu cümleleri; akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından inceleyiniz.

Atatürk’e sizde mektup yazınız (Atatürk’e olan özleminiz, sevginiz vb.).

Page 51: Dil ve Anlatım, 5

51

DİL VE ANLATIM 5

ÖZEL MEKTUBUN YAZILIŞ PLANIHitap

Giriş

Gelişme

Sonuç

İŞ MEKTUBU ÖRNEĞİ

25.07.2011

TÜRK TARİH KURUMUNA

Sıhhiye / ANKARA

Kurumunuz tarafından yayımlanan ve aşağıda ismi yazılı eseri verilen adrese göndermenizi saygılarımla arz ederim.

Eserin bedeli posta havalesi ile hesabınıza gönderilmiştir.

Tarihler ve Yorumları: 4 adet

Ayşe AYŞEN İmza

Batıkent Lisesi

İnönü Mahallesi

25. Sokak

Yenimahalle /ANKARA

Page 52: Dil ve Anlatım, 5

52

DİL VE ANLATIM 5

DİLEKÇE ÖRNEĞİ

GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN EDEBİYAT FAKÜLTESİ DEKANLIĞINA

Yenimahalle / ANKARA

Fakülteniz Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 3. sınıf 21453 numaralı öğrencisiyim. Ankara Büyükşehir Belediyesine burs başvurusunda bulunacağım. Bunun için öğ-renci belgesi düzenlenerek tarafıma verilmesini istiyorum.

Gereğini bilgilerinize arz ederim.

25 Haziran 2011

Ahmet ŞAHİN (İmza)

Demetevler Mah. 12. Cad.

Gonca Sokak Nu.: 3/5

Yenimahalle / ANKARA

(İş mektupları ve dilekçelerde tarih üst kısma yazılacağı gibi sağ tarafa imzanın üstüne de yazılabilir.)

NOT: Dilekçelerde mutlaka imza olmalıdır. İmzası olmayan dilekçeler ge-çersizdir. Hiç bir işleme tabi tutulmaz.

?

1. İş mektupları ile dilekçeler arasında ne gibi farklar vardır? Örnek metinleri inceleyerek bulunuz.

2. Sizde bulunduğunuz yerdeki elektrik idaresine (elektrik saatinizdeki arıza, fatura bilgileriniz vb.) öğrendiğiniz kuralları uygulayarak bir dilekçe yazı-nız.

3. Özel mektuplarla iş mektupları arasında (şekil, konu, dil) ne gibi farklılıklar vardır? Maddeler hâlinde yazınız.

4. İş mektuplarında hangi anlatım türünün kullanıldığını araştırınız.

Page 53: Dil ve Anlatım, 5

53

DİL VE ANLATIM 5

5. ETKİNLİK

6.ETKİNLİK

7. ETKİNLİK

KAVRAMLAR

Bağlaşıklık: Bir cümlede veya metinde kelimelerin dil bilgisi kurallarına göre bir araya gelmesi ve kullanılmasına bağlaşıklık denir.

Örnek: Bunları bırakıp size buraları anlatayım ben.

Bu cümle dil bilgisi kurallarına göre yanlıştır.

anlatayım kelimesi zaten ben (şahıs)zamirini karşılamakta. Tekrar ben kelime-sinin kullanılışı dil bilgisi kurallarına göre uygun değildir. Cümlede anlatım bozuklu-ğuna sebep olmuştur.

Bunları bırakıp size buraları anlatayım. Cümlenin bu şekilde kullanılması doğrudur.

Bağdaşıklık: Dil ögelerinin(ek, kelime, kelime gruplarının) ifade ettikleri husus ve durumlar arasında anlam bağlantılarına bağdaşıklık denir.

Bağdaştırma: Anlamlı birden çok dil birliğinin yan yana gelerek yeni bir anlam ifade etmesine bağdaştırma denir.

Bağlam: Bir dil birimini çevreleyen, ondan önce ve sonra gelen, birçok durum-da söz konusu birimi etkileyen, onun anlamını, değerini belirleyen birim veya birim-ler bütünü.

Davetiye ve teşekkür yazıları da mektup içinde incelenir. Arkadaşınıza bir teşekkür (yaptığı bir iyilik vb.)mektubu yazınız.

Türk edebiyatında mektup türünün önemli temsilcilerini ve eserlerinin adını araştırı-nız.

Günümüzde herhangi bir yere iş için müracaat edildiğinde öz geçmiş istenmekte. Siz de bir iş yerine müracaat edecek gibi kendi öz geçmişinizi(CV) hazırlayı-

nız.

Page 54: Dil ve Anlatım, 5

54

DİL VE ANLATIM 5

Dilin en küçük birimi olan kelimeler bir bağlamda kullanıldığı zaman anlam kazanır.

Bir metinde birliği sağlayan ögeler şunlardır: Kelimede sesler, cümlede keli-meler, paragrafta cümleler, metinde paragraflar birer birim olduğu için paragraflar da bu metni oluşturan birimdir. Bu paragraflar dil bilgisi kuralları içinde kelimeler, kelime grupları ve cümleler arasında anlam ilişkisiyle iç içedir. Bu da metinde birliği sağlamaktadır.

Örneğin: “saç” kelimesinin tek başına ne ifade ettiği tam belli değildir.

Buğdayı tarlaya saç. Burada eylem anlamında kullanılmış.

Benim saçımı neden çekiyorsun. Burada ise baştaki kıllar anlamında kullanılmıştır.

Bir cümlede kelimeye hangi anlam yüklenirse (gerçek, mecaz vb.) kelime o anlama gelir. Bu durum da kelimenin bağlamıyla ilgilidir.

BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM

NELER ÖĞRENDİNİZ?

2.1. MEKTUPBirbirinden uzakta bulunan kişilerin duygu, düşünce, istek, dilek ve olayları

duyurma da başvurdukları bir haberleşme aracıdır.

Mektup en eski haberleşme araçlarından biridir. Günümüzde uygarlığın geliş-mesiyle haberleşme araçları da çeşitlenmiştir; gazete, televizyon, bilgisayar, İnter-net, belgegeçer…

Mektup yazının bulunduğu tarihe kadar çıkabilen en eski edebiyat türlerin-den biridir. Eldeki en eski örnekler Mısır firavunlarının (M.Ö 14-15 yüzyıllar) ve Hitit-lerin mektuplarıdır.

Mektup bir edebiyat türü olarak günümüzde iletişimdeki hızlı teknik gelişme-lere karşın kişinin iç dünyasını yansıtması ve düşüncelerin paylaşım nedeniyle yerini korumaktadır.

Teknolojinin ilerlemesi ile ortaya çıkan telefon vb. ile mesaj yazmalar hiç bir zaman mektubun yerini tutamaz. Mektuplar daha kalıcı daha sıcak ve sa-mimidir.

Günümüzün getirdiği teknolojik alet olan cep telefonları ile mesajlaşmak mektu-bun yerini tutabilir mi? Mektup mu daha kalıcıdır acaba ve neden?

Page 55: Dil ve Anlatım, 5

55

DİL VE ANLATIM 5

MEKTUP ÇEŞİTLERİ

1. ÖZEL MEKTUPLAR Birbirini tanıyan kişilerin(akraba, eş, dost, kardeş vb.) duygu ve düşüncelerini

paylaşmak için birbirlerine yazdıkları mektuplardır.

Özel mektup her konuda yazılabilir. Anlatımda içtenlik ve rahatlık vardır. Özel mektuplar yazılan kişinin yakınlık derecesine göre yapmacığa kaçmadan sade, say-gılı, samimi ve içten olmalıdır.

Bu tür mektuplarda kâğıdın, zarfın ve kalemin rengi yazılan kişiye göre deği-şebilir.

Tebrik mektupları, teşekkür mektupları, taziye mektupları, davet mektupları, özür mektupları da özel mektup çeşitleri içinde yer alır.

Özel mektupların gizliliği vardır. Bu gizlilik Anayasa’nın güvencesi altındadır. Anayasa haberleşme hürriyetini kişi hak ve hürriyetlerinin ayrılmaz bir parçası say-mıştır.

Özel mektuplarda dil heyecana bağlı işlevinde kullanılır.

Diğer mektup türlerinde dil, daha çok alıcıyı harekete geçirme işlevinde kul-lanılır.

Mektup yazarken dikkat edilecek hususlarMektup, beyaz çizgisiz kâğıda ya elle ya da bilgisayarda yazılır (El yazısı ile yaz-

mak daha uygundur.).

Mektup kâğıdının sağ üst köşesine yer ve tarih yazılmalı.

Mektup uygun bir hitapla başlamalı (Hitap şekli kişiden kişiye ve samimiyete göre değişebilir.).

Mektupta karalama yapılmamalı ve yazım kurallarına uyulmalı.

Anlatılmak istenen açık ve kesin ifadelerle anlatılmalı.

Cümleler okuyacak olan kişinin anlayacağı düzeyde olmalı.

Kelimelerin kısaltılmaları mektuplarda kullanılmamalı.

Selam ve saygı sözlerine mektubun son bölümünde yer verilmeli.

Mektup bitirilince sağ alt köşeye imza atılmalı.

Mektup günümüzde teknolojinin gelişmesi ile kullanılmasa da kalıcı olan bir haberleşme aracıdır.

Page 56: Dil ve Anlatım, 5

56

DİL VE ANLATIM 5

Mektup Planı Tarih

Yazıldığı yer.

Sesleniş (hitap)...................

Giriş (Mektubun yazılma nedeni açıklanır.)................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

Gelişme (Duygu, düşünce ve istek belirtilir.).............................................................

.................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

Sonuç (İyi dilekler belirtilir.) ............................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

İmza

Adı Soyadı

Mektup zarfının yazılışı (alıcı) Zarfın ön yüzü bu şekilde de yazılır.

Sayın;

Ali ŞAHAN

Güzin Sokak 1.cadde

Nu.:32 Daire 5

Yenimahalle /ANKARA

Gönderen: Ayşe ŞAHAN Sümbül Mahallesi 23.sokakDemet Apartman nu.:11 Avcılar / İSTANBUL

Sayın;

Ali ŞAHAN

Güzin Sokak 1.cadde

Nu.:32 Daire 5

Yenimahalle /ANKARA

Page 57: Dil ve Anlatım, 5

57

DİL VE ANLATIM 5

Mektup zarfının arka yüzü(gönderen)

(Gönderenin adresi alıcının yazıldığı kısmın üst (zarfın ön yüzüne) tarafına da yazılabilir. Örnekte görüldüğü gibi.)

2. EDEBÎ MEKTUPLAREdebiyatçıların birbirlerine ya da dostlarına yazdıkları sanatsal değer taşıyan

mektuplardır. Bu mektuplar belge niteliği taşımaları bakımından önemlidir.

Tanınmış şair ve yazarların birbirlerine yazdıkları mektuplarda fikir ve sanat olaylarını, eserlerini tartışırlar. Bunlarda o dönemin fikir, edebiyat ve sanat olayları hakkında bilgi verdiği için belge niteliği taşır. Edebî mektuplar dil ve anlatım açısın-dan da sanat ve tarihi değer taşır.

Şair ve yazarların ailelerine yazdıkları mektuplar o dönemin siyasi ve kültürel yaşantılarını da anlattıkları için edebî mektup olarak ele alınmaktadır.

3. İŞ MEKTUPLARIEndüstri, iş ve ticaret alanlarında ya da iş yerleriyle kişiler arasında yazılan

mektuplardır. Bu mektuplara içtenlik aranmaz. İstenilen açıkça ve anlaşılır bir dille belirtilir. Açıklayıcı anlatım türü tercih edilir.

Düz beyaz kâğıda bilgisayarla, daktiloyla veya siyah ya da mavi mürekkepli kalemle yazılır. Kurşun kalemle yazılmaz.

4. RESMÎ MEKTUPLARDevlet dairelerinin kendi aralarında veya kişilerle devlet daireleri arasında ya-

zılan mektuplardır.

Resmî mektuplar (dilekçe), iş mektupları şekil olarak birbirine benzer.

Gönderen: Ayşe ŞAHAN Sümbül Mahallesi 23.sokakDemet Apartman nu.:11 Avcılar / İSTANBUL

Page 58: Dil ve Anlatım, 5

58

DİL VE ANLATIM 5

Resmî mektuplar; düz çizgisiz beyaz kâğıda okunaklı ve kısa yazılmalı. Gerek-siz ayrıntılara girilmemeli.

Konu açık ve seçik ortaya konulmalı.

Anlatım yalın ve duru olmalı.

Başlık, metin ve son kısım olarak üç bölüme ayrılır.

Metin sayfaya güzel bir kompozisyonla yerleştirilir. Yazmaya, kâğıdın en üs-tünden başlanmaz. Yukarıda kâğıdın dörtte biri kadar boşluk bırakılar, sol tarafta ise en az üç santim ve sağ tarafta bir santim boşluk bırakılır.

Başlıkta gönderilen veya gönderen makam (varsa dosya numarası), tarih, konu, adres ve bilgiler bulunur.

NOT: Hiçbir mektup türü kurşun kalemle yazılmaz.

ÖRNEK:Türk Dil Kurumu Başkanlığına

Çankaya / ANKARA

Sayı: 12/3 21.10.2011

Konu: Ahmet ŞAHİN

Sayın: Ahmet ŞAHİN

İlkyerleşim Mahallesi 2010. SOKAK

3. Blok Daire: 18

Yenimahalle / ANKARA

İlgi:12.10.2010 tarihli dilekçeniz.

Metin bölümü

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................

Bilgilerinizi rica ederim.

Mehmet AŞIR

imza

Page 59: Dil ve Anlatım, 5

59

DİL VE ANLATIM 5

EKLER:

1.

2.

(üst makamın alt makama yazdığı dilekçeye örnektir.)

Metin kısmında işle ilgili bilgiler vardır.

Metin kısmında konu kısa ve öz olarak belirtilir. Eğer bir şikâyet dilekçesiyse şikâyet sağlam delilere dayandırılır. İş isteme dilekçesi ise öğrenim durumu, yaş, kı-saca öz geçmiş ve kurumca aranan seçkin nitelikler yazılır.

Resmî mektuplarda kısaltma kullanılmaz.

Son kısımda üst makam alt makama yazıyorsa “rica ederim”, alt makam üst makama yazıyorsa “bilgilerinize saygılarımla sunarım” veya “arz ederim” seklinde ya-zılmalı.

Sağ alt tarafta veya sağ üst tarafa tarih atılır, sağ alta isim – soyadı (soyadı bü-yük harflerle) yazılır. İsmin üst kısmına imza atılır.

Sol alt köşeye adres yazılır.

Sol tarafa adresin altına varsa “Ekler” denilerek kaç tane ek varsa numara veri-lerek yazılır.

ÖZ GEÇMİŞGünümüzde bir de iş başvurularında istenen öz geçmiş (CV) var.

CV Latince curriculum vitae kelimelerinin kısaltılmasıdır. Öz geçmiş anlamına gelir.

Günümüzde ekonomik ve sosyal hayatın çok farklılık göstermesi sonucu çe-şitli şekillerde değişik iş alanları doğmuştur. İşte bu farklı becerilere sahip insanla-rın ilgili yerlerde istihdam (Bir görevde, bir işte kullanma.) edilebilmeleri için uygun özelliklerin ve yeteneklerin işveren tarafından bilinmesi gerekmektedir. Kişilerin bu amaçla hazırladıkları ve özelliklerini açıkladıkları forma CV denir.

Page 60: Dil ve Anlatım, 5

60

DİL VE ANLATIM 5

ÖZ GEÇMİŞ(CV) ÖRNEĞİ

AD SOYAD:

ADRES: Doğum tarihi:

TELEFON: Doğum yeri:

Medeni durumu:

Askerlik Hizmeti:

KONU:

EĞİTİM:

(Tarih) Son okul (nereyi bitirdiği)

(Tarih) Önceki okul (ilköğretim ve lise)

DENEYİM:

(Tarih) Çalıştığınız en son iş yeri ve göreviniz

(Tarih) Daha önceki iş yeriniz ve göreviniz

DİL Bildiğiniz yabancı diller ve düzeyi

BİLGİSAYAR Bildiğiniz programlar

KURS VE SEMİNERLER Katıldığınız kurs ve seminerlerin ismi

PROJELER Ulaştığınız hedefler, aldığınız ödüller, başlattığınız ye-nilikler

NİTELİKLER Becerileriniz

AKTİVİTELER Sosyal faaliyetleriniz, özel meraklarınız

gibi sorular sorulur.

Her öz geçmiş yukarıda verilen gibi olacak diye bir zorunluluk yoktur. Genel hatları ile istenenler bunlardır. Bazı iş yerleri form hâlinde düzenleyerek müracaat edenlerin doldurmalarını da isteyebilir.

İş mektupları içinde yer alır.

Page 61: Dil ve Anlatım, 5

61

DİL VE ANLATIM 5

OKUMA METNİ

Cahit Sıtkı Tarancı’dan Ziya Osman Saba’ ya Diyarbakır, 15.9.1935

Sevgili Ziyacığım,Annem, babam ve kardeşlerim, yani bir kelimeyle sevdiklerim arasında ol-

duğum hâlde, senin gibi, dostluğuna en fazla güvendiğim ve önem verdiğim bir arkadaşın bu muhabbet çemberinin dışında, şimdilik camlar ötesinde kalmasına gönlüm razı olmuyor. Seni çok arıyorum, Ziya’cığım, Gelirken de vedalaşamadık. Mamafih, on beş gün sonra tekrar ellerini sıkmaya gelecek, güler yüzüne kavuşmuş olacağım. Senin de şimdi sınavların var. İnşallah hepsi iyi gidiyordur.

Buraya geleli beş gün oluyor. Haftaya hareket edeceğim. Hep evdeyim. Misa-firden okumaya ve yazmaya vakit kalmıyor.

Diyarbakır çok sıcak. Değil şiir yazmak, senin gibi değerli ve sevgili bir dosta mektup yazmak bile zor oluyor.

Yengeme sonsuz saygılarımı ve o geceki unutulmaz misafir severliği için te-şekkürlerimi söylersin Ziya’cığım.

Sana da başarılar diler, özlemle gözlerini öperim.

Ziya’ya Mektuplar

Yusuf Ziya Ortaç’tan Aziz Nesin’e1 Mart 1967

Azizciğim,

Hiç sesin çıkmıyor. Bir merhaba bile dediğin yok. Bu mektubu yalnız iki şey için yazıyorum: Hatırını sormak ve aldığım bir mektubu sana ulaştırmak için.

1. Hatırını sormak benim dostluk vazifemdir. Ölünceye kadar bunu yapacağım.Aziz kardeşim, dostum, büyük mizahçım, ne yapıyorsun?.. Neyle geçiniyor-

sun?.. Yükün büyüktür. Hayat yükü büsbütün büyük, büsbütün ağır... Geçim derdin seni ezecek kadar mı?.. Benden saklayamazsın... Ben büyük imkânları olan büyük zengin değilim. Ama başbaşa verir, birşeyler düşünür ve yaparız. Bunu gönülden söylüyorum.

Sen hayatta çok acılar çektin, çok vefasızlıklar gördüğün için şüphecisindir. İnan-mazsın... Hayır, bana inan. Ben seni severim. Çünkü tanırım, ölçerim, tartarım seni...

2. Bir mektup aldık. Adamcağız Bizim Yokuş’u almış ve bir gecede trende okumuş... Onu çok duygulandıran, senin için yazdıklarım...

Çok sevindim. Demek, gönlümdeki sevgiyi başarıyla dile getirmişim.Sonra bu mektubu iade et.Gözlerinden öper, seni beklerim Aziz.

Türk Dili Mektup Özel Sayı

Page 62: Dil ve Anlatım, 5

62

DİL VE ANLATIM 5

2.2. GÜNLÜK (GÜNCE)

Bu konuyu bitirdiğinizde;Günlüklerin ortak özelliklerini belirlemeyi;Hangi metin türlerinde günlüklerden yararlanıldığını belirlemeyi;Günlük yazmayı;Günlük yazma alışkanlığının yararlarını fark etmeyi;Günlükleri akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendir-meyi;Günlükleri yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş olacaksınız.

Günlük tutmak insanların yaşadıklarını unutmaması için güzel bir alışkanlık-tır. Bazı yazar ve şairlerimiz de günlük tutarak bize o dönemin yaşantısını güzel bir şekilde anlatmış tarihe ışık tutmuşlardır. Siz de günlük yazarlarını araştırarak onların günlüklerinden örnekler okuyunuz.

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Resim. 02.01: Günlük geçmişe ışık tutar.

1. Günlük tutmanın yararları nelerdir?2. Günlükler de öznel ifade mi, nesnel ifade mi kullanılır?

Page 63: Dil ve Anlatım, 5

63

DİL VE ANLATIM 5

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

Tomris UYAR’DAN26 Aralık 1975

Öykü kitabım çıkmış. Cağaloğlu’na inip alacağım birkaç tane.

Hava yağmurlu, pis.

Köprünün tam ortasındayken yaygın, büyük bir kızıllık aldı gözümü. Şoför de şaşırdı. Birilerine sorduk, Gürün Han’da yangın çıkmış. Öteki hanlara da sıçramış.

Halk öyle alışık ki böyle olaylara, kılı bile kıpırdamıyor. Sıkışan trafiği yarıp gü-vercinlere yem atanlar var, kimse başını çevirip yangına bakmıyor. Oysa gök ürkütü-cü, kara dumanlarla kaplı.

İlk kitabımı basacak biri çıktığında bayağı sevinmiştim. Çünkü büyük çoğun-luğun çarçabuk benimseyeceği bir iş yaptığımı sanmıyorum, bunu anlamam epey vakit aldı; ama artık kimlere seslendiğimi biliyorum. Bana dar, küçük gelen hiçbir şeyi kullanamayacağımı da.

Üç-beş kitap alıp eve döndüm. Kapağı elledim, sevdim. Bütün nesneleri, var-lıkları ancak dokunarak tanıyabiliyorum. Bir kadının saçlarının parlaklığını, inceliğini, bir erkeğin omuzlarını ancak değince anlayabiliyorum. Kitabım da artık benim sayı-lamayacağına göre, onu da dokunarak kavramaya çalıştım.

Gündökümü

Resim. 02.02: Tomris UYAR

Page 64: Dil ve Anlatım, 5

64

DİL VE ANLATIM 5

10 Nisan 1953 Perşembe

Yeni bir kitabım çıktı: Karalama Defteri. Bugün şöyle bir karıştırayım, birkaç yerini okuyayım dedim. Boğuluyordum. Boyuna yanlışlar var içinde. Bütün ki’ler ayrı yazılmış, seninki, benimki de. Okurlarımdan dilerim, o kitabı okurlarsa o yanlışları da bana yüklemesinler.

Yalnız o kitabımda mı ‘o biçim’ yanlışlar? Ötekilerde de bulunuyor. Ne yapa-yım? Bizde dizmenler de düzeltmenler de dikkat etmiyorlar. Bakın bütün kitaplara, bütün gazetelere, hepsinde “attırmak” yerine “arttırmak” diziyorlar. Oysaki o iki söz arasındaki ayrımı bilmeyen Türkçeyi bilmiyor demektir. Bir kişinin imlası az çok dü-şünüşünü de gösterir, biz yazılarımızda bunu göremiyoruz.

Nurullah ATAÇ

Karalama Defteri

Ayşe’nin günlüğünden 10 Ekim 2010

Bu gün de erkenden kalktım, kahvaltımı yapıp çıktım. İşe giderken hep aynı yolu kullanmama rağmen hiç fark etmediğim ağacın üzerindeki kuşların sesini duy-dum ve içim neşe ile doldu. Kendi kendime kızdım. Nereye yetişeceğiz sanki neden

? 1. Yazarı insanların hangi hareketleri şaşırtıyor?2. Bu günlükte yazar gözlemlerinden yaralanmış mıdır?

Resim. 02.03: Nurullah ATAÇ

Page 65: Dil ve Anlatım, 5

65

DİL VE ANLATIM 5

bu kadar acele ederiz. Etrafımızdaki güzelliklerin farkına neden varmayız. Gönlüm huzur ile doldu o kuşların cıvıltılarıyla. Kendi kendime karar verdim artık güzellik-ler görmek için uzaklara gitmeye gerek yok. Bakmak ve görmek arasındaki farkı iyi bilmek gerek. Kuş cıvıltıları benim de kendime biraz zaman ayırmam gerektiğini hatırlattı. Bu gün benim için her şey çok güzeldi. Nefes almak, yaşamak hayat ne kadar güzel. Unutuyordum arkadaşlarımla buluşmak için sözleştik. Gelecek pazara arkadaşlarla beraber olacağız.

11 Ekim 2010

Telefonum çaldı. Saat gece 23:00 uyumak üzereydim. Çok korktum. Gece çalan telefonlar nedense beni ürpertir. Açtım. Sanki gece değilmiş gibi çok neşeli bir sesle;

–Ben Ceren Hanım’ı aramıştım, demez mi.

Sanki insanla alay eder gibi.

-Yanlış numara deyip kapattım. Ama olan benim uykuma oldu. Bende günlü-ğümü elime aldım işte. Gelen telefona çok kızdım. Sevgili günlüğüm neden insanlar acaba bu kadar dikkatsiz.

12 Ekim 2010

Sabah kalktım, kısa bir yürüyüş yapıp ekmeğimi ve gazetemi aldım. Yine acı haberler. Öfff ne zaman bu tür haberlere rastlamayacağız acaba. İşte güzel başlayan günüm yine hüzne döndü. Alel acale kahvaltımı yapıp evden çıktım. Bu gün çok yoruldum ama neyse ki işlerimin çoğunu hallettim. Annemle de telefonla konuştum iyiymiş. Annemi özledim, onu görmek istiyorum.

13 Ekim 2010

Arkadaşlarla pikniğe gittik. Çok güzeldi. Keşke biraz daha erken gitseydik. To-parlanıp gitmemiz hayli zaman aldı. Kırlarda gezinmek, yeşilliklerin içinde olmak çok güzel. Hepimiz hem fikir olmuş gibi aynı şeyleri söyledik. Bunu alışkanlık hâline getirip iki üç haftada bir pikniğe çıksak diye konuştuk. Ağaçlar, çicekler o temiz hava insanı ayrı bir dünyaya götürüyor. İlginç bir olay da yaşadım. Yıllardır görme-diğim arkadaşım Ceyda ile karşılaştım. Birbirimizi görünce ikimizde şaşırdık. Geçmiş günlerden konuştuk, kâh hüzünlendik kâh sevindik. Ceyda da buradaymış artık sık sık görüşeceğiz. Piknikte çocukluğumuza geri döndük. İp atladık, top oynadık. İyi ki pikniğe gitmişim. Çok güzeldi.

?1. Okuduğunuz günlüklerin ortak özellikleri nelerdir?2. Ayşe’nin günlüğü ile Nurullah Ataç’ın günlüğünü konu yönünden karşılaş-

tırınız.3. Şair ve yazarların tuttuğu günlüklerin önemini açıklayınız.

Page 66: Dil ve Anlatım, 5

66

DİL VE ANLATIM 5

Cemil MERİÇ’TEN26.2.1963

Ağaç her gün meyve vermez. Konuşmayan ağaçlar da vardır. Ne dallarında çiçekler gülümser baharları, ne çiçeklerinde arılar dolaşır. Konuşmayan ağaçlar da var…

Zindanda söylenen şarkıyı kim dinler. Zindanda söylenen şarkı ölüm kokar; zincir kokar, küf kokar. Ölüm açacak kapısını bir sabah o zindanın, ardına kadar.

Kuşlar gibi geçiyor günler önünden, cıvıldamıyorlar. Günler tren, günler mavi ufuklar da eriyen birer ümit. Kanatlarından yakalayamıyorsun kuşları. Tren sessiz gi-diyor rüya ülkelerine.

(Jurnal - Cilt 1)

TURGUT UYAR’DAN

30.01.1956

Az konuşur olmayı, suskun olmayı erdem saymıyorum artık. Kendini kaçırmak, kendini gizlemek gibi geliyor bana.

27.02.1956

İzinliyim. Boşum. İlgisiz dolaşıyorum sokaklarda. Bu boşluk, bu kayıtsızlık ür-küntü veriyor bana. Doğaya uygun, yapmacıksız bir yaşama özlüyorum. Kurtuluşu-muz şiirden falan gelmeyecek, yaşamamızdan gelecek gelecekse.

3.01.1956

Nigâr Hanım’ın şiirlerini okudum. Elbette ilkel şiirler birçoğu. Ama birden dü-şünüyorum. “Gücenme, aslı harâbım senin firâkında” dizesi, bir bakıma, bir şiir ge-leneğinin yenilenmesi döneminde, yeni bir duygu, yeni bir söyleyiş sayılamaz mı?

Geçmiş ozanları, duygularının, söyleyişlerinin cılızlığı yüzünden küçümsemek doğru mu? Duygular yeni, biçimler, duyarlanma yeni. Bugün bu şiirleri, dolayısıyla bu duyguları, ancak eski şiirler öyle yazıldığı için daha iyi anlıyoruz. Öyleyse, iyi kötü bütün geçmiş ozanlara selam.

(Günlük-kitaplaşmamıştır)

? 1. Cemil Meriç ve Turgut Uyar’ın günlüklerini tema yönünden karşılaştırınız.2. Günlük ile anı arasında ne gibi benzerlikler ve farklar vardır? Araştırınız.3. Günlüklerden hangi metin türlerinin yazımında yararlanılır? Araştırınız.

Page 67: Dil ve Anlatım, 5

67

DİL VE ANLATIM 5

1.ETKİNLİK

2. ETKİNLİK

CAHİT ZARİFOĞLU’nun günlüğünden

ANKARA 1978 28 KASIM Üstad Necip Fazıl’ı Mola otelinde ziyaret ettik. Büyük Doğu’yu son beş sayı

çıkarıp kapayışından sonra, arkadaşlar Akif, Erdem, Rasim onunla ilk kez karşılaşı-yorlar. Alaeddin ve Mehmet de var. Üstad: -Büyük Doğu son çıkışında en parlak dö-nemini yaşadı. Kapanmasında çeşitli nedenler oldu. Ama en büyük amil siz oldu-nuz, dedi. Otelin ilk katında, lobideyiz. Üstad sakin, yumuşak ve yalnız. Saat 18 de beni Akabeden aradığında, -Arkadaşlara da haber ver, gelsinler, son bir görüşme yapalım, dedi. Erdemle Rasim’i görebileceğimi söyledim. Bu telefondan az önce, bu ikisine Üstad’ın önceki gelişinde yine kendilerini istediğini; ancak kendilerine haber veremediğimi anlatıyordum. Telefon tam o anda geldi. Büroya çıktık. Yine Üstad’ın telefonu. Bu kez Akif’le Hasan’ı da haberdar etmemi istedi. Lobi tenha. Üstad: -Bana giran geldiniz, diyor. Geçen olayları kısaca özetliyor. Rapor 4’te yazdıklarını ılımlı bir dille tekrar ediyor bir bakıma. (…) Üstad’ın söylediklerini, aradan 24 saat bile geçmediği halde hemen hemen hiç hatırlamıyorum. Tek tek cümleler aklıma geliyor. Mesela, -Yalnızım, dedi. Ondan böyle bir şeyi ilk defa duydum. Korkuyor in-san. (…) (Yaşamak)

Yukarıdaki günlüğü yazım ve noktalama bakımından inceleyiniz.

Sizde günlük tutunuz. Tuttuğunuz günlüğü bir ay sonra okuyunuz. Yaşadıklarınızı tam olarak hatırlayabildiniz mi? Günlük tutmanın önemini düşününüz.

Page 68: Dil ve Anlatım, 5

68

DİL VE ANLATIM 5

3.ETKİNLİK

BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM

ATAÇ’TAN17 Nisan Cuma, 1953Baktım çocuklar uçurtma uçuruyor. Her yıl, ilkyaz aylarında, uçurtmayı gör-

düm mü, bir üzünç duyarım içimde, ağlamaklı olurum. Ben uçurtma uçurmadım ki!.. Çocukluğumda pek isterdim, o renk renk kâğıtlardan yapılmış uçurtmaların havalanmasına içimi çekerek bakardım. Annem bırakmazdı beni, uçurtma uçur-mama. Günah mıymış neymiş, öyle bir şey uydurmuştu.

(…)Çocukluğum olmadı benim. Çocukluğu olmayanın gençliği de olmaz. Bir şey

söyleyeyim mi ben size, ihtiyarlığı da olmuyor böylesinin. Hani güzel bir ihtiyarlık vardır. İnsan çocukluğunda yaptıklarını, gençliğinde yaptıklarını hatırlar, anlatırda gözlerinin içi parlar. Ben kendimde değil, başkalarında gördüm onu. Çocukluğu, gençliği olmamış kişinin yaşlılığında da bir tatsızlık var. Yalnız ölümü düşünüyor, ölümden korkuyor işte o kadar.

Nurullah ATAÇ (Günce: 1)

Yukarıdaki günlüğü akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımından inceleyiniz.

Dünyaya gelen her insan yaşadığı süre içinde türlü türlü olayla karşılaşır. Bunların kimisi insanı sevince boğarken kimisi ise insanın hiç hatırlamak istemediği olaylardır. Yediden yetmişe herkesin kendine göre yaşadıkları vardır. Bu yaşanılanlar zaman ge-çince insanda değişik duygular uyandırır. Acaba geçmişe bağlı kalarak veya geçmişi hiçe sayarak yaşamak insanda ne gibi olumlu ve olumsuz etki bırakır düşününüz.

Page 69: Dil ve Anlatım, 5

69

DİL VE ANLATIM 5

OKUMA METNİ

Ömer’in Ölüm Hastalığına Dair NotlarımCuma, 5 Mart 1920

Bugün öğleye kadar evde uyudum. Sonra sokağa çıktım. Arkadaşlardan diş tabibi Şevki Bey’le Cafer, Ömer’i ziyarete gelmişlerdi. Fakülteye götürdüğümüzü söyledim. Oraya gittiler.

Cumartesi, 6 Mart 1920

Öğle üzeri fakülteye gittim. Doğru Ömer’in odasına girdim. Bitap yatıyordu. Elini elime aldım. Ter içindeydi. Burnunun delikleri kararmış gibiydi. Nefesi de inti-zamsızdı. Hizmetçi kadınlara sordum. Gece çok sayıklamış, “Burası hastane değil, tı-marhane… Ben Canip’e gideceğim!” demiş. Dalgındı, “Ömer! Ömer!” diye seslendim. Gayet fersiz gözlerle bana baktı: “Tanıdın mı?” dedim. Kendine mahsus çabuk ifadey-le kafasını sallayarak “Canip!” dedi, yine daldı. Kâğıdına baktım: hararet “39,2” şeker litrede 28. Bir müddet bekledim. Sonra tekrar seslendim: “Ömer, konsültasyon günü yarınmış, erkenden gelirim, artık gideyim mi?” Kafasını salladı “Git, git!” dedi. Yeis içinde ayrıldım. Fakat hâlâ ümit ile doluydum. Çünkü Ömer ve ölüm birbirine tama-mıyla yabancı iki şeydi. Eve gelirken deniz kenarında hizmetçime rast geldim. Bana doğru koşuyordu. “Ne var?” dedim. “Sizi Tıbbiye’den istiyorlarmış. Rıdvan Beyler’de bekliyorlar.” cevabını verdi. Soluk soluğa komşumuza gittim. Ortada bir fevkaladelik vardı. Nihayet anlaşıldı: Ömer ölmüş!..

Ali Canip YÖNTEM

BU KONUDA ÖĞRENDİKLERİM...

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Page 70: Dil ve Anlatım, 5

70

DİL VE ANLATIM 5

NELER ÖĞRENDİNİZ?

2.2. GÜNLÜK (GÜNCE)

GÜNLÜKBir kişinin duygu ve gözlemlerini düzenli bir biçimde tarih atarak günü günü-

ne yazdığı yazılardır.

Günlük bir sanatçı tarafından yazılır ise edebiyat için değerlidir. O dönemin kültürel özelliklerini, sanat olaylarını anlattığı için tarihi değer taşır. Tarih değildir ama tarihe ışık tutar.

Türk edebiyatında günlük Tanzimat’tan sonra ortaya çıkmıştır.

Atatürk’ün Anafartalar Savaşı sırasında tuttuğu günlükler, ölümünden sekiz yıl sonra Türk Tarih Kurumunca basılmıştır. Cumhuriyet öncesinin önemli yazarlarından Ömer Seyfettin’in Ruznameler’i de kitap olarak yayımlanmamış günlükler arasında yer alıyor.

Salah Birsel, Nurullah Ataç, Falih Rıfkı Atay, Oktay Akbal, İlhan Berk, Necati Cu-malı, Oğuz Atay, Tomris Uyar, Ece Ayhan gibi sanatçılar günlük türünde eserler ver-mişlerdir.

ÖzellikleriYazıldığı günün tarihi atılır.

Kişisel ve özeldir.

Günlüklerde öznellik vardır ve dil çoğunlukla heyecana bağlı işlevinde kullanılır.

Gün içinde yaşanılan olayların yazılma zorunluğu vardır.

Günlük; yazan kişinin yazmak istediğinden oluşur, yazan kişi okuyucu düşüne-rek yazmaz.

Bilim insanlarının ve edebiyatçıların yazdıkları günlükler o dönemin özellikle-rini anlatması bakımından tarihe ışık tutar.

Anlatılanlar içtenlikle ifade edilir.

Günlüklerden; hatıra, roman, gezi yazısı türünde eserler yazmada da yararla-nılabilir.

Günlükler zaman geçince anı olarak da adlandırılır.

Günlük ile anı arasındaki fark günlük; günün gününe tutulur anı ise aradan zaman geçtikten sonra kaleme alınır. Her ikisi de tanınmış kişilerin yazdıkları ise dönemin yaşantısı ve yaşanılan olayları (siyasi, kültürel vb.)anlatması bakımından önemlidir. Tarih değildir ama tarihe ışık tutar.

Page 71: Dil ve Anlatım, 5

71

DİL VE ANLATIM 5

2.3. ANI (HATIRA)

Bu konuyu bitirdiğinizde;Anıların ortak özelliklerini belirlemeyi; Anı metinlerinde dilin hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;Anı yazarlarının yararlandığı kaynakları belirlemeyi;Günlük ile anıyı karşılaş-tırmayı;Anı yazmayı; Anıları akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;Anıları yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş olacak-sınız.

Sizden büyük olanlarla hiç sohbet etmeyi, anılarını dinlemeyi denediniz mi? Onlarla bir kez konuşsanız onların sohbetlerini dinlemeye doyamayacaksınız. On-lar yaşayan tarih gibidir. Yaşadıkları dönemin özelliklerini ne kadar güzel anlatırlar. Onlar yaşayan birer hazine gibidir. Bir büyüğünüzden anılarını anlatmasını isteyiniz.

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Resim. 02.04: Anılara dalan büyükanne.

1. Edebiyatçıların yazmış oldukları anıların önemini araştırınız?2. “Geçmişini bilmeyenin geleceği de olmaz.” sözünün anlamını düşü-

nünüz.

Page 72: Dil ve Anlatım, 5

72

DİL VE ANLATIM 5

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

LEYLA’NIN YAŞADIKLARI

Yıl 1968. İlkokula gidiyorum. 23 Nisan Bayramı. Dördüncü sınıftayım. Bayram için annem önlüğümü yıkadı. O zamanlar herkesin evinde ütü de yok. Annem ne yaptı şimdi hatırlamıyorum. Ama önlüğüm gayet düzgündü. Bayramda beyaz ço-rap giymemiz söylenmişti. Ben de babama söyledim. Babam tamam dedi ama o gün geldi benim beyaz çorap yok ortada. Anneme soruyorum çorabım nerde yoksa babam unuttu mu diye. Annem sesini çıkarmıyor. Ben başladım ağlamaya. Babam işten geldi. Neye ağladığımı sordu. Hemen şunu da belirteyim babam geçe bekçiy-di. Babam biraz mahcup biraz üzgün - Tamam hemen şimdi alır getiririm. - diyerek bana okula gitmemi söyledi. Ağlayarak okula gittim. Herkesin ayağında bembeyaz çoraplar vardı. Tam okuldan törenin yapılacağı yere çıkmak üzereyken babacığım elinde; aldığı ucuz bir çorapla geldi. Beni kenara çekip çorabımı giymeme, yardımcı oldu. Ben sevinmiştim çorabın gelmesine ama içten içe de kızıyordum. Neden daha önce almadı sanki diye. Tören bittikten sonra eve gelince anneme “Neden önceden almadı da bana herkesin içinde gelip verdi.” diye çocuk aklımla kızdım. Annem o zaman söyledi “Ne yapsın ancak parayı denkleştirmiş.”diye. Sevgili babacığım tek maaşla hepimizi okuttu. O maaşıyla hepimizi üniversiteye yolladı. Hepimiz şu an iyi yerlerdeyiz. Hepimiz babamızın yaptığı fedakârlıkları bizi yetiştirmek için çektiği zorlukları yaşadıklarımızı birbirimize anlatırız.

? 1. Bu metin anı özelliklerine sahip midir? Neden?2. Yukarıdaki anıda anlatıcının konuyu kaçıncı ağızdan anlattığını örnek cüm-

lelerle açıklayınız.

Resim. 02.05: Okul bilgi yuvasıdır.

Page 73: Dil ve Anlatım, 5

73

DİL VE ANLATIM 5

1. ETKİNLİK

SONİki hikâye işitmiştim. Masal

olmadığı için nakledeyim.Cemal Paşa artık ordu ku-

mandanı değildir; mütareke ya-kındır. Artık harbe niçin girdiği-miz münakaşa edilebilir, büyük adamların küçük adamları adam yerine saymak ve onlarla görüş-mek sırası gelmiştir. Arkadaşım Y… K… bahriye çatanası içinde Büyük Ada’ya giderken sordu

-Paşam, söyler misiniz, bu harbe niçin girdik?Ve üç dört sene içinde bunalttığı bir nefesi boşaltmış gibi ohlayarak bekledi.

İşte cevap:-Aylık vermek için! Ve ilave etti -Hazine tam takırdı. Para bulmak için ya bir tarafa boyun eğmeli ya öbür taraf-

la birleşmeliydik.Kırtasiye ve maaş imparatorluğunun tarihi işte böyle biter. *Bu fıkranın büyük bir kıymeti olmayacaktı; eğer sonradan şu hikâyeyi işitmeseydim.Sakarya’ya yaklaşıyorduk. Bir millet olarak kalmak için harp etmek ve muzaffer

olmak lazımdır.Tam o zaman da maliye durmuştur.İlim, ihtisas ve tecrübe, Mustafa Kemal’e hükmünü söylüyor:

-Hazinede para kalmamıştır; bulma ihtimali de yoktur. İlim, ihtisas, tecrübe… Büyük ve korkunç! Verdiği karar da şu: Türk Milleti istik-

lalini ödeyemez! Aylık vermek için harbi bırakmak lazımdı.Mustafa Kemal’in kararı bu değildi; vatan ve istiklal idi ve en iyi kanunu arayıp

buldu: “Milletin nesi var, nesi yoksa yüzde kırkını vatan müdafaası için verecektir.” Sakarya, Dumlupınar, İzmir ve Lozan hepsini böyle ödedik.Mustafa Kemal Büyük Harp’e girmek aleyhindeydi; ilim adamı olduğu için. Mus-

tafa Kemal Kurtuluş Harbi’ni bırakmak fikrinde asla olmadı; vatan adamı olduğu için.İşte size bütün kitabın özü; ilim ve vatan adamı olunuz. Hiçbiri, yalnız başına ne sizi ne de milletinizi kurtarabilir. Falih Rıfkı ATAY Zeytindağı

Atatürk’e ait anıları araştırınız ve en beğendiğiniz bir anıyı sebepleriyle beraber def-terinize yazınız.

Resim. 02.06 Atatürk

Page 74: Dil ve Anlatım, 5

74

DİL VE ANLATIM 5

2.ETKİNLİK

TER KOŞUSU “Otelin geceliği iki buçuk lira. Oradaki sobayı yakmak için de ayrıca bir lira

alıyorlar. Bir lira vermeden sobayı yakmıyorlar. Aylardan şubat...

Cebimdeki yirmi beş lira bir hafta dayandı. 1947’nin kışı yaman... Ağzıma lok-ma koymayalı iki gün oldu. Kendi kendime, aç kalmak mı, açıkta kalmak mı zor, diye düşünüyorum. Otelci kapı dışarı ederse, işte o zaman görsen hürriyetin cilvesini...

Dışarı çıksam, nereye? İçerde kalsam, neyle? Tastamam on beş kuruşum var. Çay ısıtır, simit doyurur. Açlık başıma vurmuş. Sokağa çıktım. Lapa lapa kar yağıyor; bir tanıdık çıksa karşıma hiç olmazsa, diye içimden geçiriyorum. Gelenin geçenin

?1. Falih Rıfkı Atay bu anısında o dönem hakkında gözlem ve izlenimlerini de

aktarmış mıdır? Bunu hangi sözlerinden anladınız?2. Günlük ile anı arasındaki benzer ve farklı yanları bulunuz.3. Okuduğunuz anıların hangisi yazıldığı dönem ile ilgili belge değeri taşı-

maktadır, nedenleriyle birlikte açıklayınız.

Sizde yaşadığınız acı, tatlı olayları bir deftere yazarak anı defteri oluşturunuz.

Resim. 02.07: Aziz NESİN

Page 75: Dil ve Anlatım, 5

75

DİL VE ANLATIM 5

yüzüne bakıyorum. Kar yağışında insanlar hızlı hızlı yürüyorlar. Şunların hepsi de bir yere gidiyor; hepsinin de gidecek yerleri, görecek kimseleri, yapacak işleri var.

Sizin başınıza geldi mi hiç? Kimi zaman içimden geçirdiğim şey oluverir. Bir ta-nıdık görsem deyip dururken, Şazi’yi görmeyeyim mi. Bana doğru geliyor. Göz göze geldik. Şazi birdenbire arkasından biri seslenmiş gibi, tam yüz seksen derece geriye döndü. Hızlı yürümeye başladı.

(…)

Bursa asfaltında göz göze gelince birden tersyüzü dönüp giden Şazi’nin arka-sından seslendim.

-Şaziiii…

Büsbütün hızlandı. Ben de hızlandım. Yerlerde iki karış kadar kar tutmuş, yürü-mek zor... Bata çıka arkasından gidiyorum ama yetişilir gibi değil…

Şazi, ha babam gidiyor. Sağa saptı, daha tenha bir yol... Ben de saptım. Yetiş-mek için artık koşmaya başladım. Şazi, kafasını geriye çevirip koştuğumu görünce, o da koşmaya başladı. Olur şey değil...

- Şazi! Diye bağırıyorum, ben bağırdıkça o koşuyor. Şu gurbet ilde bir tanıdık yakalamışım, bırakır mıyım? Ben de koşuyorum. Bir sokağa daha saptı, ben de arka-sından. Yokuşa ver etti, ben de...

İkimiz de 19 Mayıs Bayramına sınır toprağı yetiştirecek gibi koşuyoruz. Ben, bir yandan da bağırıyorum. O başını çevirip bakıyor, sonra koşuya devam… Koşmuyor, kaçıyor. Ben de öyle; koşmuyorum, kovalıyorum. Bursa’nın dış mahallelerine geldik. Yokuş yukarı tırmanıyoruz. Yollar da bitti. Hani neredeyse, biraz sıksak kendimizi Uludağ’a çıkacağız. Bir kır koşusu tutturduk. Karlar çok fena kayıyor. Ben kendimi kaybetmişim.

Nasıl oldu bilmiyorum, ayağımın kaymasıyla boylu boyunca karların içine yu-varlandım. Artık yerimden kalkacak hâlim yoktu. Yattığım yerden Şazi’ye baktım; o benden yüz metre ilerde yüksekte... Gülüyor, elini sallıyor. Hani trende, vapurda uğurladığın yolcu elini sallar ya işte öyle... Kendi kendime söylendim:

(…)

Gömüldüğüm karlardan kalktım. Sallana sallana asfalta indim. Bir sıcak kah-veye girip çay içecektim. Üç tane beş kuruştan ikisi düşmüş... Arandım, bakındım, parayı koyduğum pantolon cebim delinmiş.”

Aziz NESİN

Bir Sürgünün Anıları

Page 76: Dil ve Anlatım, 5

76

DİL VE ANLATIM 5

3.ETKİNLİK

TÜRK’ÜN ATEŞLE İMTİHANI(...)Eylülün ikinci günü, Mustafa Kemal Paşa, Fevzi ve İsmet paşaları Uşak’ta bir

masanın etrafında bulduk. General Trikopis ile general Dionis Türk’lere teslim olmuş-tu. Mustafa Kemal Paşanın huzuruna, Nurettin Paşayla Kemalettin Paşanın arasında geldiler. Eğer korunmasalardı, Uşak halkı onları da parçalayacaktı. Uşaklılar onları, sevgililerini öldürenler evlerini barklarını yakanlar arasında sayıyorlar mevkilerine hiç önem vermiyorlardı.

Yunan generallerini getirdikleri zaman, Mustafa Kemal Paşa, Fevzi Paşa ile İs-met Paşanın arasında duruyordu. Benim için bu, birinci derecede militer bir dramdı. Onun için büyük bir ilgiyle onları seyrettim ve dinledim. Bizimkilerin üniformaları erlerinki kadar sade, yüzleri sakin ve hareketsizdi. Buna karşılık, Yunanlılar sırmalı üniformalar giymişlerdi; yüzleri ile elleri son derece sinirli olduklarını gösteriyordu. Fevzi Paşa bir Buda heykeli gibi sakindi, fakat belki de içinden “Bu herifler gerçek asker olamaz, âdeta dans eder gibi sıçrayıp selâm veriyorlar.” diyordu. İsmet Paşa, gözlerindeki öfkeyi göstermemeğe çalışıyordu; o, askerden daha başka bir şeydi; o bölgede yerli halka yapılan zulme katlanamıyordu.

Halide Edip ADIVAR (...) (Türk’ün Ateşle İmtihanı, 1962)

4.ETKİNLİK

?1. Okuduğunuz anılarda dil hangi işlevinde kullanılmıştır?2. Aziz Nesin’in sonradan hatırlayıp yazdığı bu anının yazılış amacı nedir? 3. Metinde hangi anlatım türü/ türleri kullanılmıştır?4. Yazar nasıl bir dil kullanmıştır?5. Bu metinlerin anı olduğunu nereden anlıyorsunuz? Anı türünün özellikleri

nelerdir?

Bursa’nın dış mahallelerine geldik. Yokuş yukarı tırmanıyoruz. Yollar da bit-ti. Hani neredeyse, biraz sıksak kendimizi Uludağ’a çıkacağız. Bir kır koşusu tuttur-duk. Karlar çok fena kayıyor. Ben kendimi kaybetmişim.

“Bir Sürgünün Anıları” metninden alınan bölümü akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşlılık bakımından inceleyiniz.

Yukarıdaki anı örneğini yazım ve noktalama bakımından inceleyiniz.

Page 77: Dil ve Anlatım, 5

77

DİL VE ANLATIM 5

NELER ÖĞRENDİNİZ?

2.3. ANI (HATIRA) Çeşitli meslek dallarında isim yapmış kişilerin, sanatçı ve yazarların, yaşadıkları

önemli olaylarla ilgili gözlem, bilgi ve izlenimlerini anlattıklara yazılara anı(hatıra) denir.

Bir yazarın kendi başından geçmiş veya kendisinin de karıştığı bir takım önem-li olayları sanat değeri taşıyan bir dille anlattığı yazı türü diye de tanımlanır.

Anılar birinci tekil kişinin (ben) ağzıyla yazılır. Çünkü olayı yaşayan kişi gör-düklerini yaşadıklarını yazar. Anının en önemli özelliği kişinin kendi yaşadıklarını, gördüklerini kendisinin yazmasıdır.

ÖzellikleriAnı yazıları yaşanmış olayları konu aldıkları için tarihe ışık tutar.

Anılar yazılırken mümkün olduğu kadar objektif, yani tarafsız olmaya çalışıl-malıdır.

Kişisel duygular ya hiç belirtilmemeli ya da gerçekler ortaya konduktan sonra onlarla ilgili kişisel yorum belirtilmelidir.

Anı yazıları öğretici ve bilgi vericidir.

Anı yazarı anlattıklarını ve gördüklerini ispatlamak belgelemek zorunda de-ğildir.

Olaylar olduğu gibi mübalağaya kaçmadan yazılmalıdır.

Açık, sade, yalın, duru ve içten bir anlatım kullanılmalıdır.

Tanınmış kişilerin yazdıkları anılar onların yaşadıklarını ve o dönemin özellikle-rini anlatması bakımından önemlidir.

Her ne sebeple kaleme alınırsa alınsın hatıralarda dürüstlük, samimiyet ve so-rumluluk duygusu ön planda tutulmalıdır.

Tarihe, topluma, sanata şekil ya da yön vermiş kimselerin hayatı daima insan-ların ilgisini çekmiştir. Hatıralar, bu konularda ve daha başka sahalarda isim yapmış insanlar üzerinde genel bilgilerden daha özel bilgiler verir. Bu özelliğinden dolayı anılara daima ilgi duyulmuştur.

Anı; kişisel, sosyal, siyasi, edebî vb. konularda yazılabilir.

Anının kesiştiği türler de vardır.

Bunlar: Günlük, otobiyografi ve gezi yazılarıdır.

Page 78: Dil ve Anlatım, 5

78

DİL VE ANLATIM 5

Tanzimat öncesindeki şuara tezkireleri, menakıpname, siyer, vekayi’name, ga-zavatname, fetihname, sefaretname gibi eserler bilinen anlamıyla birer anı eseri ol-masalar da bu türe özgü özellikler taşırlar.

Yazılı olarak ulaşabileceğimiz Bilge Kağan ve Babürşah’tan (Baburname) itiba-ren az da olsa zaman zaman anılarını yazan politikacılar da vardır.

Batılı anlamda anı Tanzimat ile beraber edebiyatımıza girmiştir. Daha çok po-litikacıların ve sanat adamlarının yaptıklarını yahut yapmak istediklerini anılar va-sıtasıyla gelecek kuşaklara aktarmak istemeleri bu türün yaygınlaşmasına sebep olmuştur.

Kazım Karabekir, Halit Ziya Uşaklıgil,Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Yusuf Ziya Ortaç, Abdulhak Şinasi Hisar, Refik Halit Karay, Mine Urgan, Hakkı Süha Sezgin, Ha-lide Edip Adıvar,Hüseyin Cahit Yalçın,Falih Rıfkı Atay bu türün önemli temsilcileridir.

OKUMA METNİ

SITKI BEY ADINDA BİR ZATIN ATATÜRK’E MEKTUBU

ATATÜRK’ün yakınlarından M. Rasim Özgen şu hatırasını anlatmıştır.

“ATATÜRK, Adanalı Sıtkı bey adında bir sanatkârdan ve Vasfiye Hanım adındaki eşinden dinlediği bir Yemen Türküsü için şunları söylemiştir: “O Türküler beni o ka-dar sarmıştı ki bir gece de İsmet İnönü’ye dinlettim. Hüngür hüngür ağladı.”

O gece ATATÜRK, sabaha kadar Sıtkı beyin udundan, tanburundan ve eşinin sesinden dinlediği şarkı ve türkülerin, Ankara ve İstanbul radyolarından da memle-kete dinletilmesini istemiş.

- Sıtkı beyefendi, gidiniz, İstanbul ve Ankara radyolarında, birer konser veriniz, demiştir.

O sırada Atatürk’ün yanlış anlaşılan bir sözü üzerine yasaklanan Türk musıkisi de yeniden canlanıvermiştir.

Bu arada büyük Atatürk’ün sanata ve sanatkâra verdiği değeri ve gösterdiği sevgiyi anlatan şöyle bir olay anlatmıştır.

Bu Adanalı Sıtkı Bey, daha Atatürk’le tanışmadan önce İstanbul’a geliyor. Ken-disi İstiklal Savaşında baytar mektebini bitirdikten sonra askere alınmış, savaştan sonra, baytar yüzbaşılığından ayrılarak öğretmenliği ve yazarlığı meslek edinmiş. Bir ses sanatkârı olan eşi Vasfiye Hanım’ın tesiri ve teşvikiyle musikide ihtisas sahibi olmuş bir zat. Türk musikisi üzerine bestelediği şarkılarını, bir plak şirketine götü-rüyor. Plakçı Türk musikisinin yasaklandığını, radyolardan kaldırıldığını söylüyor. Ve bu eserleri alamayacağını bildiriyor. Bu durumdan aşırı üzüntüye kapılan Sıtkı Bey,

Page 79: Dil ve Anlatım, 5

79

DİL VE ANLATIM 5

geçirdiği bir buhran anında, tutuyor Atatürk’e kurşun kalemle ve adi bir defter yap-rağına, sitem dolu ağır bir mektup yazıyor. Bu mektubunda, eski sanat ustalarının fikirlerinden ve bestelerinden örnekler göstererek, Türk musikisini savunmakla be-raber, yasaklanmasını ağır bir dille eleştiriyor.

Aradan birkaç gün geçmiş, polis karakolu vasıtasıyla, Sıtkı Bey Dolmabahçe Sarayı’ndan çağrıldığını öğreniyor.

Düşünülecek olursa, kurşun kalemle, adi bir defter kâğıdına yazılan sitem dolu bir mektup, bunu yazan bir sanatkâr. Atatürk’ün o engin müsamahasına ve sanatkâr sevgisine bakınız ki bu sanatkârı huzurunda kabul ediyor, üstelik iltifatlarda bulunu-yor.

Atatürk’ün yapmak istediği reformlar arasında, hiç şüphe yok ki Türk musikisi de vardı. Bu reformun amacı, batı özenticiliğiyle değil, millî kültür değerlerimizi, batı doğrultusunda, millî haysiyetine ve değerlerine toz kondurmadan geliştirmek ve gerçek sanat seviyesine ulaştırmaktı.

Atatürk, bazılarının dediği ve zannettiği gibi, sadece Rumeli Türkülerini se-viyor değildi. Rumeli Türküleri onun gençlik hatıralarıydı, elbette sevecekti, ancak Atatürk Türk musikisinin gerçek değer taşıyan eserlerini dinlemeyi seviyordu, hatta zaman zaman kendisi de şarkılar, türküler söylüyordu.

Atatürk’ün kendisine mahsus, Türk musikisinin üslup ve ifade zenginliğine uy-gun bir okuyuş tarzı vardı. Özellikle şarkı ve türkülerin yakılmalarını etkileyen olay-ları ve duygu zenginliğini canlandıracak bir ahenk ve belagatle okur ve böyle okun-masını isterdi.

ATATÜRK’ÜN HAYALLERİ

Kurtuluş Savaşı’nın ilk günlerinden, Cumhuriyet’e kadar Atatürk’ün yanında olanlardan Mazhar Müfit Kansu’nun anılarından...

Mazhar Müfit Bey, Mustafa Kemal hareketinin genel sekreteri gibidir, karargâhın her işiyle uğraşır, günlük harcamalara bile o para bulur.

***

Mustafa Kemal Paşa, Mazhar Müfit Bey’in günlük olayları not tuttuğunu bilir, der ki:

“Şimdi sana söyleyeceklerimi not et, ama sen, ben ve Süreyya’dan başka kimse bilmeyecek!”

Ve başlar yazdırmaya:

“7-8 Temmuz 1919, Erzurum, sabaha karşı...”

Page 80: Dil ve Anlatım, 5

80

DİL VE ANLATIM 5

Devam eder:

“Bir, zaferden sonra hükümet biçimi Cumhuriyet olacaktır.

İki, padişah ve hanedan hakkında zamanı gelince gereken işlem yapılacaktır.

Üç, örtünmek kalkacaktır.

Fes kaldırılacak, şapka giyilecektir.”

***

Mazhar Müfit Bey “Elimdeki kalem düştü.” der.

Paşa sorar:

“Niye durakladın?”

“Darılma ama paşam, sizin hayal peşinde koşan taraflarınız var!”

“Bunu zaman gelince gösterir, sen yaz!”

***

Beşinci maddeye gelince, Mazhar Müfit Bey, yatmak için izin ister, çünkü bu madde “Latin harfleri kabul edilecek.” diye başlar.

Mazhar Müfit Bey’in tahammülü kalmamıştır, gün de ağarmıştır, müsaade ister, yatmaya çıkar, herhâlde içinden de “Şu bizim paşa amma da hayalperest” demiştir.

***

Aradan yıllar geçer, Mustafa Kemal Paşa’nın o gece not ettirdiği maddelerin hemen hepsi gerçekleşir.

Atatürk Çankaya sofralarından birkaçında bu olayı hatırlatır...

Ama sırada öyle bir olay vardır ki!

***

Mazhar Müfit Kansu anlatır:

“Şapka devrimini açıklamış olarak Kastamonu’dan dönüyordu, ben de eski Meclis binası önünde duruyor, kafileyi seyrediyordum, öyle bir şey gördüm ki gözle-rime inanamadım, Atatürk’ün yanında oturan Diyanet İşleri Başkanının da başında bir şapka vardı, ben bunu hayretle seyrederken, Atatürk, otomobili yavaşlattı, dur-durdu, beni çağırdı:

-Azizim Mazhar Bey, notlarına bakıyor musun, kaçıncı maddedeyiz?”

Hasan PULUR

Page 81: Dil ve Anlatım, 5

81

DİL VE ANLATIM 5

2.4. BİYOGRAFİ (HAYAT HİKÂYESİ), OTOBİYOGRAFİ

Bu konuyu bitirdiğinizde; Biyografilerin ortak özelliklerini belirlemeyi;Biyografilerde dilin hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;Biyografilerin kültür tarihindeki yerini ve önemini belirlemeyi;Otobiyografi (öz yaşam öyküsü) metinleriyle biyografi metinlerini karşılaş-tırmayı;Anı ile otobiyografiyi karşılaştırmayı;Biyografi yazmayı;Otobiyografi yazmayı; Biyografileri akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendir-meyi;Biyografileri yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi;Otobiyografileri akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlen-dirmeyi;Otobiyografileri yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğren-miş olacaksınız.

Biyografiler sevdiğimiz kişilerin hayatlarını bize anlatması bakımından önem-lidir. Size fırsat verilse kimin biyografisini yazmak istersiniz, neden?

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Resim. 02.08: İnsan hayatı su gibi akar geçer.

1. Biyografilere önceleri ne isim verildiğini araştırınız.2. Biyografi yazma ihtiyacının neden doğduğunu araştırınız.

Page 82: Dil ve Anlatım, 5

82

DİL VE ANLATIM 5

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

Attilâ İLHAN(15 Haziran 1925 – 11 Ekim 2005)15 Haziran 1925’te İzmir’in Menemen ilçesinde doğdu. 11 Ekim 2005’te

İstanbul’da yaşamını yitirdi. İzmir’de Karşıyaka Cumhuriyet İlkokulu ve Karşıyaka Ortaokulunu bitirdi. Atatürk Lisesindeki öğrenciliği sırasında Türk Ceza Kanunu’nun 141. maddesine aykırı davrandığı gerekçesiyle tutuklandı ve okuldan uzaklaştırıl-dı. Danıştay kararıyla eğitimi sürdürme hakkını kazandı. İstanbul’da Işık Lisesinden mezun oldu. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesindeki yükseköğrenimini yarıda bıraktı. 6 yıl aralıklarla Paris’te yaşadı. Türkiye’ye döndü. Çeşitli gazete ve dergilerde çalıştı. Demokrat İzmir Gazetesi Genel Yayın Müdürlüğü ve başyazarlığını üstlendi. Ankara’da Bilgi Yayınevi danışmanlığını yaptı. Senaryolarında “Ali Kaptanoğlu” tak-ma adını kullandı. Yeni Ortam, Dünya, Milliyet, Söz gazetelerinde köşe yazıları yazdı. Yelken ve Sanat Olayı dergilerini yönetti.

İlk şiiri olan “Balıkçı Türküsü” 1941’de Yeni Edebiyat Dergisi’nde yayınlandı. “Ne-vin Yıldız” takma adıyla İstanbul, “Beteroğlu” takma adıyla Yücel dergilerinde şiirleri çıktı. 1946 CHP şiir yarışmasında “Cebbaroğlu Mehemmed” şiiriyle birincilik ödülü kazandı. Bu başarıdan sonra hızla tanınıp sevildi. Genç, Yeni Nesil, Varlık, Aile, Yirmin-ci Asır, Seçilmiş Hikâyeler, Kaynak, Ufuklar, Mavi, Yeditepe, Dost, Yelken, Ataç, Yön, Milliyet Sanat, Sanat Olayı gibi dergilerde şiirleri, deneme ve eleştirileri yayınlandı. Türk edebiyatının önemli isimleri arasına girdi.

Resim. 02.09: Attilâ İLHAN

Page 83: Dil ve Anlatım, 5

83

DİL VE ANLATIM 5

Garip Akımı ve İkinci Yeni şiirine karşı çıktı. Mavi ya da Maviciler adıyla tanınan toplumcu gerçekçi şiir akımını başlattı.

Şiire yeni bir ses düzeni, taşkın, coşkulu bir anlatım ve kendisine özgü bir du-yarlılık getirdi. Sisler Bulvarı, Yağmur Kaçağı, Ben Sana Mecburum şiir kitaplarındaki şiirleriyle genç şair kuşağını etkiledi. Yasak Sevişmek, Elde Var Hüzün kitaplarındaki şiirlerinde divan şiiri ve şarkılardan da yararlandı.

İlk iki romanı Sokaktaki Adam ve Zenciler Birbirine Benzemez’den sonraki ro-manlarında tarihsel konulara ağırlık vermeye başladı. Bu tür romanlarında öz Türkçe akımına karşı çıktı.

Senaryolarını yazdığı önemli filmler: Yalnızlar Rıhtımı (Lütfi Akad), Ateşten Damlalar (Memduh Ün), Rıfat Diye Biri (Ertem Gönenç), Şoför Nebahat (Metin Erk-san), Devlerin Öfkesi (Nevzat Pesen), Ver Elini İstanbul (Aydın Arakon).

ESERLERİ

ŞİİR:

Duvar (1948)

Sisler Bulvarı (1954)

Yağmur Kaçağı (1955)

Ben Sana Mecburum (1960)

Bela Çiçeği (1962)

Yasak Sevişmek (1968)

Tutkunun Günlüğü (1973)

Böyle Bir Sevmek (1977)

Elde Var Hüzün (1982)

Korkunun Krallığı (1987)

Ayrılık Sevdaya Dahil (1993)

ROMAN:

Sokaktaki Adam (1953)

Zenciler Birbirine Benzemez (1957)

Kurtlar Sofrası (1963/64)

Bıçağın Ucu (1973)

Sırtlan Payı (1974)

Page 84: Dil ve Anlatım, 5

84

DİL VE ANLATIM 5

Yaraya Tuz Basmak (1978)

Fena Halde Leman (1980)

Dersaadet’te Sabah Ezanları (1981)

Haco Hanım Vay (1984)

O Karanlıkta Biz (1988)

GEZİ-DENEME-ELEŞTİRİ:

Abbas Yolcu (1957)

Hangi Sol (1971)

Gerçekçilik Savaşı (1980)

Hangi Atatürk (1981)

Batı’nın Deli Gömleği (1982)

İkinci Yeni Savaşı (1983)

Sağım Solum Sobe (1985)

Yanlış Kadınlar Yanlış Erkekler (1985)

Ulusal Kültür Savaşı (1986)

ÖDÜLLERİ

1946 CHP Şiir Yarışması Birinciliği,

1974 Tutuklunun Günlüğü ile Türk Dil Kurumu Şiir Ödülü,

1975 Sırtlan Payı ile Yunus Nadi Roman Armağanı ödülünü aldı.

BU KONUDA ÖĞRENDİKLERİM...

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

? 1. İncelediğiniz biyografide bilgi ve belgelerden yararlanılmış mıdır? 2. Attilâ İlhan’ın biyografisinde yazan kişi ile anlatan kişi aynı mıdır?

Page 85: Dil ve Anlatım, 5

85

DİL VE ANLATIM 5

Cemil MERİÇYazar ve mütercim. 12 Aralık 1917’de Hatay Reyhanlı’da doğdu. Hatay Lisesini

bitirdi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe bölümüne girdi. Öğrenimini tamamlayamadan Hatay’a döndü. Bir süre ilkokul öğretmenliği ve nahiye müdürlü-ğü, Tercüme Kalemi’nde reis muavinliği yaptı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakülte-si Fransız Dili ve Edebiyatı bölümünü bitirdi. Elazığ Lisesi’nde Fransızca öğretmenliği yaptı (1942-45). İstanbul Üniversitesi yabancı diller okulunda okutman olarak çalıştı (1946). 1955’te gözleri görmez oldu. Fakat talebelerinin yardımıyla çalışmalarını ölü-müne kadar sürdürdü. 1974 senesinde İstanbul Üniversitesinden emekli oldu. 13 Haziran 1987 günü İstanbul’da vefat etti.

Cemil Meriç’in ilk yazısı Hatay’da Yeni Gün gazetesinde çıktı (1928). Sonra Yirminci Asır, Yeni İnsan, Hisar, Türk Edebiyatı, Yeni Devir, Pınar, Doğuş ve Edebiyat dergilerinde yazılar yazdı. Cemil Meriç, gençlik yıllarında Fransızcadan tercümeye başladı. (…)

Mehmet Emin YURDAKUL (1869-1944) 13 Mayıs 1869’da İstanbul’da doğdu. 14 Ocak 1944’te İstanbul’da yaşamını

yitirdi. Zincirlikuyu mezarlığında toprağa verildi. Millî Edebiyat ve Türkçülük akımı-nın önde gelen temsilcisi. Mektebi Mülkiye’nin idadi bölümünden ayrıldı. Devlet

? 1. Yukarıdaki Cemil Meriç’in biyografisinden alınan bölümü bağdaşıklık ve bağlaşıklık bakımından inceleyiniz.

Resim. 02.10: Mehmet Emin YURDAKUL

Page 86: Dil ve Anlatım, 5

86

DİL VE ANLATIM 5

memuru oldu. İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne girdi. Şiirleriyle İstanbul hükümetini eleştirince 1907’de Erzurum rüsumat nazırlığına atanarak İstanbul’dan uzaklaştı-rıldı. İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra aynı görevle bu kez Trabzon’a gönderildi. 31 Mart Olayı’nın ardından 13 Nisan 1909’da İstanbul’a çağrıldı. Bahriye Nezareti Müsteşarlığı’na atandı. Hicaz ve Sivas’ta valilik yaptı. 1910’da İstanbul’a döndü. Türk Yurdu Cemiyeti ve Türk Ocağının kurucuları arasında yer aldı. Türk Yurdu dergisinin yayın sorumluluğunu üstlendi. İttihat ve Terakki ile anlaşmazlığa düşünce 1912’de Erzurum Valiliği’nden emekliye ayrıldı. 1914’te Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda Mu-sul milletvekili oldu. Aralık 1919’da Türk Fırkası’nı kurdu. İstanbul’un işgalinden son-ra 1921’de Anadolu’ya geçti. Antalya, Adana, İzmir çevresinde çalıştı. Cumhuriyetin ilk yıllarında Şarkikarahisar, sonra da Urfa ve İstanbul milletvekili oldu. Ölümüne ka-dar milletvekili olarak kaldı. Yazmaya şiirle başladı. İlk şiiri 1897’de Servetifünun der-gisinde yayınlandı. Döneminin şiir anlayaşının dışına çıktı, hece ölçüsüne dayalı ya-lın bir Türkçe kullandı. Türk edebiyatına halkın sesini getiren gerçekçi bir şair olarak değerlendirildi. Osmanlıcılık ve İslamcılık akımlarına karşı Türkçülüğü savunan şiirler yazdı. Coşku, ulusal duygular, kahramanlık, yüreklendirme ve öğreticilik ögelerini ön plana çıkardı. Şiire biçim yenilikleri de getirdi. Dörtlük geleneğinin dışına çıkarak üçer, altışar, sekizer dizeden kurulu şiirler yazdı. Millî edebiyat akımı ve Türkçülüğün önde gelen temsilcileri arasında yer aldı. “ Türk Şairi”, “ Millî Şair “ diye bilinir.

Mehmet Emin YURDAKUL’un Eserleri

ŞİİR:

Türkçe Şiirler (1899-1918)

Türk Sazı (1914)

Ey Türk Uyan (1914)

Tan Sesleri (1915, 1956)

Ordunun Destanı (1915)

Dicle Önünde (1916)

Hastabakıcı Hanımlar (1917)

Turana Doğru (1918)

Zafer Yolunda (1918)

İsyan ve Dua (1918)

Aydın Kızları (1919)

Mustafa Kemal (1928, şiir ve düzyazı)

Ankara (1939)

Page 87: Dil ve Anlatım, 5

87

DİL VE ANLATIM 5

DÜZ YAZI:

Fazilet ve Asalet (1890)

Türkün Hukuku (1919)

Kral Corc’a (1923)

Dante’ye (1928)

1.ETKİNLİK

? 1. Biyografide hangi anlatım türü / türlerini kullanılmıştır?2. Okuduğunuz biyografilerin ortak özellikleri nelerdir?3. Biyografilerde dil hangi işlevinde kullanılmıştır?

Ziya Gökalp (1876-1924) 23 Mart 1876’da Diyarbakır’da doğdu. 25 Ekim 1924’te İstanbul’da yaşamını

yitirdi. Asıl ismi Mehmet Ziya. Babası yerel bir gazetede çalışan memurdu. Eğitimi-ne Diyarbakır’da başladı. Amcasından geleneksel İslam ilimlerini öğrendi. 1895’te İstanbul’a gitti. Baytar Mektebine kaydını yaptırdı. Buradaki öğretimi sırasında İbrahim Temo ve İshak Sukûti ile ilişki kurdu. Jön Türkler’den etkilendi. İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne katıldı. Muhalif eylemleri nedeniyle 1898’de tutuklandı. Bir yıl cezaevinde kaldı. Serbest bırakıldıktan sonra 1900’de Diyarbakır’a sürgüne gön-derildi. 1908’e kadar Diyarbakır’da küçük memuriyetler yaptı. 2’nci Meşrutiyetten sonra İttihat ve Terakki’nin Diyarbakır şubesini kudu ve temsilcisi oldu. “Peyman” gazetesini çıkardı. 1909’da Selanik’te toplanan İttihat Terakki Kongresi’ne Diyarba-kır delegesi olarak katıldı. Bir yıl sonra, örgütün Selanik’teki merkez yönetim kuru-luna üye seçildi. 1910’da kurulmasında öncülük yaptığı İttihat Terakki İdadisi’nde sosyoloji dersleri verdi. Bir yandan da “Genç Kalemler” dergisini çıkardı. 1912’de Ergani Maden’den Meclis-i Mebusan’a seçildi, İstanbul’a taşındı. Türk Ocağı’nın ku-rucuları arasında yer aldı. Derneğin yayın organı “Türk Yurdu” başta olmak üzere Halka Doğru, İslam Mecmuası, Milli Tetebbular Mecmuası, İktisadiyat Mecmuası, İçtimaiyat Mecmuası, Yeni Mecmua’da yazılar yazdı. Bir yandan da Darülfünun-u Osmani’de (İstanbul Üniversitesi) sosyoloji dersleri verdi.

(...) Yukarıdaki paragrafı yazım ve noktalama bakımından inceleyiniz.

Page 88: Dil ve Anlatım, 5

88

DİL VE ANLATIM 5

2. ETKİNLİK

OTOBİYOGRAFİ (Atatürk’ün araştırmacılar tarafından yazılmış otobiyografisi)

1881 yılında Selanik’te, üç katlı pembe bir evde dünyaya gelmişim. Annem bana baharda mayısın herhangi bir günü doğduğumu söylerdi. Benim doğum gü-nüm niye 19 Mayıs olmasın? Çocukluğuma ilişkin ilk anımsadığım şey, okula gitme konusudur. Önce annemin istediği gibi mahalle mektebine, sonra babamın tercih Ettiği Şemsi Efendi Okuluna yazıldım. Kısa bir zaman sonra babam öldü. Onun ölü-müyle kendimi yalnız hissettim… Çünkü bizi ayakta tutan kuvvetli bir destek yıkıl-mıştı.

Daha sonra annemle birlikte dayımın yanına yerleştik. Kendimi bir köy hayatı-nın içinde buldum. Bu arada annem, okulsuz kaldığım için kaygılanıyordu. Nihayet Selanik’te bulunan teyzemin yanına gitmeme ve okula devam etmeme karar veril-di. Mülkiye Rüştiyesinde karıştığım bir kavga nedeniyle büyükannem beni okuldan aldı. Ben askerî okula gitmek istiyordum. Annemin haberi olmadan Askerî Rüştiye-nin sınavına girdim ve kazandım. Artık hayatımda yeni bir dönem başlamıştı. Orta-okulu bitirince Manastır Askerî Lisesine yazıldım. 13 Mart 1899 tarihinde bir harp okulu öğrencisiydim. Harp Okulunun üçüncü sınıfında memleketin durumuna fena hâlde üzülüyor, baştaki subayların buna çare bulacaklarına inanmıyorduk. Çare sa-dece Harp Okulundaki aydınların bir öncü subay olarak orduya katılıp bir kuvvet gerçekleştirmesiyle olabilirdi.

1902 yılında 21 yaşında teğmen rütbesiyle Harp Akademisine girdim. Binlerce kişiden oluşan akademi öğrencilerine düşüncellerimizi anlatmak için el yazısıyla bir gazete çıkarmaya başladık. Sınıf içinde ufak bir örgütümüz de vardı…

Kurmay yüzbaşı olarak Harp Akademisinden mezun olduğumda takvimler 11 Ocak 1905’i gösteriyordu. Aynı yıl Şam’daki otuzuncu süvari alayına staj yapmaya gittim. Burada siyasî yaşantım için önemli gözlemlerim oldu.

Devlet yönetiminin kötülüğüne, ordunun yetiştirilmesindeki eksikliğe, halkın yönetim yüzünden çektiği sıkıntılara yakından tanıktım. 1906’da bir Ekim gecesi arkadaşlarla “Vatan ve Hürriyet Cemiyeti”ni kurduk. Bu bölgedeki örgütlenme gö-

? 1. Biyografi ile anı ve günlükleri anlatım yönünden karşılaştırınız.

Sizde sevdiğiniz bir yazar veya şairin hayatını, yaptıklarını vb. özelliklerini araştırarak o kişinin biyografisini yazınız.

Page 89: Dil ve Anlatım, 5

89

DİL VE ANLATIM 5

revinin bir kısmını ben üstlenmiştim. Örneğin; Beyrut, Yafa ve Kudüs’e gittim… 23 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet ilân edildi…

Bu devrimle birlikte yurtta büyükçe köklü bir değişiklik yapılması gerektiğine inanıyordum. Meşrutiyetin ilanından pek az sonra meşrutiyete karşı yapılan ayak-lanmalar bastırmak üzere Trablusgarp’a gönderildim. Orada çeşitli görüşmeler yapıp Selanik’e döndüm. Çok geçmeden 13 Nisan 1909’da 31 Mart Vakası oldu, İstanbul’da yeni rejime karşı gerici bir isyan baş göstermişti. İstanbul’a döndüm. Kısa sürede isyan bastırıldı...

27 Eylül 1911’de İtalyanlar Trablusgarp’a saldırdı. Ben de Trablusgarp’a gidip İtalyanlar ile savaşmak istiyordum. İsteğim gerçekleşti…

Biz Trablusgarp’ta iken Balkan Savaşı başlamıştı Avrupa yolu ile Romanya üze-rinden İstanbul’a geldim. 25 Kasım 1912’de Akdeniz Boğazı Kuva-i Mürettebesi Ko-mutanlığı Harekât Şubesi Müdürlüğüne atandım.

Edirne, 21 Temmuz 1913’de Bulgarlardan geri alındı ve sonunda Bulgarlarla barış imzalandı. 27 Ekim 1913’te Sofya’ya ataşe olarak tayinim çoktu. Sofya ataşeli-ğim sarasında 1 Ağustos 1914’te Birinci Dünya Savaşı patlak verdi. Savaşta Alman-ların yananda yer almıştık. On dokuzuncu Tümen Komutanı olarak Çanakkale Sa-vaş’ına katıldım. Çanakkale Savaşı dünya tarihinin en büyük savaşlarından biridir. Askerin inancı, bitmez tükenmez azmi sayesinde zaferle çıktık bu savaştan… Herke-se Çanakkale’nin geçilmez olduğunu gösterdik…

14 Nisan 1916’da Silvan’daydım. 6-7 Ağustos’ta Muş, ardından Bitlis kurtarıl-mıştı. Bu arada II. Ordu komutan vekilliğine atandım. 1916 yılının ortalarına doğru ülkenin ve ordunun içinde bulunduğu durumu anlatan bir rapor hazırlayarak baş-komutan vekiline ve hükümete sundum. Raporumdaki görüşler Enver Paşa tarafın-dan benimsenmedi. Bunun üzerine görevimden istifa ederek İstanbul’a döndüm. 7 Ağustos 1918 yılında Suriye’ye VII. Ordu Komutanlığı’na tayin edildim. Suriye Cep-hesinde durum kötüydü. Emrimdeki ordu ile fazla kayıp vermeden Suriye sınırına çekildim. Artık savaş bitmek üzereydi. Osmanlı İmparatorluğu 30 Ekim 1918 yılında Mondros Ateşkes Antlaşması’nı imzaladı. Koşulları belirsiz ifadelerle dolu olan bu antlaşmayı hiçbir zaman kabullenmedim. Benim için sadece bir kâğıt parçasıydı. 13 Kasım 1918’de İstanbul’a geldiğim zaman Haydarpaşa’dan karşıya geçerken, İtilaf Devletleri’nin donanması arasından geçmek zorunda kaldık. Yaverim Cevat Abbas’a “Geldikleri gibi giderler.” dedim. İstanbul’da kaldığım sürece bu düşünceyi gerçek-leştirmek için çaba gösterdim. Fakat zaman ilerledikçe ülkeyi İstanbul’dan kurtarma-nın mümkün olmadığını görmüştüm. Anadolu’ya geçmeliydim. IX. Ordu Müfettişliği görevi teklif edilince hiç duraksamadan kabul ettim.19 Mayıs 1919’da Samsun’a ar-kadaşlarımızla birlikte ayak bastığımızda, hepimizin kafasında ülkenin nasıl kurtu-lacağına ilişkin plânlar vardı. Samsun’da şu kararı aldık. “Ulus egemenliğine dayanan tam bağımsız yeni Türk Devleti kurmak.”

Page 90: Dil ve Anlatım, 5

90

DİL VE ANLATIM 5

12 Haziranda Amasya’ya geçerek Amasya Tamimi’ni imzaladık. Ancak yaptı-ğımız çalışmalar İstanbul’da duyuldu. Tabii ki bu durum hükümetin ve İngilizlerin hoşuna gitmedi. 27 Haziranda Sivas’a geçtik. Orada halk bizi coşkuyla karşıladı. Bu arada beni tutuklamak istediler. Ancak bizi karşılayanların çoğu Sarayburnu’nda, Anafartalar’da, Çanakkale’de benim komutamda çarpışmış Mehmetçiklerdi. Bu ne-denle beni tutuklayamadılar.

Sivas’tan ayrılıp Erzurum’a gelirken yolda bir ihtiyara rastladım. Ona “Nereye gidiyorsun böyle, yoksa kendi yörende geçinemedin mi” dedim. Yaşlı adam bana, “Hayır, geçimimiz iyidir. Hatta çoluk çocuk da iyidir. Ama son günlerde duydum ki; İstanbul’dakiler bizim Erzurum’u vereceklermiş. Geldim ki görem, kimin malını kime veriyorlar.” Bu sözlerden sonra iyice anladım ki, bu milletle neler yapılmaz.

23 Temmuz 1919’da Erzurum Kongresi’ni açtık. Erzurum Kongresi’nde alınan kararlar 11 Eylül 1919’da kapanan Sivas Kongresi’nde de onaylandı.

Halkın kendisini yönetmesi amacıyla 23 Nisan 1920’de TBMM’ini açtığımızda büyük bir işi başardığımızı biliyorduk. Yeni Türk Devletinin ilk Anayasası 20 Ocak 1921 yılında kabul edildi. Amasya’ya göre, egemenlik kesinlikle millette olacaktı. Bu arada Türkiye Büyük Millet Meclisine karşı ayaklanmalar baş gösterdi. Bu ayaklan-maları kısa sürede bastırdık. Düzenli ordunun kurulmasıyla Kurtuluş Savaşı gerçek niteliğine kavuşmuştu. Tüm yurt genelinde ordu ve halk el ele büyük bir mücadele vermekteydi. 11 Ocak 1921’de Birinci İnönü Savaşı; zaferle sonuçlandı. Bu savaştan sonra işgalci devletler arasındaki anlaşmazlık iyice su yüzüne çıkıyordu. Anadolu’da-ki direnişin basit bir olay olmadığını, Türklerin yepyeni devlet kurmak için var güçle-riyle savaştıkları artık anlamaya başlamışlardı.

23 Martta başlayan İkinci İnönü Savaşı 31 Mart-1 Nisan 1921’de yine zaferle sonuçlandı. Bu zafer, Türkiye Büyük Millet Meclisinin bağımsızlığa olan inancını art-tırdı, moralini daha da yükseltti. Ismet Paşaya çektiğim telgrafta “Siz orada yalnız düşmanı değil, milletin ters talihini de yendiniz.” dedim. Yalnız Yunanlılar Sakarya ırmağına kadar ilerlemişlerdi. Bazı yerlerde savunmamızı kırarak Ankara’ya elli kilo-metre kadar yaklaştılar. Durum tehlikeli idi. Ama çok büyük fedakârlıklarla düşma-nın bu ileri hareketini durdurduk. 13 Eylül 1921’de Sakarya’nın çoğu Yunanlılardan temizlenmiş, dünya tarihinin en büyük meydan muharebelerinden birini kazanıl-mıştı. Sakarya Meydan Muharebesinden sonra Yunanlılar ellerinde kalan mevzileri korumak amacıyla uzun süreli savunma savaşına hazırlanıyorlardı. Bizler de Büyük Taarruza hazırlık yapıyorduk. 20 Temmuz 1922’de Başkomutanlık süresiz bana veril-di.

26 Ağustos sabahı erken saatlerde, dikkat ve titizlikle hazırlanan taarruz planı-nı uygulamaya koyduk. 30 Ağustosta zafer bizimdi. Düşmana toplanma fırsatı ver-meden izledik. 18 Eylülde Batı Anadolu’da hiçbir Yunan askeri kalmamıştı.11 Ekim 1922 yılında Mudanya Ateşkes Antlaşması’nı İsmet Paşa İngilizlerle imzaladı. Türki-

Page 91: Dil ve Anlatım, 5

91

DİL VE ANLATIM 5

yenin sınırları 24 Temmuz 1923’de Lozan’da belirlendi. Bu önemli antlaşmaya yine İsmet Paşa imzalayacaktı. Artık hepimizi başka savaşlar bekliyordu… Eğitimden ekonomiye kadar… Osmanlı İmparatorluğu’nun gerileme nedeni eğitimi yüzyıl-larca ihmal etmesiydi…

Eğitimle ilgili ilk olarak 3 Mart 1924 yılında Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nu çıkar-dık. Artık yurttaki her çeşit öğretim kurumu devletin denetimindeydi. 1925 yılında tekke ve zaviye gibi çağdaş bir toplumda yeri olmayan kuruluşları kaldırdık. 1926 yılında Medenî Hukuk yürürlüğe girdi…

Yapılan en önemli devrimlerden biri harf devrimidir. 1 Kasım 1928’de Arap harfleri yerini Latin harflerine bıraktı.

1928 yılında devlet yapısının laikleşmesi tamamlandığı o yıl anayasamızdan, laiklikle bağdaşmayan hükümler kaldırıldı… Ekonomi de önemli adımlar attık…

Yapılanlar halkın desteğiyle kısa sürede hayata geçti.! Türk gençliği şimdi onla-rın bekçisi? Bu nedenle ben hep yaşıyorum…

MEB

Not: Otobiyografiler kişilerin kendisi tarafından yazılır. Yukarıdaki oto-biyografi de araştırmacılar tarafından ATATÜRK tarafından yazılmış gibi dile getirilmiştir.

3. ETKİNLİK

4. ETKİNLİK

? 1. Otobiyografi ile biyografi arasındaki benzer ve farklı yönler nelerdir?2. Otobiyografi ve biyografilerin kültür tarihi açısından yerini ve önemini

araştırınız.

Otobiyografiyi; akıcılık, yazım ve noktalama kurallarına göre inceleyiniz.

Sizde otobiyografinizi (yazım ve noktalama kurallarına dikkat ederek) yazınız.

Page 92: Dil ve Anlatım, 5

92

DİL VE ANLATIM 5

BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM

NELER ÖĞRENDİNİZ?

2.4. BİYOGRAFİ Edebiyatta, sanatta, bilimde, politikada veya başka alanda tanınmış kişilerin

yaşamlarının anlatan yazı türüne biyografi (hayat hikâyesi) denir.

Bu tür yazılara eskiden tercümeihâl adı verilirdi.

Eski şairlerimizin hayatları ve sanatları hakkında bilgi veren şuara tezkireleri de biyografi örnekleridir.

İlk biyografi yazarı XV. yüzyılda Ali Şir Nevai’dir. XX. Yüzyılda Fuat Köprülü mo-dern anlamda biyografi türünün ilk örneklerini vermiştir.

Dünyada biyografinin ilk büyük yazarı eski Yunan edebiyatçısı Plutarkhos (Pulutarkos)’tur.

Bilimsel bir konuyu veya bir kimsenin hayatının, kişiliğini, eserlerini geniş ola-rak inceleyen bunları roman tarzında işleyen edebî yazılara biyografik roman (Ya-şam öyküsü romanı)veya monografi denir.

Bu türde eser veren en önemli isimler; Şevket Süreyya Aydemir:Tek Adam, İkinci Adam; Ömer Seyfettin: Ülkücü Bir Yazarın Romanı; Neziha Araz: Dertli Dolap, Yunus Emre vb.

Belli bir konu, yer ve dönemle ilgili yayınları kapsayan veya en iyilerini seçen esere, bibliyografya veya bibliyografi (kaynakça)denir.

ÖzellikleriBiyografi yazmak için ayrıntılı bir ön çalışma yapmak gerekir. Hayat hikâyesi

yazılacak kişinin günlüklerinde, anılarından, mektuplarından ve etrafındaki yakınla-rının izlenimlerinden yararlanılır.

Biyografilerde anlatılanlar gerçek olmalıdır. Sağlam delillere dayanmalıdır.

Tarafsız davranılmalı. Biyografisi yazılan kişi hakkında kişisel duygu ve düşün-celere yer verilmemeli.

Biyografisi yazılan kişinin yaşadığı dönem, çevresi, hayat şartları eserleri ve yaptığı işler üzerinde durulmalı.

Şair, yazar, bilim insanı ve alanında iz bırakmış kişilerin biyografilerini yazanlar ol-masaydı yaptıklarını ve etkiledikleri kişileri nasıl öğrenebilirdik? Düşününüz.

Page 93: Dil ve Anlatım, 5

93

DİL VE ANLATIM 5

Açık, sade bir dille yazılmalı.

Eserin sonunda biyografisi yazılan kişinin toplum hayatındaki yeri kısaca vur-gulanmalı.

Biyografi yazıları öyküleyici anlatımla yazılır.

Anlatılanlar sıraya konulmalı.

Doğum tarihi, yeri, çocukluğu, öğrenimi, ailesi ve nasıl yetiştirildiği, meslek yaşa-mı, yetişmesinde etkili olan kişi ve olaylar, kişiliği, karakteri, çevresinde bıraktığı izler, hizmetleri, eserleri ve kendinden sonraki kişiler üzerindeki etkileri üzerinde durulmalı.

Biyografi yazılırken yararlanılan kaynaklarBiyografisi yazılacak kişinin röportajlarından, söyleşilerinden, hakkında yazı-

lan yazılardan, kitaplardan, hatıralardan, yakın arkadaşlarından, meslektaşlarından, akrabalarından, ansiklopedilerden, onunla ilgili İnternet sitelerinden, belgeler ve fotoğraflardan yararlanılır.

2.4. OTOBİYOGRAFİBir kimsenin kendi hayat hikâyesini anlattığı yazı veya eserlere otobiyografi

denir.

Otobiyografide doğumdan itibaren otobiyografinin yazıldığı ana kadar yaşa-nanlardan anlatmaya değer olanlar yazılır.

Edebiyat, sanat, siyaset, spor vb. alanlarda ünlü bir kişi; diğer insanlarca bilin-meyen yönlerini, başarısını nelere borçlu olduğunu ve nasıl kazandığını anlatmak amacıyla otobiyografisini yazar.

Tanınmış kişilerin otobiyografileri aynı zamanda tarihe ışık tutar. O dönemin yaşantısı hakkında bilgi verir.

Otobiyografiler kişinin kendisi tarafından yazıldığı için birinci tekil şahıs(ben)kullanılır.

Otobiyografilerde gerçekler ele alınmalı, gerekirse yazılanlar belge ve kaynak-lara dayandırılmalı.

Otobiyografilerde doğumdan başlanarak yazıldığı güne kadar olan yaşantı sıra ile yazılmalı. Bir plan içinde olmalı.

Otobiyografiler öznel bir anlayışla kaleme alınır. Otobiyografilerde kişi gerçek-leri yazmalı. Kendini yanlış tanıtmamalı.

Otobiyografisinde yazdığı tarihe kadar yaptıklarını ele almalı.

Otobiyografilerde daha çok açıklayıcı ve öyküleyici anlatım türleri kullanılır.

Page 94: Dil ve Anlatım, 5

94

DİL VE ANLATIM 5

OKUMA METNİ

Necip Fazıl KISAKÜREK(1905-1983)26 Mayıs 1905’te İstanbul’da doğdu. 25 Mayıs 1983’te İstanbul’da yaşamı-

nı yitirdi. Çocukluğu büyükbabasının Çemberlitaş’taki konağında geçti. Bahriye Mektebi’nde, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü’nde öğrenim gördü. Felsefe Bölümü’ndeki öğrenimini yarıda bırakarak 1924’te Paris’e gitti. Bu kez Sarbonne Üniversitesi’nde felsefe eğitimi almaya başladı. 1925’te öğrenimini tekrar yarıda bırakıp yurda döndü. 1926-1939 arasında İstanbul’da çeşitli bankalarda çalış-tı. 1939-1943 arasında Ankara Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Devlet Konservatuvarı, İstanbul Güzel Sanatlar Akadamesinde dersler verdi. Yazarlık, yayıncılık yaptı. İlk şiir-leri 1922’de “Yeni Mecmua”da yayınlandı. Millî Mecmua, Hayat ve Varlık dergilerinde yayınlanan şiirleriyle tanındı. 14 Mayıs 1929 - Ağustos 1936 arasında 17 sayı Ağaç dergisini yayınladı. 1943-1971 arasında “Büyük Doğu” dergisini çıkardı. Son Posta ve Yeni İstanbul gazetelerinde yazarlık yaptı. “Sabırtaşı” (1940) oyunuyla 1947 CHP Piyes Yarışması’nda birincilik kazandı. 1928’de basılan “Kaldırımlar” adlı şiir kitabı bü-yük ilgi gördü. Bu kitabın ardından uzun süre “Kaldırımlar Şairi” olarak anıldı.

1930’lardan sonra özgün şiirden koptu. Mistisizmi İslami değerlere bağlayan, dinsel ve toplumsal bir kavga sanatına yöneldi. “Sonsuzluk Kervanı” isimli şiir kita-bını uzunca bir aradan sonra 1955’te yayınladı. Şiiri, üstün bir algılama sorunu ve mutlak gerçeği, yani Allah’ı arama yolunda sonsuz bir uğraş olarak gördü. Sağlam bir dil yapısına ve trajik ögelere dayanan mistik eğilimli şiirlerinde çağdaş insanın bunalımlarını işledi. Türk şiirinde bir gizem rüzgârı estirdi, Fazıl Hüsnü Dağlarca ile Cahit Sıtkı Tarancı’nın da aralarında bulunduğu birçok şair üzerinde etkili oldu. Garip akımının ortaya çıkışıyla şiirden uzaklaştı.

Güçlü bir yazım tekniğinin görüldüğü tiyatro oyunlarında ise daha çok korku ve kaygı psikolojisini işledi. Anı, makale, inceleme türü eserlerinde daha çok dinsel ve siyasal konuları ele aldı.

ESERLERİ

Şiirleri: Örümcek Ağı (1925)

Kaldırımlar (1928)

Ben ve Ötesi (1932)

Sonsuzluk Kervanı (1955)

Çile (1962)

Şiirlerim (1969)

Page 95: Dil ve Anlatım, 5

95

DİL VE ANLATIM 5

Öykü ve Romanları: Ruh Burkuntularından Hikâyeler (1965)

Aynadaki Yalan (1980)

Kafa Kâğıdı (1984)

Oyunları: Tohum (1935)

Bir Adam Yaratmak (1938)

Künye (1940)

Para (1942)

Namı Diğer Parmaksız Salih (1949)

Reis Bey (1964)

Abdülhamit Han (1969)

Monografi - makale - fıkra - anıları: Birkaç Hikâye Birkaç Tahlil (1933)

Namık Kemal (1940)

Çerçeve (1940)

Son Devrin Din Mazlumları (1969)

Hitabe (1975)

İhtilal (1975)

Yılanlı Kuyudan (1970)

Hac (1973)

Babıali (1975)

İman ve İslam Atlası (1981)

Ödülleri: 1947 CHP Piyes Yarışması birinciliği Sabırtaşı,

1980 Kültür Bakanlığı Büyük Ödülü,

1981 Türkiye Millî Kültür Vakfı Kültür Armağanı İman ve İslam Atlası adlı eser-leriyle aldı.

Page 96: Dil ve Anlatım, 5

96

DİL VE ANLATIM 5

2.5. GEZİ YAZISI (SEYAHATNAME)

Bu konuyu bitirdiğinizde;Gezi yazılarının ortak özelliklerini belirlemeyi; Gezi yazılarının okuyucu üzerindeki etkisin sorgulamayı;İncelenen gezi yazısında dilin hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;Gezi yazılarıyla anıları karşılaştırmayı; Gezi yazısı yazmayı; Gezi yazılarını akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlen-dirmeyi;Gezi yazılarını yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş olacaksınız.

İnsanoğlunun yeni yerleri görmek merakı hiç bir zaman sona ermez. Türkiye de tarihî değerler açısından zenginliklerle dolu bir ülkedir. Siz en çok nereleri gör-mek istersiniz?

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Resim. 02.11: Topkapı Sarayı

1. “Çok yaşayan (okuyan) bilmez, çok gezen bilir.” deyimini açıklayınız.2. Yurt içinde veya yurt dışında gezmek insana neler kazandırır?

Page 97: Dil ve Anlatım, 5

97

DİL VE ANLATIM 5

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

Kırıkkale’ye GiderkenAnkara kalesi, telsiz direkleri ve bir tünel... Yarım dakika karanlık. Ankara geri-

de kaldı. Bu yol, bütün bozkırı geçer, Karadeniz’e dek ulaşır.

İsmet Paşa yıllardır fikir döktü, ray döşedi. Şimdi ben, bu ray üstünden fikir ta-şıyan kültür savaşının zırhlı trenine yetişmek için kilometrelerin sekişini sayıyorum. Tren yolunda... Gezici eğitim sergisi Kırıkkale istasyonunda...

Tren yolunda dediğim zaman dudaklarımızda yabansı bir kıvrıntı seziyor gibi-yim. Sezmeye de gerek yok gerçekten:

“Tren yolunda da laf mı a canım.” diyebilirsiniz.Eğer siz, bir zamanlar Yahşihan’a dek böyle gidip gelen eski tren bozuntusunu

anımsarsınız hiç de böyle düşünmezsiniz.

Hele benim gibi Yahşihan yolunda tuhaflıklara tanık olmuşsanız... Size, istas-yonların kimi bodurumsu, kimi kavaklar gibi birbirlerinin sırtından sırıtan uzun dallı ağaçlarından, çeşmelerinden, bayrak direklerinden, makaslarından, telgraf direkle-rine tünemiş güvercinlerinden, yol kenarında doygun doygun treni seyreden öküz-lerden, özgür ve neşeli sıpalardan söz edeceğimize bizim orta Anadolu’ya kültür ve yeninin aşkını taşıyan trene rast gelinceye dek bugünkü güzel trenin yerindeki o eski tren ve ray bozuntusundan söz edeyim, her hâlde canınız sıkılmaz.

Yıl 1921, İnönü ile Sakarya savaşının araları... Ankara’dan Kayseri’ye doğru bir akın var.Kağnı, kağnı, kağnı...Yollardan, dağlardan, taşlardan gıcırtıdan geçilmiyor.

Mumyalanmış bir eşeğe benzeyen cılız, sanki tenekeden yapılma bir lokomo-tif, ince, uzun hörgücünü kaldırmış, bitkin develeri anımsatan vagonlar da bunların arasında Kayseri yolunu tutuyor.

Her nedense o zaman burada işleyen dekovilde, sudan geçmeyen hayvanın inadına benzer bir inat vardı. Zaman zaman tutarağı tutardı. Bakarsınız, tıpış tıpış giderken birdenbire zınk yerinde sayar. Bir ses duyulur:

“Lokomotifin suyu tükendi. Allah’ını seven su getirsin!..”Kovalarla, ibriklerle, testilerle bir sürü halk su aramaya çıkar, su bulunmayan bir

yerde ise herkes mataralarındaki, testilerindeki, teneke ya da toprak ibriklerindeki suları lokomotife boşaltırlar. Mübarek, yürümeye başlar. Ama yürüyüş de ne yürüyüş!..

Trenin üstünde pinekleyen ihtiyarlar, kimi zaman şöyle konuşurlardı:“Tren giderken indim, aptes bozdum, elimi yudum, trene bindim.”“Aptes tazeledim, yine geldim, yetiştim.”Yokuş bir yere gelindi mi bir ses yükselirdi:“Allah’ını seven vagonları ardından itsin!”Yüzlerce adam trenden iner, trenin durduğunu gören köylüler de gelir. Helesa

yelesa ile treni yürütürlerdi. Trenin kömürü tükenip yöreden çalı çırpı topladığımızı

Page 98: Dil ve Anlatım, 5

98

DİL VE ANLATIM 5

da ben bilirim. Bunları söylerken sadece bir anıyı anlatıyorum. Dün süngüsünü tüfe-ğine çaputla bağlayıp düşmana saldıran bir ulusun o günü böyle geçerdi.

Şimdi İsmet Paşa’nın döşediği raylar üstünde fikir gibi hızlı, düzenli ve rahat trenle Kırıkkale’ye yaklaşıyoruz.

Makinenin, tekniğin dokunduğu yer, çölün ortasında bile olsa yepyeni bir uy-garlığı fışkırtıveriyor. Kırıkkale işte böyle bozkırın ortasında baca, fabrika, asfalt, ge-ometri, boyalı ev, sağlam tavan, iş gömleği giyen alın terli insan demektir. Kırıkkale bana, kopmuş bir film parçasının sarı bakkal kâğıdına yapıştırılması etkisini yaptı. Kırıkkale, başlı başına minnacık bir fabrika yuvasıdır. Sağı solu, önü arkası bozkırdır.

İstasyon kalabalık... Siyahlar giyinmiş öğretmenler, iş gömlekli işçiler, ustalar, mühendisler, bereli kadınlar, irili ufaklı çocuklar vagonların çevresinde toplanıyorlar...

Sadri ETEM (ERTEM)

1.ETKİNLİK

?1. Metindeki tasvir ve açıklama cümlelerini bulunuz. Bu cümlelerin metin

içindeki önemini açıklayınız.2. Bu metinde dil hangi işlevinde kullanılmıştır? 3. Bu gezi yazısını siz yazsaydınız farklılıklar olur muydu? Aynı yeri görüp ya-

zan kişilerin yazdıklarının farklı olma nedenleri ne olabilir?4. Gezi yazılarının okuyucuya etkisi ve kazandırdıkları nelerdir?

OTORAY YOLCULUĞU NİĞDE – KAYSERİ(...)Yolculukta akşam, insanının gayrî ihtiyarî garipsediği, kendini karanlık dü-

şüncelere bıraktığı saatdir. Halkın akşam garipliği terkibi ile anlattığı bu duygu da kendimizi uçsuz bucaksız mesafeler arasında kayb olmuş hissetmemizin, arkada bıraktığımız uzağı bir daha görmek şüphesinin, öndeki uzağa yetişememek kor-kusunun elbette bir payı vardır. Mesafelere hakim olmak emniyeti işte bu şüphe ve korku mefhumunu kaldırıyor, insana bu geniş ovalarda kendi mahallesinde; evinin bahçesinde dolaşmak hissini veriyor.

Faruk Nafiz?“Dönmeyen yolculara ağlayan yaslı yollar”!..diye anlattığı bu yolu, vaktiyle bir yaylının şiltesine uzanarak, “kendini teker-

leğin sesine kaptırarak” geçmiş olmasaydıda benim bindiğim otoray içinde tayya-rede gibi geçseydi bu acı gurbet şiirini bilmem yazabilir miydi.

Reşat Nuri GÜNTEKİN (Anadolu Notları’ndan)

Yukarıdaki paragrafı yazım ve noktalama bakımından inceleyiniz.

Page 99: Dil ve Anlatım, 5

99

DİL VE ANLATIM 5

Taç Mahal Dedikleri

Rio de Janeiro, dünyanın en güzel kentlerinden biri değil mi? Paris methedile edi-le bitirilemez değil mi? Herkes Niyagara Şelalesi’nin karşısında huşu duyar değil mi?

Ama siz herkes değilsiniz. Herkesin beğendiğini beğenmek koyunluğunu ka-bul edemezsiniz. Herkesin beğendiğini beğenmeyeceksiniz ki size orijinal desinler. “Rio de Janeiro mu? Vallaha beni hiç açmadı. Nesini beğeniyorlar bilmem.” “Paris mi? Adı çıkmış a canım. Neden kitapların anlattığına kapılırız bilmem.” “Niyagara’ya ge-lince, hiç mi hiç sarmadı beni. Manavgat’ı ona tercih edebilirim.”

Sizi bilmem ama ben izninizle bu çeşit gösteriş meraklısı ukala dümbeleklerine biraz tutulurum. Taç Mahal’in karşısında da şimdi bunu düşünüyorum. Buraya gel-meden çok yazardan, çok seyyahtan Taç Mahal’in çeşitli övgülerini dinledim. Hepsi bu konuyu antolojiye geçecek bir düzyazı örneği hâline getirmek için özen ve çaba gösteriyorlar. Tasvirlerini benzetilerle donatıp tümceleri periodlarla uzatıp edebiyat döktürüyorlar. Ama ne diyorlarsa hepsi doğru. Ne kadar övüyorlarsa o kadar yerin-de. Taç Mahal bir anıt değil, bir yaşantı. Mucizeye akraba bir olay, bir fenomen. İçiniz sıkılmışsa, bunalım içinde iseniz ya da hava kapanıksa, çevrede kasvet varsa buraya gelince içinize güneş doğuveriyor. Türbenin konumu öyle ferah, öyle rahat. Işıklı av-lunun orta yerinde, iki yanında serviler sıralı su kanalının çizgisi sizi türbenin cephe kapısına, onu çevreleyen cephe duvarına ve onun iki katlı zarif nişlerine çekiyor. Tür-be buradan görünümü ile gerçekten çok, düşsel bir varlığa benziyor. Bu iddiasız, bu uçuk şiirsel ve sırlı görünümde içinize ta içinize işleyen bir şey var. Belki efsanesini bildiğinizden bu gerçek dışı görünümünü ona yakıştırıyorsunuz. Biraz daha ilerle-yip su kanalının ulaştığı büyük havuza yaklaşınca uzaktan alçak gönüllü sandığınız anıtkabirin görkemiyle karşılaşıp şaşırıyorsunuz. Cephe alınlığı ve onu çeviren taş

Resim. 02.12: Taç Mahal

Page 100: Dil ve Anlatım, 5

100

DİL VE ANLATIM 5

oymalar, iki kanadındaki iki katlı zarif nişler, yetmiş beş metre yukarınızda hem ağır hem tüy gibi hafif hissi veren ana kubbe ile çevresindeki yavru kubbeler ve nihayet türbenin dört yanındaki zarif minareler başınızı döndürüyor. Bütün bu unsurlar o kadar kozmik bir denge içinde oturtulmuşlar ki, başka bir mimari çözüm ve seçene-ği olanaksız kılıyor.

Demin minarelerden söz ettik. Biz minareyi hep ezan okunan kule işlevi ile bellemişiz. Oysa Hint mimarisinde minareler türbelerin çevresinde salt dekoratif öge olarak kullanılabiliyor.

İçeri girince buranın akikler, somakiler daha nice değerli sert taşlarla adeta oya gibi dokunduğunu görüyorsunuz. İşin tuhafı, bunca ayrıntı özeni tüm içinde öylesine eritilmiş, bu kakma ve kabartmalar bu çelenk ve nakışlar öylesine var ve de öylesine yokmuşçasına silinebiliyorlar ki, zenginlik ve gösteriş duygusu beklerken onun yerine alçakgönüllü bir sadelik uyumu ile karşılaşıp bir daha apışıyorsunuz. Greklerin “Asil sadelik ve sessiz yücelik.” ilkesinin bir Asyavî varyasyonu ile karşı kar-şıya olduğunuzu, bir söylentiye göre on altı, bir başka söylentiye göre de yirmi iki yıl boyu, bir anıtkabiri süsleyen bunca sanatçının bütün göz nurlarını, beyin ve el emeklerini, hasılı zevk ve ustalıklarını en sonda tümün sade büyüklüğü hizmetine verip, geri çekildiklerini anlar gibi oluyorsunuz. Kakma taştan çiçeklerle işlenen bir kaide üzerine konmuş olan sandukalar ve onları çevreleyen kafes mermer çevirme-ler de “Asil sadelik ve sessiz yücelik.” ilkesine uyuyor. Türbe, Mümtaz Mahal’in olduğu için kubbenin tam altında o yatıyor. Ona bu türbeyi aşkını sonsuza kadar belgele-mek için adayan Şahı Cihan ise sevgili eşinin yanında sığıntı gibi kalmış. Aslında Şahı Cihan kendisi için de bu türbenin yanında kara mermerden bir türbe yaptırmayı ve türbeyi bir köprü ile birleştirmeyi tasarlamış ama ömrü yetmemiş, eceli yetiş-miş. Tahta geçen oğlu Evrenk Zeyb babası kadar eli açık olmadığından, hatta Şahı Cihan’ın savurganlığından bezdiğinden onu eşi Mümtaz Mahal’in sandukası yanına koyduruvermiş.

Burası bir türbe değil de adeta bir aşk tapınağı. Sevdalılar gelip bu anıtkabi-rin eşiğine yüz sürüyorlar. Zaten Şahı Cihan da karısına yaptırdığı bu türbeye bakıp bakıp: “Bir günahkâr buraya sığındığında tüm günahlarından arınır. Bu yapıtın gö-rünüşü kalbe ağlama verir. Ama bu rahatlatıcı bir ağlamadır. Güneş ve ay bu yapıta baktığında gözyaşı döker.” diyor.

Haldun TANER

Düşsem Yollara Yollara

Page 101: Dil ve Anlatım, 5

101

DİL VE ANLATIM 5

2.ETKİNLİK

3.ETKİNLİK

BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM

?

1. İncelediğiniz gezi yazısındaki paragrafları yapı ve anlam bakımından birbi-rine bağlayan unsurların neler olduğunu tespit ediniz.

2. Okuduğunuz gezi yazılarında betimleme (tasvir), tanımlama cümleleri bu-lunuz. Bunlar olmadan yazı aynı etkiyi gösterir mi? Açıklayınız.

3. Bu gezi yazısında(Taç Mahal) yazarın ilgisini çeken şeyler nelerdir? 4. İncelediğiniz metinler, anı metinlerinden hangi yönlerden farklıdır?

Açıklayınız. 5. İncelediğiniz gezi yazılarını akıcılık, bağlaşıklılk, bağdaşıklık bakımından

değerlendiriniz.6. İncelediğiniz gezi yazılarında hangi anlatım türü / türleri kullanılmıştır?

Taç Mahal Dedikleri ve Kırıkkale’ye Giderken adlı gezi yazılarının ortak özelliklerini maddeler hâlinde aşağıya yazınız.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Sizde gördüğünüz bir yeri tanıtan gezi yazısı yazınız.

Gezi yazısı okumak kişinin ufkunu açar mı? Düşününüz.

Page 102: Dil ve Anlatım, 5

102

DİL VE ANLATIM 5

OKUMA METNİ

GÜZELİM TAŞKENT

Uçağımız, Moskova Havaalanı’ndan saat 23.00’te kalktı. Bir süre sonra, gök-yüzünde sanki rüzgârsız, bulutsuz, yıldızsız bir noktaya, uzun bir süre takılı kaldık. Önce koyu lacivert, sonra açık mavi bir gökyüzü, pencerelerimizi süslemeye başladı. Böyle, saatlerce güneydoğuya doğru uçtuk. Taşkent’e indiğimiz zaman, güneşin ilk ışıkları, Türkistan topraklarını daha yeni yeni öpüyordu. Anlatılmaz bir şafak güzelli-ği, ruhumu ürpertilerle doldururken Taşkent toprağına ilk adımımı attım...

Serin bir rüzgâr yüzümü okşadı. Siz hiç rüzgâr öptünüz mü? Ben rüzgârı, hem de yüzlerce defa, o güzel Taşkent sabahında öperek yürüdüm. İçimden: “Merhaba huzur.” diyordum. “Merhaba sevgili Taşkent!..” Demek ki artık, Türkistan Toprağı’nda-yım.

Karşı binalardan iki Özbek, uçağa doğru koşmaya başladı, ikisinin de başında, ipek ibrişimlerle çiçek açan badem ve gözyaşı motifli Özbek takkeleri var. Badem motifleri, Asya Türkü’nün, çekik gözlerine benziyor. Orta yaşlı Özbek, genç yardım-cısına bağırdı:

“-Envar! Envar! Sen mihmanları surda yığışla, sonra bile getgen! çabıkl çabık! çabık!”

Taşkent’te, Türkçe duyduğum ilk cümle budur. Her kelime bir dost selamı gibi gelip yüreğimi buldu: “Enver! Enver! Sen misafirleri şuraya topla. Sonra birlikte gide-lim. Çabuk, çabuk, çabuk!”

Misafirler, sağa sola koşuşan Enver’in gösterdiği salonda toplanmakta gecik-mediler. Biraz sonra, arabalarla Taşkent yoluna düştük. Ay yüzüne inmiş bir insan gibi, her yere dikkatle bakmaya, her kelimeye kulak kabartmaya başladım. Alabildi-ğine uzanan düz bir toprak, sonsuzda, ufukla birleşiyor. Toprak tanınır mı hiç? Gök-yüzü tanınır mı? Rüzgâr tanınır mı? Herhâlde hayır diyeceksiniz! Ama ben, ilk defa gördüğüm o aziz toprakları tanıdım? Gökyüzünü tanıdım! Rüzgârını tanıdım! Kendi kendime: “Şu alabildiğine dümdüz uzanan topraklar, bal gibi Konya bozkırı! Şu açık, şu insana huzur veren masmavi gökyüzü, bizim Bursa’dan! Şu mis gibi serin rüzgâr Sivas yaylalarından! Ve bu sevimli yüzler, badem gözler, bizim eşimizden dostumuz-dan; bizim kavim kardeşimizden!” diyordum.

Kilometrelerce yol aldığımız hâlde, ne bir karış yüksekliğinde bir tümsekten atlıyor ne de çok hafif bir meyilden kayıyoruz.

Taşkent’e huzurlu yaklaşıyoruz. Taşkent, sabahın ilk ışıkları altında yavaş yavaş gerinen bir dev gibi... Kendisine yaklaştıkça karşımızda önce toparlanıp oturmaya, sonra doğrulup ayağa kalkmaya başlıyor.

Arabalarımız şehrin büyük ve geniş caddelerine girer girmez şaşırıp kaldım.

Page 103: Dil ve Anlatım, 5

103

DİL VE ANLATIM 5

Çünkü gördüm ki Taşkent, pırıl pırıl geniş caddeler, kocaman havuzlarla güzelleşen büyük meydanlar, heybetli apartmanlar, gölgeli ve çiçekli parklar, gösterişli sinema-lar, Özbek Nakışları’yla süslü zengin müzeler, alımlı heykeller, çeşitli üniversiteler ve uğultulu fabrikalar şehri...

Etrafta ne bir kerpiç ev, ne bir kerpiç duvar, ne tozlu topraklı bir eski yol var. Taşkent, Asya ruhundan sıyrılarak, tam bir Avrupa şehri olmaya başlamış.

Arabalarımız on altı katlı “Özbekistan Mihmanhanası” önünde durduğu za-man, güneş bir iki minare boyu ancak yükselmişti. Gördüm ki; Özbekistan Mihman-hanası, etrafını kuşatan geniş caddelere, birkaç metre yükseltilen yığma bir düzlük-ten bakıyor. On altı katlı Özbekistan Misafirhanesi, modern bir otel. Meydanın bir köşesinde, kocaman bir havuzun sayısız fıskiyelerinden şakırdayarak dökülen su-ların ince musikisi, kuş cıvıltılarıyla birlikte, etrafa perde perde yayılıyor. Ve o serin meydanı süsleyen iri güller, sabah mahmurluğuyla yüzümüze gülümsüyorlar. İki bin kişilik Özbekistan Mihmanhanası’nda, bizim için ayrılan odalarımıza çekildik.

Taşkent’i yakından tanımak için, akşama doğru sokağa çıkabildik. Günlerden pazardı. Dışarıda nefis bir hava vardı. Rastgele yürümeye başladık. Büyük ve güzel parklardan geçtik. Büyük ve güzel meydanlar gördük. Büyük ve güzel fıskiyeli havuz-lar, ruhumuzu bir sonsuzluk türküsüyle kucakladılar. Geniş kaldırımlı caddelerde, yer yer açılıp saçılan zarif çiçeklikler, yüreğimizi sevdalandırdı. Birdenbire Taşkent’i bu hâliyle de sevmeye başladım. Taşkent bana, sessiz ve sakin bir sayfiye şehriymiş gibi geldi. Müthiş bir sessizlik, müthiş bir ıssızlık, şehrin bütün caddelerini, bütün mey-danlarını kucağına çekmişti. Görünürlerde, hemen hemen hiç kimse yoktu. Güze-lim Taşkent, sanki bir hava hücumuna uğramış veya terk edilmiş bir şehir kaderiyle, derinden derine kendisini dinliyordu. Geniş yapraklı ağaçların arkasında yükselen blok apartmanlar, pencerelerin ve balkon kapılarını sıkı sıkıya kapayarak, esrarengiz hâllerini gözlerimizden kaçırmaya çalışıyorlardı. Bizi, zaman zaman olduğumuz yere çivileyen bazı büyük binaların mimarileri, Türk - İslam medeniyetinin nakışlarıyla süslüydü. Ben, modern binaların ön cephelerinin büyük bir kilim gibi boydan boya işlendiğini, ilk defa Taşkent’te gördüm. Bu çarpıcı güzellikler içinde, birkaç Özbek’e rastlamak, konuşmalarına kulak kabartmak, yüzlerine, gözlerine, kıyafetlerine bak-mak için can atıyordum. Hayret! Kilometrelerce yürüdüğümüz hâlde, karşılaştığımız kimseler ancak beş on sayısı içinde kaldılar. Kırmızı yanan trafik lambaları önünde üç beş araba ya var ya yoktu. Her köşe başında, her cadde üzerinde, her meydan orta-sında, sessizlik âdeta taş kesilmiş. Peki, ama bu bir milyon sekiz yüz bin nüfuslu şeh-rin halkı nerelerde acaba? Çetin Tunca, içimden geçenleri duymuş gibi söze başladı:

“-Taşkent böyledir işte! Âdeta bir sayfiye şehridir. Ama Bakû sıcak, canlı, güzel bir şehir.”

Yavuz Bülent BAKİLER

Page 104: Dil ve Anlatım, 5

104

DİL VE ANLATIM 5

NELER ÖĞRENDİNİZ?

2.5. GEZİ YAZISI (SEYAHATNAME) Bir kişinin gezip gördüğü yerle ilgili gözlem ve anılarını, o yer hakkında edin-

diği izlenimleri, bilgileri aktardığı yazılara gezi yazıları denir.

Eskiden gezi yazılarına Seyahatname denirdi.

Geziye çıkmayı uğraş edinmiş kimselere de gezgin (seyyah) denir.

Gezilerde amaç; yurt dışı ya da yurt içinde gezip görülen yerlere ilişkin bilgi vermek o yerin güzelliklerini görülmeye değer yanlarını, kültürünü, âdetlerini yaşa-yış biçimlerini tanıtmaktır.

Usta bir yazarın gezi kitabını okuyan kimse o yerleri, insanları görmüş gibi olur. Gezen bir insanın gözlem alanı genişler. “Çok yaşayan değil, çok gezen bilir.” gerçe-ğine ulaşır. Gezmek, görmek, tanımak bilgi ve kültürün en sağlam temelidir. Gezi yazılarını okuyan kişiler anlatılan yerler hakkında bilgi sahibi olurlar.

Gezi yazıları; tarih, coğrafya, toplum bilimi, hukuk, folklor ve diğer ilim dalları-na temel kaynak olarak göz önünde bulundurulur.

Edebiyatımızın en önemli ve en ünlü seyahatnamesi XVII. yüzyılda yaşayan Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesidir. XVIII. yüzyılda Yirmisekiz Çelebi Efendi’nin Paris Sefaretnamesi de kültürel tarihimize kaynaklık yapan önemli bir örnektir.

Ahmet Mithat Efendi, Direktör Ali Bey, Cenap Şahabettin, Faliy Rıfkı Atay, Reşat Nuri Güntekin, İsmail Habip Sevük, Şevket Rado, Ahmet Haşim, Bedri Rahmi Eyüpoğlu, M.Cevdet Anday, Haldun Taner edebiyatımızın tanınmış gezi yazarlarından bazılarıdır.

Gezi yazılarının özellikleriGezi yazıları; insanoğlunun yaşadığı yerlerin dışındaki yerleri görme merakın-

dan doğmuştur.

Gezilen görülen çevre, tabii özellikleri coğrafi konumu ile birlikte tanıtılır.

Gezilen yerin tarihî hakkında bilgi verilir.

Görülen yerin sosyal, ekonomik ve kültürel yaşantısı yansıtılır.

Halkın yaşayışını, gelenek ve göreneklerini, doğa güzelliklerini verebilmek için gezi yazarının iyi bir gözlem yapması gerekir. Görülen yerin kültür, tabiat zenginlik-leri, tarihî özellikleri ve yaşam biçimi hakkında okuyucuya bilgi verilir.

Yabancı terim ve kavramlar açıklanarak akıcı anlaşılır bir dil kullanılır.Görülen yerin yorumu yapılır ve bir sonuca varılır.Gezi yazılarında tanımlama, betimleme ve açıklamadan yaralanılır.

Page 105: Dil ve Anlatım, 5

105

DİL VE ANLATIM 5

Gezi yazıları o yerin tarihî ve kültürel özellikleri vermesi bakımından tarihe yar-dımcı olur.

Gezi yazılarının yıllar geçtikçe tarihi değeri artar.

Gezi yazılarında dil göndergesel işlevinde, anlatım türü olarak genellikle açık-layıcı anlatım türü kullanılır.

Gezi yazıları ile röportaj arasındaki farklarGezi yazılarında ilgi çekici yanlar anlatılır. Röportajda olduğu gibi, sorunları deş-

mek, arkasındaki sorunları duyurmak, kamuoyu oluşturmak amacı güdülmez. Gezi yazıları bir bakıma anıya ve günlüğe de benzer, fakat onlardan ayrı bir yazı türüdür. Gezip görülen yer hakkında bilgi verilir, o gün yazılma gibi bir zorunluluğu yoktur.

BU KONUDA ÖĞRENDİKLERİM...

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Page 106: Dil ve Anlatım, 5

106

DİL VE ANLATIM 5

2.6. SOHBET (SÖYLEŞİ)

Bu konuyu bitirdiğinizde;Okuduğu ve dinlediği sohbetlerin ortak özelliklerini belirlemeyi;Sohbette kullanılan dil ve anlatımın özelliklerini belirlemeyi;Sohbet yazmayı;Sohbet metinlerini akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değer-lendirmeyi;Sohbet metinlerini yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğ-renmiş olacaksınız.

Çevrenizde hoş sohbet olarak tanınan kimselerin ne gibi özellikleri var? Onları

diğerlerinden ayıran özellikler nelerdir?

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

1. Sohbet türünde eser veren yazarları araştırınız?2. Nükte, nüktedan kelimelerinin anlamlarını araştırınız.

Resim. 02.13: Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı var.

Page 107: Dil ve Anlatım, 5

107

DİL VE ANLATIM 5

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

BEZENMEK Bilmem ben kendime çekidüzen vermesini, derviş gibiyimdir. Berbere uğra-

maya üşenip sakal bir karış, saçlar öylesine, günlerce dolaştığım olur. Bir Mehmet Bey’imiz vardı, çoktan öldü, rahmet dilemiş olacak, hatırlayıverdim. Tanışır, konuşur-dum ama adımı hiç mi merak etmemiş, yoksa unutu mu vermiş, nedir? Bir gün be-nim için: “Hani saçı sakalı akar gibi bir adam geliyor buraya, o işte.” demiş, duyanların hepsi de anlamışlar ben olduğumu. Bana da söylediler, hoşuma gitti, doğrusu tam bulmuş rahmetli. Çamurdan kaçınmayı bir türlü beceremem; çoraplarım hep düşer; yakamla boyun bağımın biri bir yandadır, biri bir yanda; cigara külüne bulanmışım, ona da aldırmam… Dedim ya derviş gibiyimdir.

Eee! Ne yapalım? Fikir adamıyım, bilim adamıyım ben; derin derin düşünce-lerimden çıkıp da süslenmeye, dış güzelliklerle uğraşmaya ayıracak vaktim mi var benim? Okuyup okuyup da içimi bezeyeyim, kafamı donatayım, yeter bana. Ama görenler beni beğenmeyeceklermiş, varsınlar beğenmesinler! Öyle görünüş düşkü-nü kimselerin diyeceklerinden bana ne? Ben geçici şeylerle, istedik mi çıkarıp atabi-leceğimiz şeylerle değil, bizim ta içimize işleyen, benliğimizi yoğuran meziyetlerle övünen insanlardanım; onlarla yetinmeyip bir de dışa bakanlar uzak olsunlar ben-den, onlarla düşüp kalkmayı ister miyim ben?

Bilirsiniz beni, bilirsiniz de inanmazsınız bu son dediklerime. Saçımın sakalı-mın akar gibi olduğu, benim kendime çekidüzen vermesini bilmediğim doğrudur ama övünülecek şey mi bu? Süslenmek, bezenmek elimden gelmez ama süslen-meyi, bezenmeyi kötülemeye kalkanlara pek kızarım. Adam dediğin üstüne başına da bakmalıdır; yalnız temiz giyinmesi de yetmez, kendine yakışacak şeyleri bulmalı, güzel olmaya, kendini bezendirmeye çalışmalıdır.

Güzel olmak… “Ya yaradılışından güzel değilse?” demeyiniz, en çirkin, en bi-çimsiz insanlar dahi, biraz zevkleri varsa, o çirkinliklerini, biçimsizliklerini örtmenin, başka güzelliklerle karşılarındakilere unutturmamanın bir yolunu bulurlar. Süslenir-ler, bezenirler, öylelikle olsun kendilerini karşılarındakilere şirin gösterirler.

“Ben yaradılışımdan güzel değilim.” deyip de boynunu bükmek olur mu? Me-deniyet dediğiniz, bir bakıma, tabiatla savaşmak, tabiatı olduğu gibi bırakmayıp dü-zeltmek, insanoğlunun istediği hâle getirmek değil midir? Öyle olunca insanlar ara-sındaki çirkinlikleri de: “Ne yapalım? Öyle doğmuş onlar!” deyip çirkin bırakamayız, onları da elimizden geldiğince güzelleştirmek borcumuzdur. Bittabi kendimizden başlayarak.

Bu söylediklerimin kendimi de kötülemek olduğunu biliyorum. Benim işime gelmiyor diye doğruyu saklayayım da işime gelecek doğrular mı uydurayım? Üs-tüne başına bakmayan, kendine bir çekidüzen vermeye özenmeyen adam gerçek-

Page 108: Dil ve Anlatım, 5

108

DİL VE ANLATIM 5

ten medeni bir adam değildir. Bir kere öyle kimselerde çevrelerindekilere bir aldı-rışsızlık vardır. Çevrelerindekilere gerçekten aldırsalar, onları gerçekten düşünseler kendilerini onlara beğendirmek isterler. “Ben böyle sallapati gezerim, korkunç bir suratım olur, gene de başkalarının arasına girerim, benimle konuşurlar, konuşmaya mecburdurlar.” demek kendini beğenmenin, büyüklenmenin ta kendisi değil midir? Böyle kendini beğenen, büyüklenen kişiden topluma ne iyilik gelebilir? Bilgisi var-mış, derin derin düşünceleri varmış, şöyle iyilikleri, böyle üstünlükleri varmış… Bü-tün o bilgisi, derin derin düşünceleri, iyilikleri, üstünlükleri kendisinde, başkalarınca da beğenilmek, başkalarınca da hoş, sevimli görülmek dileğini uyandırmamışlarsa topluma ne hayrı olur öyle meziyetlerin? İyi biliniz, süslenmeyi, bezenmeyi kötüle-yen, bir suç saymaya kalkan kimseler, toplumu hiçe sayan kimselerdir. Çocuklarını-zın, gençlerin kendilerini beğenmeyip toplum için çalışmalarını istiyorsanız, onlara bezenmek, kendilerini çevrelerine beğendirmek dileğini de aşılayınız. O bezekleri iç bezekler, dış bezekler diye de ayırmayınız. İkisi de lüzumludur, ikisi de birbirinin tamamlayıcısıdır.

Bezenmeyi kötüleyenlere bir başka bakımdan da kızarım. Önce kişilerin bezek-lerine takılırlar, sonra da toplumun bezeklerini küçümserler. “Bize şairden önce, fey-lesoftan önce, iş adamı gerektir; tiyatrodan, eğlence yerlerinden önce daha önemli şeyler vardır.” diye kendilerini beğene beğene bir konuşurlar, maazallah! Tüyleri ür-perir insanın. Giderek şairle feylesofu, tiyatroyu, eğlence yerlerini, hatta hemen bir fayda sağlamayacak bilgilerle uğraşan kimseleri toplum için zararlı saymaya başlar-lar. Kişilerin güzel giyinmeye özenmelerini ayıpladıkları gibi sözlerini doğru dürüst söylemeye, düşüncelerine bir biçim vermeye çalışmalarını da beğenmezler, onları birer biçim düşmanı olmakla suçlarlar, biçimsiz özün kendini belirtmeyeceğini an-lamazlar da: “Biz öz istiyoruz, öz!” diye bağırırlar. Bu da her türlü medeniyetin yok olmasına varır.

Nurullah ATAÇ

Söyleşiler

? 1. Bu metinde mahallî ve kişisel söyleyişlere yer verilmiş midir, verilmişse metne ne kazandırmıştır.

Page 109: Dil ve Anlatım, 5

109

DİL VE ANLATIM 5

Kavram

ÜSLUPAnlatma, oluş, deyiş veya yapış biçimi, tarz anlamına gelir.

Bir sanatçıya, bir çağa veya bir ülkeye özgü teknik, renk, biçimlendirme ve söy-leyiş özelliği, biçem, stil.

Edebiyatta; sanatçının görüş, duyuş, anlayış ve anlatıştaki özelliği veya bir tü-rün, bir çağın kendine özgü anlatış biçimi, biçem, tarz, stil anlamında kullanılmak-tadır.

Her yazarın, şairin kendine göre konuyu ele alışı farklıdır. Kimi yazar ve şairler ele aldıkları konuyu mecazlarla, mübalağalarla verirken kimisi sade biçimde konuyu ele alır. Bu o kişinin üslubudur.

BİZ AŞKIMIZI CEPTEN YAŞIYORUZ

Cep telefonları bağımlılık yapıyormuş. Yapıyor tabii. Hem de ne bağımlılık.

Bunu anlamanın birkaç yolu var.1. Telefon evde kalınca paniğe kapılıyor musunuz?2. Ne kadar kalabalıkta olursanız olun, kendi telefonunuzun çaldığını anlıyor

musunuz?3. Lokantada sevgilinizle karşı karşıya oturup, ikiniz de başkalarıyla cep telefo-

nuyla konuşuyor musunuz?4. El yazısından çok daha hızlı bir şekilde mesaj yazabiliyor musunuz?

Hepsi “Evet” ise cepkoliksiniz demektir. Mesaj demişken, lise ve üniversite gençliğinin aralarında mesajlaşmalarına hayranım yani.

-N’aber?

Resim. 02.14: Cep telefonu; teknolojinin getirdiği iletişim aracı.

Page 110: Dil ve Anlatım, 5

110

DİL VE ANLATIM 5

-İyi (Gülen bir suratla birlikte).

Burada bitti zannediyorsanız, yanılıyorsunuz. O mesajlarda neler neler yaşa-nıyor. Kavga ediyor, barışıyor, büyük problemleri uzun uzun tartışarak çözüyorlar. Nasıl yetişiyor, nasıl yazıyorlar o kadar kelimeyi inanılmaz. Ben olsam dayanamaz karşımdakine, sevgilime, arkadaşıma telefon ederim “Bana baksana sen,” diye. Bun-lar yeni bir tür. Ceple aşk yaşıyor, ceple ilişkilerini kuruyor ceple ayrılıyorlar. Karşı karşıya gelince konuşulacak konu bulamıyorlar. Varsa yoksa mesaj. Zaten bir araya geldiklerinde işin büyüsü gidiyordur. Sanal âlemde sanal aşklar yaşayan bir gençlik... Muhallebici mi? O da nedir?

Balçiçek PAMİR

BU KONUDA ÖĞRENDİKLERİM...

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

2. Bu metinlerde nasıl bir dil ve anlatım kullanılmıştır?3. Yazarın cep telefonu ile ilgili görüşlerine katılıyor musunuz?4. Sizde istediğiniz bir konu ele alıp sohbet türüne örnek yazınız.5. Her iki metinde de nasıl bir üslup kullanılmıştır? 6. Her iki sohbette de dil hangi işlevinde kullanılmıştır?7. Metilerde hangi anlatım türü/ türleri kullanılmıştır?8. Sohbetlerin ortak özelliklerini ile dil ve anlatım özelliklerini verilen metin

lerden yararlanarak maddeler hâlinde aşağıdaki boş bırakılan yere yazınız.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

?

Page 111: Dil ve Anlatım, 5

111

DİL VE ANLATIM 5

1.ETKİNLİK

2.ETKİNLİK

BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM

“Biz Aşkımızı Cepten Yaşıyoruz” sohbet metnini akıcılık, bağlaşıklık, bağdaşıklık bakı-mından inceleyerek aşağıya yazınız.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

(...)Dolayısıyla, sohbet yazıları yazmak için samimi ve akıcı bir uslubun yanı

sıra her tarafa kol salan bir bilgi ve kültür zenginliği ister. Fikir yazılarına “sohbet” niteliği vermek fikrin ağır temposuna bir ahenk, zevk ve çeşni katar; okuyucuyu samimîyetine inandırdığı için rahatlıkla etki sahasına çeker. Yazar kişisel görüşle-rini ortaya sererken pişkin ve ustadır. Okuyucunun zihnini kamçılamaya çalışırken maksatına ulaşmak için ara sıra duygu tellerinede basmakdan çekinmez, Veya acı durumları ortaya sererken dertleşmek kaygısıyla, teselli etmek isteğiyle ruhunu okuyucunun ruhuna eşeder, onunla birlikte üzülür, şikâyet eder. Bazen de olayların üstüne çıkarak ögüt veren, doğru yollara ışık tutan, olgun bir kimse durumuna ge-çer. bütün gaye, okuyucuyu tatlı bir samimiyet gösterisi ile çekmek, kendi havası-na sürüklemektir. Bir sohbet yazarı etkili olabilmek için samimi olması gerektiğine inanır; bu yolda bütün gücünü ve zekasını kullanarak tatlı, akıcı bir uslup yaratır.”

Sabahat EMİR Yukarıdaki paragrafı yazım ve noktalama bakımından inceleyiniz.

“Gönül ne kahve ister ne kahvehane, gönül sohbet ister; kahve bahane.” sözü ne anlatmaktadır.

Page 112: Dil ve Anlatım, 5

112

DİL VE ANLATIM 5

OKUMA METNİ

Mektuptan açılmış talihim, bir tane daha geldi. Öteki gibi değil bu. Bir kere yazan gizlemiyor kendini, kim olduğunu söylüyor: İsmet Zeki Eyüboğlu adında bir genç. İstanbul Bilim Yurdunda yani Üniversitesinde okuyormuş. Sonra da benimle eğlenmiyor, alaya almıyor beni, över gibi gözüküp alttan alta iğnelemeğe kalkmıyor. Çıkışıyor bana, çıkışıyor ya haklı olarak çıkışıyor. Eski yazılarımı, şu öz Türkçe yazıları-mı beğenirmiş, yenilerine sinirleniyor, şöyle diyor:

“Geçen günkü Nokta dergisinde Ulus’tan aktarılmış bir yazınızı okudum. Ne çok üzüldüm bilseniz! Yoksa sizi de mi elden kaçırdık? Nerde o eski güzelim öz Türk-çe sözler, nerde o yazınızdaki edebiyat, ahlak, hak, sanat, merak, şiir gibi tatsız tutsuz Osmanlıca sözler. Niçin şunun bunun sözüne bakıp da düşüncelerimizi değiştiriyor-sunuz? O yeni sözleri beğenmeyenler var diye mi yazmak istemiyorsunuz? Günün birinde bir kişi çıkıp size: “Beğenmedim bu sesinizi” dese ona bakıp da sesinizi değiş-tirecek misiniz? Ne derse desin el gün. Biz yolumuza bakalım.

Daha böyle çok şeyler söylüyor. O mektubu okurken tatlı bir duygu sardı içimi, “mektup” değil de “beti” dediğim günleri andım. Doğru söylüyor, iyi söylüyor o genç. Utandım kendi kendimden inandığım yoldan dönmenin yeri mi vardı? Bu çıkışmala-rına karşılık ne diyeyim de bağışlatayım suçu mu? Var benim de bir özrüm, gelgele-lim gençler anlamaz, anlamamaları daha da iyidir. Gene söyleyelim ben.

A çocuğum, ben yaşlandım, kocadım da onun için saptım yolumdan. Bilin ki sevinerek olmadı bu. Gene durup durup o yola özlemle bakıyorum. Bir sevgilinin bir daha evine varamayacağınız bir sevgilinin yoluna nasıl bakılırsa öyle bakıyorum. Biliyorum ki doğru oradadır; güzel oradadır, ancak ben yoruldum, dizlerim kesildi. Bir de o işi başaramayacağımı anladım. Yalnızdım, pek yalnız kaldım. Beni tutanlar, benim o yolda gitmemi dileyenler vardı, uzaktan seslenmekle yetiniyorlardı. Beni özendirmek istemelerine ne denli sevinirsem sevineyim, yanımda kimseyi göreme-mek üzüyordu beni.

Doğrusu, büsbütün de bırakmadım o yolu. Böyle Arapça, Farsça tilcikleri kul-landığım yazılarımda gene o sevdiğim, kimini de kendim uydurduğum tilciklere yer veriyorum. Biliyorum, yetmez bu, en doğrusu gene eskisi gibi özTürkçe yazmaktır. Onu yakında, bir dergide gene deneyeceğim.

Çok sevindim o mektuba. Birkaç yıl benim yürüdüğüm bir yolu bırakmak, is-temeyenler olmasına çok sevindim. Gençler unutsun benim emeklerimi, onları hiçe saysınlar, Arapça, Farsça tilciklerden kaçınmadığım bir suda sevgiliden geliverecek bir esenleme gibi yüreğimi aydınlatır, güneşler doğurur gönlümde.

İtalyan yazarı Luigi Pirandello’nun bir iki oyununu görmüşsünüzdür, hikâyelerini okudunuz mu? Bay Feridun Timur onlardan otuz altısını dilimize çevir-miş, Millî Eğitim Bakanlığı da bastırmış. Hepsini okumadımsa da okuduklarım çok hoşuma gitti, diyebilirim ki o yazarın oyunlarından daha çok beğendim hikâyelerini.

Page 113: Dil ve Anlatım, 5

113

DİL VE ANLATIM 5

Oyunlarında yüksekten atmayı andırır bir hâl vardır. Hikâyeleri öyle değil, Pirandello onlarda kişilerini daha iyi gösteriyor, canlandırıyor. Oyunlarında hep bir görüşü sa-vunmak, okuyanları yahut seyircilerini düşündürmek ister. Hem de çözümleneme-yeceğini söylediği meseleler üzerinde düşündürmek ister. Bir gerginlik vardır oyun-larında, hikâyeleri ise öyle değil, onlardaki kişiler daha canlı, okuyana daha yakın. Herhâlde bana öyle geldi.

Bay Feridun Timur da iyi çevirmiş dilimize. Belli ki İtalyanca cümleye bağlı kal-mak istememiş, her yerde değilse bile çok yerde: “Bizim dilimizde nasıl söylemeli?” diye düşünmüş. Örneğin bir yerde: “Don Lollo hiddetten küplere biniyordu.” diyor. “Küplere binmek” deyimi sanmam ki İtalyancada olsun. Daha böyle çok buluşlar var Bay Feridun Timur’un çevirisinde.

Ama belli ki daha genç bir yazar, o cesareti daima gösteremiyor, bazan ace-miliklere düşüyor. İşte bir örnek: “Don Lollo bu sözlere olmaz diyordu. Nafile; olan olmuştu; fakat nihayet kabul etti ve ertesi sabah şafakla beraber, alet ve edevat tor-bası sırtında olduğu hâlde, Zi Dima Locası Primosole’ye geldi. Nihayet kabul etti.” den önce bir “fakat” koymanın ne yeri var? Hele: “avandanlığı sırtında” demek du-rurken “âlet ve edevat torbası sırtında olduğu hâlde” demenin cümleye bir ağırlık verdiğini nasıl anlamıyor? Daha böyle kusurlar var Bay Feridun Timur’un çevirisin-de, “haykırmak” sözünü çok kullanıyor, hem de “bağırmak” yerine kullanıyor. Gene o hikâyenin bir yerinde: “Küpten olmamak için ihtiyarı orada mevkuf mu tutacaktı?” diyor. Burada “mevkuf” sözü hiç yakışıyor mu? “Kendisi küpten olmasın diye ihtiyarı hürriyetinden mi edecekti.” diyemez miydi?

Bir de şunu söyleyelim. “Ciddi Bir Şey Değil” adlı hikâyede şöyle bir cümle var: “Her defasında bir daha aynı hataya düşmeyeceğine dair yemin üstüne yemin edi-yor, ahdü peyman ediyor, yeniden âşık olmamak için kahraman bir deva araştıraca-ğını söylüyordu.” Bay Feridun Timur böyle konuşmaz elbette “düşmeyeceğine yemin etti.” der. Düşmeyeceğine dair yemin etti.” demez. Belki İtalyanlar öyle der, biz deme-yiz. “Kahraman deva” da ne oluyor? belli, Fransızların “remède hèroique” dedikleri, İtalyancada tıpkısı olabilir, Türkçede öyle denmez, başka bir şey arasın.

Luigi Pirandello’dan “Seçme Hikâyeler” de böyle ufak tefek kusurlar var, gene de o kitap tatlı tatlı okunuyor, Bay Feridun Timur’u iyi çevirmenlerimizden, yani mütercimlerimizden sayabiliriz. Hele bir şeye çok sevindim: ikinci ciltte dil birinci cilttekinden çok daha iyi. Demek ki Bay Feridun Timur’un çevirileri günden güne iyi-leşecek. Ben adını yeni duyduğuma göre kendisinin bir genç olduğunu sanıyorum, bundan sonraki çevirileri elbette daha kusursuz olur. Siz de okuyun o hikâyeleri, eğ-lenirsiniz, hele ikinci cildin başındaki Donna Mimma’dan başlarsanız, bütün kitabı okumak hevesi uyanır içinizde.

Nurullah ATAÇ

Söyleşiler

Page 114: Dil ve Anlatım, 5

114

DİL VE ANLATIM 5

NELER ÖĞRENDİNİZ?

2.6. SOHBET (SÖYLEŞİ) Konuşup görüşme anlamına gelir. Yazarın herhangi bir konu hakkındaki kişisel

duygu ve düşüncelerini okuyucuyla konuşur gibi bir anlatımla yazdığı yazılara soh-bet denir.

Sohbet; arkadaşlık, yarenlik, konuşma görüşme birlikte oturup söyleşme an-lamına da gelir.

Kompozisyon türü olarak söyleşi, makale planıyla ama karşılıklı konuşma ha-vası içersinde yazılan yazılardır.

ÖzellikleriBir kimse ile konuşur gibi yazılır.

Anlatım samimi, içten ve anlaşılır olmalı.

Sohbet; konuşma tavrı ve edasıyla fikirleri derinleştirmeden ifade etmeye imkân veren bir yazı türüdür.

Her konuda sohbet yapılabilir. Günlük konular ve herkesi ilgilendiren genel konular sohbetin konusu olur.

Günlük konuşma diline yakın bir dil kullanılır.

Yazarın nükteleri ve içtenliği anlatılanları çekici hâle getirir.

Sohbet yazarı düşündürmek veya kendi düşüncesine çekmek amacıyla oku-yuculara sorular sorar, sorulara kendi cevap verir.

Sohbet yazılarında savunulan düşünceleri okuyucuya inandırmak zorunlulu-ğu yoktur.

Düşünceleri ortaya koymada yazar serbesttir.Sohbetin üslubu fıkraya göre daha yumuşak ve okuyucuyla senli benlidir.İyi bir sohbet aklın ve zekânın aynasıdır.Atasözü ve deyimlerden, nükteli sözlerden yaralanılır.Sohbet türü yazılara daha çok gazete ve dergilerde rastlanır.Sohbetlerde dil heyecana bağlı işlevinde kullanılır.Sohbet türünde yazılan kitaplar da vardır.

Edebiyatımızda; Şevket Rado, Eşref Saati; Nurullah Ataç, Karalama Defteri; Suut Kemal Yetkin, Edebiyat Söyleşileri; Ahmet Rasim, Ramazan Sohbetleri.

Cenap Şahabettin, Refik Halit Karay, Hasan Ali Yücel, Attila İlhan, Falih Rıfkı Atay gibi en önemli yazarlarımız da bu türde eserler vermişlerdir.

Page 115: Dil ve Anlatım, 5

115

DİL VE ANLATIM 5

2.7. HABER YAZILARI

Bu konuyu bitirdiğinizde;Haber yazılarının ortak özelliklerini belirlemeyi;Okuduğu haberlerden hareketle haber yazılarını kaynaklarına göre grup-landırmayı;Haber yazılarında kullanılan dil ve anlatımın özelliklerini belirlemeyi;Haberin; birey açısından önemini, sosyal, siyasal, kültürel ve günlük hayat-taki yerini belirlemeyi;Haber metinleri yazmayı;Haber metinlerini akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değer-lendirmeyi;Haber metinlerini yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğ-renmiş olacaksınız.

Gazetelerde her gün değişik haberler çıkıyor. Siz gazeteyi elinize aldığınızda ilk önce hangi haberleri okursunuz? Niçin?

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Resim. 02.15: Gazete haber kaynağıdır.

1. Gazete çıkarmanın, görsel basının ve radyoların haber bülteni hazırla-malarının amaçları nedir?

2. “Bir köpek, bir adamı ısırırsa bu bir haber değildir, fakat bir adam bir köpeği ısırırsa bu bir haberdir.”sözünü açıklayınız.

Page 116: Dil ve Anlatım, 5

116

DİL VE ANLATIM 5

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

JAPONYA DEPREMİ FATSA’YI SALLADI

Ordu’nun Fatsa ilçesi Japonya’yı vuran depremi yüreğinde hissetti. 60 bin kişilik ilçenin 5 bini Japonya’da yaşıyor.

Yaşam kültürleri, örfleri, âdetleri iki zıt kutup gibi... Ama aralarındaki öyle bir çekim gücü var ki binlerce kilometre mesafeye rağmen kalpleri bir atıyor. Üzüntü-leri, sevinçleri ortak. Japonya’yı sallayan deprem ve tsunami Ordu’nun ilçesi Fatsa’yı da vurdu.

Fatsalılar gözleri televizyonda, kulakları telefonda, Japonya’da olup bitenleri takip etti. Kolay değil merkez nüfusu altmış bin olan ilçeden yaklaşık beş bin kişi, onların çocukları, eşleri Japonya’da yaşıyor.

Sibel Cingi imzasıyla yayımlanan haber şöyle:

Küçük Fatsa doğdu Üç bine yakın Fatsalının mesken tuttuğu Nagoya şehrinin deprem bölgesine

uzak olmasından dolayı gönüllerine su serpilse de akılları hâlâ Japonya’da... “Biz ek-meğimizi Japonya’da kazandık. Vefa borcumuz var.” diyen Fatsalılar, bu zor günde Japonya’nın yanında olmak için radyasyona rağmen yeniden yola düşmeye hazır-lanıyor.

Ordu’nun Fatsa ilçesinde kime sorsanız ailesinden en az biri Japonya’da ya-şıyor ya da yaşadı. 1988 yılında hemşerileri Hayri Atılgan’ın önderliğinde iş imkânı nedeniyle Japonya yollarına düşen Fatsalılar, sanayi kenti Nagoya’da adeta küçük bir ‘Fatsa’ yarattı. Birçoğu Japonlarla evli.

Resim. 02.16: Deprem bir felakettir.

Page 117: Dil ve Anlatım, 5

117

DİL VE ANLATIM 5

700 bin dolar biriktirdik İki kent öyle iç içe geçmiş ki ekonomileri bile paralel gidiyor. Çünkü Nagoya’da

kazanılanlar Fatsa ekonomisine akıyor. Yatırımlar Fatsa’da yapılıyor, işler kuruluyor. İşte bu yüzden tıpkı deprem gibi ekonomik kriz de Fatsa’nın kalbini iki kere hoplattı.

“Fındık dalda tekleme, kız saçların ekleme, gidiyorum Ordu’dan, gelir diye bek-leme”... Türküde olduğu gibi Japonya’ya giden dönmüyor, dönen de tekrar gitmek istiyor. Tıpkı uzun süre sonra geri dönen Sezgin Aydın gibi. Aydın, Japonya’da inşaat işleri ve halıcılık yaparken dokuz kayınbiraderi de yanındaymış: “Altı yılda hepimiz Fatsa’ya 700 bin dolara yakın para gönderdik. Kayınbiraderlerimin hâlâ birkaçı ora-da. Üç Japon gelinimiz var. Birisi burada inşaat işine girdi. Biri de kepçe ve inşaat makineleri alıp iş kurdu.”

Ailelere ayda 1500-2 bin dolar geliyor On beş yıl Nagoraya’da yaşadıktan sonra Fatsa’ya Japon eşiyle dönen Ekrem

Özdeniz, Japonya’da deprem olduğu haberi geldiği anda Fatsa’da da panik yaşandı-ğını anlatıyor: “Fatsa’da nereye baksan Japonya’da bir yakını olana rastlarsın. Orada anne baba bildiğimiz Japon dostlarımız var. Bir ekip olarak gitmeyi planlıyoruz. Çün-kü Japonya’ya vefa borcumuz var.”

Japonya’dan kazandıklarıyla Fatsa’da büfe ve sayısal bayii sahibi olan Özdeniz, Japonya’daki Fatsalıların ailelerine ayda en az 1500-2000 dolar gönderdiğini ifade ediyor: “Fatsa’daki birçok iş orada kazanılanlarla kuruldu. Kiminin ailesi, kirası çok iyi diye kepçe aldı, kimi dolmuş hattı.”

Ev yıkarak ayda 5 bin dolar kazanıyorlar Japonya’da resmî rakamlara göre sekiz bin Türk yaşıyor. Bunların yarısından

fazlası Fatsalı.

Türkler ağırlıklı olarak ‘kaitai’ denilen ev yıkımı, otomobil parçalama işinde ça-lışıyor.

Ev yıkımı yapan bir kişi ayda ortalama 4000-5000 dolar kazanıyor.

Japon gelinler Türk yemeklerini öğreniyor Nagoya Türk-Japon Derneği de iki kültürün kaynaşması için çalışıyor. Sürekli

yemek kursları, dil kursları, özel organizasyonlar ve öğrenci değişim programları dü-zenleniyor. Açılan yemek kurslarına Japon gelinlerden büyük bir ilgi var.

Radyasyon artarsa çocukları getiririz Fatsalılar depremin ardından radyasyon nedeniyle de kaygılı. Fatsa Esnaf ve

Sanatkârlar Odası çalışanlarından Asiye Akar’ın da gözü kulağı Japonya’da... Eşinin kardeşi on beş yıldır Japonya’da yaşıyor ve orada evlenmiş:

Page 118: Dil ve Anlatım, 5

118

DİL VE ANLATIM 5

“Depremi duyduğumuzda telefonlara sarıldık. Şimdi ise radyasyon riskinden dolayı endişeliyiz. İki çocukları var. Radyasyon riski artarsa çocukları buraya getirme-yi planlıyoruz. Onlar da çocukların eğitimlerini Türkiye’de yapmasını istiyor. Yatırım-larını da Fatsa’da yapıyorlar.”

25 Mart 2011

Basından

İZMİR’DE DEV KÖPEK BALIĞI YAKALANDI

İzmir’de balıkçı ağlarına takılan camgöz cinsi köpek balığı, sergilendiği balık-çıda vatandaşların ilgi odağı oldu. Çeşme açıklarında avlanan balıkçıların ağlarına davetsiz misafir takıldı. Ağlara dolanan camgöz cinsi kısa kuyruk köpek balığını, me-zattan satın alan Yüksek İnce, işyerinin önünde sergilemeye başladı. Boyu yaklaşık 3 metreyi bulan 350 kilo ağırlığındaki köpek balığı vatandaşların da yoğun ilgisiyle karşılaştı. Köpek balığıyla yakından ilgilenen vatandaşlar, derisine dokunarak, diş-lerini inceledi. Köpek balığını iki gün boyunca Üçyol semtindeki işyerinin önünde sergileyeceğini söyleyen Yüksel İnce, “İnsanların en merak ettiği türlerden birisi olan köpek balığını inceleme fırsatı vermek için sergiledik. İkinci günün sonunda balığı kaldırarak müşterimiz olan otellere satacağız”. dedi.

15.08. 2011

Taylan YILDIRIM

Basından

Her üç çocuktan birinde görme bozukluğu varVelileri uyaran Dünya göz Hastanesi’nden Opr. Dr. Elvan Yalçın, “Çocuğunuz

derslerde geri kalıyorsa, sakın onu tembellikle suçlamayın. Önce göz bozukluğuna karşı kontrol ettirin. Çünkü Türkiye’de her üç çocuktan birinde görme bozukluğu var.” dedi.

Dünya göz Hastanesi doktorlarından Elvan Yalçın, Türkiye’de her üç çocuktan birinde görme bozukluğuna - kırma kusuru - rastlanabildiğini belirterek, bu duru-mun çocukların derslerdeki başarı durumunu negatif etkilediğini söyledi.

Resim. 02.17: Köpek balığı

Page 119: Dil ve Anlatım, 5

119

DİL VE ANLATIM 5

Göz bozukluğunun hafife alınmaması gerektiğini ifade eden Dr. Elvan Yalçın, hastalığın belirtilerinin; çocuğun tahtayı yeterince iyi görememesi, okurken satır at-laması, cümleleri eliyle takip etmesi, bir gözünü baş hareketiyle daha önde tutarak kitaba bakması, tahtaya gözlerini kısarak bakması, televizyonu yakından seyretme-si, gözlerde sulanma ve dolayısıyla ödevlerini yaparken zorlanması, ödevlerini ya-parken çabuk yorulması, baş ağrısı, göz ağrısı, uzun süre konsantre olamama gibi şikâyetlerle ortaya çıktığını bildirdi. Bu belirtilerin okul başarısını birebir olumsuz etkileyeceğinden çocuklarında bu tür şikâyetler gözlemleyen ebeveynlerin, okulla-rın açılışı öncesinde bir hekime başvurmalarını tavsiye eden Yalçın, erken konulan teşhis ile geçici gözlük kullanımı yoluyla sürecin kolayca atlatılabildiğini, okul başa-rısının da belirgin şekilde arttığını vurguladı.

Çocuklardaki görme bozukluğu (kırma kusuru) sorunlarının tembelliği tetikle-diğini de anlatan Yalçın, sözlerini şu şekilde tamamladı: “Türkiye’de her üç çocuktan birinde göz bozukluğu görülebiliyor. Bu görme bozukluğunun farkında olmayan ai-leler, çocuklarının derslerindeki düşük başarı seviyelerini, öğrenme yeteneklerinin düşüklüğü olarak nitelendirebiliyor. Oysa çocuğun öğrenme kabiliyetinde bir ek-siklik yok, iyi göremediği için derslerinde geri kalabiliyor. Göz bozukluğunda önlem alınmadığında, gözde tembellik başlıyor ve bu durum ilerleyen yıllarda çocuğun görme kalitesini daha ciddi oranda etkiliyor. İş işten geçmeden aileler bu konuya duyarlı davranmalı.”

15 Ağustos 2011

Basından

KAVRAMLAR

Anlatıcının tavrı, anlatım biçimiBir konu anlatılırken anlatan kişi bunu farklı şekillerde anlatır. Buna anlatıcının

tavrı, anlatım biçimi denir.

Öznel anlatım, nesnel anlatım, doğrudan anlatım, dolaylı anlatım, soyut anla-tım, somut anlatım; bunların hepsi anlatım biçimleridir(anlatım tavrıdır).

Öznel anlatım: Kişinin düşünce ve duygularına dayanan, doğruluğu ve yanlış-lığı kişiden kişiye değişen anlatım tarzına öznel anlatım denir.

Nesnel anlatım: Doğruluğu ve gerçekliği kişiden kişiye değişmeyen deney ve gözlemlerden yararlanılarak verilen anlatım tarzına nesnel anlatım denir. Kişisel duygu ve düşünceler anlatıma katılmaz.

Doğrudan anlatım: Herhangi bir konuda kişinin düşüncelerinin hiç değiştiril-meden verilmesine doğrudan anlatım denir.

Dolaylı anlatım: Bir kişinin söylediğinin aynı şekilde değil de bazı değişiklikler yapılarak anlatılmasına dolaylı anlatım denir.

Page 120: Dil ve Anlatım, 5

120

DİL VE ANLATIM 5

Soyut anlatım: Beş duyu organımızdan herhangi biri ile algılayamadığımız ama varlığına inandığımız kavramlara soyut kavramlar denir. Ele alınan konun so-yut kavramlarla anlatılmasına da soyut anlatım denir. Bu anlatımda sanatsal gaye ön planda tutulur. Anlatıcının kişisel kanaatlarının yoğun kullanıldığı anlatımlarda soyut kavramlara çok yer verilir.

Somut anlatım: Yazarın gördüklerini duyduklarını duyuları ile algılayabildikle-rini aktardığı kavramlardır. Duyularımıza bağlı olarak verilen konular somut ifadeler ile ele alınır.

Gazetecilikte sık kullanılan kavramlarsürmanşet: Gazetelerin birinci sayfasındaki logonun üzerinde kullanılan başlık.

tekzip: Yalanlama.

asparagas: Şişirme haber.

muhabir: Basın ve yayın organlarına haber toplayan, bildiren veya yazan kimse.

sansasyonel: Çarpıcı.

1.ETKİNLİK

5N 1K kuralı habercilerin olmazsa olmaz kuralıdır. “İzmir’de dev köpek balığı yakalan-dı” adlı haberi 5N 1K kuralına göre inceleyerek tabloya yazınız.

Sorular İzmir’de dev köpek balığı yakalandı

Ne

Nerede

Nasıl

Niçin

Ne zaman

Kim

?1. Verilen haber yazılarının ortak özelliklerini nelerdir?2. İncelediğiniz metinlerde dil ağırlıklı olarak hangi işlevinde kullanılmıştır? 3. İyi bir haber yazısında hangi özellikler bulunmalıdır? Açıklayınız.4. “Her üç çocuktan birinde görme bozukluğu var” haber metnini akıcılık,

bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımından inceleyiniz.

Page 121: Dil ve Anlatım, 5

121

DİL VE ANLATIM 5

2.ETKİNLİK

3.ETKİNLİK

İncelediğiniz haber yazılarını kaynaklarına göre değerlendirerek tabloya yerleştiri-niz.

Haberler Kaynak (Haberin nereden alındığı)

Japonya depremi Fatsa'yı salladı

İzmir'de dev köpek balığı yakalandı

Her üç çocuktan birinde görme bozukluğu var

? 1. İncelediğiniz haberlerin; sosyal, siyasal, kültürel ve günlük hayattaki yerini belirleyiniz.

? 1. İncelediğiniz haber yazılarında hangi anlatım türü / türleri kullanılmıştır?2. İncelediğiniz haber yazılarında anlatıcının tavrını belirleyiniz.

Yarın bu yollar trafiğe kapatılacak Yarın bu yollara dikkat İstanbul’da yarın düzenlenecek Avrasya Maratonu nedeniyle Boğaziçi Köp-

rüsü ile birçok yol trafiğe kapatılacak. Metrobüs seferleride yapılamayacak. İstanbul Emniyet Müdürlüğü’nden yapılan açıklamada, 16 Ekim pazar günü

yapılacak ‘’33. Kıtalararası Avrasya Maratonu’’ nedeniyle saat 07.00den itibaren ma-ratonun bitimine kadar bazı yolların kademeli olarak trafiğe kapatılacağı bildirildi.

Buna göre, maratonun başlangıç noktası olan Anadolu yakasında, Kısıklı Caddesi’nden gelip D-100 kuzey ve güney katılım, Kuşbakışı Caddesi Petrol-İş önü D-100 Karayolu güney katılım, Mahir İz Caddesi D-100 güney katılım, Altunizade Köprü üzeri D-100 güney-kuzey katılım, Tophanelioğlu Caddesi Gold Bilgisayar önü D-100 güney-kuzey katılım, Beylerbeyi katılım tırafiğe kapalı olacak.

15.10. 2011 Basından

Yukarıdaki metni yazım ve noktalama kurallarına göre inceleyiniz.

Page 122: Dil ve Anlatım, 5

122

DİL VE ANLATIM 5

4.ETKİNLİK

5.ETKİNLİK

BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM

OKUMA METNİ

Sağlık Bakanlığından “Çat-Pat” UyarısıSağlık Bakanlığı, ailelerden oyun ve eğlence aracı olarak kullanılan maytaplar,

şenlik mumları ve patlayıcı oyuncak malzemelerine karşı dikkatli olmalarını istedi.

Sağlık Bakanlığı, ailelerden oyun ve eğlence aracı olarak kullanılan maytaplar, şenlik mumları ve patlayıcı oyuncak malzemelerine karşı dikkatli olmalarını istedi.

Bakanlık, “Anne babaların, çocuklar ve gençler arasında oyun aracı olarak kul-lanılan bu maddelerin kullandırılmamasına özen göstermeleri gerekmektedir.” uya-rısında bulundu.

Sağlık Bakanlığından yapılan yazılı açıklamada, kimyasal maddeler ile ilgili

“İzmir’de dev köpek balığı yakalandı” haber yazısını; doğruluk, güncellik, yalınlık bakı-mından inceleyerek aşağıya yazınız.

Doğruluk………………………………………………………………………

Güncellik………………………………………………………………………

Yalınlık…………………………………………………………………………

Haber yazısı olmayan günlük gazete var mıdır? Araştırınız ve araştırmanızın sonuçla-rını defterinize yazınız.

Haber yazarı, yazdığı haberin doğruluğunu araştırmalı mı? Verilen her haber doğru mudur? Düşününüz.

Sizde bir haber (istediğiniz konuda)metni yazınız.

Page 123: Dil ve Anlatım, 5

123

DİL VE ANLATIM 5

Resim. 02.18: Ren nehri

bütün engelleme ve uyarılara rağmen kamuoyuna kimyasal madde yutmaya bağlı zehirlenme haberlerinin yansıdığı anımsatıldı.

24 Ekim 2008 tarihli ve 31697 sayılı genelge ile “Halk arasında çat-pat diye bi-linen yanıcı, patlayıcı, toksik maddelerin on iki yaşından küçüklere satışının engel-lenmesi ve erişiminin kontrol altına alınması (satış yerlerinin kayıt altına alınması) için ilgili tüm kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde her türlü tedbirin alınması ve alı-nan tedbirlere aykırı hareket edenlere ilgili mevzuat doğrultusunda yasal işlemlerin yapılması” hususunda, il sağlık müdürlüklerine gerekli talimatın verildiğine işaret edilen açıklamada, yapılan denetlemeler sonucunda olumsuzlukların devam etti-ğinin tespit edilmesi üzerine 7 Ekim 2010 tarihinde de çeşitli üniversitelerden bilim adamlarının katılımıyla Piroteknik Maddeler Bilimsel Danışma Komisyonu kuruldu-ğu belirtildi.

Komisyonun aldığı, “Söz konusu maddelerin insan ve toplum sağlığı açısından içerdiği riskler ve oluşturması muhtemel sonuçlar nedeni ile profesyonel kullanım hariç olmak üzere oyun ve eğlence aracı olarak kullanılan maytapların (içinde taneli kara barut bulunan eğlence malzemeleri, adi fırfır maytabı, çiçek yağmuru saçan maytaplar, İspanyol maytabı), şenlik mumları gibi klorat ve fosfat karışımı ile üretilen patlayıcı oyuncak malzemelerin, şerit hâlindeki kâğıt kapsüllerin, oyuncak tabanca mantarları ve mukavva kapsüllerinin üretimi, ithali ve satışının engellenmesi” kararı-nın, bu maddelerin satışına ilişkin ilgili mevzuatta gerekli düzenlemelerin yapılması için İçişleri Bakanlığına ve Sanayi ve Ticaret Bakanlığına bildirildiği ifade edilen açık-lamada, “Anne babaların, çocuklar ve gençler arasında oyun aracı olarak kullanılan bu maddelerin kullandırılmamasına özen göstermeleri gerekmektedir.” uyarısında bulunuldu.

Basından

REN’DE SULAR ÇEKİLDİ, İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDAN KALMA BOMBALAR ORTAYA ÇIKTI

Almanya’da sonbahar aylarının kurak geçmesiyle Ren Nehri’nin se-viyesinde bir düşüş oldu. Sular çeki-lince geriye sadece taş toprak değil, İkinci Dünya Savaşı döneminden kal-ma patlayıcılar ve kimyasal maddeler de kaldı.

Ren Nehri’nin sığ suları tarih boyunca denizcileri korkuttu. Hatta bu yüzden Lorelei Kayası üzerinde oturup dünyanın en güzel şarkısını

Page 124: Dil ve Anlatım, 5

124

DİL VE ANLATIM 5

söyleyerek gemicilere yollarını şaşırtan denizkızı efsanesi bile ortaya çıktı. Ancak sığ sular bu kez bambaşka bir tehdidi beraberinde getirdi: Patlayıcılar ve kimyasal mad-deler.

Bazı sorumlu vatandaşlar, geçtiğimiz hafta sonu yetkililere, Ren kıyısında dola-şırken, Köln yakınlarında bir yangın bombası, Koblenz’de ise sis perdesi oluşturmak için kullanılan bir kimyasal maddeyle dolu iki fıçı ile bir büyük bomba bulduklarını bildirdi.

Der Spiegel’in haberine göre, suyun sadece 40 cm altında bulunan bu patlayı-cılar ve varillere hemen müdahale edilirken, tehlikenin çok büyük olması dolayısıyla suda görülen her türlü şüpheli cismin ihbarı için çağrı yapıldı.

Varillerden asit çıktıKoblenz yakınlarında bulunan varillerde, cilde veya göze temas ettiğinde ya-

kıcı etki yapan klorosülfürik asit olduğu belirtildi. Bölge sakinleri uzaklaştırıldıktan sonra variller pazar günü imha edildi.

Yetkililer yangın bombasını da bulunduğu sahilde imha etti. Ancak Koblenz’de bulunan büyük bombanın önce incelenmesi gerektiği belirtildi. Yetkililer inceleme-lerini tamamladıktan sonra bombanın patlatılmasına ya da etkisiz hâle getirilmesi-ne karar verecek.

Ancak Yangın ve Felaket Koruma Dairesinden bugün yapılan açıklamada, pat-layıcıların hâlâ suda duruyor olmasının çalışmaları zorlaştırdığı ifade edildi.

Taşımacılığı da etkiliyorRen Nehri’ndeki su seviyesi şu an tarihin en düşük seviyelerinden birinde.

Örneğin Bonn’da geçtiğimiz cuma ölçülen su seviyesi 1.17 metreydi. Nehir boyun-ca seferler yapan birçok yük gemisi, karaya oturmasın diye hafifletiliyor. Dahası Almanya’da önümüzdeki günlerde de yağış beklenmediği için suların daha da alçal-ması bekleniyor.

Dolayısıyla önümüzdeki günlerde, Ren Nehri’nden benzer şeyler çıkma ihtimali de yüksek.

Daha önce de olmuştuAslında böyle buluntular Almanya için çok da sürpriz değil.

Zira Köln çevresi İkinci Dünya Savaşı zamanında ağır bombardıman altında kalmıştı. Özellikle inşaat yapılırken sık sık savaş zamanından kalma parçalar bulunu-yor. Dahası Ren’de de geçmişte benzer durumlar yaşanmıştı. Örneğin 2009’da da su seviyesinin aşırı alçalmasıyla büyük bir bomba, bir mayın bir de el bombası bulun-muştu.

23 Kasım 2011

Basından

Page 125: Dil ve Anlatım, 5

125

DİL VE ANLATIM 5

NELER ÖĞRENDİNİZ?

2.7. HABERToplum veya tabiatta meydana gelen çeşitli olay, durum, görünüm vb. ile ilgili

bilgi ve duyurulara haber denir.

Bilgi ve duyuruları halka duyurulması amacı ile hazırlanan yazılara da haber yazıları denir.

Gazete ve televizyonlarda haberleri toplayan, ileten kişilere muhabir denir.

Radyo, televizyon ve İnternet gibi kitle haberleşme araçları bulunmadan önce haber verme görevini sadece gazeteler üstleniyordu. Kitle haberleşme araçlarının çoğalması gazete haberlerini geri plana atmıştır. Çünkü gazetenin verdiği en yeni haber bir gün öncesine aittir. Radyo, televizyon ve İnternet gibi haberleşme araçları-nın verdiği haberler ise günü gününe ve saati saatine bütün gelişmeleri vermektedir.

Muhabirler zamana karşı yarışan kişilerdir. Meydana gelen olayları, nedenleri, sonuçları en kısa zamanda haber merkezlerine ulaştırmak zorundadırlar.

Haberlerde dil alıcıyı harekete geçirme ve göndergesel işlevinde kullanılır.

Gazetenin tarihi gelişimi1 Kasım 1831 tarihinde çıkan ve ilk resmî gazete olan Takvîm-i Vakâyi ile başlar.

II. Mahmut döneminde yurttaşları bilgilendirmek için çıkarılmıştır. İlk yarı resmî gazete bir İngiliz tarafından çıkarılan (William Churchill 3 Tem-

muz 1840) Cerîde-i Havâdîs’tir. 21 Ekim 1860 tarihinde Şinasi ile Agâh Efendi tarafından çıkarılan Tercümân-ı

Ahvâl ise ilk özel gazete olmuştur. 1862’de Şinasi Tasvir-i Efkâr gazetesini çıkarmıştır.

Haber Kaynakları Resmî haberler: En yetkili kişilerden öğrenilen haberlerdir.

Özel haberler: Halk arasında meydana gelen olayların halk tarafından muha-birlere bildirilmesi ile elde edilen haberlerdir.

Ajans haberleri: Dünya haberlerini toplayıp her yana bildiren kurumların ver-dikleri haberlerdir.

Haber yazılarının özellikleriHaberler doğru olmalıdır.Haber yazılarının günlük ve önemli olması gerekir.Kolay anlaşılır, açık, akıcı ve duru olmalıdır.

Page 126: Dil ve Anlatım, 5

126

DİL VE ANLATIM 5

Haber yazıları toplumun büyük bir bölümünü ilgilendirmeli.Anlatılanlar ilgi çekici bir şekilde anlatılmalı.Haberlerde yanlış anlaşılmalara yer verilmemeli.Haberi yazan kişi yazdıkları karşısında tarafsız kalmalı, yorumlardan kaçınmalı.Haber yazıları; ne, niçin, nasıl, nerede, ne zaman, kim sorularına cevap verecek

şekilde hazırlanmalı.5N 1K (ne, niçin, nasıl, nerede, ne zaman, kim) ifadesi ile adlandırılan bu soru-

ların cevabını okuyan kişi mutlaka haberde bulmalı. Bu kural gazetelerin ve gazete-cilerin olmazsa olmaz kuralıdır.

Haber yazıları konularına göreSiyasal (siyasi) haber yazıları,Sanatla ilgili haber yazıları,Ekonomiyle ilgili haber yazıları,Bilimle ve teknikle ilgili haber yazıları,Sosyal konularla ilgili haber yazıları,Sporla ilgili haber yazıları, olmak üzere gruplandırılır.

NOT: Haberin konusu ne olursa olsun yazan kişi tarafsızlığını korumalıdır.

BU KONUDA ÖĞRENDİKLERİM...

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Page 127: Dil ve Anlatım, 5

127

DİL VE ANLATIM 5

1. Fıkra türünün edebiyatımıza ne zaman girdiğini araştırınız?2. Gazete yazısı fıkraların kalıcılığı var mıdır?

2.8. FIKRA

Bu konuyu bitirdiğinizde;Fıkraların ortak özelliklerini belirlemeyi;Fıkra yazarının özelliklerini belirlemeyi,İncelediği fıkralarda dilin hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;Fıkra yazmayı;Fıkraları akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;Fıkraları yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş ola-caksınız.

Gazete ve dergilerde günlük olarak her-hangi bir konu üzerinde yazılan düşünce ya-zılarına da fıkra denildiğini hatırlayınız. Fikir yazısı olan fıkra örnekleri okuyarak özellikleri hakkında bilgi edininiz.

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARIYANAN BİZİZ

TÜRKİYE’nin ciğerini bu defa Antalya’da dağladılar.Gazetelerde yayınlanan rakamlara göre 31 Temmuz günü çıkan orman yangı-

nında binlerce hektarlık alandaki ağaçlar kül oldu. Sadece ağaçlar değil, böceğiyle, bitkisiyle, karıncasından tavşanına kadar orada doğmuş tüm hayatlar söndü.

Sebebini henüz bilmiyoruz.

Resim. 02.19: Yazı türlerini gazeteler de görmek mümkündür.

Page 128: Dil ve Anlatım, 5

128

DİL VE ANLATIM 5

Bir yıldırım düşmesi de olabilir, bir alçağın sabotajı da... İki ayaklı bir hayvanın attığı izmarit de buna yol açabilir, kırılmış bir şişe dibinin mercek görevi yaparak ateşlediği kuru otlar da...

İster o ister öteki... Sonuçta -bizim Ekonomi servisindeki arkadaşların hesabına göre- en az bir milyar lira değerinde maddi zarara uğradık. Sayıca bir milyon ağa-cımız kül oldu. Bunların iki milyon beş yüz bin kadarı, her biri ortalama dört yüzTL değerindeki Kızılçam idi.

Zararın maddi bölümü öyle veya böyle telafi edilebilir. Asıl, o yöredeki “hayat” bitti.

Taa ki tabiat kendini yenileyip de böcekleriyle, kelebekleriyle, yılanıyla, kuşuy-la, otuyla, bitiyle avdet edene kadar...

Bizim anlayamadığımız bir şey var:

Özellikle Akdeniz ve Ege bölgesindeki ormanlarımızın her yılın yaz aylarında büyük bir yangın tehlikesiyle karşı karşıya olduğu bilinir.

Sadece maddi açıdan bakacak olsak, bu yangınlar yüzünden her yıl en az bir-milyar ABD doları tutarında zarara uğradığımız da bellidir.

O halde bu zararı asgari düzeye indirmek için gerekli yatırımı neden yapmayız?

Veya bugüne kadar yaptığımız yatırımların yetersiz olduğu ortada olduğuna göre neden ek yatırım ve önlemlerle soruna etkili bir çare bulmayız?

Öyle ya... Dört yılda kabaca beş milyar dolar zarar edeceksek, bu işe beş yüz milyon dolar yatırmak akıllıca olmaz mı?

Neler yapılabilir?

Öncelikle “yangın ihbar sistemi”ni olabilecek en etkili noktaya çıkarmak ge-rekir. Özellikle cep telefonunun bu kadar yaygın olduğu Türkiye’de orman yangını nerede çıkarsa çıksın ilk beş yahut on dakika içinde 177 numaralı yangın ihbar mer-kezine bilgi gelmesinden kolay bir şey olmamak gerek.

Acaba Orman İdaresi bu numarayı herkesin hafızasına yerleştirecek kadar ta-nıtmadı mı?

Sadece numarayı ezberletmek hiçbir şey çözmez. Asıl önemlisi halka, yangın çıkaran yanlışları yapmamayı öğretmektir. Bu okulda, evde, TV’de, her yerde, her an karşımıza çıkan yoğun ve sürekli propaganda kampanyasıyla alınabilecek bir sonuç-tur. Yılda birkaç kez yapılan uyarıyla değil.

Üçüncüsü, Orman İdaresinin, orman yangınlarını söndürecek personeli sayı-ca ve eğitim yönünden yeterli mi?

Yetkililerin “yeterli” demesi yetmez. Bunlar o konuda gelişmiş ülkelerdeki per-sonelin eğitim düzeyine çıkarılmadıkça amaca ulaşılmış sayılmaz.

Page 129: Dil ve Anlatım, 5

129

DİL VE ANLATIM 5

Yangına duyarlı bölgelerdeki sivil halktan iyi eğitim verilmiş “gönüllü” birlikleri kurulmadıkça ve onlar zaman zaman tatbikat yapılıp gereğinde devreye sokulma-dıkça yine yetmez.

Geriye teknolojiyi devreye sokmak, onun altyapısını hazırlamak kalır.

Tabii sorumlulara zahmet olmazsa!

Basından

Oktay EKŞİ

GAZİYeni harflere ilk defa fikir teatisi için Dolmabahçe Sarayı’na davet edilenler

içinde Gazi’yi bizzat görmeye gidenlerden biri de bendim.

Heyecanım çoktu.

Fotoğraf adesesine zerre kadar itimadım yoktur. Bundan dolayı, fotoğraf ale-tinin Keşfiyle “portre” ressamının vazifesine nihayet bulmuş gözüyle bakanlara hak vermek bence müşküldür. Şekil ve madde, ışığının akislerine göre her an değişir. Bu itibarla hiçbir çehrenin, vasıfları belirli, bir tek görünüşü yoktur. Fırça sanatkârı, resme-deceği çehre üzerinde, uzun müddet hayatın iniş ve çıkışını gözlemek ve onu birçok değişikliklerinde tespit etmek suretiyle, nihayet gerçek hüviyetin gizli hatlarını sez-meğe ve görmeğe muvaffak olur. Fotoğraf, bu zihnî tahlil ve terkip kudretine sahip değildir. Onun için, hassas cam üzerinde beliren şekle bir vesika kıymeti izafe edilmez.

Gördüğüm fotoğraflara göre biraz şişman, biraz yorgun, biraz hatları kalınlaş-mış bir vücutla karşılaşacağımı zannederken, kapıdan bir ışık dalgası hâlinde giren teksif edilmiş bir kuvvet ve hayat tecellisi ile birden gözlerim kamaştı: Göz bebekleri en garip ve esrarengiz madenlerden yapılmış bir çift gözün, mavi, sarı, yeşil ışıklarla aydınlandığı asabi bir çehre… Yüzde, alında ellerde bir sıhhat ve bahar rengi…

Muntazam taranmış, noksansız, sarı genç saçlar… Bütün zemberekleri çelik-ten, ince, yumuşak, toplu, gerilmiş, genç ve taze bir uzviyet.

Altı yüz senelik bir devri bir anda ihtiyarlatan adamın çehresi, eski ilahlarınki gibi iğrenç yaşın hiç bir izini taşımıyor. Alevden coşkun bir nehir hâlinde köhne tari-hin bütün enkazını süpüren ve yeni bir alemin meydana gelmesine yol açan fikirler kaynağı başı, bir yanardağı zirvesi gibi, taşıdığı ateşe kayıtsız, mavi gök altına, sessiz ve gülümseyerek duruyor!

Kendi yarattığı şimşekli bulutlardan, fırtınalardan ve etrafına döktüğü feyizli çağlayanlardan yegâne müteessir olmayan, meğer onun genç başı imiş!

O günün benim için en büyük nimeti, o efsanevî başı yakından görmem ol-muştur.

Ahmet HAŞİM

Bize Göre

Page 130: Dil ve Anlatım, 5

130

DİL VE ANLATIM 5

1.ETKİNLİK

2.ETKİNLİK

1. Okuduğunuz fıkraların ortak özellikleri nelerdir?2. Fıkra yazarları ne gibi özelliklere sahip olmalıdır? Araştırınız, araştırma so-

nuçlarını boş bırakılan yere yazınız.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

İstediğiniz bir konuda fikir yazısı fıkraya bir örnek de siz yazınız.

Fikir yazısı fıkralarda hangi anlatım türü veya türleri kullanıldığını araştırınız.

? 3. Verilen fıkralarda dil hangi işlevde kullanılmıştır?

4. Altı yüz senelik bir devri bir anda ihtiyarlatan adamın çehresi, eski ilahlarınki gibi iğrenç yaşın hiç bir izini taşımıyor. Alevden coşkun bir nehir hâlinde köhne tari-hin bütün enkazını süpüren ve yeni bir alemin meydana gelmesine yol açan fikirler kaynağı başı, bir yanardağı zirvesi gibi, taşıdığı ateşe kayıtsız, mavi gök altına, ses-siz ve gülümseyerek duruyor!

Yukarıdaki paragrafı akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımından inceleyiniz.

Page 131: Dil ve Anlatım, 5

131

DİL VE ANLATIM 5

3.ETKİNLİK

KAVRAMLAR

Güncel: Günün konusu olan, şimdiki, bugünkü (haber, olay vb.), aktüel.

Fikir yazısı: Düşünce yazısı.

BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM

OKUMA METNİ

TEK GERÇEĞİN PEŞİNDE

Yazar, roman, hikâye, oyun yazarlığından söz ediyorum, gerçek avcısıdır. Fakat gerçek diye bir şey yoktur ki! En yalın görünen bir olayın ve en ufak özellik belirti-si vermeyen bir kişinin hatta iki dakikacığı içinde ne kadar kaypak ne kadar çeşitli ayrıntılar vardır. Bunların birkaçını değil bir tekini bile kaçırdınız mı gerçek, pır uçtu gitti demektir. Sizin avuçlarınızda kalan sadece tüylerdir, Zümrüdüanka kuşu değil.

Bayıldığım, bunun için de tekrarladığım bir anekdot vardır: Balzac -ünlü ro-mancı- bir akşam, aralarında maliye nazırının da bulunduğu ahbapları ile sohbet ederken damdan düşer gibi: “Gerçeğe dönelim beyler, Eugenie Grandet (Öğeni Grande) kiminle evlenecek?” deyivermiş.

Belki de borsa fiyatlarını ya da enflasyonu konuşuyorlardı ve Eugenie Grandet, yazmakta olduğu romanın, kiminle evleneceğini, belki de evlenip evlenmeyeceğini henüz bilmediği kadın kahramanıdır. Ve elbette gerçek borsada, sebze halinde, enf-lasyonda değil orada, romandadır.

Tek Gerçek

Kısacası, gerçeği de edebiyatta gerçekçiliği de oldum olası küçümserim. Tek gerçek, yazarın yorumunda ve bu yorumun inandırıcılığındadır, kabul ettirebilişin-dedir.

“Yanan Biziz” isimli Oktay Ekşi’nin metninde bazı kelimeler neden koyu yazılmıştır? Araştırınız.

Fikir yazısı fıkraların güncelliğini kaybetmesinin nedeni nedir?

Page 132: Dil ve Anlatım, 5

132

DİL VE ANLATIM 5

Başarı da başka hiçbir şeye değil sadece buna bakar. Yazar, özellikle de roma-nın yazarı bir dünya kurar. Roman bunun için vardır ve kurduğu dünyayı bize gerçek diye sunmak için vardır. Bunun için de Küçük Prens gerçektir. Cyrano de Bergerac (Sirano dö Berjerak) gerçektir. Hamlet gerçektir, evet, onlar bile gerçektir. Bana ne bugün var yarın yok görüntülerden, anlam değiştirmeyecek olana bakarım ben. Çünkü besleyici olan, ışık tutan, yanılmayı önleyen odur.

Çeşitli milletler için yazılmış medeniyet tarihlerine bakıyorum, en önemli ve uzun bölümleri edebiyata ayrılmış. Başaran ve başarıya açık sosyal, düşünsel, politik hareketlere bakıyorum; edebiyata dayanmış hatta edebiyattan doğmuşlar, başla-mışlar.

Sonra da dönüp düşünüyorum, neden?

İz Peşinde Avcı…

Neden olacak? İnsan; gerçeğin peşinde dere tepe koşturan bir Zümrüdüanka avcısıdır da ondan. İnsan, o kuşun yakalanamazlığını sezip de iz soran, söyleyen, bir izin peşinden giden bir avcıdır da ondan.

Edebiyat ve yazar mı? Aynı şey işte.

Bu yüzden sevmiyor muyuz romanları, hikâyeleri, oyunları, sinemayı? Bu yüz-den değil midir bize hah işte yuvası Zümrüdüanka’nın dedirtebilen yazarlara bağlı-lığımız, övgümüz, saygımız? Nesiller ve nesiller bu avda hep çantaları boş döndüler; avcı masalları ile döndüler. Ama gene de nesiller ve nesillerce sürdüreceğiz bu avı. Ve iyi ki sürdüreceğiz.

Tarık BUĞRA

Basından

BU KONUDA ÖĞRENDİKLERİM...

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Page 133: Dil ve Anlatım, 5

133

DİL VE ANLATIM 5

NELER ÖĞRENDİNİZ?

2.8. FIKRABir yazarın gazetelerde; güncel, önemli, özelliği olan herhangi bir konu üze-

rinde kişisel görüş ve düşüncelerini akıcı bir dille belgelendirme gereği duymadan yazdığı ciddi ve nükteli fikir yazılarına fıkra denir.

Kişisel bir görüşü açıklayan kısa yazılardır.

Fıkralar; gazete ve dergilerde yayınlanan fikir yazıları ve güldüren fıkralar ola-rak ayrılır.

Güldüren fıkralar; mizah unsurlarıyla süslenmiş belli bir amacı bir düşünceyi kısa yolla anlatan yazılardır. Nasrettin Hoca, İncili Çavuş vb.

Bizim konumuz gazetelerde yayınlanan fikir yazısı fıkralardır.

ÖzellikleriFıkralarda konu serbesttir. Kişi istediği bir konuyu ele alabilir.

Yazar ele aldığı konuda düşüncelerini içtenlikle ele alır. Anlatım senli benlidir.

Yazar konuyu konuşma dili ile verir.

Cümleler genellikle kısadır, devrik cümle kullanılabilir.

Yazar yazdıklarıyla bir sonuca ulaşır ama okuyanı ikna etme amacı gütmez. Yazdıklarıyla düşünmeye sevk eder.

Yanlış bilgi ve belgeye başvurmaz.

Giriş, gelişme, sonuç bölümlerinden oluşur.

Konu hakkında bilgi vermek amaç değildir ama okuyucuyu düşünmeye sevk etmek amaçtır. Düşünce ağırlıklıdır.

Gazete yazısı fıkralarda; öyküleme, karşılaştırma, örnekleme, tanımlama gibi anlatım türleri kullanılır.

Olaya dayalı bir anlatımı vardır. Hayattan alınan gülünç olaylar ile soyut konu-lar işlenir.

Güncel, siyasal, toplumsal sorunlarla ilgili yazılardır. Siyasal ve toplumsal olay-lar anlatılırken belgelere, kanıtlara, aşırı ayrıntıya yer verilmez.

Fıkra yazarı, geniş kitlelere seslendiği için dili kolay anlaşılır, açık ve durudur.

Fıkralar günü birlik yazılardır, kalıcı özellikleri yoktur.

Fıkralarda dil göndergesel işlevinde kullanılır.

Page 134: Dil ve Anlatım, 5

134

DİL VE ANLATIM 5

Fıkra ile sohbet ve makale arasındaki benzerlikler ve farklarFıkralarda güncel konular ele alınır. Fıkraların serbest bir anlatımı vardır. Fıkra-

da karşı tarafı etkileme vardır. Okuyucuyu düşünmeye sevk eder.

Fıkra makaleye göre daha kısa bir yazı türüdür. Fıkra yazarının bilimsel ger-çekleri ortaya koyma gibi bir iddiası bulunmaz. Gazete ve dergilerde yayımlanan fıkralar da temel amaç okurun önemli noktalara dikkatini çekmek onu uyarmak ve düşünmeye yöneltmektir.

Sohbet; soru cevap biçimindedir. Kendisi sorar, kendisi cevap verir. Okuru etki-leme gibi bir düşüncesi yoktur.

Türk edebiyatında fıkraFıkra türü; Türk edebiyatına Tanzimat döneminde Batı’dan geçmiştir. 1908’den

sonra Türk edebiyatında görülmeye başlanmıştır.

Türk edebiyatında özellikle Ahmet Rasim fıkralarıyla tanınmıştır.

Ahmet Haşim, Falih Rıfkı Atay, Refik Halit Karay, Orhan Seyfi Orhon, Peyami Safa, Burhan Felek, Ahmet Kabaklı ve Çetin Altan gibi yazarların fıkra kitapları vardır.

Cumhuriyet Döneminde yazdıkları fıkralarla; Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ha-lide Edip Adıvar, Falih Rıfkı Atay, Burhan Felek, Yusuf Ziya Ortaç en çok dikkati çeken-ler arasındadır.

BU KONUDA ÖĞRENDİKLERİM...

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Page 135: Dil ve Anlatım, 5

135

DİL VE ANLATIM 5

2.9. DENEME

Bu konuyu bitirdiğinizde;Denemelerin ortak özelliklerini belirlemeyi;Denemelerde kullanılan dil ve anlatımın özelliklerini belirlemeyi;Denemeleri konularına ve yazılış amaçlarına göre gruplandırmayı;Deneme yazarının özelliklerini açıklamayı;Deneme ile sohbeti karşılaştırmayı; Deneme yazmayı;Denemeleri akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendir-meyi;Denemeleri yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş olacaksınız.

Deneme; insanın içinden geldiği gibi sevinçlerini, öfkesini, sevdiğini, sevmedi-ğini vb. duygularını yazdığı yazı türüdür. Siz hiç böyle yazılar yazdınız mı? Böyle bir yazı yazmayı deneyiniz.

Resim. 02.20: Yazılan ve söylenen her kelime duyguların belirtisidir.

Page 136: Dil ve Anlatım, 5

136

DİL VE ANLATIM 5

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARIÖLÇÜİnsan elinde ne illet var ki dokunduğunu değiştiriyor; kendiliğinden iyi ve gü-

zel olan şeyleri bozuyor. İyi olmak arzusu bazen öyle azgın bir tutku oluyor ki iyi olalım derken kötü oluyoruz. Bazıları derki iyinin aşırısı olmaz çünkü aşırı oldu mu zaten iyi değil demektir. Sözcüklerle oynamak diyeceği gelir insanın buna.

Felsefenin böyle ince oyunları vardır. İnsan iyiyi severken de doğru bir iş ya-parken de pekâla aşırılığa düşebilir. Tanrı’nın dediği de budur: Gereğinden fazla uslu olmayın, uslu olmanın da bir haddi vardır.

Okunu hedeften öteye atan okçu, okunu ulaştıramayan okçudan daha başarılı sayılmaz. İnsanın gözü karanlıkta da iyi görmez, fazla ışıkta da. Platon’da Kallikles der ki felsefenin fazlası zarardır. Felsefe bir kerteye kadar iyidir, hoştur; yararlı kerteyi açacak kadar derinlere gidersek çileden çıkar kötüleşiriz; herkesin inandığı uyduğu şeyleri küçümseriz; herkesle doğru dürüst konuşmaya herkes gibi dünyadan zevk almaya düşman oluruz; kimseyi yönetemeyecek, başkalarına da kendimize de hay-rımız dokunmayacak bir hâle geliriz; boş yere şunun bunun sillesini yeriz.

Kallikles doğru söylüyor; çünkü felsefenin fazlası bizim gerçek duygularımızı körletir, gereksiz bir inceleme ile bizi doğanın güzel ve rahat yolundan çıkarır

(Kitap 2-Bölüm XXX)

Düşüncede saplantı ve azgınlık en açık ahmaklık belirtisidir. Canlılar arasında eşekten daha kendinden emin daha vurdumduymaz daha içine kapalı daha ciddi daha ağır başlı olanı var mıdır?

(Kitap III-Bölüm VIII)

Montaigne

Denemeler

1. Deneme yazılarının ömürleri neden kısadır?2. Deneme yazarlarının özellikleri nelerdir?

Page 137: Dil ve Anlatım, 5

137

DİL VE ANLATIM 5

NİÇİN ROMAN, NİÇİN ŞİİR OKURUZ?Romanın en çok sevilen bir edebiyat türü olduğu gerçektir. Nereye giderseniz

gidiniz, en çok onun okunduğunu görürsünüz. Şiir için de böyledir. Yaşamak için çalışıp didinmelerimizden fırsat bulduk mu elimize aldığımız şey ya bir roman ya da bir şiir kitabıdır. Bir geziye çıktığımız zaman, çantamızın bir köşesine yerleştirmeyi unutmadığımız yine onlardır. Daha okul sıralarındayken çalışma saatlerinden artırıl-mış sayılı dakikaları, sevdiğimiz bir şaire veya romancıya verdiğimizi, bu yetmeyince yatakhanenin alaca karanlığında geç saatlere kadar gizlice okumaya koyulduğumu-zu kim hatırlamaz?

Nedir bu ilginin sebebi? Bilmem bu soru üzerinde hiç durdunuz mu? Bana öyle geliyor ki bu ilginin sebebi çok derinlere inmektedir. İnsan, çocukluk çağından kurtuldu mu ileride yaşamaya başlar ve yaşadığı günlerle gelecek günleri kıyasla-maktan kendini alamaz. Bu kıyaslama daima yaşanan günlerin zararına olmuştur. Böyle de olsa bu geçen günlerin güzelleşmesi, özlem buğularıyla örtülmesi, bekle-nen günlerde aradığımızı bulamadığımız içindir. Hayat bir akıştan başka bir şey de-ğildir. İnsan bu akış, bu oluşum içinde, başka insanların hâlleriyle de ilgilenmekten kendini alamaz. Hayatın biteviyeliğinden kurtulmaya çalışırken başkalarının çabala-rından da dikkatini ayıramaz. Kendi alın yazısının başkalarınkinden ayrılamayacağı kanısındadır. Yaşanan anlardan kurtuluş, düşün zenginliği nispetinde gerçekleşir. Bu dünyanın ötesinde düşsü bir dünya uzaktan çağırmaya başlar. Her varıştan sonra yine bir çağırış duyulur. Yaşanan anların boşluğunda aydın, dolu noktalar da olsa, insan çoğu zaman bunun farkında olmaz, olsa da onların görünmesiyle kaybolması o kadar birdir ki!

Hatıraların şiddetlendirdiği, sonu gelmeyen bu gelecek gün özlemi insanlarda aradıklarını bulamamış, yaşadıklarını iyi yaşayamamış olmanın verdiği bir eksiklik duygusu uyandırmıştır. Şimdi niçin roman, niçin şiir okuduğumuzu cevaplandırabi-liriz. Ama daha önce şu soru üzerinde bir an duralım: Romancı romanını, şair şiirini niçin yazar? Ün almak için mi, para kazanmak için mi?

Birtakım doğruları yaymak, topluma düzen vermek için mi? Böyleleri de bulu-nabilir. Her şeyin sömürücüleri olduğu gibi, edebiyatın da sömürücüleri vardır. Bun-lardan söz etmiyorum ben.

Gerçek şudur ki romancı da şair de iç içe giren geçmişin özlemi ile geleceğin umudunu kişi olarak toplum olarak, bütün yoğunluğu ile yaşamakta, yazdığını bu iç yaşayışın etkisi altında yazmaktadır. Yaşadığı biricik güzel bir anı ebedîleştirmek, yaşanıp duran birbirine benzer günlerin renksizliğinden kurtulmak, geçmesiyle gü-zelleşen günleri daha da güzelleştirmek, özlemini taşıdığı bir dünya canlandırmak, onu bütün insanlarla paylaşmak, içindeki ağırlıkları atmak için yazar.

Page 138: Dil ve Anlatım, 5

138

DİL VE ANLATIM 5

Bu söylediklerim okuyucu için de böyledir. Romancı veya şair ne için yazarsa, yazılanı okuyan da onun için okur. Bu bakımdan okuyucu, yazmaktan alıkonulmuş, elinden yazma imkânları alınmış bir romancıdan, bir şairden farksızdır.

Roman okuyarak, şiir okuyarak varlığımızın darlığından kurtuluruz; yaşayama-dığımız hayatları yaşayarak genişler, yaşadığımız renksiz günlerin bile, dönmemek üzere gittiği için değerlendiği duygusu ile zenginleşiriz. Kendimiz ile benzerlerimiz arasında bir kaynaşma olur. Genel olarak okuyucu, bu bakımlardan okuduğunun pek de farkında değildir, sırf vakit geçirmek, vakit öldürmek için okuduğunu sanır. Ama böyle de olsa sonuç birdir.

Evet, ne roman bir toplum bilim kitabı ne de şiir bir doğrular topluluğudur. Bir sanat eserini birtakım bilgiler, doğrular olarak kabul etmek, sadece sanatı, varlı-ğını, özünü görmemektir. Balzac’ı yaşadığı devrin toplum olaylarını öğrenmek için okuduğunu kim ileri sürebilir? Böyle olsaydı, bu olayları anlatan sayfalar birer tarih belgesi sayılmaz mıydı? Romanı tarihle bir tutmak sadece yaratışın ne demek oldu-ğunu bilmemektir. Bir romanın birkaç defa okunması bir şiirin okunduktan sonra tekrar edilmesi, ezberlenmesi de romanın veya şiirin herhangi bir mesele hakkında bilgi edinmek için okunmadığını gösterir. İnsanın, bildiği bir şeyi tekrar bilmek iste-diği görülmüş müdür? Zaten romancı da şair de yazdığını bir şeyler öğretmek için yazmamıştır ki okuyan da bir şeyler öğrenmek için okusun!

Romanlar ve şiirler birer iç yaşayıştan doğmuştur. Onları yaşayarak okumamız da bundandır. Her okuyucunun aynı davranışta olduğu elbette söylenemez. Yaratı-lışın, yetişmenin verdiği ayrılıklar vardır. Bu bakımdan, aynı kitapta herkes biraz da kendi romanını, kendi şiirini okur. Gerçek sanat eserinin özelliklerinden biri de çok yönlülük değil midir? İnsan, ileride yaşamaktan kesilip de geçmiş günlerden bir yı-ğın olmaya yüz tutunca roman ve şiir okumayı da bırakmaya başlar. Okuduğu olur-sa, artık eski tutkuyu bulamaz.

Okumak da okunan eseri duygularımız, düşüncelerimizle zenginleştirmek ol-duğuna göre bir türlü yaratıştır. Romancı, şair yaşlanınca nasıl yaratma gücünü kay-bediyorsa okuyucu da o yaratışla kaynaşma yeteneğini kaybediyor. Bu bakımdan, okumaktan kesilmek biraz da ölmektir.

Suut Kemal YETKİN

Günlerin Götürdüğü

Page 139: Dil ve Anlatım, 5

139

DİL VE ANLATIM 5

KEDİ

Kimsenin zevkine karışılmaz, kedileri ille herkes sevsin demeyeceğim; ama ben, kedi sevmeyenlerle anlaşamam. “Kiminle anlaşırsın ki!..” diyeceksiniz. O da yalan değil. Bu yaşa geldim, büyüğü ile de küçüğü ile de çekişmeyi bir türlü bıra-kamadım. Artık etmeyeyim, insanın yaşarsa arayacak, ölürse rahmetle anacak eşi dostu, gücendirmediği, kırmadığı birkaç kimsesi bulunmalı diyorum, olmuyor. Öyle dediğimin ertesi günü ne ertesi günü? Yarım saat sonra, en canciğer dostumla bir çekişme, bir kavga, aramızda kan davası varmış gibi düşman oluyorum. Bakıyorum, arkadaşlarım geçimsiz insanlar değil, birbirleriyle dargınlık, küskünlük çıkardıkları yok, her dedikleri bir olmasa bile o ayrılıkları gözlerinde büyütmüyorlar. Tek tatsızlık çıkmasın diye birbirleri uğrunda en köklü sandığınız düşüncelerini feda ettikleri de oluyor. İyi ediyorlar. Dünyada düşünce çok, değiştir değiştir kullan; dost bulmak zor. Şaka söylüyorum sanmayın, sahi diyorum. Bir kimse ile bir işiniz çıksa, şiir, musiki üzerine ne bileyim, herhangi bir şey üzerine neler düşündüğünü mü sorarsınız, ki-minle düşüp kalkıyor, onu mu? Kendimizi aldatmayalım, düşünceye öyle büyük bir değer verdiğimiz yoktur, hayatta bir süs, bir eğlencedir, olsa da olur, olmasa da… Ben de arkadaşlarıma benzemek isterdim; elimde değil, kimse kimsenin huyunu değiştiremiyor, hele kendininkini hiç değiştiremiyor. Ama, iyi bakarsanız, çekişmek, kavga etmek de gene anlaşmaya çalışmaktır. İnsan karşısındakini yola getireyim der de onun için söyler durur. Biri kediden hoşlanmadığını söylerse sesimi çıkarmam, başka bir yerden açarım.

Bütün çocukluğum kediler arasında geçti. Annem, babam, kardeşlerim, he-pimiz kediyi severdik. Büyük büyük bahçeli evlerde otururduk, yirmi beş, otuz kedi-miz bulunurdu. Martta kabakta doğurdular mı, sanki düğün ederdik. Loğusa şerbeti kaynar, al basmasın diye sepetlere kırmızı kurdeleler bağlanır, küçük küçük altınlar takılırdı. Yavrulara ad arardık. Bir tanesi ölünce, içimize dert olurdu. Öyle gömmeye falan kalkmazdık, herkes gibi biz de çöp arabasına atardık ama arkasından ağlar-dık… Bunun için olacak, kedisiz bir insanlığı aklım almıyor. Şimdi bahçesiz, deliksiz apartman dairelerinde kedi beslenmiyor da bir eksiklik duyuyorum.

Kedi akıllı hayvandır demeyeceğim. Ama aptal da değildir. Köpek gibi insanı ille anlamaya, az çok insanlaşmaya çalışmaz. Eve girip çıkmak için, yiyeceğini bul-mak, istemek için, hasılı yaşaması için ne lazımsa onu öğrenir. Yetmez mi? Biz insan-lar her şeyi akılla ölçmeye kalkıyoruz. Doğru, insan için akıl lazım, zaten hayvanlar içinde aklını en çok işletebilen odur. Köpek nasıl koku almasıyla yaşarsa insan da düşünmesiyle yaşar. Ama insanlara vergi olan bir şeyi niçin hayvanlarda da aramalı? İnsanın aptalından nasıl hoşlanmazsam hayvanın akıllısından da öyle hoşlanmam. Hayvan hayvanlığını bilsin, elinden geliyorsa hayvanlığıyla övünsün, daha iyi… Ama övünmek de insanlara vergidir.

Kedi ne biçimli, ne güzel hayvandır! Yalnız irilerini, koca koca tüylülerini de-mek istemiyorum, en çalımsızında, hastalıklısında, sakatında bile bir zariflik vardır.

Page 140: Dil ve Anlatım, 5

140

DİL VE ANLATIM 5

Hele temizlenmesine bayılırım. Hani ön ayaklarından birini şöyle yana sarkıtıp da göğsünü yalaması vardır, baktıkça içim açılır. Sonra iğrenmiş gibi, titizlenmiş gibi gözleri bir tuhaf bakarak dilini bir de sırtına vurur… Ufacık bir lastik top, daha iyisi takır tukur yuvarlanan bir ceviz arkasından sırtını kaldıra kaldıra koşan kediye ne bu-yurulur? Bundan daha hoş bir şey biliyor musunuz?.. Yemeğin tadını çıkarır. Hırlıya hırlıya, bir parçaya da elini atarak yemesi eğlencelidir; ama ben asıl uslu uslu, başını eğip gözünü kapatarak yemesini severim. Gözlerini kapaması bana hazzındanmış gibi gelir. Belki gerçekten de öyledir. Benim bir kedim vardı, kavun yerdi. İlk görünce biz de şaştık. Evin işlerine bakmaya yeni bir kadın gelmişti, ona söylemeyi unuttuk; kadıncağız bir gün kavun keserken kedi gelmiş, sürünmüş, kendi dili ile istemiş, rica etmiş. Aldırılmadığını görünce bir sıçramış, kadının kolunu boydan boya yırtmış, bir dilimi aşırmış. Şıpır şıpır bir ses çıkararak ne tatlı yerdi… Köpeğin yemesi gürültü-lüdür; hele laklak su içmesine hiç bakamam, sinirlenirim. Kedinin sessiz sessiz yiyip içmesi uzun uzun seyredilebilir. Kedi en umulmadık şeyleri yer, zeytinden hoşlananı çoktur, çikolata meraklısını da gördüm. Salataya alışanı da olurmuş, ama ben rastla-madım. Birinin huyu birine benzemez ki! Asıl sevdiğim tarafı da belki odur. Kedidir, bütün kediler gibidir, ama ötekilerden ayıran, yalnız kendinde görülen huyları da vardır.

Kedi için hayındır derler. Yemek yerken gözlerini kapaması da kendine edilen iyiliği bilmemek içinmiş. Hiç hazzetmem öyle sözlerden. İnsanoğlunun kendini gö-zünde ne kadar büyüttüğünü, kediye bir lokma yemek vermesini de büyük bir iyilik sayıp karşılık beklediğini gösterir. Biraz da karşılık beklemeden bir iş görmeye, et-tiğiniz iyiliği iyilik saymamaya alışın. Kedi size bağlanacak, minnettar olacak da ne çıkacak? Oynamasını seyrediyorsunuz; okşuyorsunuz, yumuşacık tüyleri elinize zevk veriyor. Daha ne istersiniz? Bir de kediden ille bir fayda mı gelecek? Ben “avcı” olma-sını da pek istemem; fare, sıçan peşine düşmekten eğleniyorsa keyfi bilir; ama ta yanı başından geçen sıçana da aldırmasın, gene kızmam. Hayın da değildir, kendini seven insana bağlanır. Bir tanesini söylerler: Yavrulamış, yavruların gözleri açılınca ağzında birer birer getirip hanımının önüne koymuş. Sevgisini daha nasıl göstersin? Çok kıskançtır, üzerine ortak gelmesini istemez. Bu da hayın olmadığını, bir insa-na gerçekten bağlandığını göstermez mi? Biz, hayvanlar bizi ille büyük görsünler, biz onları sevsek de sevmesek de eziyet de etsek onlar bizi saysınlar istiyoruz. Hep insanın kendini beğenmesi. Kedinin de sizin gibi kendi keyfini, kendi rahatını arar bir canlı varlık olduğunu, onun da kendisini hayvanların en üstünü sayabileceğini düşünün, artık ondan kulluk, kölelik beklemezsiniz.

(…)

Nurullah ATAÇ

Günlerin Getirdiği

Page 141: Dil ve Anlatım, 5

141

DİL VE ANLATIM 5

1.ETKİNLİK

İncelediğiniz denemeleri, konularına ve yazılış amaçlarına göre verilen tabloya yer-leştiriniz.

Metinler Konu Yazılış amacı

Ölçü

Niçin Roman, Niçin Şiir Oku-ruz?

Kedi

5. Denemenin özelliklerini dikkate alarak istediğiniz bir konuda deneme yazınız.

1. Verilen demelerin ortak özellikleri nelerdir? 2. Denemelerde kullanılan anlatım türü / türlerini ve dilin hangi işlevde kulla-

nıldığını açıklayınız?3. Okuduğunuz denemelerden yararlanarak deneme yazarlarının ortak özel-

likleri nelerdir? Açıklayınız.4. Denemeleri sohbet ve fıkra ile karşılaştırarak aralarındaki benzer ve farklı

yönleri aşağıdaki boş bırakılan yere yazınız.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Page 142: Dil ve Anlatım, 5

142

DİL VE ANLATIM 5

2.ETKİNLİK

3.ETKİNLİK

BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM

6. İnsan elinde ne illet var ki dokunduğunu değiştiriyor; kendiliğinden iyi ve gü-

zel olan şeyleri bozuyor. İyi olmak arzusu bazen öyle azgın bir tutku oluyor ki iyi olalım derken kötü oluyoruz. Bazıları derki iyinin aşırısı olmaz çünkü aşırı oldu mu zaten iyi değil demektir. Sözcüklerle oynamak diyeceği gelir insanın buna.

“Ölçü” adlı denemeden alınan yukarıdaki bölümü bağlaşıklık, bağdaşıklık bakı-mından inceleyiniz.

Deneme yazarlarını ve eserlerini araştırınız.

YALNIZLIK (...)Yalnız yaşamanın bir tek amacı vardır sanıyorum, o da daha başıboş, daha

rahat yaşamak. Fakat her zaman, buna hangi yoldan varacağımızı pek bilmiyoruz. çok kez insan dünya işlerini bıraktığını sanır! oysaki bu işlerin yolunu değiştirmek-ten başka bir şey yapmamıştır. Bir aileyi yönetmek bir devleti yönetmekten hiç de kolay değildir. Ruh nerde bunalırsa bunalsın, hep aynı ruhtur; Ev işlerinin az önemli olmaları, daha az yorucu olmalarını gerektirmez. Bundan başka, saraydan ve pa-zardan el çekmekle hayatımızın baş kaygılarından kurtulmuş olmuyoruz. (...)

Montaigne

Yukarıdaki “Yanlızlık” adlı denemeden alınan bölümü yazım ve noktalama bakımın-dan inceleyiniz.

Deneme “ben’in” ülkesidir, ben demekten çekinen, her görgüsüne, her göre-vine ister istemez benliğinden bir parça kattığını kabul etmeyen kişi denemeciliğe özenmesin.

Nurullah Ataç bu sözünde ne demek istemiştir? Düşününüz.

Page 143: Dil ve Anlatım, 5

143

DİL VE ANLATIM 5

OKUMA METNİ

İÇİMİZDEKİ GÜZELLİKLER

Gönlümüzün güzelliği sevgi ise, beynimizin güzelliği de düşünebilme yetene-ğimizdir. O yeteneği her an, her dakika kullanalım. Unutmayalım ki düşünen insan, özgür insandır.

Kişi düşünebiliyorsa pek çok sorununu çözümleyecek, pek çok şeyi bilecektir. Herkesi dinleyin. Annenizi, babanızı, arkadaşlarınızı dinleyin. Sonra da düşünün ve sorular sorun... Neden? Nasıl? Nerede?

Sonra da oturup kararlarınızı kendiniz alın. Kararları yalnız aldığınız zaman, eziyetler de güçlükler de sonuçta bütünüyle size aittir artık. Karar alırken sorumlu-luk almayı da bilin. İşte bu, büyümek ve olgunlaşmaktır; özgür insan olma yolunda atılan ilk adımdır.

Büyüklerinizle, yaşıtlarınızla, kendinizden küçüklerle konuşun, tartışın. Konu-şarak pek çok şey öğrenildiği gibi, pek çok sorun da çözümlenebilir. Toplumumuzda, bu tür konuşma pek yaygın değil ne yazık ki! Ya susuyor ya bağırıyoruz. Konuşmayı bilmiyoruz. Sizler bunu değiştirin.

İçimizin bir başka güzelliği de iyimserliktir. Yüreğinizin ibresi hep iyimserlikten yana olsun.

Asırlardır kötümserler, köşelerinden dünyanın kötüye gittiğinin doksan dokuz nedenini sayarlarken iyimserler epey yol almış; pek çok iş başarmışlardır. En azından denemişlerdir.

Zaten yapılan araştırmalar, başarılı olanların üstün zekâlılardan çok, sıradan ama olumlu ve iyimser kişiler olduğunu ortaya koyuyor.

İçimizdeki güzellikler arasında neşenin yeri bambaşkadır. Hele gençliğinizin getirdiği neşe ve kahkahaları sakın kısıtlamayın. Bazı kişilerin “Sırıtıp durma!” gibi bilgece (!) uyarılarına aldırmayın. Tam tersine daha çok gülün. Bol bol kahkaha atın. Sorunlarınıza bile gülerek bakabilirseniz yükünüz anında hafifleyecektir.

Güldürü dergileri, neden bu kadar çok okunuyor sanıyorsunuz?

Onca sorunun, çevre kirliliğinin, savaşların, ölümlerin, çıkarcılığın, cahilliğin yer aldığı dünyamızda sevgi, iyimserlik ve neşeye her zamankinden fazla gereksin-memiz var. Bu nedenle hayatınızı daha güzel yaşamak istiyorsanız, önce içinizdeki güzellikleri geliştirin, ortaya çıkarın.

Sevinin, düşünün, konuşun, iyimser olun ve doyasıya gülün!

İpek ONGUN

Page 144: Dil ve Anlatım, 5

144

DİL VE ANLATIM 5

NELER ÖĞRENDİNİZ?

2.9. DENEMEHerhangi bir konu üzerinde yazarın kesin yargıya varmadan, kurallara bağla-

madan görüş ve düşüncelerini serbestçe ortaya koyduğu fikir yazılarına deneme denir.

Konuları ve yazılış amaçlarına göreKlasik denemeler, edebî denemeler, felsefi denemeler ve eleştirel denemeler

olarak gruplandırılır.

ÖzellikleriKonu sınırlaması yoktur.

Duygu değil düşünce yazılarıdır. Ama iddialı değidir. Ele aldığı konuyu ispatla-mak için uğraşmaz.

Amacı eğitmek, öğretmek değildir. Bilgi verirken düşündürür.

Denemede yazar kendisi ile tartışır, konuşur gibi yazar.

İşlediği konu üzerindeki çeşitli düşünceleri, kendi yorumunu da katarak ortaya koyar.

Ciddi sorunlardan söz ederken bile gülümsetir.

Denemeci kendi kendisiyle konuşur gibi yazar, anlatımı içten, doğal ve yoğundur.

Dili doğru ve güzel kullanır.

Düşünce ufku geniş ve kendine özgü bir birikime sahiptir.

Deneme herhangi bir konuda, düşündürücü, öğretici, inandırıcı ve ufuk açıcıdır.

Deneme rahat okunan bir düşünce yazısıdır.

Deneme yazarı birçok kaynaktan (tarih, sosyoloji, ünlü kişilerin özdeyişleri vb.) beslenir. Ama denemeci seçtiği konuyu farklı bir yaklaşımla işler.

Deneme; makale ve eleştiriden farklıdır. Çünkü ele aldığı düşünce ya da savı doğ-rulama, kanıtlama gibi bir düşüncesi yoktur. Makale ve eleştiriden bu yönü ile ayrılır.

Denemeler de makale planına (giriş, gelişme, sonuç) göre yazılır.

Denemelerde açıklayıcı anlatım türünden yararlanılır. Çünkü kişi ele aldığı konu-yu kendine göre yorumlar. Tartışmacı anlatım türünden de denemelerde yararlanılır.

Denemelere gazete ve dergilerde rastlanabileceği gibi bağımsız kitap biçi-

Page 145: Dil ve Anlatım, 5

145

DİL VE ANLATIM 5

minde de rastlanabilir.

Dünya edebiyatında deneme türünün ilk örneklerini veren Montaigne olmuş-tur. Büyük bir kültür birikimine sahip olan Montaigne çeşitli konularda görüşlerini anlatmış, bunu yaparken, kendini dolayısıyla insanı anlatmıştır. Daha sonra İngiliz yazar Francis Bacon (Fransis Beykın) deneme türünde eser vermiştir.

Türk edebiyatında deneme türünün ilk örnekleri II. Meşrutiyet’ten sonra veril-miştir. Cenap Şahabettin, Ahmet Rasim, Ahmet Hâşim, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Yahya Kemal bu türde eserler vermişlerdir. Nurullah Ataç denemelerini konuşur gibi yazar ve yargılarında özneldir. Sabahattin Eyupoğlu’da yargılarında özneldir.

Suut Kemal Yetkin, Mehmet Kaplan, Melih Cevdet Anday, Sâlah Birsel deneme türünde eser veren bazı sanatçılardır.

BU KONUDA ÖĞRENDİKLERİM...

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Page 146: Dil ve Anlatım, 5

146

DİL VE ANLATIM 5

2.10. MAKALE

Bu konuyu bitirdiğinizde;Makalelerin ortak özelliklerini belirlemeyi;Makalelerde dilin nasıl ve hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;Makalenin toplum hayatındaki rolünü sorgulamayı;Makale yazarlarında bulunması gereken özellikleri belirlemeyi;Okuduğu makalelerde ana düşünceyi bulmayı;Ana düşünce etrafında dile getirilen diğer düşüncelerin nasıl birleştirildiğini açıklamayı;Gazetelerde yayımlanan makaleleri, haberlerden ve gazetelerdeki diğer ya-zılardan ayıran niteliklerin neler olduğunu sorgulamayı;Fıkra ile makale arasındaki farklılıkları belirlemeyi;Denemeyle makalenin farklılıklarını sorgulamayı;Makale yazmayı; Makaleleri akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendir-meyi; Makaleleri yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş olacaksınız.

Gazete ve dergilerdeki başmakaleler hiç dikkatinizi çekti mi? Bu makaleler ele aldıkları konuyu inandırmak için nasıl bir yol izlemişler? Araştırınız.

Resim. 02.21: Gazete ve dergiler yazı türü açısından zengindir.

Page 147: Dil ve Anlatım, 5

147

DİL VE ANLATIM 5

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

HARF İNKILABI

1 Kasım 1928’de, daha önce Türkçeyi yazmak için kullanılan Arap harfleri yerine Latin esasından alı-nan harfler, Türk dilinin özelliklerini belirten işaretle-re yer vererek Türk harfleri adı ile 1353 sayılı kanun’la kabul edilmiştir. Harf İnkılabı yazı dilinde kullanılan Arap harflerinin yerine yeni Türk harflerinin alınma-sını ifade eder.

Arap harfleri, Arap diline çok iyi uymakla bera-ber, Türk dili için yetersiz ve elverişsizdi. Türkçe, Arap harfleri ile kolay yazılıp okunamıyordu. Konuşulduğu hâlde yazılamıyor, yazıldığı gibi okunamayan bir yazı dili söz konusu olmakta idi. Okuyup yazmayı kolay-laştırmak ve yaymak, modern eğitim ve öğretimin gerçekleşmesine çalışmak ancak Harf İnkılabı ile sağ-lanabilirdi.

Harf İnkılabı, bin yıllık Arap harfleri ile yazı yazmak geleneğini yıkarak, batı kültürü ile yakınlaşma sağladığından, Atatürk’ün önderliğinde kültür inkılabına yol açan, büyük bir inkılaptı. Sosyal, kültürel ve siyasi alanda geniş yankılar yaratmıştı.

Türk milletinin düşüncesine şekil veren yazı, Arap fonetiğine, Arapçanın özel-liklerine uyan yazı olamazdı. Türk milletinin düşüncesine uyan yazı, Latin alfabesin-den alınan, Türk dilinin özelliklerine uyan Türk harfleri olabilirdi. Harf İnkılabı ile Türk düşüncesi bu kolay ve en akılcı bir yolla şekil almış, kültür hazinesinin zenginleşme-sine imkân vermiştir.

MEB

Resim. 02.22: Atatürk tahta başında.

1. Atatürk’ün yaptığı inkılaplarının neler olduğunu araştırınız.2. Harf İnkılabı yapılmamış olsaydı herkes bu kadar kolay okuma yazma

öğrenebilir miydi?

Page 148: Dil ve Anlatım, 5

148

DİL VE ANLATIM 5

1.ETKİNLİK

KAVRAMLAR

Başmakale: Gazetelerin ilk sayfasında ilk sütununda yer alan gazetenin fikir yapısını da gösteren makalelere başmakale denir.

Başyazar: Başmakale yazarına da başyazar denir.

Bilimsellik: Bilimsel olma durumu, ilmîlik.

Küresel Çevre KirlenmesiGünümüzün dünyasında çevre kirliliği, tüm gezegeni kaplayan boyutlara

ulaşmış durumda. Dünyanın birçok bölgesinde insanlar, çevre felaketine karşı koru-masız, nükleer tehdit ve radyasyondan habersiz bir yaşam sürmektedir. Bilim adam-ları ise bu olumsuzlukların devamı hâlinde dünyadaki tüm canlıların ciddi biçimde tehdit altında olduğunu vurguluyorlar.

Türk milletinin düşüncesine şekil veren yazı, Arap fonetiğine, Arapçanın özel-liklerine uyan yazı olamazdı. Türk milletinin düşüncesine uyan yazı, Latin alfabe-sinden alınan, Türk dilinin özelliklerine uyan Türk harfleri olabilirdi. Harf İnkılabı ile Türk düşüncesi bu kolay ve en akılcı bir yolla şekil almış, kültür hazinesinin zengin-leşmesine imkân vermiştir.

Bu paragrafı akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımından inceleyiniz.

Resim. 02.23: Çevreyi temiz tutmak hepimizin görevidir.

Page 149: Dil ve Anlatım, 5

149

DİL VE ANLATIM 5

Hâlbuki insanoğlunun gelişimi başlarda yaşam ve doğal çevre ile uyum içinde sürmüştür. Ancak dünyadaki toplumsal ve teknolojik gelişmelerin hızla artışı karşı-sında ekolojik sistemin bu hassas dengesi giderek bozulmuştur. Bu tehlikeli geliş-menin seyircisi durumunda olan insanlık ise dünyada dengeli bir çevrenin koruna-maması hâlinde tüm canlıların varlığının sürmesinin olanaksızlığını acaba ne zaman anlayacak?

Bu yılın yaz başlarında başlayan yağmur dönemi dünyayı etkisi altına aldı. Barajları, setleri ve köprüleri yıkan seller ölümcül sonuçlara yol açtı. Bir süre önce Trabzon’da yaklaşık üç saat süren yağmur, Sürmene ilçesi ve haritadan silinen Beş-köy beldesinde büyük mal ve can kaybına neden oldu, ocakları söndürdü…

Yağışların etkili olduğu bir başka ülke olan Çin’in birçok bölgesinde barajlar yı-kıldı. Harekete geçirilen askeri birlikler setleri yıkarak sel sularının kırsal kesime yayıl-masını sağlamaya çalıştılar. Sel, eylülün ortasında da Meksika’nın Chiapas eyaletinin Valdivia köyünü yok etti.

Dünyadaki benzer sel baskınlarının verdiği zararlar ürkütücü boyutlara ulaş-tı. İki yüz kırk milyon kişiyi etkilediği söylenen bu yazın selleri, resmi açıklamalara göre şimdiye kadar iki binin üzerinde insanın ve sayısı bilinmeyen diğer canlıların yaşamlarına mal oldu. Yaklaşık on dört milyon kişi evini terk etmek zorunda kaldı. Bu durum, insana, Çinlilerin “Su ile şaka olmaz.” özdeyişini hatırlatıyor.

Gün geçmiyor ki çevre felaketi haberlerde yer almasın. Büyük Okyanus’ta otuz metreye kadar yükselen dalgalar sahilleri yerle bir etti. Deniz dibindeki dep-rem ya da yanardağların patlamasından meydana geldiği söylenen bu dev dalga-lara karşı uyarı ağları da para etmiyor. Hatırlanacağı gibi bu dev dalgalar, 1993’te Endonezya’da bir adanın tamamını kapladı ve iki bin kişinin yaşamını yitirmesine yol açtı. Yeni Gine’de yaşamını yitirenlerin sayısı ise üç bini aştı.

Dev dalgalara yol açan depremin merkezi Büyük Okyanus’ta idi. Ama yer ka-buğu, dünyanın başka bölgelerinde harekete geçecek şekilde etki alanını genişletti. Örneğin haziran başında başlayan depremlerin, dünyanın dört bir yanını salladığı ortaya çıktı. Ülkemiz de bundan nasibini aldı. Bu ve buna benzer felaketler bize, ge-leceğimizi bu günden tahmin etmenin olanaksızlığını gösteriyor. Ozondaki delinme ve hava kirliliğinin yaşamda olumsuzluklara neden olabileceği ve doğal yaşamın te-mellerini dinamitleyeceğini küresel gözlükle niçin göremiyoruz?

Küresel çevre sorunlarının çözümü konusunda her ülkenin, çağdaş yöntem-lerle halkını bilgilendirmesi bir görev olmalıdır. Sanayinin kent içinden uzaklaştırıl-masına ve millî parkların gereği gibi korunup doğal hâli ile tutularak toplumun ya-rarlandırılmasına öncelik verilmelidir.

Üç binli yılların insanları için, doğayla çok daha büyük uyum içinde yaşana-cak rüzgâr güneş enerjisinden yararlanacak doğal konut yapımına geçilemez mi? Bu sahada yeni arayışlar içinde olmalıyız. Doğanın intikamının daha büyük olmaması

Page 150: Dil ve Anlatım, 5

150

DİL VE ANLATIM 5

ve acının yoksul ülkelere çektirilmemesi için insanların bir an önce kendilerine çeki düzen vermeleri gerekiyor.

Ölümcül etkileri yıllardır sürmekte olan ‘Çernobil’ olayından kim sorumlu? Bugün ‘Çernobil’den on misli daha tehlikeli olacak, radyoaktif artıkların bulunduğu söylenen Sibirya’nın batısındaki Karaçay Gölü, bir saatli bombadan farksızdır. Gö-lün altında, yaklaşık yüz metre derinlikte beş milyon metreküp radyoaktif tozlardan oluşan kütlenin varlığı bilinmektedir. İnsanların yazgıları ile ilgili dehşet dolu olası tehlikelere karşı evrensel yurttaş girişimlerinin etkinliği attırılmalıdır.

Hepimizin paylaştığı bu dünyayı, bu gezegeni gelecek kuşaklara kirli ve çir-kin bırakmaya hakkımız var mı? Geleceğe bir borcumuz yok mu? Hatalarımızın be-delini henüz doğmamışlara ödetmemeliyiz.

Doğa ananın yasalarına yeterince duyarlılık göstermeli ve doğal afetlerini ciddiye almalıyız. Doğal zenginliklerle dolu olması gereken bir dünyadan daha fazla yoksun olmamalıyız.

Basından

2.ETKİNLİK

Verilen makalelerde dil hangi işlevlerde kullanılmışsa tabloya yazınız.

Dilin İşlevleri

Harf İnkılabı

Küresel Çevre Kirlenmesi

3. Okuduğunuz makalelerin toplum hayatındaki rolünü nedir? Açıklayınız.?

Page 151: Dil ve Anlatım, 5

151

DİL VE ANLATIM 5

3.ETKİNLİK

Aşağıdaki makaleyi yazım ve noktalama bakımından inceleyiniz.

“Dili çok defa insanlar arasında anlaşmayı sağlayan bir vasıta olarak tarif ederiz. Son zamanlarda “anlaşma” yerine “iletişim kurma” diyoruz. Bu tanım, dilin sosyal ve kültürel boyutunu ihmal eden çok eksik bir tanımdır. Dili adeta bir cep telefonu gibi düşünen eksik bir tanım. Bilgisayarların gelişmesiyle ortaya çıkan makine dilleri dü-şünülecek olursa; bu tanım belki yeterli sayılabilir!; ancak insan dilleri için bu tanımı yeterli saymak mümkün değildir.

İnsan dili binlerce yılın tecrübe ve birikimini taşıyan çok özel bir vasıtadır. Her dil farklı 1 toplumun tecrübe, bilgi ve anlayışını biriktirmiştir. Çok derinler de, henüz bilimin öğrenemediği kadar eski bir tarihte ortaya çıkan bir dil, daha doğarken belli bir coğrafyanın ve o coğrafyada yaşayan belli bir toplumun izlerini taşıyarak doğar. Bulunduğu coğrafyanın iklimi, tabiat şartları, bitki örtüsü, hayvan varlığı dilin muhte-vasını belirler. Söz gelişi Araplar “deve” için pek çok kelime kullanırken Eskimolar “buz ve “kar” için yüzlerce kelime oluşturmuşlardır. Böylece daha doğuşlarında farklılaşan diller, toplumların tarih öncesi ve tarih içinde yaşadığı bütün macerayı bünyesinde toplayarak gelişir.

(...) Prof. Dr. Ahmet B. ERCİLASUN

4. Okuduğunuz makalelerden yararlanarak makale yazarlarının özelliklerini aşağıya yazınız.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Makale ile fıkra ve deneme arasındaki benzerlikleri, farkları araştırınız ve sonuçlarını boş bırakılan yere yazınız.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Page 152: Dil ve Anlatım, 5

152

DİL VE ANLATIM 5

4.ETKİNLİK

BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM

OKUMA METNİ

TÜRKÇENİN SORUNLARI

Ana dilimiz Türkçe, yeryüzünün en eski ve en geniş coğrafya parçasında ko-nuşulan gelişmiş, zengin bir kültür, bilim ve sanat dilidir. Türkçe en eski en köklü dillerdendir diyoruz; çünkü bugünkü dillerin çoğu ortada yokken, hatta bugünkü bazı dillerin ataları sayılan diller bile ortada yokken Türkçe vardı.

Türkçe en geniş coğrafya parçasında konuşuluyor diyoruz; çünkü bugün artık Türk dili sadece Anadolu’da ve Balkanlarda değil, sadece Türkistan’da ve Sibirya’da değil; çalışmak amacıyla Avrupa’ya, Amerika’ya, Avustralya’ya giden vatandaşları-mız sayesinde dünyanın dört bucağında konuşuluyor. Türkçenin lehçeleri dediğimiz çeşitli kolları Balkanlardan Uzak Doğu’ya kadar geniş coğrafyada yazı ve konuşma dili olarak kullanılıyor. Bütün bu kollara Türk dili ailesi adını veriyoruz.

Türkçe, bugün Türk dil ailesinin en fazla konuşucuya sahip kollarından biridir. Yaklaşık yetmiş milyon kişinin konuştuğu Türkiye Türkçesi, sadece Türkiye Cumhuri-yeti sınırları içerisinde değil, diğer bölgelerde de konuşulan ve yazılan dillerdendir. 1980’lerin ortalarında UNESCO hazırladığı bir raporda, Türkçenin konuşucu bakı-mından dünyanın beşinci büyük dili olduğunu açıklamıştı. Hiç kuşkusuz, bu rapo-

Makale ve fıkralar gazete ve dergilerde yayınlanan öğretici edebiyat türü ol-malarına rağmen hangisi daha kalıcıdır ve neden?

İlginizi çeken bir konuda makale yazınız (Yazım, noktalama ve makale kurallarına dik-kat ediniz.).

1. Ana düşünce etrafında dile getirilen diğer düşüncelerin nasıl birleştiğini verilen metinleri inceleyerek bulunuz.

2. Okuduğunuz makalelerin konusu nedir? Makalelerde konu sınırlaması var mıdır? Araştırınız.

Page 153: Dil ve Anlatım, 5

153

DİL VE ANLATIM 5

ru hazırlayanlar Türk dilinin bütün kollarını, yani dil ve lehçelerini, bir bütün olarak kabul ederek bu sonuca ulaşmışlardı. Kesin nüfus sayımı sonuçlarına dayanmasa da Türk dilinin çeşitli kollarını konuşan iki yüz milyonu aşkın insan bulunduğu sanıl-maktadır. Ancak UNESCO, daha sonraki yıllarda hazırladığı raporlarda Türk dil ailesi-ni bir bütün kabul etmeyerek, her Türk lehçesini sıralamada ayrı ayrı değerlendirdi. Böylece Türk dilinin sıralamadaki yeri değişti. Bu durum gerçeği değiştiremez. Yak-laşık on iki milyon km2lik bir alanda, Türk dilinin birbirine uzak veya yakın lehçeleri konuşulmakta, yazı dili olarak kullanılmaktadır. Bunlar içerisinde Türkiye Türkçesi, güncel birtakım sorunlarına karşılık; kültür, sanat, edebiyat ve bilim dilidir.

Herhangi bir dilde yazılmış bir romanın Türkçeye çevirisi yapılabiliyorsa, felse-fe eserleri Türkçeye çevrilebiliyorsa, Türk yazarlarının eserleri yabancı dillere çevri-lebiliyorsa; Türkçe bir kültür, sanat ve edebiyat dilidir. Bilim eserlerinin yazılabildiği, çevrilebildiği, yeni terimlerin türetilebildiği ve her aşamada öğretimin yapılabildiği Türkçe, bir bilim dilidir. Türkçenin bilim dili olmadığı, olamayacağı konusundaki söz-ler bir iddiadan öte gidemez.

Türkçe gelişmiş bir dildir diyoruz; çünkü Türkçenin söz varlığı bugün 75.000’e ulaştı. Türk Dil Kurumunun 1945’te çıkardığı birinci baskı Türkçe Sözlük’te 20.000 civarında söz vardı. 1998’de çıkan Türkçe Sözlük’te ise 75.000 söz var.

Türkçe, kavramlar yönünden son derece zengindir: Akrabalık ilişkilerimize ver-diğimiz önemin sonucu akrabalık ile ilgili sözler başka hiçbir dilde görülemeyecek kadar fazladır, zengindir. Pek çok dilde bırakınız baldız, görümce, elti gibi sözlerin karşılıklarını, teyze ile halayı ayırt edecek sözler bile yoktur. Renk adlarımız, renklerin en küçük ayrıntısına kadar tonlarını verecek şekilde zengindir: Yavru ağzı, gül kuru-su, gök mavisi...

Peki bu zengin söz varlığından yararlanabiliyor muyuz ?

Yararlandığımız söylenemez...

Türkçe Sözlük’ün son baskısında madde başı olarak 75.000 söz var dedim. Ne yazık ki bu söz varlığından yeterince yararlanmıyoruz. Her toplumda gündelik ha-yatta kullanılan söz sayısı, o dilin genel söz varlığına göre düşüktür. Ancak, yapılan araştırmalara göre Türkiye’de bu oran çok daha düşük. Sokaktaki insanın söz varlığı elbette onun dünyasına göre olacaktır. Ama kitle iletişim araçlarının söz varlığı daha geniş olmalıdır. Birkaç yüz sözle, en fazla beş yüz altı yüz sözle, haber programları, hatta diziler çekiliyor.

Sözlük kullanma alışkanlığımız da tam olarak gelişmemiş. Sözlere kendimize göre anlamlar yükleyip kullanıyoruz. Bu durum, yalnızca yabancı kaynaklı sözleri de-ğil, Türkçe kökenli sözleri de birbirine karıştırıp yanlış kullanmamıza yol açıyor. Söz gelişi gözaltına almak ile gözlem altına almak sözleri yerli yerinde kullanılamıyor. Bu yanlışı kitle iletişim araçları yapınca, yanlış kullanış toplumda hızla yayılıyor. Sözleri

Page 154: Dil ve Anlatım, 5

154

DİL VE ANLATIM 5

yerli yerinde bilerek kullanmak gerekir, anlamı bilinmeyen sözler için mutlaka söz-lüğe başvurulmalıdır. Bunun eğitimi ilkokuldan başlayarak yapılmalı. Zaten bu işin temeli de eğitimdir.

(...)

Özenti ile dilimize yabancı sözlerin girişi de arttı. Türkçesi varken yabancı kay-naklı sözleri kullanmak özentiden başka bir şey değildir. Dilimizde karşılığı bulun-mayan sözler için de karşılık türetmek gerekir. Türk Dil Kurumu öteden beri bu çalış-mayı yürütüyor. Bugün kullandığımız pek çok sözü bu çalışmalara borçluyuz.

Yabancı dillerin etkisinin artması, Türkçenin söz varlığını, söz dizimi özellikleri-ni olumsuz yönde etkiliyor. Divan Oteli demek dururken Hotel Divan, Marmara Oteli demek dururken The Marmara demek, Türkçenin söz dizimi özelliklerini zorlamaktır. Son zamanlarda bir de çeviri yoluyla anlatım türü ortaya çıktı. Sözler Türkçe, ama anlatım kalıbı yabancı kaynaklı... Doğru olmayan bu kullanışlar da yaygınlaşıyor: Çay içmek, kahve içmek yerine çay almak, kahve almak; özür dilerim yerine üzgünüm gibi kullanışlar bunlara sadece birkaç örnek. Türkçenin yapısına ve mantığına aykı-rı bu yanlışlardan kurtulmamız gerekiyor. Türkçemize son yıllarda Batı dillerinden, özellikle de İngilizceden, bir söz akını olduğu gerçektir. Sözlerin bir bölümü tekno-lojiyle birlikte geldi. Yeni bulunan ve yeni üretilen aletler, ülkemize gelirken adını da birlikte getirdi: air-conditioner, disket, faks, kamera, kompakt disk, monitör, printer, radyo, televizyon, tubeless, video, walkman. Dilimizin doğal gelişmesi içerisinde bu aletlerin çok az bir kısmına karşılık bulunabilmişti: buzdolabı, bilgisayar, derin don-durucu vb... Buna karşılık yabancı kaynaklı sözlerin dilimize girişi her geçen gün bi-raz daha artıyordu. Yeni bulunan ve üretilen aletlerin adları girmekle kalmadı, bu aletlerin çeşitli özellikleri, parçaları, kullanıcıları ile ilgili sözler de dilimize girmeye başladı, hatta bu sözlerden fiiller türetildi: air-conditoned araba, kaset, diskjokey (kı-saltılması de je olarak değil, İngilizcedeki biçimiyle söylendi: dicey), videojokey (ve je değil, vicey biçiminde söylendi), fakslamak, hardware, software, zapping, zaplamak, zoomlamak... Kısa bir süre içerisinde yabancı kaynaklı söz kullanmak bir özenti hâlini aldı. Günlük hayatta, çarşıda, pazarda, radyoda, televizyonda, basında, okulda, spor-da kısacası her yerde yabancı kaynaklı sözler artık bilinçsizce kullanılır oldu.

Bu olumsuz duruma karşılık, daha önce söylediğim gibi toplumda Türkçe bilincini uyandırmak ve canlı tutmak zorundayız.

Dilimizin zenginleştirilmesi konusunda Türk Dil Kurumu geçmişte olduğu gibi bugün de üzerine düşen görevi yapacaktır. Dilimize girmekte olan yabancı kay-naklı sözlere karşılıklar bulunması, Türkçeyi geliştiren ve zenginleştiren çalışmalar-dan biridir. Kültürler arası ilişkiler dillerin birbirlerinden etkilenmesi gerçeğini ortaya çıkarmıştır. Mesafelerin ortadan kalktığı toplumların birbirine yakınlaştığı çağımız-da, bu etkilenme daha büyük boyutlarda olmaktadır. Bu kelimelere Türkçenin kay-naklarından yararlanılarak karşılıklar bulmak ve Türkçe kökenli sözleri kullanmak, bir

Page 155: Dil ve Anlatım, 5

155

DİL VE ANLATIM 5

yandan dilimizin gelişmesine katkıda bulunulurken diğer yandan da teknolojiden, bilimden, ana dilimiz aracılığıyla yararlanmamız sağlanmaktadır.

Türk Dil Kurumu olarak Atatürk’ün “Ülkesini, yüksek istiklalini korumasını bilen Türk milleti dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır.” sözünü kendimize ilke edinerek, dilimizi yabancı dillerin boyunduruğundan kurtarma mü-cadelesini veriyoruz. Türk Dil Kurumu olarak, öteden beri yabancı kaynaklı sözlere karşılıklar buluyor, bu karşılıkları Türk Dili dergisinde yayımlıyoruz. Bu karşılıklara birkaç örnek vermek istiyorum: Anchorman karşılığında ana haber sunucusu; arbo-retum karşılığında ağaç parkı; viyadük için köprü yol; eskort için koruma aracı; fac-similé için belgegeçer, onun kısaltılmış şekli olan faks için ise belgeç; reyting için değerlendirme; rantiye için getirimci; avans karşılığında öndelik; boarding card için uçuş kartı vb...

(...) Prof. Dr. Şükrü AKALI

NELER ÖĞRENDİNİZ?

2.10. MAKALEBir konuda bilgi vermek, bir gerçeği açıklamak ya da ispatlamak için her türlü ka-

nıtlardan faydalanan bunları bilimsel biçimde inceleyen fikir yazılarına makale denir.

Bir tezi savunmak, desteklemek için genellikle gazete ve dergilerde yayınla-nan fikir yazılarıdır.

Makale yazarı ele aldığı konuyu ispatlamak zorundadır. Ele aldığı konuyu en ince ayrıntısına kadar incelemek araştırmak zorundadır. Çünkü makaleler iddia ve ispat yazılarıdır. İleri sürülen görüş ve düşüncelerin sağlam kaynaklara sağlam delil-lere dayandırılma zorunluluğu vardır.

ÖzellikleriMakalenin amacı; bilgi vermek toplumu ilgilendiren bir düşünceyi geniş halk

kitlelerine yaymaktır.

Makalelerin temel ögesi düşüncedir.

Makalelerde düşünce ve görüşler önem sırasına göre verilmeli.

Öne sürülen tez, düşünce inandırıcı olmalı. Bir takım bilgi, araştırma ve belge-lerden yaralanılarak kanıtlanmalı.

Konu toplumun büyük bir kesimini ilgilendirecek nitelikte olmalı. Günlük dü-şüncelerden çok, uzun ömürlü düşüncelere yer verilmeli. Örnekler zaman ve çevre-

Page 156: Dil ve Anlatım, 5

156

DİL VE ANLATIM 5

ye göre değişmemeli.

Makale yazmadan evvel yazılacak konu üzerinde araştırma inceleme yapılmalı.

Anlatım açık sade ve duru olmalı.

Makalelerde devrik cümle fazla kullanılmamalı.

Makalelerde genellikle dil göndergel işlevinde kullanılır.

Makalelerde anlatım türü olarak; açıklayıcı, tartışmacı, kanıtlayıcı anlatım tür-leri kullanılır.

Her tür konuda makale yazılabilir. Edebî, askerî, tarihî, sanat, spor, din vb.

Giriş, gelişme, sonuç bölümü olmak üzere üç bölümden oluşur.

Düşünce yazılarının içinde an ağırbaşlı ve zor olanıdır. Makalenin amacı bilgi vermektir ama bu bilgi ansiklopedik bilgi değildir. Makalelerde yorum, inandırma ve bir amaç vardır. İddia ve ispat yazılarıdır.

Gazete ve dergilerde yayınlanan makaleler geniş halk kitlelerine ulaşacağı için dili sade, anlaşılır olmalı.

Özel terimler kullanılmamalı.

Makale türü edebiyatımıza Tanzimat ile birlikte girmiştir. Şinasi’nin Agah Efen-di ile birlikte çıkardığı ilk özel gazete “Tercümanı Ahval’in ilk sayısında yayınlanan “ Mukaddime“( ön söz) başlıklı yazı bizde ilk makale olarak kabul edilir.

Makale yazarlarımızdan bazıları; Namık Kemal, Şinasi, Ziya Paşa, Süleyman Nazif, Ziya Gökalp, Ali Canip Yöntem, Mehmet Kaplan, Peyami Safa, Ahmet Hamdi Tanpınar, Yaşar Nabi Nayır’dır.

BU KONUDA ÖĞRENDİKLERİM... …………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Page 157: Dil ve Anlatım, 5

157

DİL VE ANLATIM 5

2.11. ELEŞTİRİ (TENKİT)

Bu konuyu bitirdiğinizde;Eleştiri yazılarının ortak özelliklerini belirlemeyi; İncelediği eleştiri yazılarında dilin hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;Eleştiri yazarlarının özelliklerini belirlemeyi; Eleştiri yazılarını, ele aldıkları konu ve ele alış biçimleri bakımlarından de-ğerlendirmeyi; Eleştiri yazılarını, yazarın eser karşısındaki tavır ve tutumuna göre değerlen-dirmeyi; Eleştiri yazılarıyla denemeleri karşılaştırmayı; Eleştiri metni yazmayı; Eleştirileri akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirme-yi; Eleştirileri yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş olacaksınız.

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

Eleştiri adı: Orhan Veli Varlık yayınları arasında küçük bir kitap daha

çıktı: Orhan Veli’nin Bütün Şiirleri. Yaşar Nabi iyi et-miş bunu düşündüğüne, zaten bu işle uğraşmak en çok ona düşerdi: Orhan Veli’yi de arkadaşlarını da Varlık dergisinde o tanıtmıştı. Ancak tamam değil o kitap. Orhan Veli’nin bende bir defteri vardır, on yıldan çok oluyor, bir gün kendisi vermişt, şimdi ne-rede olduğunu bilmiyorum, kolayca da bulamam. O defterdeki şiirlerinin birkaçı bu kitapta yok gibi geliyor bana. Arayıp bulurum elbette, kitabın ikinci baskısı çıkarsa eksik olanları oraya alırlar. Doğrusu,

1. Arkadaşlarınızın sizi eleştirmelerini hoş karşılar mısınız? 2. Eleştirilerin hayatınızda rolü var mıdır?

Resim. 02.24: Orhan Veli KANIK

Page 158: Dil ve Anlatım, 5

158

DİL VE ANLATIM 5

eksiklerin büyük bir önemi yok: Onlar Orhan Veli’nin pek beğenmediği, sağlığında çıkardığı kitaplara da almadığı ilk şiirleri, ilk denemeleridir.

Ama önemli eksikler de var: Örneğin, Orhan Veli’nin son yazdığı şiirlerden biri olan “Aşk Resmi Geçidi” bu şiir için kitabın sonunda şöyle deniliyor: “… yarım kal-mış ve sonradan düzelttiği metni bulunamadığı için bu kitaba alınmayan ‘Aşk Resmi Geçidi’ isimli şiiri…” Demek Yaşar Nabi’nin elinde o şiir var. Daha bitmemiş, düzel-tilmemiş ilk şekli. Yarım olmasının, düzeltilmemiş olmasının zararı yok, bize hiç ol-mazsa onu vermeliydi. Öyle sanıyorum ki Orhan Veli’nin kâğıtları arasında arasalar son metni de bulabilirlerdi. Ben o şiiri görmedim, ancak Orhan Veli’nin kendisinden dinlemiş olanların birinden duydum, çok güzelmiş. Şair onda gerçek, yahut hayalî birtakım sevgilerini anlatıyor: “Mabadi var.” diye bitiriyormuş. Şiirini okuduğu gün, ölümünden bir iki hafta önce: “Mabadi yok ya neyse!” demiş.

Ölümü bu şakaya acılık katıyor. Yaşar Nabi ne yapıp yapıp o şiiri bulmalı; bu-lamazsa, demin dediğim gibi elinde bulunan yarım, düzeltilmemiş metni dergisine koymalı. Gene kitapta söylenildiğine göre Orhan Veli son günlerinde bir dergiye bir-kaç şiir vermiş, Yaşar Nabi kitaba koymak üzere istemiş, alamamış. Onlar için üzül-müyorum: O dergi hangisi ise, o şiirleri elbette basar, biz de görürüz.

O küçücük kitabı karıştırırken bir üzünç çöküyor kişinin içine: Bir şair yaşamış, sevmiş sanatını, uğraşmış, anlamayanların gülmelerine, kaba, bayağı sözlerine karşı koymuş, bütün bıraktığı işte bu… Küçümsemiyorum o eseri, bilmiyorum değerini, bizim şiir, sanat anlayışımızı, dünya görüşümüzü tazeleyiverdi. Ama Orhan Veli ya-şasaydı daha çok şeyler verebilirdi. Günden güne olgunlaşıyordu; hem olgunlaşıyor, hem de sanattaki devrimciliğinden ayrılmaksızın, özüne hıyanet etmeksizin değişi-yordu. Yaşlandıkça uslanan, şu içsiz, sevgisiz, inansız, kendi kendilerine araştırmalara girişmekten korkan, yerleşmiş kanılara bağlanıp sağlıklarında yok oluveren kimsele-rin uslanmak dedikleri pısırıklığa düşecek insanlardan değildi o.

Yaşasaydı düşüncesi günden güne zenginleşecek, genişleyecekti. Kendi sana-tını savunmak, kendi değerini belirtmek için başkalarını küçültmeye kalkışanlardan da değildi. Kaynak dergisi birtakım yeni şairlere Yahya Kemal için ne düşündüklerini sormuştu: Çoğu, hemen hepsi, o şairi kötülemeyi, onun yaptıklarını inkâr etmeyi bir hüner sandılar, iri iri kof lakırdılar söylediler. Orhan Veli ise Yahya Kemal’in şiirini anladığını gösterdi, ona olan saygısını, sevgisini, ona olan borcunu söyledi. Oysa-ki Orhan Veli sevmediği, beğenmediği, değerine inanmadığı şairleri batırmasını da hepsinden iyi bilirdi. Kendine gerçekten güvendiği için bütün gerçek değerleri, an-cak onları savunmanın boynuna borç olduğunu anlamıştı. Gençti, kelimenin baya-ğı, aşağı manasıyla uslanmamıştı, uslanmayacaktı ama yüksek manasıyla tek doğru manasıyla uslanmıştı, öteden beri uslu idi, yani düşüncede dölekliğe, temkine var-mıştı. Yaşasaydı, en iyi eleştirmecilerimizden, sanat anlatıcılarımızdan biri olacaktı.

Onda, ancak Yahya Kemal’de gördüğümüz bir kavrayış vardı. Naili’nin, Galip’in,

Page 159: Dil ve Anlatım, 5

159

DİL VE ANLATIM 5

daha birçok eski şairlerimizin eserlerini ne iyi anlardı! Bir zamanlar Nazîm’in: “Gel gör Nazîm başımıza geldi âkıbet – Divânegân-i aşka gülerdik zaman ile” beytini, Naili’nin “Gamzene böyle kılan hâtır-i âşûbu esîr” diye başlayan terkibini birlikte okurduk. On-lardaki güzelliği ne iyi sezer ne iyi sezdirirdi!.. Bir Fuzuli’yi sevmemesine, onu anla-mamasına üzülürdüm. Nedense Fuzuli’yi hep ağlar, yalvarır bir şair diye görür: “Bana dilenci gibi geliyor bu adam!” derdi. Giderek onun inceliklerini de bütün o sözde ağlamalar, yalvarmalara altındaki gerçek şiir sevgisini de anlayacağından şüphem yoktu Orhan Veli yaşasaydı… Boş bütün bu sözler, yaşamadı işte… Hem ne biliyo-ruz? Belki de yaratma, anlama gücü tükenmiş olduğu için ölmüştür.

Yeni çıkan kitabı karıştırırken, Orhan Veli için ilk yazdığım yazılardan birini hatırladım. Hemen hiçbir yazımı saklamadığım gibi onu da saklamadım, eski Haber gazetesinden de onu kim bulup çıkaracak? Dursun durduğu yerde, bugün onu belki ben de beğenmem: “Hatırlamasaydım keşke şunu!” derim. O yazımda, Orhan Veli ile arkadaşlarının, yani Oktay Rıfat’ın, Melih Cevdet’in şiirlerini okurken bende de şiir yazmak hevesi uyandığını söylüyordum. Geçmiş gün, yanılmıyorsam bir yerinde de şöyle diyordum: “Ben şiir yazacağım da siz benimle alay etmek için yeni bir fırsat ele geçireceksiniz diye hemen sevinivermeyin. Yapmam öyle şey, bilirim ben boyumun ölçüsünü.”

Ancak size bu gençlerin insana şiiri sevdirdiklerini, dünyaya bir şair gözüyle bakmayı öğrettiklerini, çevremizde umulmadık güzellikler sezdirdiklerini söylemek istiyorum. Kitabı karıştırırken gene durdum o ilk şiirlerin üzerinde. Bilmem ama bana öyle geliyor ki biri de yitirmemiş tazeliğini: “Robenson”, “İnsanlar”, “Bayram”, “Hic-ret”… Hepsi de şiir yazmak hevesi uyandırıyor gene bende, hepsi de Oktay Rıfat’ın şiirde söylediği gibi benim için gökyüzünü birdenbire başlatıveriyor, bu dünyayı ba-ğışlayıveriyor.

Küçücük bir kitap, ama bir şairden, gerçek bir şairden kalma bir kitap, neler neler var içinde…

Nurullah ATAÇ,

Sözden Söze

1. Nurullah Ataç’ın Sözden Söze adlı eserinden alınan yukarıdaki eleştirisinde dil hangi işlevde kullanılmıştır? Açıklayınız.

2. Bu eleştiride öznel anlatım mı, nesnel anlatımı mı kullanılmıştır??

Page 160: Dil ve Anlatım, 5

160

DİL VE ANLATIM 5

HASAN BOĞULDU

“Hasan Boğuldu” hikâyesiyle yeniden, bitmez tükenmez zenginliklerle dolu Anadolu’ya açılmış oluyoruz. Anadolu’da acı gerçekler, fakirlik ve ıstırap vardır, fakat onların yanı sıra, hatta onların içinde şiir, aşk ve yiğitlik de mevcuttur. Anadolu halk edebiyatının şaheserleri olan Kerem ile Aslı ve Köroğlu hikâyelerinde de biz, haya-tın bu iki büyük kaynağını bulmaz mıyız? Fakat gerçeği fark etmek için görmesini bilmek, onun güzelliğini dile getirmek içinse şair olmak icap eder. Sabahattin Ali bu iki meziyete de sahiptir. “Hasan Boğuldu”, onun bu iki meziyetini ortaya koyduğu en güzel eserlerinden birisidir.

Hikâyede, baştan sona kadar, bir fon musikisi gibi, tabiatın güzelliği çağıldar. Yazar, usta bir ressam gibi, dış âlemde gördüğü her şeyi tespit eder. Fakat bu tabiatın içinde, ondan fışkırmış gibi güzel, canlı insanlar vardır. Yörük kızı Emine, bahçıvan Hasan! Yazar, yine bir yörük kızı olan Hacer’in ağzından onların hazin ve güzel aşk ve ölüm hikâyelerini anlatır. Yazarın kendisi ile Hacer’in varlıkları hikâyeye bir çerçeve teşkil ederler. Onlar da Emine ve Hasan gibi, kendilerini çeviren tabiatın güzelliği içinde yer alırlar. Hikâyeyi anlatan Hacer, Emine ile aynı obaya mensuptur. Öyle ki biz hikâyeyi dinlerken ikisini birbirine karıştırır gibi oluruz. Yazar da Hacer’i tasvir ederken Hasan gibi, onun kendisinden çok farklı bir insan olduğunu hisseder. Fakat yazar ile Hacer arasında aşk duygusu değil, aynı yola giden iki insan arasındaki dost-luk ve yardım duygusu vardır. Hasan ile Emine’nin aşk maceralarına karşı duydukları

Resim. 02.25: Kazdağları

Page 161: Dil ve Anlatım, 5

161

DİL VE ANLATIM 5

derin ilgi de onları birleştirir.

Hikâyenin esasını Emine ile Hasan arasındaki aşk teşkil etmekle beraber, hikâyede, hikâyeci ile Hacer’in varlıkları da önemlidir. Zira biz Emine ile Hasan’ı onlar vasıtası ile tanırız. Yazar bize Emine ile Hasan’ın yaşadıkları topraklarla Hacer’i, Ha-cer ise Emine ile Hasan’ı tanıtırlar. Yazar ile Hacer, tabir caizse, tablonun ön planını, Emine ile Hasan, arka planını teşkil ederler. Hikâye içinde hikâye ve şiir, eski devir hikâyelerini hatırlatır. Fakat burada anlatış tarzı, dil ve üslup eski hikâyelerdekinden çok farklıdır.

Eski Türk hikâyelerinde tabiat ve gerçek, bu kadar zengin ayrıntı ile anlatılmaz. Daha önce de söylemiş olduğumuz gibi Sabahattin Ali’de batılı ressamlara has bir dikkat ve itina vardır. Onun dış âleme bakış tarzı, hikâyeye, tabiatın zenginlik ve safiyetini getirir. Hacer’in anlattığı hikâyeye de yazarın ses ve üslubunun gizli bir şekilde karıştığı, onu ayarladığı hissolunur. Hiçbir halk hikâyesi bu kadar temiz, düz-gün, doğru, ayıklanmış bir dile sahip değildir. Hacer’in naklettiği Emine’ye ait aslında yazarın kaleminden çıkan türkü de kafiye yapısı ve kompozisyon bakımından, halk türkülerine nazaran çok düzgündür. Bütün hikâyede halkı ve halk kültürünü seven, onları sevgi ile benimseyen, fakat onlara kendine göre bir çekidüzen ve mana ver-mek isteyen bir aydının varlığını hissederiz.

“Hasan Boğuldu” hikâyesine, bir araya geldikleri zaman daima güzellik duy-gusu uyandıran üç büyük ebedî tem “tabiat”, “aşk” ve “ölüm” hâkimdir. Fakat yazar bunları, renkli elişi kâğıtlar gibi birbirine yapıştırmaz, yaşanılan hayatın tabii şart-ları içinde birleştirir. Hikâyede tasvir geniş bir yer tutmakla beraber, olay ve olay ile ortaya konulan ana fikir de önemlidir. Olay ana fikre bağlı olduğu için önce onun üzerinde duralım.

Hasan ile Emine birbirini severler ama birleşemezler. Sebebi, birisinin ovalı, ötekisinin dağlı olmasıdır. Maddî şartlar insanlar arasında sınıf farkları yaratır ve bu farklar birleşmeye engel olur. Yörük kızı bu farkın tam şuuruna sahiptir. İlk karşılaş-malarından birinde, Hasan, yörük kızına, sırtında taşıdığı heybeyi eşeğin üstüne ata-rak rahat etmesini teklif edince yörük kızı:

- Olmaz, der. Ovada heybeyi eşeğe taşıtırsam, koca dağa bu yük ile nasıl çıka-rım. Yörüklerin hayatını, üstünde yaşadıkları, sürülerini otlattıkları dağ tayin eder. Dağda yaşamak, ovada yaşamaktan daha zordur, Hasan kendisine evlenme teklif edince yörük kızı:

“Ne ben senin köyünde edebilirim ne sen benim obamda.” der.

Birleşemeyişin başka bir sebebi, yine tabiat şartlarının doğurduğu sosyal mü-nasebetler, örf, âdet ve inanç farklarıdır.

Hasan Emine’ye, köye gelin geldiği zaman: “Sen bahçeye bakarsın, ben zeytine giderim, kimseye muhtaç olmayız.” deyince Emine şu cevabı verir:

Page 162: Dil ve Anlatım, 5

162

DİL VE ANLATIM 5

“- İnsan nereye giderse rızkı da beraber gidermiş, bunu düşündüğüm yok. Ama ben dağlıyım, bu çukur ovalarda kalamam. Köyünüzün eli kınalı kızlarına karı-şamam, senin içine dert olur. Yörük kızı geldi de Hasan’ı elimizden aldı derler, benim içime dert olur, yörük kızı dağdan köye, çadırdan eve inmemeli.”

Hasan ısrar edince, Emine, aynı fikri şöyle tekrar eder: “Hasan, ovada büyüyen dağda yapamaz... Dağın suları serindir ama yolları sarptır. Kar altında odun kesmek bahçeye bostan ekmeye benzemez. Benim erim diye götürdüğüm adamı obamın yiğitleri kınamamalı.”

Hasan’a nazaran Emine daha gerçekçidir. İnsanı bir bütün olarak çalışma haya-tı ve sosyal çevresi ile beraber alır.

Hasan, ille de Emine ile evlenmede ısrar edince, “kırk has okka tuz” dolu bir çu-valı, durup dinlenmeden dağa çıkarmakla denenir. Yükü düz ovada eşeğine taşıtan Hasan bu imtihanı kazanamaz ve daha sonra “Hasan boğuldu” adını alan bir büvette intihar eder.

Bu nevi kuvvet deneme ile ilgili anektotlara “Dede Korkut Kitabı’nda da çok rastlanılır. Zaten Anadolu yörükleri, “Dede Korkut Kitabı”nda anlatılan Oğuzların de-vamıdırlar. Kadın tipleri, erkek telakkileri, hayata bakış tarzları da onlarınkini andırır.

Sabahattin Ali’nin hikâyesindeki insanlar üç ayrı sosyal tabakaya mensupturlar:

a) Almanya’da öğrenim görmüş, tabiata resim terbiyesi almış bir sanatçı gözü ile bakan yazar,

b) Düzovalı bahçıvan Hasan,

c) Dağda yaşayan yörükler. Hasan ile Emine’nin hazin aşk hikâyelerini anlatır-ken yazar, sosyal bir gerçeği de ortaya koymuştur.

Yazarın kendi üslubu ile Hacer’in hikâyeyi anlatışı arasında bir ifade farkı varsa da bu sosyal bir farka tekabül etmez. Hasan ile Emine’nin macerası geçmişte mey-dana geldiği ve efsaneleştiği için, Hacer, zaruri olarak “-misli geçmiş” i kullanır. Müm-kün olduğu hâlde yazar, taklidi üsluba başvurmaz. Bu da onun şekle değil öze önem verdiğini gösterir. Hikâyede Hacer ile Emine’nin kendi şiveleri ile konuşmalarına içe-rik bakımından lüzum yoktur.

Sabahattin Ali, anlatımında, ifadesini süslemeye değil, tabiat ve insanların özelliklerini sade bir dil ile belirtmeğe önem verir. Kuvvetini kelime oyunlarından değil, gerçeğin ayrıntılarına dikkat etmekten alır:

“Köyün daşına çıkıp zeytinler arasına dalınca Hacer, sarı entarisinin etekleri-ni dolayıp beline soktu; alçak topuklu, kalın rugan ayakkabılarını çıkarıp heybesine koydu; toprak üzerinde çıplak tabanlarının izini bırakarak yürümeye başladı. Başın-daki ince, oyalı yazmanın altında küçük bir bal kutusu gibi kabaran altınlı fesi, her adımda hafifçe titriyor; uzun boyu heybenin ağırlığı ile azıcık öne eğiliyordu.”

Page 163: Dil ve Anlatım, 5

163

DİL VE ANLATIM 5

Bu paragrafta “sarı entari”, “alçak topuk”, “kalın rugan ayakkabı”, “ince, oyalı yazma” sıfatlar, değiştirme veya güzelleştirme değil, görüleni tespit gayesini güder.

“Küçük bir bal kutusu gibi kabaran altın fesi” ifadesi de yörük kızı Hacer’in kıya-fetinin özelliğini belirtmek için kullanılmıştır. Sabahattin Ali’nin üslubu, “berrak” tır, gerçeği bir örtü gibi değil, bir ışık veya hava gibi sarar.

Mehmet KAPLAN

YANLIŞ KULLANILAN BAZI KELİMELER

Yirmi beş yıldır Türk Dil Kurumu üyesiyim. Dilimizin güzelleşmesi, zenginleş-mesi, sadeleşmesi için yapılan olumlu çalışmaları takdirle karşılarım. Dilin, milletlerin hayatında, kültür, sanat ve edebiyatında çok önemli bir yeri olduğu kanaatindeyim. Uzun yıllardır şiirle uğraşan bir edebiyat eri olduğum ve şiirin kelimelerle yazıldığı fikrine katıldığım için kelimeler üzerinde titizlikle durmayı bir görev sayıyorum.

Diline sevgi ve saygısı olan bir kişi olarak, dilimizin yozlaştırılması, abuk sabuk kelimeler türetilmesi, hiç bir ilmî kaynak ve dayanağı olmayan bu uyduruk kelime-lerin gazete, dergi, kitap ve TRT yayınlarında yalan yanlış ve zevksizce kullanılması dilin siyaset ve ideolojilere âlet edilmek istenmesi, dilini seven herkes gibi, beni de rahatsız ve tedirgin etmektedir.

Şimdi, TRT’nin Radyo ve Televizyon yayınlarında, gazete ve dergilerde, aydın-larımız ve halkımız arasında bazı kelimelerin yanlış kullanıldığını ve Türkçe hataları yapıldığını belirtmek istiyorum.

Önce “savunma” kelimesi üzerinde duracağım. Bu kelime TRT’nin radyo ve te-levizyon yayınlarında hemen her gün, hatta bazan günde bir kaç defa yanlış bir şe-kilde kullanılmaktadır.

Türk Dil Kurumu’nun “Türkçe Sözlük”ünde “savunmak” kelimesinin karşılığı “müdafaa etmek”tir. Radyo ve televizyon yayınlarında ise savunmak kelimesi iddia etmek anlamında kullanılmaktadır. “Bay A. Bay C.’nin ekonomimizi kötü duruma soktuğunu savundu.” “Bay O., Sayın E.’nin, Nazizim geliyor, Faşizm tırmanıyor, yayga-ralarının dayanıksız ve yalan olduğunu savundu.” “Bay N., erken seçim anahtarının Doğruluk Partisi’nin elinde olduğunu savundu” gibi cümlelere radyo ve televizyon yayınlarında sık sık rastlamaktayız. Ancak bu cümlelerde “iddia etti” yerine kullanı-lan “savundu” kelimesi yanlış olarak kullanılmaktadır. Yukarda da belirttiğimiz gibi “savundu” kelimesi “müdafaa etti” kelimesinin karşılığıdır. Yukardaki cümlelerde “savundu” kelimesi yerine “öne sürdü”, “ileri sürdü” kelimelerini kullanmak gerekir. O zaman cümleler doğru anlaşılır ve sade bir Türkçe ile söylenmiş olur.

Gene televizyon ve radyo yayınlarında, bazı bankaların reklam programların-da, yaşlı bir kadın: “Kızım bizi de maaşa bağla.” bir başkası “Bizi maaşa bağladı” deyip

Page 164: Dil ve Anlatım, 5

164

DİL VE ANLATIM 5

durmaktadır. Hâlbuki bu cümlelerin doğrusu “... Bankasınca bana maaş bağlandı.” veya “... Bankası bize maaş bağladı.” şeklinde olmalıdır. Radyo ve televizyonda sürüp giden bu hataların düzeltilmesini ilgililerden bekliyoruz.

Prof. Faruk Kadri Timurtaş da başka yazarlar da defalarca yazdılar, ozanla şair arasındaki farkı belirttiler. Ozan, şiirini sazı ile çalar ve söyler, şair ise şiirini yazarak sunar. Gel gör ki, bazı dergiler ve gazeteler, özellikle televizyon ve radyolar bu farkı bir türlü anlamıyor, anlamak istemiyor. Şaire de ozan deyip duruyorlar. Bazı şairleri-miz de yeni ve ilerici görünmek hevesiyle olacak, kendilerine ozan denmesine ses çıkarmıyor, bu yanlış tabiri kabulleniyorlar.

Kelimeler tek başına mütalaa edilmez, yaşamalarını tek başına sürdürmezler. Kelimelerin müştakları vardır. Dilimizde bu müştakların yeri ve önemi büyüktür. Hâlbuki kelime türetenler çok kere bu hususu nazarı itibare almıyorlar. Böylece de türetilen yeni kelime kullanışsız, hatta ölü doğmuş oluyor. Mesela “aşk” kelimesinin yerine “sevi” kelimesini koydular. Sık sık da kullanıyorlar. Ama bu kelimenin müştak-ları hiç düşünülmemiş. “Aşk güzeldir” yerine “Sevi güzeldir” diyebiliriz. Ama “Aşık ol-dum”. “Aşığa Bağdat sorulmaz.” yerine ne diyeceğiz. Bunların karşılığı yok. Onun için böyle görevini yapamayan yarım yamalak kelimelerin üretilmesine lüzum görmü-yoruz. Köylümüzün, kentlimizin bilip anladığı o canım “aşk” kelimesi varken “sevi’ye ne gerek var?

Bir de “eser” yerine “yapıt” kullanılır oldu. “Çapıtı” hatırlatan yapılışı ilmî daya-naktan yoksun bu sevimsiz kelimenin aklı başında edebiyatçılar, yazarlar ve aydınlar tarafından kullanılmaması gerektiği kanaatindeyim.

“Sebep” yerine ortaya sürülen “neden” ise gerek anlam, gerek ahenk, gerek gramer bakımından “sebep’in yerini asla tutmamakta, doldurmamaktadır. Dilini se-venlerin bu ve benzeri sevimsiz, sakat kelimelere itibar etmemeleri gerekiyor.

Birçok kimseler de “sayın” kelimesini cümlenin yanlış yerinde kullanıyorlar. Me-sela, “Devlet Deniz Yolları Genel Müdürü Sayın H. A.” veya “Devlet Deniz Yolları Sayın Genel Müdürü H.A.” diyecek yerde, “Sayın Devlet Deniz Yolları Genel Müdürlü H.A.” denilmekte ve böylece, “sayın” sıfatı Devlet Deniz Yollarına yüklenmiş bulunmaktadır.

Son olarak “hürmet” karşılığı kullanılan “saygı” kelimesi üzerinde duracağım. Özellikle ses sanatçıları sahnelerde programlarının başında “Sayın dinleyicilerim hepinizi saygı ve hürmetle selamlarım.” deyip durmaktadırlar. Bazı seçim konuşma-larında da aynı hatanın siyasetçiler tarafından yapıldığını zaman zaman görüyoruz, duyuyoruz.

Ufak bir gayret ve dikkatle bu yanlışlıklana düzeltilmesi mümkündür. Dilini sevmesi ve bilmesi gereken herkesin bu gayreti göstermesini diliyoruz.

İlhan GEÇER

Page 165: Dil ve Anlatım, 5

165

DİL VE ANLATIM 5

1.ETKİNLİK

Verilen eleştiri metinleri konularına göre hangi türe giriyorsa aşağıdaki tabloya X (çar-pı) işareti koyunuz.

Konu Eseri Sanatçıyı Yazıldığı dönemi

Okuyucuyu Eseri, sanatçıyı, dönemi, okuyucu

Orhan Veli

Hasan Bo-ğuldu

Postmodern Bir Romancı: Evliya Çelebi ...

Evliya Çelibinin Seyahatnâmesi, bende tekrar tekrar okuma isteği uyandırır. Tutkusu demek daha doğru. Bir şehrin, bir beldenin nasıl gezileceğini ve yazılacağı-nı, her seyahat yazarı ondan öğrenmiştir. Ondan el almayan, ona burun kıvıran bir gezginin hâli haraptır.

Evliya Çelebi’yi bugünün Türkçesine aktarmak zor iştir. Üslubun lezzetini boz-maya gelmez. Gene de genç kuşağın okuyacağı bir metin hazırlanması desteklene-cek emeklerdendir.

Geçen hafta üç Evliya Çelebi kitabı okumaya başladım, böylece savaşın kasve-tini daha az hissettim.

Seyit Ali Kahraman ile Yücel Dağlı’nın hazırladığı Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul, iki kitaplık bir bugünün diline aktarmaydı.

Basından

... Doğan HIZLAN

3. Yukarıdaki eleştiriyi akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımından inceleyi-niz.

Page 166: Dil ve Anlatım, 5

166

DİL VE ANLATIM 5

...Balıkçı bütün bu öykülerde (romanlarında olduğu gibi), kara insanlarının yanı sıra, ama onlardan çok, umutlarını, fırtınalı denizlerde dalgalarla boğuşa boğuşa ço-luk çocuklarının günlük nafakasını çıkarmaya çalışan yiğit babaların, oğulların, vefa-lı kocaların kardeşlerin, vaz geçilmez sevgililerin ağları, sandalları, kürekleri yelkenleri tekneleri ile bir bereket müjdesi gibi geri dönmelerini, rıhtımlar da kapı aralıklarında, damlarda pencerelerde bekleyen. Kızlı erkekli, çoluklu çocuklu kıyı insanlarının çileli yaşayışını verir. kimi zaman denizin üstünde, kimi zaman sünger avcıları, dalgıçlarla denizlerin dibinde, renkli, esrarlı, sürprizli bir dünyanın ta orta yerinde buluruz kendi-mizi...

Vedat GÜNYOL Çalakalem

2.ETKİNLİK

Sizde istediğiniz bir konuda(kişi, okuduğunuz kitap vb.)eleştiri yazınız. Yazdığınız eleş-tiride noktalama ve yazım kurallarına dikkat ediniz.

4. “Halikarnas Balıkçısı” adlı eleştiriden alınan yukarıdaki paragrafı yazım ve noktalama bakımından inceleyiniz.

5. Eleştiri türünü deneme ile karşılaştırarak boş bırakılan yere yazınız.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

6. Yukarıda verilen eleştiri örneklerinde yazar konuları nasıl ele almıştır? Aşağıdaki boş bırakılan yere yazınız.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Page 167: Dil ve Anlatım, 5

167

DİL VE ANLATIM 5

BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM

OKUMA METNİ

TENKİT

Bizde tenkit olmadığını söylerler. Doğrudur: Gerçekten sanat sevgisi yok ki tenkit olsun. Yermelerin, hele övmelerin çoğu, sanatla ilişiği olmayan duygularla, düşüncelerle yazılıyor. Zevkine inandığınız birini görüyorsunuz, falanca için çok ağır hükümler veriyor, onun eserinin bütün kusurlarını bir bir gösteriyor, “Ağır söylüyor, ama doğru söylüyor.” diyorsunuz. Üç gün sonra bir gazetede bakıyorsunuz o falan-canın eseri bir övülmüş, bir övülmüş... Altında da sizin zevk sahibi zatın imzası, şa-şırıyorsunuz. Anlatıyor; o falancanın eserini sevmezmiş, ama aralarında arkadaşlık varmış, hatırlarını saymalıymış, belki bir iyilik de bekliyormuş... Bunu yalnız tenkitçi diye tanınmış yazarlarımız için söylemiyorum, bütün şairlerimiz, yazarlarımız bu gü-nahı işliyor.

“Onların söylediklerine bakma. Onlar tenkitçi değil, istenmiş de öyle yazmışlar. Asıl tenkitçi doğruyu söylemeli.” demeyin. Her sanat adamının bir tenkitçi olması gerekir. Beğenmediği eserlerin kusurlarını göstermeli, onların değersizliğini bildir-melidir. Bir sanat adamının üzerine düşen iki iş vardır; kendi eserini yaratmak bir, kendi sanatının gerçekten anlaşılması için gereken havayı hazırlamak iki. İkinci işten kaçınan sanat adamı, birinci işini de yarım bırakıyor demektir. Şairsiniz, ressamsınız, eserini gerçekten beğenmediğiniz, çirkin bulduğunuz bir kimse ile birlikte oluyor, dergi çıkarıyor, sergi açıyorsunuz. Böylece: “Onu beğenin, o da iyidir.” demiş olmu-yor musunuz? Artık; “Benim işim tenkit değil.” diyemezsiniz. Birlikte çalışmakla, is-

7. Verilen eleştirileri yazarın eser karşısındaki tutumuna göre inceleyiniz.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Genelde insanlar kendilerinin eleştirilmesinden hoşlanmazlar ama başkala-rını eleştirmeyi çok severler. Eleştirilmeyi istemeyen bir kişinin, daima eleştiri yap-masının nedenini düşününüz.

Page 168: Dil ve Anlatım, 5

168

DİL VE ANLATIM 5

teseniz de istemeseniz de onu da öne sürmüş olursunuz. Sizin sanatınızın da ancak onunki gibi anlaşılmasını önleyemezsiniz.

Bizde tenkit elbette yok. Tenkidi, tenkit ahlakını sanat adamları kendi kurar. Onlar sanatla ilişiği olmayan duygularla, düşüncelerle birbirini övdükçe, sanatlarını her şeyden de kendi kendilerinden de daha üstün tutup yalandan kaçınmadıkça bizde tenkit olmayacaktır. Sanat adamında olmayan bir ahlakı tenkitçiden nasıl bek-leyebiliriz?

Nurullah ATAÇ

Mona Lisa’nın Gülüşü Niçin Bu Kadar Özel?Mona Lisa tablosunu herkes bilir. Bugüne kadar hiçbir tablo onun kadar taklit

edilmedi. Tablodaki gizemin Mona Lisa’nın gülüşünde olduğu söylenir. Peki bu gü-lüş neden bu kadar ilgi çekici?

Paris’teki Louvre müzesinin bir salonunda kalın bir cam vitrinin arkasında ser-gilenen Mona Lisa tablosunu her yıl milyonlarca ziyaretçi büyük bir hayranlıkla iz-liyor. Aynı salonda en az bu tablo kadar hatta daha güzel eserler de sergilenmekte ama hiçbirinin önünde Mona Lisa’daki kadar büyük bir izdiham yaşanmıyor.

Herkes kim olduğu bile bilinmeyen bir kadının resmini mümkün olduğu kadar yakından görebilmek için cam vitrinin önündeki ahşap engele kadar ulaşmak için büyük bir çaba harcıyor.

Evet, tablodaki kadının kimliği hâlâ bir sır perdesinin ardında gizli. Kimi uzmanlar ressamın kendisini kadın kimliğiyle resmettiğini söylerken, kimileri de Vinci’nin hiçbir model kullanmadığını, bunun yerine hayalindeki bir kadını resmettiğini düşünür.

Bilindiği kadarıyla tablo 16.yy’da Mailand’da (Kuzey İtalya) yapılmış. Ressam, tabloyu ölümünden kısa bir süre önce kral Franz’le sattığı için tablonun kimin tara-fından sipariş edildiği bile bilinmemekte. Bir zamanlar Napolyon’un yatak odasını da süsleyen tablo, 20.yy’ın başından bu yana Paris’teki Louvre müzesinde sergilen-mekte.

İlginin nedeniPeki Mona Lisa tablosu niçin bu kadar ilgi çekmekte? Birçokları bunu gizem-

li gülüşüne bağlıyorlar. Aslında dikkatli incelendiğinde gülüşün gerçek bir gülüş olmadığı görülmekte. Gizemli gülüş izleyicinin bakış açısına göre mutluluğu veya üzüncü yansıtır. Ressam bu etkiyi tabii ki bilerek yaratmıştır. Mona Lisa’nın dudakla-rına ve ağız çevresine dikkatlice baktığınız zaman kenarlarının hiç de belirgin çizil-mediğini görürsünüz.

Fakat Mona Lisa’nın diğer dikkat çekici bir özelliği de bakışları. İzleyici nereden bakarsa baksın, Mona Lisa sanki hep doğrudan doğruya onun gözlerinin içine bakı-

Page 169: Dil ve Anlatım, 5

169

DİL VE ANLATIM 5

yor gibi duruyor.

Leonardo da Vinci, bilimsel deneyimlerini eserlerinde kullanan ender sanatçı-lardan biriydi. Eserlerinde özellikle de izleyicinin üzerindeki optik etkiye önem veren ve üçboyutlu görüntülere yaklaşmaya çalışan ressam, her sanatçının eserlerini ku-sursuz olarak yaratabilmesi için doğayı çok iyi bilmesi gerektiğine inanırdı.

Kim bilir belki de bu tabloyu bu kadar eşsiz kılan bilim ve sanatın buluşmasıydı.

Cumhuriyet, 3 Ekim 1942)

NELER ÖĞRENDİNİZ?

2.11. ELEŞTİRİBir düşünceyi, dönemi, sanatçıyı veya sanat eserini inceleyip olumlu ve olum-

suz yönlerini değerlendirmek için yazılan yazılara eleştiri denir.

Eleştiri yazarına eskiden münekkit denilirdi. Bugün ise eleştirmen, eleştirici veya tenkit yazarı denmektedir

Kişinin kendi eleştirisini yansıtan yazılara otokritik veya öz eleştiri denir.

Eleştiri; temeli düşünce olan yazı türüdür. Konu sınırlaması yoktur.

ÖzellikleriEleştiride eserin veya sanatçının geçek değerinin belirtilmesi amaçlanır. Bir

eleştirmen sanat eserinin gerçek değerini, özünü yapısını değerli - değersiz yönleri-ni ortaya koymalıdır.

Eleştirilerde makaleler gibi giriş, gelişme, sonuç olmak üzere üç bölümden oluşur.

Eleştiri yazıları da düşünce yazılarıdır.

Eleştiri yapan kişi; geniş bilgi ve kültür birikimiyle donanımlı olmalı.

Geçmişin ve çağının sanat olaylarını iyi bilmeli.

Dünya edebiyatı, sanatı ve kültürüyle ilgili genel bilgilere sahip olmalı.

Eleştirdiği konuyu eseri veya olayı bütün olarak kavramalı.

Eserin bütün özelliklerini ortaya koymalı.

Eleştiri yazarı; objektif olmalı eseri dikkatle inceleyebilmeli, analiz ve yorumla-ma yapabilmeli.

Eleştirmecinin görevi güzellik ortaya çıkarmak değil, ortaya çıkmış güzelliği yargılamak, okurlara tanıtmak olmalı.

Eleştirilerinde yıkıcı değil yapıcı olmalı.

Eleştiri yazarı yeni bir eser ortaya koymaz. Ortaya konulmuş olan eseri yargı-

Page 170: Dil ve Anlatım, 5

170

DİL VE ANLATIM 5

lar ve değeri hakkındaki görüşlerini bildirir. Onun görevi topluma kılavuzluk yap-mak, topladığı sağlam bilgilerin ve kendi kültürünün ışığı altında eseri incelemek ve olumlu olumsuz yanlarını ele alarak bir yargıya varmaya çalışmaktır.

Eleştirmen, eleştirdiği konu üzerinde tarafsız kalabilirse bu nesnel eleştiridir.

Eleştirmen, eleştirdiği konu üzerine kendi düşüncelerini de belirtirse bu öznel bir eleştiridir.

Eleştiri yazıları, ele aldıkları konu ve ele alış biçimleri bakımından;Eseri konu alan,

Sanatçıyı ele alan,

Eserin yazıldığı dönemi konu alan,

Okuyucuyu konu alan,

Eseri, sanatçıyı, dönemi, okuyucu ile birlikte ele alan eleştiri yazıları olmak üzere gruplara ayrılır.

Eleştiri yazarken şu özelliklere dikkat etmek gerekir;Eserin veya yazının, gerçeği yansıtmadaki başarısı nedir?

Eserin veya yazının okuyucu üzerinde nasıl bir etki bırakmıştır?

Eserin veya yazının olayı okuyucularına anlatmasında, aktarmasında başarısı na-sıldır? Eserdeki içtenlik, özgünlük ve hayal gücü; başarıya nasıl katkıda bulunmuştur?

Eserde veya yazıda yansıtılan duygu ile sanatçı arasında nasıl bir ilgi vardır?

Genel olarak eser ya da yazı başarılı mıdır? Başarılı olduğu yanlar, başarılı ol-madığı yanlar var mıdır?

Sanat eserini meydana getiren bazı şartlar, hatta yasalar vardır. Bunları bulup açığa çıkarmak gerekir. Eleştiri, özelliğine uygun olarak meydana gelen dil varlığı ile bunu yapar. O, eser karşısında iki önemli görevi yerine getirmeye çalışır: Çözümleme ve yorumlama.

Eleştiri, sadece övgü ya da yergi değildir. Eleştiriler, ele alınan eserin ya da ya-zarın iyi anlaşılmasını sağlar.

Edebiyatımızdaki ilk eleştiri Namık Kemal’in Tahrib-i Harabat’ıdır.

Edebiyatımızda eleştiri yazarlarının bazıları; Şinasi, Namık Kemal, Recaizade Ekrem, Abdülhak Hamid, Samipaşazade Sezai, Cenap Şahabettin, Halit Ziya, Yahya Kemal, Ahmet Haşim, Ahmet Hamdi Tanpınar, Suut Kemal Yetkin, Tahir Alangu, Ni-hat Sami Banarlı, Cemil Meriç, Orhan Şaik Gökyay, Cevdet Kudret, Berna Moran, Atil-la Özkırımlı, Nermi Uygur, Fuat Köprülü, Mehmet Kaplan, Nurullah Ataç ve Hüseyin Cahit Yalçın’dır.

Dünya edebiyatında ; Boielau, A. France tanınmış olan yazarlardır.

Page 171: Dil ve Anlatım, 5

171

DİL VE ANLATIM 5

II. ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİNİZİ KISACA HATIRLAYINIZ2.1. MEKTUP

Mektup uzaktaki kişilerle haberleşmek için yazılır.

Özel mektuplar, edebî mektuplar, iş mektupları, resmî mektuplar olarak grup-lara ayrılır.

Her mektubun kendine göre özellikleri vardır.

2. 2. GÜNLÜK

Bir kişinin duygu ve gözlemlerini düzenli bir biçimde tarih atarak günü günü-ne yazdığı yazılara günlük denir.

2. 3. ANI

Çeşitli meslek dallarında isim yapmış kişilerin, sanatçı ve yazarların, yaşadıkları önemli olaylarla ilgili gözlem, bilgi ve izlenimlerini anlattıklara yazılara anı(hatıra) denir.

2. 4. BİYOGRAFİ

Edebiyatta, sanatta, bilimde, politikada veya başka alanda tanınmış kişilerin yaşamlarının anlatan yazı türüne biyografi (hayat hikâyesi) denir.

Kişinin kendi hayatını yazmasına ise otobiyografi denir.

2. 5. GEZİ YAZISI (SEYAHATNAME)

Bir kişinin gezip gördüğü yerle ilgili gözlem ve anılarını, o yer hakkında edin-diği izlenimleri, bilgileri aktardığı yazılara gezi yazıları denir.

Eskiden gezi yazılarına Seyahatname denirdi.

Geziye çıkmayı uğraş edinmiş kimselere de gezgin (seyyah)denir.

2. 6. SOHBET (SÖYLEŞİ)

Konuşup görüşme anlamına gelir. Yazarın herhangi bir konu hakkındaki ki-şisel duygu ve düşüncelerini okuyucuyla konuşur gibi bir anlatımla yazdığı yazılara sohbet denir.

Sohbet; arkadaşlık, yarenlik, konuşma görüşme birlikte oturup söyleşme an-lamına da gelir.

2. 7. HABER

Toplum veya tabiatta meydana gelen çeşitli olay, durum, görünüm vb. ile ilgili bilgi ve duyurulara haber denir.

Bilgi ve duyuruları halka duyurulması amacı ile hazırlanan yazılara da haber yazıları denir.

Page 172: Dil ve Anlatım, 5

172

DİL VE ANLATIM 5

Gazete ve televizyonlarda haberleri toplayan, ileten kişilere muhabir denir.

2.8. FIKRA

Bir yazarın gazetelerde; güncel, önemli, özelliği olan herhangi bir konu üze-rinde kişisel görüş ve düşüncelerini akıcı bir dille belgelendirme gereği duymadan ciddi ve nükteli fikir yazılarına fıkra denir.

Kişisel bir görüşü açıklayan kısa yazılardır.

Fıkralar; gazete ve dergilerde yayınlana fikir yazıları ve güldüren fıkralar olarak ayrılır.

2.9. DENEME

Herhangi bir konu üzerinde yazarın düşüncelerini kesin yargıya varmadan, ku-rallara bağlamadan görüş ve düşüncelerini serbestçe ortaya koyduğu fikir yazılarına deneme denir.

Konuları ve yazılış amaçlarına göre;

Klasik denemeler, edebî denemeler, felsefi denemeler ve eleştirel denemeler olarak gruplandırılır.

2. 10. MAKALE

Bir konuda bilgi vermek, bir gerçeği açıklamak ya da ispatlamak için her tür-lü kanıtlardan faydalanan bunları bilimsel biçimde inceleyen fikir yazılarına makale denir.

Bir tezi savunmak, desteklemek için genellikle gazete ve dergilerde yayınla-nan fikir yazılarıdır.

2. 11. ELEŞTİRİ

Bir düşünceyi, dönemi, sanatçıyı veya sanat eserini inceleyip olumlu ve olum-suz yönlerini değerlendirmek için yazılan yazılara eleştiri denir

BU KONUDA ÖĞRENDİKLERİM... …………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Page 173: Dil ve Anlatım, 5

173

DİL VE ANLATIM 5

2. ÜNİTE TEST SORULARI

1. Bir eseri, sanatçıyı dönemi veya okuyucuyu değerlendirmek amacıyla yazılan yazılara .........denir.

Boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?A. Haber yazısıB. BiyografiC. MakaleD. EleştiriE. Fıkra

2. Aşağıdaki cümleleri doğru – yanlış durumlarına göre işaretleyiniz.

Eleştirmen, bir esere nesnel bir tutumla değil, öznel bir tutumla yaklaşmalıdır. (D) (Y) Eleştiri yazılarına eskiden “münekkit”, bugün ise eleştirmen, eleştirici veya tenkit yazarı denilmektedir. (D) (Y) Fıkralarda makaleler gibi giriş gelişme, sonuç bölümlerinden oluşur. (D) (Y) İş mektupları edebî mektuplara girer. (D) (Y) Kişinin kendi eleştirisini yansıtan yazılara otokritik veya öz eleştiri denir. (D) (Y)

3. Gazetenin ilk sayfasında ve genellikle ilk sütunda yayımlanan makalelere ne ad verilir?

A. BaşmakaleB. Köşe yazısıC. Gazete fıkrasıD. Toplumsal makaleE. Fikir yazısı

4. Bir gezi yazısının değerli sayılabilmesi hangi niteliklerin bulunmasına bağlıdır?

A. İnsanların iç dünyasını yansıtmasınaB. Sağlam gözlemlere dayanmasınaC. Renkli ve sürükleyici bir dil kullanılmış olmasınaD. Tarihi yerleri de kapsamasınaE. Yukarıda yazılı tüm nitelikleri kapsamış olmasına

Page 174: Dil ve Anlatım, 5

174

DİL VE ANLATIM 5

5. Gezi yazılarının doğuşunda aşağıdakilerden hangisi daha önemli bir etkendir?

A. Ekonomik nedenlerB. Ticari ilişkilerC. Arkadaşlık ihtiyacıD. Bilme ve görme merakıE. Gezmeyi sevme

6. Bir gezi yazısının değerli sayılabilmesi hangi niteliklerin bulunmasına bağlıdır?

A. İnsanların iç dünyasını yansıtmasınaB. Sağlam gözlemlere dayanmasınaC. Renkli ve sürükleyici bir dil kullanmış olmasınaD. Gezilen yerlerin her özelliğinin anlatılmasınaE. Yukarıda yazılı tüm nitelikleri kapsamış olmasına

7. Yazar gördüklerini ve duyduklarını aradan uzun yıllar geçtikten sonra yazdığı için bellek yanılmalarını önlemek amacıyla mektuplardan, o dönemle ilgili yazılardan ve görgü tanıklarından yararlanabilir.

Yukarıdaki metinde sözü edilen edebî tür aşağıdaki hangisidir?A. MakaleB. SohbetC. DenemeD. AnıE. Deneme

8. Eleştirmen, bir edebiyat eserinin oluşumunu etkileyen tarihsel ve toplumsal koşulları bulmaya, bunlar yardımıyla eseri açıklamaya yönelir. Başka bir deyişle eserin yazıldığı tarihsel ve toplumsal ortamın şartlarını ölçüt olarak kullanır.

Yukarıda sözü edilen eleştiri türü aşağıdakilerden hangisidir?A. Topluma dönük eleştiriB. Sanatçıya dönük eleştiriC. Okura dönük eleştiriD. Esere dönük eleştiriE. sanatçıya ve okura dönük eleştiri

Page 175: Dil ve Anlatım, 5

175

DİL VE ANLATIM 5

9. İnsan bir dosta, bir yabancıya bir olayı, bir duyguyu, bir düşünceyi iletebiliyordu. Üstelik bunu kolayca bir sanat yapıtından sorumlu olmak gibi tehlikeli bir gerileme düşmeksizin yapabiliyordu. Böylece geçmiş zamanlarda ......................, insanlar arasında bağlar kurabiliyor, insandan insana iletilebilen haberlerin sihirli bir güç yaşadığı huzurlu bir dünyada sayısız küçük olağanüstü şeyler gerçekleştirilebiliyordu.

Bu paragrafta boş bırakılan yere aşağıdaki edebî türlerden hangisi getirilebilir?A. SohbetB. FıkraC. DenemeD. MektupE. Günlük

10. Aşağıdakilerden hangisi günlük türünün özelliklerinden değildir?

A. Amaç o gün yaptıklarını yazmaktır.B. Günün tarihi atılır.C. Günü gününe tutulur.D. Kişiye özeldir.E. Edebî özellik taşır.

11. Aşağıdakilerden hangisi mektup çeşitlerinden değildir?

A. Edebî mektuplarB. İş mektuplarıC. Arkadaş mektuplarıD. Özel mektuplarE. Dilekçeler

12. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

A. Makale iddia ispat yazısı değildir.B. Fıkralar gazete ve dergilerde yayınlanır.C. Özel mektuplarda içtenlik önemlidir.D. Denemelerde kişi yazdıklarında özgürdür.E. Anı geçmiş hakkında bilgi verir.

13. Aşağıdakilerden hangisi günlük türünün özelliklerinden biri değildir?

A. İddia ve ispat yazısı olmamasıB. Yazıldığı günün tarihinin mutlaka yazılmasıC. Günü gününe yazılmasıD. Samimi ve içten bir dille yazılmasıE. Gözleme yer verilmemesi

Page 176: Dil ve Anlatım, 5

176

DİL VE ANLATIM 5

14. Günümüzün dünyasında çevre kirliliği, tüm gezegeni kaplayan boyutlara ulaşmış durumda. Dünyanın birçok bölgesinde insanlar, çevre felaketine karşı korumasız, nükleer tehdit ve radyasyondan habersiz bir yaşam sürmektedir. Bilim adamları ise bu olumsuzlukların devamı hâlinde dünyadaki tüm canlıların ciddi biçimde tehdit altında olduğunu vurguluyorlar.

Yukarıdaki metnin türü aşağıdakilerden hangisidir?A. SohbetB. Makale C. DenemeD. FıkraE. Eleştiri

15. “Buralar çok güzel. Sizin de buraları görmenizi isterim. Her taraf yemyeşil. Dayınlarda sizleri özlemiş. Sizden ayrılalı çok uzun süre olmamasına rağmen özledim. En kısa sürede görüşmeyi umut ediyorum.”

Yukarıdaki metnin türü aşağıdakilerden hangisidir?A. NutukB. SöyleşiC. Mektup D. EleştiriE. Deneme

16. Aşağıdakilerden hangisi biyografi için söylenemez?

A. Biyografi yazmak çok ayrıntılı bir çalışmayı gerektirir.B. Biyografi yazılırken mektuplardan, günlüklerden, anılardan yararlanılır.C. Biyografisi yazılanlar mutlaka yaşıyor olmalı. D. Biyografisi yazılan kişinin çevresindekilerin tanıklığından da yararlanılır.E. Biyografilerde kişinin eserlerine de yer alır.

Page 177: Dil ve Anlatım, 5

177

DİL VE ANLATIM 5

GEÇMİŞ YILLARDA ÇIKAN SINAV SORULARI (2010-2011)

1. Aşağıdakilerden hangisi anlatmaya bağlı edebî metinlerden biri değildir?

A. MasalB. Hikâye C. KaragözD. Roman E. Şiir

2. Aşağıdakilerden hangisi olay çevresinde oluşan edebî metinler için söylenemez?

A. Kurmacanın imkânlarından yararlanır. B. Kişi, zaman, mekân gibi ögeleri vardır. C. Bilimsel gelişmeleri anlatır. D. Bir olay örgüsü vardır. E. Kanıtlama zorunluluğu vardır.

3. Aşağıdakilerden hangisi gazete çevresinde gelişen metinlerden biridir?

A. MakaleB. Günlük C. Biyografi D. Anı E. Mektup

4. Mektubun yazılma nedeni aşağıdakilerin hangisinde açıklanır?

A. SeslenişB. Giriş C. GelişmeD. SonuçE. Açıklama

5. Aşağıdakilerden hangisi “günlük”ün özelliklerinden biri değildir?

A. Yazılanlar inandırıcı olur. B. Anlatılanlar içtenlikle ifade edilir. C. Görülenler ve duyulanlar, aradan uzun yıllar geçtikten sonra yazılır. D. Yazarın kişiliğini, görüşlerini ve ruhsal yapısını yansıtır.E. Okuyucu düşünülerek değil, yazan kişinin yazmak istedikleriyle meydana

gelir.

Page 178: Dil ve Anlatım, 5

178

DİL VE ANLATIM 5

6. Aşağıdakilerden hangisi “anı”nın özelliklerinden biri değildir?

A. Tarihçilere yol gösterir. B. Belgelerle kanıtlanmak zorundadır. C. İnsan belleğinde iz bırakan olay ve durumları anlatır.D. Öğretici ve bilgi vericidir. E. Yaşanmakta olanı değil, yaşanmış bir konuyu anlatır.

7. Bilimsel bir konuyu veya bir kimsenin yaşamını, kişiliğini, eserlerini ayrıntılı olarak inceleyen eserlere ne ad verilir?

A. BiyografiB. Otobiyografi C. Monografi D. AnıE. Makale

8. Aşağıdakilerden hangisi haber yazıları için söylenemez?

A. İlgi çekici olmalıdır. B. Günlük ve önemli olması gerekir. C. Toplumun büyük bir kısmını ilgilendirmelidir. D. Yazan kişinin görüş ve düşüncelerini yansıtmalıdır.E. 5N 1K kuralına uymalıdır.

9. Aşağıdakilerden hangisi fıkranın özelliklerinden biri değildir?

A. Düşünce ağırlıklıdır. B. Anlatılanlar belgelendirilir. C. Dili kolay anlaşılır, açık ve durudur. D. Güncel, siyasal, toplumsal sorunlarla ilgilidir.E. Okuyucunun duygu, düşünce ve zekâsını okşayan günlük olaylardan

seçilmelidir.

10. Bir yazarın özgürce seçtiği herhangi bir konu üzerinde kesin yargılara varmadan, kişisel görüş ve düşüncelerini serbestçe anlattığı yazılara ne ad verilir?

A. MakaleB. Deneme C. HatıraD. GünlükE. Fıkra

Page 179: Dil ve Anlatım, 5

179

DİL VE ANLATIM 5

11. Aşağıdakilerden hangisi orta oyunundaki kahramanlardan biri değildir?

A. PastavB. Kavuklu C. Pişekâr D. Çelebi E. Hacivat

12. Aşağıdakilerden hangisi ‘‘makale’’nin özelliklerinden değildir?

A. Her konuda yazılabilir. B. Makale yazmak için bilgi ve kültür birikimine ihtiyaç vardır. C. Edebî sanatlara yer verilir. D. Anlatımda açık, anlaşılır bir dil kullanılır.E. İddia ve ispat yazılarıdır.

13. Bir yazarın herhangi bir konuda ya da günlük olaylarla ilgili kişisel görüş ve düşüncelerini anlattığı gazete ve dergi yazılarına ne ad verilir?

A. FıkraB. Eleştiri C. SohbetD. Deneme E. Makale

14. Aşağıdakilerden hangisi kişisel hayatı konu alan metinlerden değildir?

A. AnıB. Eleştiri C. BiyografiD. GünlükE. Otobiyografi

15. Aşağıdakilerden hangisi göstermeye bağlı sanat eserlerindendir?

A. HikâyeB. Destan C. Komedi D. Şiir E. Roman

Page 180: Dil ve Anlatım, 5

180

DİL VE ANLATIM 5

16. Aşağıdakilerden hangisi öykünün ögelerinden değildir?

A. PlanB. Olay C. ZamanD. YerE. Kişiler

17. Aşağıdakilerden hangisi röportajlarda kullanılan anlatım türlerinden biri değildir?

A. Açıklayıcı B. Düşsel C. Öğretici D. Kanıtlayıcı E. Betimleyici

18. Aşağıdakilerden hangisi mektup yazımında önemli noktalardan biri değildir?

A. Anlatılacaklar, tarafsızca ve yorum yapılmadan yazılmalıdır.B. Mektupta karalamalar yapılmamalı ve yazım kurallarına uyulmalıdır.C. Selam ve saygı sözleri sonuç bölümünde yer almalıdır.D. Mektup bitince sağ alt köşesi imzalanmalıdır.E. Mektuba tarih atılmalıdır.

19. Bir yazarın içinde yaşadığı ya da tanık olduğu olayları anlattığı yazı türüne ne ad verilir?

A. RöportajB. TiyatroC. AnıD. HikâyeE. makale

20. Aşağıdakilerden hangisi kısa gazete yazısı olan “fıkra”nın özelliklerinden biri değildir?

A. Her konuda yazılabilir.B. Düşünce ağırlıklıdır.C. Dili anlaşılırdır. D. Gazate ve dergilerde yayınlanır.E. Fikri açıklayıp kanıtlamak, zihinlere aşılamak için yazılır

Page 181: Dil ve Anlatım, 5

181

DİL VE ANLATIM 5

21. Evliya Çelebi’nin yazdığı “Seyahatname”nin türü aşağıdakilerden hangisidir?

A. Gezi yazısıB. SohbetC. Halk hikâyesiD. OtobiyografiE. Fıkra

22. Aşağıdakilerden hangisi dilekçe yazarken dikkat edilmesi gereken hususlardan biri değildir?

A. Hangi kuruma veriliyorsa bu makamın adı başa yazılır.B. Anlatımında içtenlik ve rahatlık vardır.C. İsim yazılıp imza atılır. D. Sol alt köşeye adres yazılır.E. Tarih atılır.

23. Duyguları, izlenimleri, coşkuları dilsel bir anlatım içinde ve özellikle dizeler hâlindeki ritimlerle, uyumlarla ve imgelerle açıklayan metinleri aşağıdakilerden hangisi ifade eder?

A. Olay çevresinde oluşan metinlerB. Anlatmaya bağlı edebî metinlerC. Coşku ve heyecanı dile getirenD. Göstermeye bağlı edebî metinler

Page 182: Dil ve Anlatım, 5

182

DİL VE ANLATIM 5

ÜNİTE SONU SORULARI CEVAP ANAHTARI

1. Test 1. E 2. B 3. D4. E5. A6. A7. D8. öğretici

şiirselmecazöndergesel

9. D10. E11. A12. B13. D14. gazete çevresinde gelişen15. E16. B17. B18. C

2. Test1. D2. Y-D-D-Y3. A4. E5. D6. E7. D8. A9. D

10. E11. C

12. A13. A14. B15. C16. C

GEÇMİŞ YILLARDA ÇIKAN SINAV SORULARI CEVAP ANAHTARI

1. C2. C3. A4. B5. C6. B7. C8. D9. B

10. B11. A12. C13. A14. B15. C16. A17. C18. A19. C20. E21. A22. B23. C

Page 183: Dil ve Anlatım, 5

183

DİL VE ANLATIM 5

SÖZLÜK

Aaçıklık : Bir söz veya yazıda mak-

sadın açık olması özelli-ği, duruluk.

adese : Mercekâdet : Görenek.ağyar : Başkaları, yabancılar, el-

ler.

akıcılık : Söz, yazı ve anlatımın akıcı olması.

akis : Işık veya ses dalgalarının yansıtıcı bir yüzeye çar-parak geri dönmesi, yan-sıma, yankı

alıcı : Kaynaktan gelen mesa-jın iletici araç ve yöntem-leri takip ederek ulaştığı kişi.

alıcıyı harekete geçirme işlevi:İletinin, alıcıyı harekete geçirmek üzere düzenlenmesi.

arttırmak : Artırma işi yapılmak. Yükseltmek

asab : Sinirliâti : Gelecek.attırmak : Atma işini yaptırmakazimkârane : Kararlılıkla, kararlı olarak.

B

bahri : Denizle ilgili.Bahtiyar : Mutlu.bata çıka : Güçlükle, zorlukla.beka : Kalıcılık, ölmezlik.benlik : Bir kimsenin öz varlığı,

kişiliği, onu kendisi ya-pan şey, kendilik, şahsi-yet.

beşe : İnsanoğlu, insan.beşeriyet : İnsanlık. bezek : Süs, ziynet.

bocalamak : Bir işte tutulması gere-ken yolu kestirememek, ne yapacağını bileme-mek, kararsız olmak.

bozkır : Kurakçıl otsu bitkilerden oluşan, sıcak ve ılıman iklimlerdeki ağaçsız do-ğal alan, step.

buhranlı : Bunalımlıburun : Karanın, özellikle yüksek

ve dağlık kıyılarda, türlü biçimlerde denize uzan-mış bölüm.

büvet : Gölet.

Ccani : Cinayet işlemiş olan kim-

se, kıyacı. sıfat, mecaz Acımasız, gaddar.

cenub : Güney.cevval : Davranışları çabuk ve ke-

sin olan.cihet : Yön, yan, taraf.cilve : Hoşa gitmek için yapılan

davranış, kırıtma, naz. çakşır : Paça bölümü diz üstün-

de veya diz altında kalan bir tür erkek şalvarı.

Ddekoratif : Dekor olarak kullanılan,

süslemeye yarayan, süs-leyici, tezyinî. Gösterme-lik.

dekovil : Ray aralığı 60 santimetre veya daha az olan, araç-ları buhar, hayvan veya insan gücüyle yürütülen küçük demiryolu

derviş : Alçak gönüllü ve her şeyi hoş gören kimse.

devrim : Belli bir alanda hızlı, kök-lü ve nitelikli değişiklik.

Page 184: Dil ve Anlatım, 5

184

DİL VE ANLATIM 5

dizmen : Basımevinde dizgici, mü-rettip.

düş : Uyurken zihinde beliren olayların, düşüncelerin bütünü, rüya.

düzeltmen : Düzeltici.

Eebediyet : Sonsuzluk.eçhel : Çok cahil, çok bilgisiz. eğreti : Takma.evren : Düzenli ve uyumlu bir

bütün olarak düşünülen bütün varlıklar.

ezgi : Belli bir kurallara göre düzenlenmiş, kulağa hoş gelen ses dizisi, haz, nağ-me, melodi.

Ffasıla : Aralık, ara, kesinti.fenomen : Olay.fetva : İslam hukuku ile ilgili bir

sorunun dinî hukuk ku-rallarına göre çözümünü açıklayan, şeyhülislam veya müftü tarafından verilebilen belge.

feyiz : İlerleme, kültürel geliş-me, olgunluk.

feylesof : Filozof.fırka : İnsan topluluğu. Partifıtrî zekâ : Yaratılıştan gelen zekâ.fonetik : Ses bilgisiforsa : Gemilerde kürek çeken

tutsak veya hükümlü kimse.

Hharabe : Yıkılmış veya yıkılmaya

yüz tutmuş yapı, yıkı.haset : Kıskançlık, çekemezlik.

heder : Karşılığını alamama, boşa gitme, ziyan olma.

hergele : Binmeye veya yük taşı-maya alıştırılmamış at veya eşek.

hisse : 1. Pay. 2. mecaz Bir olay-dan çıkarılan ders.

hörgüç : Devenin sırtındaki tüm-sek, çıkıntı.

hülasa : Özet, fezleke.hürriyet : Özgürlük

İibrik : Su koymaya yarayan

kulplu, emzikli kapiçgüdü : Bir canlı türünün bütün

bireylerinde akıl ve dü-şünceden bağımsız ola-rak doğuştan gelen bi-linçsiz her türlü hareket ve davranış.

idadi : Lise derecesindeki okul.ihmal : Gereken ilgiyi gösterme-

me, boşlama, savsakla-ma, savsama, önem ver-meme.

ihtisas : Uzmanlık, uzmanlaşma.ilişik : İlgi, bağlılık, ilişki. infilak : Güçlü bir biçimde patla-

ma.

inkılap : Toplum düzenini ve ya-pısını daha iyi duruma getirmek için yapılan köklü değişiklik, iyileştir-me, devrim, reform.

inkişaf etmek : Gelişmek, geliştirmek.insaniyet : İnsanlık.irade : Bir şeyi yapıp yapmama-

ya karar verme gücü.istikbal : Gelecek.istiklal : Bağımsızlık.itibar : Önem vermek.

Page 185: Dil ve Anlatım, 5

185

DİL VE ANLATIM 5

izafe : Bir şeye veya bir kimseye bağlama, mal etme, ya-kıştırma.

Kkabil : Olanaklıkadırga : Hem yelken hem kü-

rekle yol alan, özellikle Akdeniz’de kullanılmış bir savaş gemisi.

kalkan : Ok, kılıç vb.nden korun-mak için savaşçıların kul-landığı korunmalık.

katiyetle : Kesinliklekerata : Küçüklere sevgi ile söyle-

nen bir sitem sözü.

kerte : mecaz Derece, radde.kılavuz : Evlenecek olan erkek

veya kadına eş bulan kimse.

kıssa : Ders çıkarılması gereken anlatı, olay.

körletmek : Keskinliğin azalmasına veya yitirilmesine sebep olmak. mecaz Değer ve yeteneklerinin yitirilme-sine sebep olmak.

kültür : Tarihsel, toplumsal ge-lişme süreci içinde ya-ratılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada, son-raki nesillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütü-nü, hars, ekin.

kültür : Tarihsel, toplumsal ge-lişme süreci içinde ya-ratılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada, son-raki nesillere iletmede

kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütü-nü, hars, ekin.

levent : 1. Boylu boslu, yakışıklı.2. Osmanlı donanmasında ve kıyılarında görev ya-pan asker sınıfı.

L-Mmaazallah : Tanrı korusun, “Tanrı

esirgesin” anlamlarında bir söz.

mamur : Bayındır.mefhum : Kavram.mefkûre : Ülkü, ideal.menfa : Bir kimsenin sürgüne

gönderildiği yer, sürgün yeri.

mest olmak : Kendinden geçmek, çok mutlu olmak.

meşrutiyet : Hükümdarlıkla yönetilen bir ülkede hükümdarın başkanlığı altında parla-mento yönetimine daya-nan hükûmet etme biçi-mi.

meymenet : Uğur. mezkûr : Adı geçen, anılan, sözü

edilen, zikredilen, zikro-lunan.

muassır medeniyet: Çağdaş uygarlıkmuazzam : 1.Çok büyük, çok iri, kos-

koca, koskocaman.2. Alı-şılmışın sınırlarını aşan. mecaz Güçlü, önemli.

muvaffakiyet : Başarı.muzaffer : Üstünlük elde etmiş, za-

fer kazanmış, yenmiş, ut-kulu

müspet : Olumlu.mütareke : Ateşkes.

Page 186: Dil ve Anlatım, 5

186

DİL VE ANLATIM 5

müteessir : Üzülmüş, üzüntülümütemadiyen: Sürekli.

N nakletmek : 1.Nakil işini yapmak, bir

yerden başka bir yere geçirmek, iletmek. 2. An-latmak, aktarmak.

nakletmek : Anlatmak, aktarmak.nispet : Oran.niş : Duvar içinde bırakılan

oyuk.nostalji : Geçmişte kalan güzellik-

lere olan özlem duygusu ve bu duygunun baskın bir duruma gelmesi, geç-miş severlik.

nostaljik : Nostalji ile ilgili, nostalji özelliği taşıyan.

obje : Nesne

O-Öömür : Yaşam

Pportre : Bir kimsenin yağlı boya,

sulu boya, kara kalem vb. bir yolla yapılmış resmi.

potur : Arka tarafında kırmala-rı çok, bacakları dar bir pantolon türü.

pragmatizm : Yararcılıkpupa yelken : Yelkenler, arkadan esen

rüzgârla şişmiş olarak, tam yolla.

pusula : Üzerinde kuzey güney doğrultusunu gösteren bir mıknatıs iğnesi bulu-nan ve yön tespit etmek için kullanılan kadranlı araç, yön belirteci.

Rrefah : Bolluk, gönenç.revan : Giden, yürüyen.rızık : Yiyecek, içecek şey, azık.rugan : Ayakkabı, çanta vb. yapı-

mında kullanılan parlak deri.

rüsumat : Bazı mallardan devletçe alınan vergiler

sallapati : Özensiz, dikkatsiz ve kaba saba yapılmış.

salt : İçinde yabancı bir öge bulunmayan, mutlak

sanduka : Mezarın üzerine yerleş-tirilmiş, tabut büyüklü-ğünde tahta veya mer-mer sandık.

ukala : Kendini akıllı ve bilgili sanan, bilgiçlik taslayan (kimse).

antoloji : Seçki.saplantı : Kişinin, etkisinden ken-

dini kurtaramadığı yersiz saçma düşünce, sabit fi-kir, fikrisabit.

sapmak : Yön değiştirmek.sarp : Dik, çıkması ve geçilmesi

güç (yer), yalman.say : Çalışma, emek.sema : Gök.sıfat : Bir kimsenin görev, ödev,

toplumsal veya hukuki bakımdan yeri ve özelli-ği.

sırça : Camsırma : Altın yaldızlı veya yaldız-

sız ince gümüş tel.sıtma : Anofel türü sivrisineğin

sokmasıyla insandan in-sana bulaşan, titreme, ateş ve ter nöbetleriyle kendini gösteren bir has-talık, ısıtma, malarya.

sille : Elin iç yüzüyle vurulan tokat.

Page 187: Dil ve Anlatım, 5

187

DİL VE ANLATIM 5

S-Şşifahiye : Sözlü.

Ttam takır : Boş. Hiçbir şey yok. tamah : Açgözlülük.tasa : Üzüntülü düşünce duru-

mu, kaygı, endişe, gam. teati : Karşılıklı alıp verme.tebarüz etme : Belirtme, açıklama.tekabül : Karşılık olma, karşılama,

yerini tutma.tekerrür : Tekrarlanma.teksif : Yoğunlaştırma, sıklaştır-

ma, koyulaştırma.terakki : İlerleme, yükselme.teyakkuz : Uyanıklık.tosun : mecaz Sağlıklı, tıknaz

delikanlı.

U-Üülfet : Tanışma, görüşme.uzviyet : Organizmaüryan : Çıplak.üstat : Bilim veya sanat alanın-

da üstün bilgisi ve yete-neği olan kimse.

Vvaat etme : Söz verme.varyasyon : Değişik biçim.velvele : Gereksiz telaş, gürültü ve

heyecan.ver etmek : O tarafa yönelmek. vurdumduymaz: Anladığı hâlde anla-

mamış gibi davranan, umursamaz, aldırmaz, aldırışsız, duygusuz, du-var yüzlü.

YYahşihan : Kırıkkale iline bağlı ilçe-

lerden biri.

yâren : Arkadaş, yakın dost. Dostların oluşturduğu topluluk.

yatağan : Namlusu kavisli, iki yanı da kesici, bir tür uzun sa-vaş bıçağı.

yegâne : Biricik, tekyeis : Umutsuzluktan doğan

karamsarlık, üzüntü.yörük : Hayvancılıkla geçinen,

genellikle Toroslarda ya-şayan göçebe Türk oy-mağı, Türkmen.

Zzihniyet : Düşünce, inançzillet : Hor görülme, aşağılan-

ma. ziyade : Çok, daha çok, daha faz-

la.zümrüt : Koyu yeşil renk.

Page 188: Dil ve Anlatım, 5

188

DİL VE ANLATIM 5

KONULARI İNCELERKEN YARDIMCI OLACAK BİLGİLER

(Geçmiş yıllarda öğrendiklerinizi hatırlatma)

Nokta (.)

1. Cümlenin sonuna konur:

Türk Dil Kurumu, 1932 yılında kurulmuştur.2. Bazı kısaltmaların sonuna konur:

Alb. (albay), Dr. (doktor), Yrd. Doç. (yardımcı doçent).3. Sayılardan sonra sıra bildirmek için konur:

3. (üçüncü), 15. (on beşinci); II. Mehmet, 2. Cadde.4. Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren sayıları birbirinden ayırmak için

konur: 29.5.2001, 02.V.1569

5. Saat ve dakika gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur:

Otobüs 10.15’te kalktı. Toplantı 15.30’da başladı. 6. Bibliyografik künyelerin sonuna konur:

Agâh Sırrı Levend, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, TDK Yayınları, Ankara, 1960.

7. Beş ve beşten çok rakamlı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü gruplara ayrı-larak yazılır ve araya nokta konur: 209.200, 11.550.613.

8. Matematikte çarpma işareti yerine kullanılır: 8 .9 =72

NOT: Kısaltmalarda T.C.(Türkiye Cumhuriyeti) dışındaki hiç bir yazım-da harfler arasına nokta konulmaz.

Virgül ( , )

1. Birbiri ardınca sıralanan eş görevli kelime ve kelime gruplarının arasına ko-nur:

Fırtınadan, soğuktan, karanlıktan ve biraz da korkudan sonra bu sı¬cak, aydınlık ve sevimli odanın havasında erir gibi oldum. (Halide Edip Adıvar)

2. Sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur: Bir varmış, bir yokmuş.

3. Cümlede özel olarak vurgulanması gereken ögelerden sonra konur:

Ali, Ahmet’e sen gelme demez.

Page 189: Dil ve Anlatım, 5

189

DİL VE ANLATIM 5

4. Uzun cümlelerde yüklemden uzak düşmüş olan ögeleri belirtmek için ko-nur:

Ali Bey, merdivenlerde oğlunun ayak seslerini duyar duymaz, torunları-nın hasretiyle genç bir adam gibi, yerinden fırlamış, kapıyı açmıştı.

5. Hitap için kullanılan kelimelerden sonra konur:

Sevgili Kardeşim,

6. Bibliyografik künyelerde yazar, eser, basımevi vb. maddelerden sonra konur:

Falih Rıfkı Atay, Tuna Kıyıları, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1938. 7. Sayıların yazılışında, kesirleri ayırmak için konur: 13,5 (on üç tam, onda beş)

8. Konuşma çizgisinden önce konur:

Okul kapısını açtı. Ayşe Hanım’a,

– Buyrun girin, dedi. 9. Anlama güç kazandırmak için tekrarlanan kelimeler arasına konur:

Yollar, yine yollar, yine yollar, Noktalı Virgül ( ; )

1. Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için konur:

Erkek çocuklara Doğan, Tuğrul, Aslan, Orhan; kız çocuklara ise İnci, Çiçek, Gönül adı verilmiş

2. Ögeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için ko-nur:

At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır. İki Nokta ( : )

1. Kendisinden sonra örnek verilecek cümlenin sonuna konur:

Yeni harfler alındıktan sonra eski yazı ile bir tek kelime bile yazmayan iki kişi görmüşümdür: Atatürk ve İnönü! (Falih Rıfkı Atay)

2. Kendisinden sonra açıklama yapılacak cümlenin sonuna konur:

Bugün gelenler şunlar: Masa, sandalye, halı.

3. Karşılıklı konuşmalarda, konuşan kişinin adından sonra konur:

Page 190: Dil ve Anlatım, 5

190

DİL VE ANLATIM 5

Annem:

-Nerde kaldın.

Ahmet:

-İşte geldim.

Üç Nokta ( ... )

1. Tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur:

Ben o olayı çok düşündüm…

2. Kaba sayıldığı için veya bir başka sebepten ötürü açıklanmak istenmeyen kelime ve bölümlerin yerine konur:

Ahmet ... görüştü.

3. Alıntılarda; başta, ortada ve sonda alınmayan kelime ve bölümlerin yerine konur:

... görmediği için ona başladı söylenmeye... çok kızdı...

Soru İşareti ( ? )

1. Soru bildiren cümle veya sözlerin sonuna konur:

Ne zaman bitecek konuşman? 2. Bilinmeyen, kesin olmayan veya şüpheyle karşılanan yer, tarih vb. durumlar

için kullanılır:

Yunus Emre (1240?-1320), (Doğum yeri: ?). Ünlem İşareti ( ! )

1. Sevinç, kıvanç, acı, korku, şaşma gibi duyguları anlatan cümlelerin sonuna konur:

Hava ne kadar da sıcak!2. Seslenme, hitap ve uyarı sözlerinden sonra konur:

Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri! (Mustafa Kemal Atatürk) 3. Alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırılmak istenen sözden hemen

sonra yay ayraç içinde ünlem işareti kullanılır:

Ayça, zeki (!) olduğunu söylüyor.

Page 191: Dil ve Anlatım, 5

191

DİL VE ANLATIM 5

Tırnak İşareti ( “ ” )

1. Başka bir kimseden veya yazıdan olduğu gibi aktarılan sözler tırnak içine alınır:

Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin ön cephesinde Atatürk’ün “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.” vecizesi yer almaktadır.

2. Özel olarak belirtilmek istenen sözler tırnak içine alınır: Yeni bir “barış taar-ruzu” başladı.

3. Cümle içerisinde kitapların ve yazıların adları ve başlıkları tırnak içine alınır:

Yahya Kemal’in bazı şiirleri “Kendi Gök Kubbemiz” adı altında çıktı. 4. Bibliyografik künyelerde makale adları tırnak içinde verilir.

Tek Tırnak İşareti ( ‘ ’ )

Tırnak içinde verilen ve yeniden tırnağa alınması gereken bir sözü belirtmek için kullanılır:

Edebiyat öğretmeni “Şiirler içinde ‘Han Duvarları’ gibisi var mı?” dedi ve Faruk Nafiz’in bu güzel şiirini okumaya başladı.

Kesme İşareti ( ‘ )

1. Özel isimlere gelen ekleri ayırmak için kullanılır:

Zeynep’i gördüm.2. Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmak için konur:

TBMM’nin, TDK’nin, BM’de

4. Sayılara getirilen ekleri ayırmak için konur:

1985’te, 8’inci madde, 2’nci kat.

HATIRLATMA

Ses Düşmesi: Bazı iki heceli kelimeler, sesli ile başlayan bir ek aldığında, orta hece seslisi (ı,i,u,ü) düşer. Buna hece düşmesi(ses düşmesi) denir.

Örnek ; alın- alnı,

burun- burnu

Kimi birleşik sözcüklerin oluşumunda bir hece veya ses düşmesi meydana ge-lir.

Page 192: Dil ve Anlatım, 5

192

DİL VE ANLATIM 5

Kahve altı- kahvaltı

Cümlede anlatım bozukluğunun nedenleri

Eş anlamlı kelimelerin bir arada kullanılması, devrik cümle kullanılması, özne- yüklem uyumsuzluğu, tamlama yanlışları, kelimelerin yanlış yerde kullanılması, ek-lerin yanlış kullanımı, nesne- yüklem uyumsuzlukları vb. durumlarda cümlede anla-tım bozuklukları oluşa bileceğini geçmiş yıllarda öğrenmiştiniz.

Örnek; Onlar benim fikir ve görüşlerime önem verirler.

fikir - görüş

Bu cümledeki anlatım bozukluğunun nedeni aynı anlamdaki kelimelerin bir arada kullanılmasıdır.

Ses türemesi: Kelimenin aslında olmadığı hâlde ek geldiğinde ortaya çıkan seslerdir.

bir-cik / bir-i-cik

af – etmek / af-f-etmek

fik-rim / fik-i-r

Ses benzeşmesi(sert sessizlerin benzeşmesi): Dilimizdeki; c, d, g ünsüzleriyle başlayan eklerin sert ünsüzlerle (f, s, t, k, ç, ş, p, h) biten kelimelere eklendiklerinde; ç, t, k ünsüzlerine dönüşmesidir.

Örnekler

Yanlış Doğru

kitap-dan kitap-tan

kaç-dı kaç-tı

çiçek-ci çiçek-çi

NOT: Bileşik sözcüklerde ve özel isimlerde bu kural aranmaz.Akdeniz

Zonguldak’a

Hatırlatma

Ses Daralması

“a,e” ile bitenbir fiilin sonuna –yor eki geldiğinde “a,e” harfleri daralıp “ı,i,u,ü” harflerine dönüşür. Bu olaya ses daralması denir.

Page 193: Dil ve Anlatım, 5

193

DİL VE ANLATIM 5

Yanlış Doğru

yazmayor yazmıyor

gülmeyor gülmüyor

Hatırlatma

Bağlaç olan ki’ nin yazılışıBağlaç olan ki ayrı yazılır: demek ki, kaldı ki, bilmem ki gibi.

Kapağı kaldırmış ki sandık bomboş.

Bir de ağzıma aldım ki şeker gibi tadı var.

O beni sevmez ki!

Sana güvenilmez ki!

Ki bağlacı, birkaç örnekte kalıplaşmış olduğu için bitişik yazılır: belki, çünkü, hâlbuki, mademki, meğerki, oysaki, sanki. Bu örneklerden çünkü sözünde ek aynı zamanda küçük ünlü uyumuna uymuştur.

Ek olan – ki sözcüğünün yazılışı:

Ek olan – ki sözcüğe birleşik yazılır.

Yanlış Doğru

İçimde ki kıvılcımın farkına vardı. İçimdeki kıvılcımın farkına vardı.

Senin sözlerin annenin kilere benziyor. Senin sözlerin anneninkilere benziyor.

Yarın ki toplantıya ben de katılacağım. Yarınki toplantıya ben de katılacağım.

“dünkü, bugünkü” sözcüklerinin dışında –ki eki ünlü uyumlarına uymaz. “sokaktaki” sözcüğünde olduğu gibi

Bağlaç olan da, de’ nin yazılışı:

Bağlaç olan da, de ayrı yazılır. Kendisinden önceki kelimenin son ünlüsüne bağlı olarak ünlü uyumlarına uyar:

Kızı da geldi gelini de.

Durumu oğluna da bildirdi. Sen de mi kardeşim?

Güç de olsa.

Konuşur da konuşur.

Page 194: Dil ve Anlatım, 5

194

DİL VE ANLATIM 5

Ayrı yazılan “da, de” hiçbir zaman “ta, te” biçiminde yazılmaz.

Ya sözüyle birlikte kullanılan “da” mutlaka ayrı yazılır: ya da.

Annem çarşıya ya da okula gitmiştir.Da, de bağlacının bulunma durumu eki olan -da, -de, -ta, -te ile hiçbir ilgisi

yoktur. Bulunma durumu eki getirildiği kelimeye bitişik yazılır:

Sen evde (ev-de) kalmak istiyorsun.

Çantada (çanta-da)kalemin var.

İkide (iki-de) bir aynı sözü söyleyip durma.

Yurtta sulh, cihanda sulh. (Mustafa Kemal Atatürk)

Soru Eki; mı, mi, mu, mü’nün Yazılışı

Bu ek gelenekleşmiş olarak ayrı yazılır ve kendisinden önceki kelimenin son ünlüsüne bağlı olarak ünlü uyumlarına uyar:

Kaldı mı?

Sen de mi geldin? Olur mu?

İnsanlık öldü mü?Soru ekinden sonra gelen ekler, bu eke bitişik olarak yazılır:

Verecek misin?

Okuyor muyuz?

Çocuk muyum?

Gelecek miydi?

Güler misin, ağlar mısın?Bu ek sorudan başka görevlerde kullanıldığında da ayrı yazılır:

Güzel mi güzel! Yağmur yağdı mı dışarı çıkamayız.

Page 195: Dil ve Anlatım, 5

195

DİL VE ANLATIM 5

HATIRLATMA

Eş Anlamlı Kelimeler Yazılışları farklı, anlamları aynı olan kelimelere eş anlamlı kelimeler denir.

okul - mektep

siyah - kara

adalet - hak

adet - sayı

hediye - armağan

kelime - sözcük

Eş Sesli KelimelerYazılış ve okunuşları aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan kelimeler eş an-

lamlı kelimeler denir.

Bağ bana;

Bahçe sana, bağ bana,

Değme zincir kâr etmez,

Zülfün teli bağ bana.

( bağ; meyve bahçesi)

(bağ; bağlanmak, ondan ayrılamamak, kopamamak)

yazma - baş örtüsü - eşarp - yazma işi

gül - çicek - gülme eylemi

Zıt Anlamlı KelimelerAnlam bakımından birbirinin karşıtı (tersi) olan sözcüklere zıt anlamlı sözcük-

ler denir.

dost - düşman

ihtiyar - genç

övmek - yermek

gece - gündüz

dar - geniş

Noktalama, yazım yanlışları ve kelimelerin yanlış kullanılması cümlelerin anla-şılmasını zorlaştırarak anlatım bozukluklarına sebep olmaktadır. Bu nedenle verilen bilgileri çok iyi okumalısınız.

Page 196: Dil ve Anlatım, 5

196

DİL VE ANLATIM 5

KAYNAKÇAAhmet Haşim, (hzl: Mustafa Çiçekler), Bize Göre, Alkım Yayı n Evi, İstanbul, 2006.Akşit, İlhan, Mustafa Kemal Atatürk, Akşit Kültür Turizm Limited Şirketi,1998.Arıburnu, Kemal, Atatürk’ten Anılar,İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1988.ATAÇ, Nurullah, Söyleşiler, TDK, 231, Ankara, 1964. Banarlı, Nihat Sami, Metinlerle Türk ve Batı Edebiyatı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1991.Dil ve Anlatım, 5 - 6, Açık Öğretim Okulları Ders Notu, MEB, 2010.Dil ve Anlatım, Orta Öğretim, 11. Sınıf, Devlet Kitapları, 2007.Edebî Metinler 4, Açık Öğretim Lisesi Ders Notu, Açıköğretim Lisesi Yayınları, Ankara, 2002.Etem (Ertem), Sadri, Türk Dili Dergisi, Gezi Özel Sayısı, 1 Mart 1973.Eyuboğlu, Sabahattin, Denemeler, Cem Yayınevi, İstanbul, 1974.Irmak Dergisi, sayı: 55 Temmuz 2005.Kaplan, Mehmet, Hikâye Tahlilleri, Dergah Yayınları, İstanbul, 1994.Karaalioğlu, Seyit Kemal, Ansiklopedik Edebiyat Sözlüğü, Bilim ve Kültür Eserleri.Karaalioğlu, Seyit Kemal, Kompozisyon Sanatı, İnkılap Yayınları İstanbul,1996.Kavcar, C., F. Oğuzkan, Yazılı ve Sözlü Anlatım, Anı Yayıncılık, Ankara, 1999.Koç, Nurettin, Liseler için Yeni Dil Bilgisi 1, 2, 3, İnkılâp Yayınları, İstanbul, 1998.Korkmaz, Zeynep ve diğerleri, Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, YükseköğretimKudret, Cevdet, Türk Edebiyatından Seçme Parçalar, İnkilâp ve Aka Kitapevi, İstanbul, 1973.MEB, Edebî Metinler 3, Açık Öğretim Lisesi Ders Notu, Açıköğretim Lisesi Yayınları, Ankara, 2005.Millî Eğitim Yayınları, İstanbul, 1993Mumcu, Ahmet, Mükerrem K. Su, Türkiye Cumhuriyeti, İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük.Mutluay, Rauf, 100 Soruda Edebiyat Bilgileri, Gerçek Yayınları, İstanbul, 1972.Necatigil, Behçet, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, Varlık Yayınları, 18. Basım, İstanbul, 1999.Nutku, Özdemir, Meddahlık ve Meddah Hikâyeleri, İş Bankası Yayınları,1976.Öner, Sakin, Komposizyon Sanatı, Yuva Yayınları, 2008.Örneklerle Edebiyat Bilgileri, İnkılâp ve Aka Kitapevi, İstanbul, 1980.Özdemir, Emir, Sözlü Yazılı Anlatım Sanatı, Remzi Kitabevi, 2010.Par, Arif Hikmet, Sözlü ve Yazılı Anlatım, Serhat Yayınları, İstanbul,1983.Planlı Yazma Sanatı, Serhat Yayınları, 16. Baskı, İstanbul, 1984.Reşat Nuri Güntekin, Anadolu Notları, İnkılâp ve Aka Kitabevi, İstanbul, 1977.Sarıca, Mustafa, M.Gündüz, Güzel Konuşma Yazma, Fil Yayınları,1992.Sevilen, Muhittin, Karagöz, MEB Yayınları, İstanbul,1990.TDK Türkçe Sözlük, 2005.TDK Yazım Kılavuzu, 2008.TDK, TÜRK DİLİ ANI ÖZEL SAYISI, Sayı 246, TDK Yayınları, Ankara, 1972.TÜRK DİLİ ATATÜRK ÖZEL SAYISI, Sayı 353, TDK Yayınları, Ankara, 1981.TÜRK DİLİ GEZİ ÖZEL SAYISI, Sayı 258, TDK Yayınları, Ankara, 1973.TÜRK DİLİ MEKTUP ÖZEL SAYISI, Sayı 274, TDK Yayınları, Ankara, 1974.

Page 197: Dil ve Anlatım, 5

197

DİL VE ANLATIM 5

TÜRK DİLİ SÖYLEV ÖZEL SAYISI, Sayı 314, TDK Yayınları, Ankara, 1977.Türk Edebiyatı, Orta Öğretim,11. Sınıf, Devlet Kitapları, 2009.Ülger, S.Eriş. Türkiye Cumhuriyeti ve Mustafa Kemal Atatürk, Kaplan Yayıncılık, İstanbul.Ülger, S.Eriş. Türkiye Cumhuriyeti ve Mustafa Kemal Atatürk, Kaplan Yayıncılık, İstanbul.Ünaydın, Ruşen Eşref, (Hzl: Şemseddin Kutlu), Diyorlar Ki, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın-ları, Ankara, 1985.Yapar, Memnune, U.Çınaroğlu, Lise Edebî Metinler 2, Şimşek Yayınları,2 006.Yavuz Bülent BAKİLER, Türkistan Türkistan’dan Yörük, Başar, İlköğretim Güzel Konuşma Yazma, Serhat Yayınları, 1998.Hürriyet Planet 23 Kasım 2011.Tarık Buğra, Basından, 15 Aralık 1987.

İNTERNET ADRESLERİAtaç, Nurullah, Cumhuriyet, 3 Ekim 1942.

farabi.selcuk.edu.tr/

http://arsiv.sabah.com.tr/

http://www.haberler.com

http://www.haberler.com/saglik-bakanligindan

http://www.trabzonkultur.gov.tr

http://www.webilgi.com/turkce/

http://www.yenimakale.com/

http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/

Olaylar ve İ[email protected]

www.anadoluedebiyatı.com/

www.anitkabir.org/

www.biyografi.net/

www.edebiyatalemi.com/

www.edebiyatdunyasi.com/

www.egitik.meb.gov.tr/

www.istanbul.gov.tr/

www.kultur.gov.tr/

www.milliyet.com.tr/

www.sabah.com.tr/

www.turkceciler.com/

http://www.kuraldisidergi.com

Hızlan, Doğan, Hürriyet, 22 Mart 2003.

Page 198: Dil ve Anlatım, 5
Page 199: Dil ve Anlatım, 5

N.Ö.C

C:

Na

hc

iva

n Ö

zerk

Cu

mh

uri

ye

ti

(Aze

rba

yc

an

)

(AZERBAYCAN)

NE

Y K

IBR

ISR

UM

NE

T‹M

Baş

kent

(A

nkar

a)

l mer

kezl

eri

İ

Page 200: Dil ve Anlatım, 5