16
Dünya D�ller�nden Örneklerle D�lb�l�msel T�poloj� Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER

Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

  • Upload
    others

  • View
    7

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

Dünya D�ller�nden Örneklerle

D�lb�l�msel T�poloj� Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER

Page 2: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

Dünya Dillerinden Örneklerle Dilbilimsel TipolojiDr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER

ISBN 978-605-318-611-3DOİ 10.14527/9786053186113

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2016, Pegem Akademi

Bu kitabın basım, yayım ve satış haklarıPegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir.

Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı : Ekim 2016

Yayın-Proje: Elif Turanlıoğlu BultanDizgi-Grafik Tasarım: Ezgi Öz Dincel

Kapak Görseli: Pegem Akademi Yayıncılık

Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284. Sokak No: 105

Yenimahalle/ANKARA(0312-394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

Page 3: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

Kitabın ilkyazımını okuyarak değerli yorumlarıyla katkı sağlayan Ahmet Bilal Özdemir, Demet Kayabaşı, Dilşah Ünlü, Ekin Şen ve Fatoş Eren Özdemir’e teşekkür ederiz.

Page 4: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

ÖN SÖZ

Son dönemlerde yapılan tipoloji çalışmalarının betimlemenin ötesine geçe-rek dilin hem evrimsel hem de biyolojik kökenlerine ışık tuttuğu görülmektedir. Kısa tanımıyla, dil tipolojisi dünya dilleri arasındaki benzerlik ve farklılıkların be-lirlenmesi anlamına gelir. Bu alanda artan çalışmaları göz önünde bulundurduğu-muzda, bu tür bir kitabın Türkçe olarak yazılması ve alanyazına kazandırılmasının bir gereklilik olduğu gözlemlenmiştir. Uzunca bir süre sayısız kaynak okuyup dün-ya dillerinden veri toplayarak elde edilen çerçeve basitleştirilip (dilbilim artalan bilgisine sahip olsun olmasın) bu bilgiler yazıya dökülmüştür. Ortaya çıkan ürün ise bu alanda Türkçe üretilmiş öncü çalışmalardan birisi olarak değerlendirilebilir. Kitapta ilk olarak çok basit bir dille dilsel tipolojinin ne olduğundan söz edilmiştir. Daha sonra, bu alandaki tarihsel gelişmelere göz atılmış; kurulan bu temel üzerin-de öncelikle sesbilimsel tipoloji üzerine derlenen veriler ve bilgiler sunulmuştur. Buradan yola çıkılarak biçimbilimsel tipoloji ele alınmış ve bu çalışma alanının çağdaş inceleme yöntemleri tartışılmıştır. İzleyen bölümde ise sözdizimsel tipolo-jinin temel kavramları üzerinde durulup dünya dillerinden görünümlerle örnek-lendirilmiştir. Kitapta, dünya dillerindeki anlambilimsel görünümleri inceleyen anlambilimsel tipolojiyle de yer verilmiştir. Son olarak, tipolojik çalışmaların in-celeme yöntemleri, tipoloji çalışmalarının son durumu, diğer dilbilimsel kuram ve yaklaşımlarla ilişkisiyle ardakalan sorunlar üzerinde tartışmalar sunulmuştur. Kitabın, her bölümünün başında bir özet ve temel kavramlar listesi verilmiştir. Burada amaçlanan okuyucuya ön izlenim vermek ve bölümün anlaşılmasına yar-dımcı olmaktır. Bu kitabın dilbilimci olsun olmasın, dil çalışmalarına ilgi duyan herkes tarafından keyifle okunmasını diliyoruz.

Murat Özgen - Özgün Koşaner

Page 5: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

İÇİNDEKİLER

Ön söz ...............................................................................................................................vKısaltmalar ..................................................................................................................... xiÇizelgeler ve Görseller ................................................................................................ xiii

1. Bölüm Dil Tipolojisi Nedir? Ne Değildir?

1.1 Tipoloji Tanımının Kapsamı ....................................................................................31.2 Dil Evrencelerine İki Temel Yaklaşım ....................................................................4

1.2.1 Dil Evrenceleri ve Evrensel Dilbilgisi ............................................................51.2.2 Dil Evrenceleri ve Greenberg ..........................................................................9

1.3 Dillerarası Karşılaştırma ....................................................................................... 111.4 Dilbilimsel Tipoloji Araştırıcıları Neyi İnceler? ................................................. 141.5 Parçasal Tipoloji Karşısında Bütüncül Tipoloji.................................................. 171.6 Dünya Dillerine Genel Bir Bakış .......................................................................... 19

1.6.1 Kaç Dil Var? ................................................................................................... 191.6.2. Dünya dillerinin dağılımı............................................................................ 21

2. BölümDil Tipolojisi Çalışmalarının Tarihçesi

2.1 Giriş .......................................................................................................................... 292.2 Dil Çalışmalarının Tarihçesi ................................................................................. 29

2.2.1 Kil Tabletler Üzerinde Dilbilgisi Çalışmaları............................................. 292.2.2 Çin’in Köklü Dil Geleneği ............................................................................ 312.2.3 Hindistan’ın Dilbilgisi Dahisi Pānini .......................................................... 332.2.4 Antik Yunan’da Dil Çalışmaları ................................................................... 362.2.5 Romalı Dilciler .............................................................................................. 382.2.6 Orta Çağ’da Dil Üzerine Düşünceler .......................................................... 402.2.7 Rönesans ve Bilimin Yeniden Doğuşu ........................................................ 432.2.8 16. Yüzyıl ve Sonrası ..................................................................................... 452.2.9 Türk Dilcileri.................................................................................................. 49

Page 6: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

viii Dünya Dillerinden Örneklerle Dilbilimsel Tipoloji

2.3 Dilbilimsel Tipolojinin Tarihçesi ......................................................................... 502.3.1 Karşılaştırmalı Dilbilgisi Çalışmaları ......................................................... 502.3.2 Dil Tipolojisinin Doğuşu ............................................................................. 552.3.3 Yapısalcılık ve Tipoloji .................................................................................. 562.3.4 Biçimbilimsel Tipolojiden Sözcük Dizilişine ............................................ 592.3.5 Greenberg Sonrası Yaklaşımlar ................................................................... 62

3. BölümSesleri Ayrıştırmak ve Sesleri Birleştirmek

3.1 Giriş .......................................................................................................................... 673.2 Hava Kaynağına Göre Sesbirimler ...................................................................... 683.3 Bölüt Örüntüleri .................................................................................................... 70

3.3.1 Sesbirim Sayımcaları ..................................................................................... 703.3.2 Ünsüzlerin Betimlenmesi ............................................................................. 733.3.3 Ünlülerin Betimlenmesi ............................................................................... 803.3.4 Seslem Örüntüleri ......................................................................................... 83

3.4 Bölütüstü Birimler ................................................................................................. 863.4.1 Tonlar .............................................................................................................. 863.4.2 Vurgu Düzeni ................................................................................................ 873.4.3 Ezgi Örüntüleri .............................................................................................. 92

4. BölümSözcükleri Ayrıştırmak

4.1 Temel Kavramlar .................................................................................................... 974.2 Tipolojik Ölçek .................................................................................................... 103

4.2.1 Kaynaşım ...................................................................................................... 1044.2.1.1 Yalınlayan ............................................................................................ 1044.2.1.2 Bitiştirmeli ........................................................................................... 1054.2.1.3 Çizgidışı ............................................................................................... 1084.2.1.4 İkileme ................................................................................................. 109

4.2.2 Gerçekleşim ................................................................................................. 1134.2.3 Bükümlülük ................................................................................................. 1164.2.4 Bireşim .......................................................................................................... 119

4.3 Biçimbirimlerin Dizilimi ..................................................................................... 1224.3.1 Sonekleme ve Önekleme ............................................................................ 1244.3.2 Bağıntı İlkesi ................................................................................................ 125

Page 7: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

ixi de iler

5. BölümSözcükleri Birleştirmek

5.1 Temel Kavramlar .................................................................................................. 1295.2 Geçişlilik ................................................................................................................ 133

5.2.1 Özne yerleşimi ............................................................................................. 1345.2.2 Nesne yerleşimi ........................................................................................... 141

5.3 Sözcük Dizilişi ...................................................................................................... 1465.3.1 Sözcük Dizilişi Konusundaki Öncü Çalışmalar ...................................... 1465.3.2 Çağdaş Çalışmalarda Sözcük Dizilişi ....................................................... 149

5.3.2.1 ÖNE-NÖE ya da Eylem-son diller ................................................... 1495.3.2.2 EÖN-ENÖ ya da Eylem-ilk diller .................................................... 1535.3.2.3 ÖEN Dizilimi ...................................................................................... 156

6. Bölüm

Yapbozu Anlamlandırmak6.1 Giriş ........................................................................................................................ 1616.2 Anlambilimsel Tipoloji ........................................................................................ 161

6.2.1 Sözcükbilimsel Tipoloji .............................................................................. 1626.2.2 Duygusal Artanlamlar ................................................................................ 1636.2.3 Eşanlamlılık ................................................................................................. 1646.2.4 Çokanlamlılık .............................................................................................. 1656.2.5 Eşadlılık ........................................................................................................ 1656.2.6 Katıştırım...................................................................................................... 166

6.3 Yeniden Anlambilimsel Tipoloji ........................................................................ 1666.4 Derine, Daha Derine ............................................................................................ 171

7. BölümYapbozu Bitirirken

7.1 Dillerarasılık ......................................................................................................... 1777.1.1 Açıklama olgusu üzerine ............................................................................ 1777.1.2 Dilsel yapılanmaları açıklamak ................................................................. 1797.1.3 Eşsüremlilik artsüremlilikle açıklanabilir mi? ......................................... 181

7.2 Tipoloji Çalışmalarına Yeniden Bir Bakış ......................................................... 1837.2.1 Bilimsel yaklaşımlar temelinde dilbilimsel tipoloji ................................ 1837.2.2 Dilbilimsel kuramlar çerçevesinde tipolojik görünüm .......................... 185

7.3 Yapbozun son parçası nerede? ............................................................................ 186

Page 8: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

x Dünya Dillerinden Örneklerle Dilbilimsel Tipoloji

Sözlükçe (Türkçe – İngilizce) ........................................................................................... 189Sözlükçe (İngilizce – Türkçe) ........................................................................................... 205Kaynakça............................................................................................................................. 221Konu Dizini ........................................................................................................................ 237Yazar Dizini ........................................................................................................................ 249Diller Dizini ....................................................................................................................... 253

Page 9: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

Kısaltmalar

±BEL Belirlilik GRKLK Gereklilik Kipi

1ÇĞL 1. Çoğul Kişi İKİ İkilik

1TKL 1. Tekil Kişi İKİLEME İkileme Üreticisi

2ÇĞL 2. Çoğul Kişi İYE İyelik Belirticisi

2TKL 2. Tekil kişi K Kişi

3ÇĞL 3. Çoğul Kişi KAY Kaynaşık

3TKL 3. Tekil Kişi KİP Kiplik

A Ad KONU Konulaştırıcı

ADL Adlaştırıcı KOŞ Koşaç

ARAÇ Araçlık Durumu KRŞT Karşıtlık

ARAÇ Araçlık Durumu KŞL Koşul

AYR Ayrılma Durumu N Nesnel

BEL Belirtme Durumu NİT Niteleme

BİTM Bitmişlik Görünüşü OLMSZ Olumsuzlayıcı

BİTMŞ Bitmemişlik Görünüşü ORT Ortaç

BLD Bildirme Kipi ÖNEK Önek

BUL Bulunma Durumu ÖZE Özgeçişlik Durumu

ÇEK Çekim ÖZEL Özellik Durumu

ÇĞL Çoğullayıcı ÖZGÜ Özgülük Durumu

D Dişil S Sıfat

DGG Dişil Görülen Geçmiş SALT Saltlık Durumu

DNLYC Dinleyici SIN Sınıflayıcı

E Eylem SIR Sıralı

EÇK Eylemcil Çekim Kaynaşığı SÜR Sürerlik Görünüşü

ED Edilgen TAM Tamlayan Durumu

EDC Edici TAN Tanımlık

ER Eril ULAÇ Ulaç

Page 10: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

xii Dünya Dillerinden Örneklerle Dilbilimsel Tipoloji

ET Etken ÜSTÜN Üstünlük Belirticisi

EYL Eylemleştirici YÖNL Yönlenme Durumu

EYLM Eylemleştirici VARS Varsayımsallık

GEÇ Geçmiş YAK Yakınsallık Durumu

GEÇDIŞI Geçmiş Dışı YAL Yalın Durumu

GEÇİŞ Geçişlilik YLNDIŞI Yalındışı Durum

GEL Gelecek YÖN Yönelme Durumu

GEN Geniş YERL Yerleşiklik Durumu

GG Görülen Geçmiş YTRLK Yeterlik Kipi

GÖR Görünüş

Page 11: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

Çizelgeler ve Görseller

3. Bölüm – Sesleri Ayrıştırmak ve Sesleri Birleştirmek

Çizelge 1 Titreşimlilik Ölçeği ................................................................................ 68Çizelge 2 Ünsüz Sayımcaları ................................................................................. 71Çizelge 3 Ünlü Sayımcaları .................................................................................... 71Çizelge 4 En Yaygın Ünlü Sayımcaları ................................................................. 72Çizelge 5 Patlamalı ve Sürtünmeli Ünsüzlerde Ötümlülük .............................. 75Çizelge 6 Ünsüz Örüntüleri ................................................................................... 76Çizelge 7 Küçük Dil Ünsüzleri .............................................................................. 77Çizelge 8 Gırtlaksıllaşmış Ünsüzler...................................................................... 78Çizelge 9 Yanal Ünsüzler ....................................................................................... 78Çizelge 10 Artdamaksıl Genizsil Ünsüz .............................................................. 79Çizelge 11 Genizsil Ünlüler ................................................................................... 81Çizelge 12 Ön Yuvarlak Ünlüler ........................................................................... 82Çizelge 13 Önses sezdirimleri ............................................................................... 85Çizelge 14 Sonses sezdirimleri .............................................................................. 85Çizelge 15 Seslem Yapısı ........................................................................................ 85Çizelge 16 Ton Dilleri ............................................................................................ 87Çizelge 17 Sabit Vurgu Konumları ....................................................................... 88Çizelge 18 Ağırlık Etmenleri ................................................................................. 91Çizelge 19 Ağırlık Duyarlı Vurgu ......................................................................... 91

4. Bölüm – Sözcükleri Ayrıştırmak

Görsel 1 Biçimbilimsel Ek Türleri ........................................................................ 99Görsel 2 Kaynaşık Türleri .................................................................................... 101Görsel 3 Geleneksel Biçimbilimsel Tipoloji Ölçeği .......................................... 103Görsel 4 Sözcük oluşturumundaki iki tür değiştirgenin etkileşimi ............... 121

5. Bölüm – Sözcükleri Birleştirmek

Görsel 1 Eylem Sınıflaması .................................................................................. 134

Page 12: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

xiv Dünya Dillerinden Örneklerle Dilbilimsel Tipoloji

6. Bölüm – Yapbozu Anlamlandırmak

Çizelge 1 Vücut parçaları ulamları ..................................................................... 167Çizelge 2 Anlambilimsel İlkeller ve Ulamları ................................................... 172Çizelge 3 Anlambilimsel İlkellerin Değerlik Çerçeveleri ................................ 174Görsel 1 ‘açma’ olayının sınır konumları ........................................................... 168

Page 13: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

Bölümün Anahatları

Bu bölümde, tipoloji kavramı ve dilbilimsel tipoloji çalışmalarının amaçları ve çıktıları tartışılmıştır. Dilbilimsel tipoloji çalışmalarına yönelik iki farklı bakış açısı ele alınmış ve farklı yönleri tartışılmıştır. Daha sonra, dillerarası karşılaştırma ko-nusunda karşılaşılan sorunlara değinilmiş ve bir tipoloji araştırıcısının tam olarak hangi nesneyi incelediği açıklanmıştır. Son olarak, dünya dilleriyle ilgili genel bir çerçeve çizilmiştir.

1. BÖLÜM

Dil Tipolojisi Nedir? Ne Değildir?

Page 14: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

Anahtar Sözcüklerbaş-ilk / baş-sonbelirlilik / özgüllük / gönderimsellikbiçimcibirimsellik ve dilbitiştirenbütüncül tipolojidil edinimiyalıtık dildillerarasıdillerarası karşılaştırmadoğuştancılıkdudaksıl / damaksıl / üstdamaksıldurumenuygunluk kuramıeşsüremli / artsüremlietkilenenevrensel dilbilgisieylem-ilk / eylem-songenizsililgeç-ad / ad-tamlayanişlevsel evrenceişlevsel yaklaşımişlevselcilikişlevsizlikkarşılıklı anlaşılabilirlikkökenbilimolayöğrenilebilirliköndurum / sondurumparçasal tipolojisesbirimsezdirimsel evrencesonekleme / öneklemesözlükçesürtünmeli / patlamalışaklamatipolojitipolojik sını�andırmauyaran yoksunluğuüretici dilbilgisi

2 Dünya Dillerinden Örneklerle Dilbilimsel Tipoloji

Page 15: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

1.1. Tipoloji Tanımının Kapsamı

Tipoloji (ing. Typology) kavramının hem dilbilim içinde hem de dilbilim dışı alanlarda birçok kullanımı bulunur. Kavram, temelde, bir olgunun özellikle yapısal türlere ayrılması anlamına gelen ‘sını�andırma’ ya da ‘bölümlendirme’ ile hemen hemen anlamdaş kullanılmaktadır. Bu tanım, 19. yüzyılda Charles Darwin’in Türlerin Kökeni savıyla dilbilimi etkilediği biyoloji alanında karşıla-şabilecek türden bir tanımdır. Dolayısıyla, bizim tipoloji ve tipoloji çalışmaları-na bakış açımızın, dilbilim dışı bu alanlardaki tipoloji tanımlamasından farklı olması beklenir.

Özünde benzerlik taşıyor olsa da en geniş ve en gösterişsiz biçimiyle dilbilimsel tipoloji, diller-arası yapısal türlerin sını�amasına dayanır. Tanımı biraz daha açacak olursak, bir dilin kabaca belirli bir türe ait olduğu varsayımıy-la, dillerin tipolojik olarak sını�andırılması, bu türlerin belirlenmesi, sayımı ve dillerin bu türlerin alt başlıkları olarak sını�aması anlamına gelir. Bu türden bir sını�andırma işlemine tipolojik sını�andırma (ing. typological classification) adı verilir. 19. ve 20. yüzyılın başlangıcındaki biçimbilimsel tipoloji çalışmaları, bu kavramı örneklendirir. Bu yönünden baktığımızda, tipoloji çalışmalarının vazgeçilmez bir yönü daha bulunur. O da tipolojinin dillerarası karşılaştırma (ing. crosslinguistic comparison) ile sını�ama yaptığı gerçeğidir. Şimdilik bu konuyu bu bölümün ilerleyen altbaşlıklarında tartışmak üzere bir kenara koya-lım.

Tipoloji kavramının daha belirgin ve ayrıntılı bir tanımlaması ise dillera-rası1 bulunan dilsel örüntülerin; özellikle de yalnızca dillerarası karşılaştırma ile belirlenen örüntülerin çalışılması olarak yapılabilir. Bu ikinci ve daha ay-rıntılı tanımlamanın en klasik örneği sezdirimsel evrence (ing. implicational universal) denilen kavramdan gelmektedir. Sözgelimi, şu sezdirimsel evrenceyi düşünelim: ‘Gösterici, baş olan adı izlerse, bu durumda ilgi tümceciği de baş adı izler’. Bu evrenceyi kanıtlamak ya da çürütmek, Türkçe ya da Swahili gibi tek bir dili inceleyerek olanaklı değildir. Evrencenin sağlamlığını ve doğruluğunu sınamak için tipoloji çalışması yürüten bir kişinin, dünya dilleri üzerinde ge-nel bir gözlem yapıp sezdirimsel evrence tarafından dışlanan bir dil türünün; yani, göstericinin baş adı izleyip ilgi tümceciğinin baş addan öncegeldiği bir dil türünün aslında var olmadığını bulgulayıp göstermesi gerekir. Bu tanımlama-ya göre, tipoloji çalışmaları, diller-arası örüntüler gibi belirli bir dilsel olgu ala-nını incelemesi açısından sözgelimi dil ediniminden farksız olarak dilbilimin

1 Dillerarası kavramı, belirli bir olgunun farklı dillerdeki görünümlerine gönderimde bulunur. Sözgelimi, “çoğulluk farklı dillerde nasıl belirlenir?” sorusuna yanıt aranırken dillerarası bir araştırma gerçekleştirilmiş olur.

Dil Tipolojisi Nedir? Ne Değildir? 3

Page 16: Dünya D ller nden Örneklerle D lb l msel T poloj · Dünya D˜ller˜nden Örneklerle D˜lb˜l˜msel T˜poloj˜ Dr. Murat ÖZGEN - Dr. Özgün KOŞANER ISBN 978-605-318-611-3 DOİ

bir alt dalı olarak görülebilir. Bu anlamdaki tipoloji çalışmaları, Joseph Harold Greenberg’in 1960 yılında biçimbilim ve sözcük dizilişine ilişkin sezdirimsel ev-rencelerini ortaya koymasıyla başlar.2

Tipoloji kavramının tanımına ilişkin son bir tartışma daha sunalım. Bu tar-tışma çerçevesinde tipoloji, Amerikan yapısalcılığı ve üretici dilbilgisi (ing. gene-rative grammar) gibi dil çalışmalarına ilişkin bir ‘yaklaşım’ı temsil eder. Bu son tanımlamaya göre, tipoloji yukarıdaki tanımlamaların sezdirdiği karşılaştırmalı dil çalışmalarının yerine dilbilimsel kuram kurgulamaya yönelik bir yaklaşımı ifade etmektedir. Bir diğer deyişle, tanım, ‘yaklaşım’lardan ziyade çeşitli dilsel ku-ramlara yol açan dilbilimsel inceleme yöntemlerini anlatır. Kimi zaman tipolojiye ilişkin bu görüş, dilbilimsel kurama ‘Greenbergçü’ yaklaşım karşısında ‘Chomsk-yci’ yaklaşım olarak anılır. Tipolojinin bu tanımı, işlevselcilik (ing. functiona-lism) adı verilen ve dilsel yapıları dilsel işlevlerine göre inceleyen yaklaşımla iç içe geçmiştir. Buna karşın, Chomskyci yaklaşım ise, biçimci (ing. formalist) olarak bilinir. Şimdi, dil evrencelerine ilişkin çalışmalarda başlıca sözü edilen Chomskyci ve Greenbergçü yaklaşımlara daha yakından bakalım.

1.2. Dil Evrencelerine İki Temel Yaklaşım

Bu bölümde, son yıllarda yapılan dilbilimsel araştırmalar ve çalışmalarda dil evrenceleri konusunda benimsenen iki ana yöntemsel yaklaşımı karşılaştıracağız. Bir önceki bölümde de sözü edilen bu yaklaşımlar birkaç değiştirgen çerçevesinde karşılaştırılabilir:

• Dil evrenceleri araştırmasına temel olan veritabanı (birçok dil ya da sa-yısı sınırlı birkaç dil)

• Dil evrencelerini belirlemek için gerekli olan incelemenin soyutluk de-recesi (sözgelimi, daha somut ya da daha soyut sözdizimsel inceleme)

• Dil evrencelerinin varlığını tanıtlamak için ileri sürülen açıklamaların çeşitliliği.

Yukarıda sözü edilen değiştirgenler birbirinden bağımsız gibi görünmektedir. Yine de ‘Greenbergçü’ ve ‘Chomskyci’ olarak nitelenen iki yöntemsel yaklaşımın temelleri, bu değiştirgenlerin birbiriyle uyumunu göstermektedir.

2 Greenberg’in tipoloji çalışmalarına öncü olma niteliği taşıyan çalışmasıyla ilgili daha ayrıntılı bilgi almak için okuyucuyu aşağıda künyesini verdiğimiz çalışmaya yönlendiriyoruz:

Greenberg, J. H. (1966a). Some universals of grammar with particular reference to the order of meaningful elements. J. H. Greenberg (Haz.). Universals of grammar içinde (ss. 73-113). Cambridge, MA: MIT Press.

4 Dünya Dillerinden Örneklerle Dilbilimsel Tipoloji