DOST O YE V SK

PUKN ZERNE KONUMA

eviren:TEKTA AAOLU

m\

PUKN ZERNE KONUMA, Dostoyevski * eviren: Tekta Aao- lu * B/F/S Yaynlar: 25 * Sanat Dizisi: 6 * Kapak Dzeni: Mustafa Kpolu * Kapak Basks: Son Ofset * Dizgi: Ahmet Garg * Sayfa Dzeni ve Bask: Saim Erstn * Eyll 1987de Tuba Matbaasnda gerekletirilmitir.

DOSTOYEVSK

PUKN ZERNE KONUMA

eviren : Tekta Aaolu

B/F/S BlLM /FELSEFE/SANAT

YAYINLARI SANAT DZS : 6

DOSTOYEVSK

Feodor Mihailovi Dostoyevski, 1821 ylnda Moskova da dodu. Bir doktorun ikinci oluydu. Babas hain ve huysuz bir adamd. Ailenin Moskova dndaki iftliinde bir- gn l buldular. Sonradan, kleleri tarafndan ldrld anlald.

Dostoyevski bir yl nce, 1838de Petersburga gidip Askeri Mhendislik Okuluna yazlmt. 1843de okulu bitirdikten sonra memuriyete atand; fakat, ok gemeden, bu ite tutunamyacam anlad. Grevinden ayrld, yazar olmaya karar verdi. 1846da ilk roman nsancklar' yaynlad.

1849da Petersburgda Petraevski entrikasna kart iin kendinden bir ya byk aabeyi Mikhail ve daha on- dokuz kiiyle birlikte tevkif edildi. Ayn yl yarglanarak lm cezasna arptrld. lm cezalar sonradan affedildi. Dostoyevski sekiz yl srgne gidecekti. Ne ki gnn siyasi polisi eline geen bu frsat karmamaya kararlyd. Gen devrimcilere hayatlar boyunca unutmayacaklar bir ders verilecekti. lm cezasna hkm yiyen yirmi bir kii affedildiklerinden habersiz idam yerine gtrldler. Hkm okundu, papaz mahkmlar birer birer gnah karmaya ard. Adamlar sraya dizildiler. lk bataki kiiyi idam mangasnn gz nnde srklara baladlar. Tam o srada bir haberci kageldi: ar Hazretleri sulularn hayatlarn balamt. Mahkmlara asl cezalan

5

bildirildi, gerisin geri hcrelerine gtrldler. ki gn sonra Dostoyevski, Sibiryaya srgne gitmek zere yola kt.

Dostoyevski 1845 ylna kadar Sibiryada hapiste kald. Koyuverildiinde otuz yandayd, sara illetine tutulmutu. Cezasnn geri kalan ksmn tamamlamak iin 1859a kadar yine Sibiryada nefer rtbesiyle ordu hizmeti grd. 1857de birinci kars Marya Dimitriovna sayeva ile evlendi. 1859da ordudan ayrlmasna izin kt, fakat drt ay daha Moskovann dnda kk bir ehirde kalmaya zorland. Ayn yln sonunda btn btn affedilerek Petersburga dnd. Aradan tam on yl gemiti.

1861 yl balarnda Dostoyevski ile Mikhail Vremya adnda bir dergi karmya baladlar. Sibiryada srgn yllarn anlatan ller Evinden Anlar 1861-62 yllarnda bu dergide yaynland. 1862de Dostoyevski ilk Avrupa gezisine kt. 1863de Polonya ayaklanmasyla ilgili bir yaynndan tr Vremya kapatld. 1863de Dostoyevski bir daha Avrupaya gitti. Bu defaki, Dostoyevskinin kh kumar masalar banda, kh dadaal ak maceralaryla ve okluk sefahat ierisinde geen hareketli Avrupa gezilerinden biriydi.

1864 balarnda Vremyanm Epoka adyla yeniden yaynlanmasna izin verdiler. Dostoyevski bu dergide Yeraltndan Notlarm yaynlamaya balad. Bir ay gememiti ki, epeydir hasta olan kars, ay sonra da kardei Mikhail ldler. Tek bana ve meteliksiz kalan, stelik kardeinin ailesinin bakmn da zerine alan Dostoyevski 1865 yl banda Epokay kendiliinden kapatmaktan baka kar yol bulamad.

O yln ortalarnda Dostoyevskiyi bir kere daha Avrupa gezisine km gryoruz. Almanyada kumardan ban alamamaktadr. Dp kalkt kadnlarla mnasebetleri kark ve frtnaldr. Bir trl yakasn brakmayan, onu madd ve mnevi ykntnn ta ucuna getirip koyan bir derdi daha vardr: paraszlk Avrupada bir daha bulutuu eski metresi Polina Suslova onu Wesbadende tek bana

6

koyup baka bir adama kat vakit Dostoyevskinin cebinde otel masrafn deyecek paras yoktu.

Yl sonuna doru g bel bir dostundan para bularak Danimarka zerinden Petersburga dnd. 1866da bir dergide Su ve Cezay yaymlamaya balad. Fakat nceden parasn ald halde daha yakmaya bile balamad bir roman bir aya kadar teslim etmesi gerekiyordu. O yzden Su ve Cezay yarda brakmak zorunda kald. Ekim ay ierisinde yirmi alt gnde Kumarbaz yazd. Bir hafta sonra da bir ay nce tant sekreteri Anna Grigorievna Snit- nikaya evlenme teklif etti. 1867 ubatnda evlendiler. Aralk 1866da Su ve Ceza tamamland.

Dostoyevskiden para szdrmak iin birbirleriyle yar eden akrabalarndan kurtulmann tek yolunu kan koca 1867 Nisannda Avrupaya kamakta buldular. Hamburg da ve daha sonra Baden-Badende Dostoyevski yine kumara dald. ok gemeden ellerinde ne var ne yok suyunu ekmiti. Neden sonra Annann anasndan gelen az bir parayla k geirmek zere Cenevreye vardlar.

Dostoyevski bundan sonraki drt yl kansyla birlikte Avrupada geirdi. Cenevre, Milano, Floransa, Dresden de kaldlar. Cenevrede doan ilk ocuklar aydan az bir zaman sonra souk algnlndan ld. Burada Dostoyevski yeni bir romana balad: Budala. Budala, 1869 Ocanda Floransada bitti. Oradan Dresdene getiler. Sonbaharda bir kz ocuklar dnyaya geldi. 1870 yl banda Dostoyevski Ecinniler'i yazmaya balad. Ecinniler 1869da Rusyay birbirine katan nl Nakaev olayn ve o alarn nihilist akmlarn konu alan bir roman olacakt. 1871de Dostoyevski ve kars Anna Petersburga dndkten sonra tamamland, tefrikas da 1872 Aralna kadar srd. Kar koca Petersburga dndkten bir hafta sonra Anna bir erkek ocuk dnyaya getirdi.

1872 sonuna doru Dostoyevski haftalk Graznadin dergisini ynetme grevini zerine ald ve bu dergide Bir Yazarn Not Defteri bal altnda siyaset ve edebiyat zeri

7

ne aylk yazlar yaymlamaya balad. Fakat dergi sahibiyle aras iyi gitmediinden 1874 yl banda dergiden ayrld.

Graznadinde yaynlad yazlar olduka iyi karlanmt. Hem bundan, hem de para durumunun bu ara dzelir gibi olmasndan yreklenip Bir Yazarn Not Defterini karsnn yardmyla yeniden dergi hlinde yaymlamaya karar verdi. Bir Yazarn Not Defteri, 1875 ve 1877 yllan arasnda yayma devam etti. 1875de Anna bir olan ocuu daha dourdu. Babasndan sara illetini alan ocuk yl sonra bir sara nbeti sonunda ld.

Dostoyevski 1877 yaznda vaktiyle babasnn ldrld iftlikte birka gn geirdi. Karamazof Kardeler romannn konusu burada akima gelmi olabilir. Nitekim ayn yln Sonbaharnda Bir Yazarn Not Defterinin yl sonundan sonra kmayacan aklad; hemen ardndan da Karamazof Kardeleri yazmaya koyuldu.

Dostoyevski hayatnn son yllarnda n btn Rusyada yaygn, sevilen, saylan bir yazar olmutu. 1879-80 yllan boyunca tefrikas srp giden Karamazof Kardeler nn bsbtn arttrd. Onun ardndan da Pukin sylevi geldi.

6 Haziran 1880 gn Moskovada Pukinin heykelinin al treni yaplacakt. lk defa Rusyada bir Rus airine heykel dikiliyordu. Rus Yazarlarn Sevenler Demei bu nedenle gn srecek byk bir kutlama treni hazrlad. Dostoyevskiyi de pek istekli olmad hlde konuacaklar arasna kattlar. Toplantlar daha ok edebiyatla ilgili olduu hlde konumalarda bir takm siyasal tutumlarn beiirecei nceden belliydi. enliklerin ikinci gn konuan Turgenyeve Batllama taraftarlarnn szcs gzyle baklyordu. Islavclar adna konumak Dostoyevskiye dt.

Dostoyevski son konuanlar arasmdayd. Szlerini bitirdiinde salon birbirine girmiti. Hi tanmyan adamlar kucaklayorlar, bamp aryorlar, lgnlar gibi Dosto-

8

yevskiyi alklyorlard. Dostoyevskinin szleri o gn orada hazr bulunanlarn ahsnda btn Rusyann gnln ve kafasn uratran ok canl bir noktaya dokunmutu. Dostoyevski olaydan birka saat sonra karsna yazd bir mektupta o gn yle anlatyor:

Btn insanlarn elele vermesi lksn dile getirdiim zaman btn salon isteri nbetine tutulmu gibiydi. Konumamn sonuna geldiimde ortal nlatan lklar sana anlatamam. Birbirini hi tanmayan adamlar alap duruyorlar, birbirlerini kucaklyorlar, bundan sonra daha iyi insanlar olacaklarna, komularndan nefret edecek yerde onlar seveceklerine yemin billah ediyorlard. Derken btn millet yerinden frlad, koa koa yanma geldiler; Yal bal hanmlar, renciler, yksek memurlar, hepsi gelip beni kucakladlar, yanaklarmdan ptler. Hepsi, hepsi sevin gz yalar dkyordu. Yarm saat hi durmadan adm ardlar, benden yana el salladlar. Bir ara yalca iki adam yolumu kesti. Yirmi yl' var birbirimize dmandk, birbirimizin yzne bile bakmazdk dediler. Ama imdi kucaklap bantk. ensin bizi bartran! Sen bizim ermi adammzsn, peygamberimizsin! Kalabaln iinde baranlar vard: Peygamber, Peygamber! Konumamda bir iki kelimeyle vdm Turgenyev koa koa geldi kendini kollarma att.. Gzleri dolu doluydu. Annenkov kotu geldi elimi yakalad, omuz bamdan pt. Sen bir dahisin, dehadan da stnsn! diyorlard bana. O srada van Aksakov krsye frlad. Herkesin nnde, konumamn bir konuma deil, tarih bir olay olduunu syledi: Ufku kara bulutlar sarmken Dostoyevski nin szleri gne gibi parlayp dnyay a bomutu; o andan tezi yok kardelik a balayacak, btn anlamazlklar sona erecekti. Herkes yle, yle diye baryordu. Derken yine kucaklap pmeye baladlar. Toplantya son verildi. Ben acele sahnenin dna kaaym dedim, salondan gelip yolumu kestiler. Hep birden - bilhassa kadnlar - ellerimi pyorlard. O srada renciler skn etti.

9

Biri yere yuvarland. steri nbetine tutulmu gibi kvrand durdu orda; az sonra da bayld. Zafer bu nihayet! Tam zafer!

Pukin trenleri o akam sona erdi. Son olarak airin eserlerinden paralar okundu. Dostoyevskiye de Peygamber iirini okuttular. Pukin trenlerinin sonunda Dostoyevski hretinin en yksek basamana varmt.

O yl Austos aynda Bir Yazarn Not Defterinin zel bir saysnda Pukin sylevini ve kendisini yerenlere verdii cevab yaynlad. Ayn yln sonbaharnda Karamazof Kardeler sona erdi.

1881 yl Ocak aynda Bir Yazarn Not Defterinin yeni saysnn hazrlklar henz bitmiti ki Dostoyevski birden hasta dt, 28 Ocak gn akam vakti ld.

Bir iki saat sonra bundan habersiz bir geziden dnen Dostoyevskinin kayn biraderi merdivenlerin ahaliyle dolup tatn grr. akn akn kalabal dirsekleyip ieri girmeye savarken nne kan biriyle aralarnda yle bir konuma geer:

Beyefendi bir iyilik edin, syleyin bize versinler. Neden bahsediyorsunuz? Neyi versinler? Cenaze iin geldik. Tabutu demek istiyorum. N oluyor yahu, len kim? Bilmem valla, adn unuttum. Yazarn biriymi. Ka

pc syledi.Rusyann tarihinde ilk defa bir yazarn lm kamu

oyunu ilgilendiren bir olay olmutu. 31 Ocak gn Dostoyevskinin cenazesi kaldrldnda tabutu ardndan otuz bin kii yryordu.

Dostoyevski Sibiryadan ok deiik siyas grlerle dnd. Bir zamanlar urunda hayatn tehlikeye att dncelerinden eser kalmamt. Artk Rusyann ilerleme yolunun hrriyet urunda savamak, liberal devrimcilik olduuna inanmyordu. Geleneklere bal, arn iktidarna sayg gsteren, dini ve kiliseyi el stnde tutan, aktan aa sac bir tutuma bel balamt. Gerici dnceleri

10

vard. Zaman zaman kendini koyunun koyusu bir milliyetilie kaptryor, Bir Yazarn Not Defterinde ipe sapa gelmez yazlar yaynlyordu. Bu yola girmesinde Sibirya da geirdii srgn yllarnn, orada ektii skntlarn, aclarn, yalnzln, korkunun, kendi grlerine uygun bir dnce ve eylem ortam bulma kaygusunun ve daha baka eylerin etkisi olmu olabilir. Yalnz, bir nokta da, Dostoyevski Rus toplumunun yzyze geldii ana meseleyi iyi anlamt.

Sibiryada geirdii tecrbelerden sonra Dostoyevski Rusyay kalkndrma ve medeniletirme yolunda Baty rnek alan abalarn doruluuna inanmaz olmutu; Batllamadan yana olan Rus aydnlarnn nclk iddialarn da kabul etmez olmutu. nk aydn takmnn halktan ayr dmesinin Rus toplumu iinde nasl bir diyalektik atmaya yol atn grmt. Dedii gibi, ortada birbirinden habersiz, hatt birbirine dman ki Rusya vard. Pukin sylevini yaynlarken yazd nszde Rus aydnlarn konutururken, onlara Rus halkn yeniden yaratacaz; daha olmazsa Rus halkn ilga ederiz dedirtmesi bouna deildir. Halk elinden tutup kalkndrma, aydnla kavuturma iddiasyla ortaya atlan Rus aydn halkn gereklerine gzlerini yummu, kendi kafasnda soyut mu soyut bir lk ortam yaratm, halk kendi katna karma sevdasna kaplmt. Bu yle soyut dnce ve gzlem temellerine dayanan yle soyut bir lkyd ki, gereklemesi iin sahiden halk yeniden yaratmak gerekecekti. Dostoyevski bunun ne demek olduunu, sonularnn ne olacan iyi biliyordu. Onun iin Rus aydnnn bel balad halk kendi katma karma kavramnn yanl bir kavram olduunu anlatmaya savat. Bu kavramn altnda baka tutumlarn, baka eilimlerin, baka kayglarn yattn sezmiti.

Grmt ki Rusyada aydnlar, halkn sefil bir hayat karlnda mr boyunca alp didinmesi pahasna aydn olmu kiilerdi. Geimleri dorudan doruya halkn sr-

11

tndand. Halkn iinden tek tk eitim grm, aydnlanm kiiler kartmann sonucu halkn btnyle aydnlarn katma kmas, aydnlanmas deil, aydnlarla halk arasnda snf ayrlklarnn artmas, aydn katlar iinde halktan ayr bir snf bilincinin belirip kklemesiydi. Giderek, halk aydnlarn katma karma lks bir Ali Cengiz oyunundan teye varmyordu. Rus toplumu iinde aydnlar imtiyazl kiilerdi. Byk ounluk bu imtiyaza dayanarak okur yazar olmu, sonra da okur yazar olmann kendilerine verdii baka imtiyazlara konmutu. Aydn kii halktan ne kadar uzaklarsa, halka ne kadar yaban derse, halk ne kadar kendinden aa grr, kk drrse imtiyazlar (meden hayat tarz, nderlik grevi) o kadar salama balanm demekti. Bu arada Bat toplumlarmn her bakmdan Rus toplumuna, Bat medeniyetinin her bakmdan Rus medeniyetine stn olduu gr, zerinde tartlmaz bir temel ilke olarak gerek aydnlarca gerekse halka kabul edilmeliydi. Batllam Rus aydnlar Avrupa medeniyetinin Rusyadaki temsilcileriydiler. O halde halk aydnlarn stnln kabullenmeli, dolaysyla aydnlarn nderliini benimsemeliydi. Halk geri kalmt; ilerlemi aydnlar ne derse onu yapacakt.

Bylelikle toplum iinde imtiyazl bir snfn hakimiyetini salama balayacak lk ve ahlk temelleri kendiliinden atlm oluyordu. Dostoyevski bunun dpedz bir smrgeci ahlki olduunu grd ve ona kar kt.

Ayn zamanda Dostoyevski grd ki bu durumda aydnlarn Rus halkn kendi katlarna karp Avrupallatrma, adam etme abalar samim olsa dahi zararldr; zararl olduu kadar bounadr da. nk aydnlarn derdi baka, halkn derdi baka. Aydnlar Avrupa kltrnden sz ederken halk alktan krlyor. Aydnlar siyasal demokrasiyi zlerken, halk klelik ve gizli isizlik boyunduruu altnda eziliyor. Aydnlar Batnn stnlnden dem vururken, halk insan yerine konulmamanm acsn ekiyor. Aydnlar halkn dinine yklenip batl inanlaryla alay

12

ederken, dinin ve kilisenin halkn smrlmesine yardmc olmasndan yaknrken, ktisad, toplumsal, siyasal basklar altnda inim inim inlayen halkn dinden baka bavuraca umut kaps kalmamtr. Bu byle srp gittike aydnlar istedikleri kadar biz halkn ncsyz desinler halk aydnlar kendi can dman bilecektir.

Dostoyevski grd ki, aydnlarla halk arasndaki bu kutuplama aydnlarn gerek nc grevlerini armalarna, halkn cokun heyecannn kendilerine salayaca gten yoksun kalmalarna, her akllarna eseni keramet sanmalarna, kendi snf karlarna uygun her tutumu nclkle kartrmalarna yol ayor. Bu da halk btn btn kendi iine kapatyor. Btl inanlarndan ban kal- dramyan halk yobazlarn karc evrelerin eline dyor halkn aldatlmasna yarayan ortam bylece srp gidiyor.

Dostoyevski 19. yzyl Rusyasmda ite bu ksr dngden kurtulma yollarn ariyan kiilerdendi. Esenlik yolunu, aydnlarn halk kendi katlarna karma sevdasndan vazgeip halkla, halkn katnda elele vermelerinde gryordu. Aydnlar halkm kaderine katlmaya, halkn gereklerini, ihtiyalarn grmeye, halkla birlikte almaya ard. Hereyden ok aydnlar halkm srtndan geinen kimseler olduklarn grmeye, yani kendilerini tanmaya ard. Halkla aydnlar arasnda kurulacak kprnn en salam temelinin de (doru ya da yanl) halkn dini olduuna inanyordu.

Dostoyevski belki yrekten dindar bir adam deildi. Ama geirdii hayat tecrbesi sonunda Allaha inancn, dinin doruluunun toplumun ve insann ayakta kalmas iin kanlmaz bir varsaym olduu kansna varmt. Yani dini inanca bir yerde akl yoluyla varmt. Bunun ya- nsra Rusyada Ortodoks dininin Rus halknn hayatndaki byk nemini grm, halkm dininin ardnda halkn canllnn yattn sezmiti. Onun iin halkn dini inanlarn korumak, kiliseyi desteklemek gereini duydu. Bu

13

yolda kendini bir takm an tutumlara kaptrmasnda, dediim gibi, mizacnn ve hayatta bandan geenlerin byk etkisi olmutur. Ama bu, toplum diyalektiini iyi sezmi olmasna bir engel deildir; bizim de Dostoyevskinin doru bir noktaya parmak bastn grmemize engel olmamaldr.

Yalnz burada, zamann dnce akmlar erevesinde Dostoyevskinin yerini iyi belirtmek gerekiyor. Dostoyevskinin halk ve halklk anlay kendi sezgisi kadar, gnn olduka yaygn bir dncesine dayanyordu: Poplizm. 19. Yzyl Rus Poplizmi erevesinde ise amalar ve yntemleriyle birbirine taban tabana kart iki tutum yanyana gelmiti. Bir yanda Dostoyevski gibi ynetici aydn snfla halk arasnda yabanln giderilmesini dert edinenler, halka ynelmek, halka seslenmek, halktan olmakla ksr dngden kurtulma yollarn arayanlar vard-, te yanda poplizmin halk yceltmesini, halkn benliini ba- tac etmesini frsat bilip yapmack bir halk heyecan ortam yaratarak arlk emperyalizmini srdrmek ve gelitirmek kaygsnda olanlar. Bunlar poplizmin heyecan ve dnce temelinden destek gren saldrgan bir tutumu slavclk maskesi altnda kendi smrgeci emellerine ara klmlard. Ayrca halkn heyecanlarn ve inanlarn smrerek kurulu dzeni ayakta tutmaya savamlard. Poplizmin kendi kktenci tutumunu boa karanlar, kurulu dzene batan ularn kreltenler bunlardr.

Dostoyevski zaman zaman bu gibilerin yol arkadal etmi gibi grnmesine rasmen onlardan deildi. Bir Yazarn Not Defterinde Islavclara gayet ar hcumlar vardr. Dostoyevski dardan aktarma, yapmack lklerin basks altnda halkm ezilmesi ve canlln yitirmesi tehlikesine kar Rus aydnlarn uyarmaya alanlardand. Halkn gerek ihtiyalarn hesaba katmadan soyut kavramlar ve lkler uruna halk, yani insan inkra kalkanlara kar kt.

Halk, yani insan dedim. Dostoyevski bu meseleyi yal

14

nz Rusyann bir meselesi olarak ele almad. Tehlikenin yalnz Rusyay deil btn ada insanl tehdit ettiini, yanl tutumun yalnz Rus aydnn deil ada insan kmaza sokacan grmt. Nitekim byk romanlarnn ardnda yatan dnce, bir yerde, bundan baka birey deildir. Dnya edebiyatnn yetitirdii en byk ahlk ve siyaset yazarlarndan biriydi. Siyasal meselenin nce bir ahlk meselesi olduunu biliyordu.

Su ve Ceza'da, baz hllerde halk ilga etmeye cret etmeyi kendi haklan sayanlarn ortak macerasn ele ald. Zamannn gerek Rus aydn rnei Raskolnikov kendi gelecei urunda, ilerde, insanla edecei hizmetler urunda, hasis, smrgen bir tefecinin cann almaya kendinde hak grmt. Kafasnda tasarlad plan uygularken susuz bir insann canna kymak zorunda kald. Bunun ardndan, nce cretinin bir ie yaramadm grd, sonra Sibirya srgn ona, adam ldrmeye hibir zaman hakk olmayacan anlatt. Srgn cezasnn sonuna varmadan Raskolnikov bir baka gerei daha grmt: Suu, insanlk adma cret etme hakkn kendine yaktrma- smdayd. Cezas kendinden aa grd insanlarn ektii aclara katlmak oldu. Gnahnn kefaretini deyebilmesi iin, yani yeniden hayata dnebilmesi iin, o insanlardan biri olmas gerekiyordu. ektii ceza iledii suun karl deil, hayatnn dayana olacakt.

Tekta Aaolu 13 Mart 1964

Londra

15

IBR AIKLAMA

Bir Yazarn Not Defterinin bu saysnda balca konu olarak sunduumuz sylevi bu yl Haziran aynn sekizinde, Rus Edebiyatn Sevenler Demeinin byk toplantsnda kalabalk bir dinleyici topluluu nnde verdim. Konumam byk tepki uyandrd. Konu Pukin, Pukinin nemi ve anlamyd. Bir ara krsye, karak herkesin kendisine Islavclarm nderi gzyle baktn hatrlatan van Sergeyevi Aksakov konumamn bal bana bir olay olduunu syledi. imdi bundan sz ediyorsam, kendimi gklere karmak iin deil, u noktay belirtmek istediim- dendir: Konumam gerekten bir olay olduysa bu sadece ve sadece tek bir gr asndan bakldnda dorudur. imdi niyetim bunu biraz daha amak, bu nsz onun iin yazyorum. Konumamda Pukinin Rusya iin tad nemi u drt gr asndan gzler nne sermeye altm:

1. Derin sezgisi, dehas ve apak Rus yreiyle Pukin, ada aydn toplumumuzu tutulduu hastal belli bal belirtileriyle grp ortaya serenlerin ilki olmutur. Pukinin ele ald toplum kat, bu topraktan kklerini koparm, halkm stne km ufack bir zmreydi. Pukin bu zmreyi iinden kurcalayp aramzdaki olumsuz adam rneini bize gsterdi. Huzursuz, istediini bulamam bir

17

adamdr bu. Kendi lkesine, kendi lkesinin gcne inanc kalmamtr. Sonunda hem Rusyay hem de kendini (yani kendi toplum katn, kendi aydn ortamn) inkra kadar varr. Bakalaryla birlikte almaya yanamaz, fakat ektii ac iten ve gerektir. Aleko ve Onegin, edebiyatmzda sryle rastladmz benzerlerinin ncleri oldular. Onlarn ardndan Pekorinler, iikovlar, Rudinler, Lav- renzkiler, Tolstoyun Sava ve Barsndaki Bolkonskiler, daha bakalar skn etti ve ilk nce Pukinin ortaya att kavramn geree ne kadar uygun olduunu gsterdiler. Petronun byk devrimlerinden sonra iimizde beliren bu korkun toplum illetini bulup karan insan, onun akl ve deha yceliini ne kadar vgyle, sevgiyle ansak yeridir. Pukin gelip yaraya parmak basmasayd, bugn illetimizi byle yakndan bilemeyecektik. Bizi ilk avutan da o oldu. lletin ldrc olmad umudunu bize o alad Rus toplumu iyi edilebilirdi, yeni batan canlandrlabilirdi - eer halkn gereine kaplarn ak tutarsa.

2. lk o oldu bize gerei gsteren. Sahiden ilk o oldu. Kim vard daha nce? Dorudan doruya Rus gnlnden kopup gelen, halkmzn, kendi z topramzn gereinden fkran Rus ahlk gzellii, ilk Pukinin aramza katt kiilerde kendini buldu. Tank m istiyorsunuz? te Tatyana: Korkun yalandan kendini koruyan olgun Rus kadm. Tarih sayfalarnda yayan kiiler: Boris Godurov daki kei ve dierleri. Gereki bir gzle izilmi tipler: Yzbann Kz'ndaki gibi, daha biroklan gibi. iirlerinde, hikyelerinde, htralarnda, hatt Pugaov isyann anlatan satrlarnda bulacaksnz onlan. Rusun, Rus benliinin gerek, olumlu gzelliini yanstrlar; hepsi de halkn kendi iinden kartt insanlardr. te hereyden nce bu noktay belirtmemiz gerek. Artk gerei olduu gibi sylemeliyiz: Bugnk medeniyetimizde, bu szde Avrupa medeniyetinde (zaten hi bir zaman bizim olmad bu medeniyet), dlak kabuklar gibi benimseyip hilkat garibelerine evirdiimiz Avrupa kavramlar ve Avrupa kalplann-

18

da bulmad Pukin bu gzellii, dorudan doruya halkn gnlnde, halkn kendi gereinde buldu. Bylelikle, tekrar ediyorum, illeti gzler nne serdi, ayn zamanda bize byk umut kapsn at. Halkm uuruna inan. Halk uurunun gsterdii yolun dnda kurtulu yolu arama, kurtulacaksn. Byle diyordu. Pukini gerekten anlamaya kalknca, insan ister istemez bu sonuca varyor.

3. Pukinin bizim iin nemini belirtmeye alrken zerinde durduum nc nokta Pukinin sanat dehasnn en kendine zg belirtisidir. Ondan nce kimsede grmyoruz bunu; evrensel sevgi gc, baka milletlerin yaratc damarn hi amadan bulabilme gc. Konumamda Avrupann baz yce dehalar yetitirdiini syledim. Bir Shakespeare, bir Cervantes, bir Schiller mesel. Ne ki Pukinde bulduumuzu bunlarn hibirinde bulamyoruz. Yalnz evrensel sevgisi deil, baka milletlerin damarna girebilme gc de akla durgunluk veren yeterliliiyle dikkatimizi ekiyor. Dehasnn en kendine zg yan olan, onu btn dnya sanatlarndan ayran, btn dnya sanatlar arasnda bir onda grdmz bu zellii nemle belirtmekten kendimi alamazdm. Bunu sylerken niyetim Shakespeare gibi, Schiller gibi byk Avrupa dehalarn kmsemek deildi; szlerimden bu kadar aptalca bir sonu karabilmek iin insann aptal olmas gerekir. Shakespearen yaratt Aryan rk tiplerinin evrensel kaplamna, sonsuz derinliklerine yan gzle bakmak bana dmez. Shakespearem Othellosu bir ngiliz deil de, gerekten Venedikli bir Arap olsayd, airin eserine deiik bir renk, blgesel bir zellik katm olurdu, o kadar; Shakespearem yaratt tipin evrensel anlam deimeyecekti; nk Shakespearen sylemek istediini bir talyann azndan da ayn gle syleyebilirdi. Bir daha syleyeyim, Pukinin yabanc milletlerin yaratc damarn bulabilme gcne dikkati ekerken, bir Shakespearem, bir Schillerin evrensel nemini kmser grnmek istemedim, sadece bu gte, bu gcn derinliinde bizim iin asl byk ve

19

nc bir iaretin yatmakta olduunu belirtmek istedim. nk:

4. Bu g Rusyann kendi gcdr, bizim mill gcmzdr. Pukin yalnz paylayor bunu Rus halkyla; fakat iinin eri bir sanat olarak onu btn younluuyla kendi alannda, kendi sanatnda dile getiriyor. Halkmzn eilimi gerekten sevgi ve bar ynndedir. Petronun devrim- lerinden bu yana geen ikiyz yl ierisinde halk bu eilimini tekrar ve tekrar aa vurmutur. Konumamda halkmzn gnlnde yatan bu gc belirtirken, gelecek iin nmzde parlayan byk umudun, belki de en byk umudun bu gerekten ileri geldiini gstermeden edemezdim. Bu arada zellikle belirttim ki, iimizde kaynyan Avrupa zlemi btn zentili tutumuna, btn arlklarna ramen temelde doru ve gereklidir; temelde doru ve gerekli olduu kadar halkn desteini de kazanmtr. Bu zlem, ulusal bilincin istekleri, emelleriyle elele gitmektedir ve hi phesiz Avrupaya yknmenin ok tesine varan bir ama gcdr. Konumam ok ksa olduu iin dncemi gerektii gibi aklyamadm. Fakat sylediklerimde g anlalr bir yan olduunu sanmyorum. Belki de bu zavall, perian lke bir gn gelecek btn dnyaya yeni bir lk alyacak dediim iin bana kzanlar hakszlk ederler. Avrupa lkeleri gibi drt ba mmur toplumlara yeni szler sylemeyi dnmeden nce ekonomik, bilimsel ve toplumsal gelimemizi tamamlamak gerektiini ileri srmek glntr. Zaten konumamda da zellikle belirttim: Ekonomik ve toplumsal baarlar alannda Rusyay Batl milletlerle kyaslamaya kalkmyorum, sadece diyorum ki, kendine zg saduyusu ve arballyla Rus halknn dehas, evrensel insanlk lksnden yana kmaya btn milletler arasnda belki de en yatkn olandr; nk Rus halknn tutumu kartlklar affeden, birbirine benzemezliklere hayat hakkn tanyan, aykrlklar ho gren bir tutumdur; elimeleri yumuatmaya, insanlar arasnda kardelik balarn canl tutmaya eilimlidir. Ekonomik

20

bir zellik deil, ahlki bir zelliktir bu. Rus halknn bu yann inkr edebilir miyiz? Rus milleti kendini halktan ayrm, Avrupallam aydnlarn yan gelip yatmalar, gelimeleri, g kazanmalar iin emek vermeye mahkm bilinsiz bir sr mdr? Kim syliyebilir yle olduunu? Halk ounluunun kendi bana l bir duraanl temsil ettiini, bu halktan hibir ey beklenemeyeceini, bu halka hibir ekilde bel balanamayacan kim iddia edebilir? Gel gr ki hi de az deil bu iddiada olanlar. Oysa ben tuttum bambaka bir dnceyle ortaya atlmak cre- tini gsterdim. Bir daha syliyeyim, bu haylimi (konumamda yle dediydim) etraflca, gerektii gibi dorulama frsatn bulamadm; fakat orada olsun ortaya atmaktan da kendimi alamadm. Ekonomik ve toplumsal alanlarda Batnm katma ulamadan yoksul ve perian yurdumuzun byle ulu zlemlere kaplanmayacan sanmak, kelimenin tam anlamnda samalktr derim. Gnln ahlk hzineleri, hi deilse temel yaplarnda, ekonomik gce dayanmazlar. Yukar snflar bir yana braklacak olursa bu yoksul, perian lke bugn tam bir birlik iinde yayor. Seksen milyonluk bu halk Avrupann hibir yerinde rastgel- meyeceiniz bir gr birliinin szcsdr. Hi deilse bir bu yzden, bu topraklarn perian olduunu, hatt yoksul ve zavall olduunu kimse syleyemez. Oysa Avrupada (onca hzinenin yld o Avrupada) btn Avrupa milletlerinin toplum temelleri batan aa sallantda. Belki yarn kp gidecek, ardnda tek bir iz brakmayacak; yerine yepyeni, ncekine hi de benzemeyen bir baka yap dikilecek. Avrupann toplayp kilerine yd btn zenginlikler bir araya gelse Avrupay kntden kurtaramayacak, nk bir gz ap kapayana kadar btn zenginlikler de yerle bir olacak. te bu irin tutmu, kokumu toplum dzeni her ne pahasna olursa olsun ulalmas gereken bir hedef olarak halka sunuluyor. nce oraya ula, diyorlar, ondan sonra Avrupann kulana kendi gereini fsldayabilirsin! Biz diyoruz ki, bugnk ekonomik yok

21

sulluumuz iinde, hatt bundan da feci yoksulluklar penesinde bile sevgi temeline dayanan bir evrensel kardelik kavramn benimsemek, el stnde tutmak mmkndr. Tatar istilsndan sonraki Rusyay ya da tek bana ulusal birlik bilincinin kurtard Glkler andan sonraki devirleri hatrlayn. ylesine yoksulluklar iinde bile bu gc korumak, el stnde tutmak mmkndr. Sonra u da var; btn insanlar sevmek, insanlk birlii lksn iimizde canl tutmak m istiyoruz; bize benzemiyorlar diye yabanc milletlerden nefret etmeme gcn yitirmemek mi istiyoruz; ill herey bizim olsun deyip br milletleri soyup soana evirecek kadar (Avrupada byle dnen, byle yaayan milletler yok deildir, bilesiniz) bencillik duygularmzn lsn elden karmamak m istiyoruz; btn bunlar iin zengin bir millet olmamz, Avrupann toplum dzenini benimsememiz gerekiyorsa, yarn yerle bir olabilecek bu Avrupa dzenine maymunlar gibi yknmeye ne zorumuz var? Rus toplumunun kendi iten gcyle, kendi ulusal kaynaklar ynnde gelimesine hl meydan verilmeyecek mi? Kleler gibi Avrupann peinden giderek kendi kiisel varln yitirmesi ill da gerekli mi? yleyse Ruyanm, Rus halknn can damarnda neler yatyor? Canl bir yapnn ne olduundan haberleri var m bu beylerin? Azlarndan da hi drmezler tabiat bilimleri szn! ki yl kadar oluyor, arkadalarmdan biri azl bir Batllama taraflsna, halk bunu kaldrmaz dediydi. Ald cevap u oldu: yleyse halk ezilmelidir! Kyda kede kalm nemsiz biri de deildi bu adam, aydnlarmzn nderlerinden biriydi. Hikye dorudur.

Bu drt gr asndan Pukinin bizim iin ne gibi bir nemi olduunu gsterdim. Konumam dinleyenler stnde byk bir etki yaratt. Sylediklerimde kendi bana bir deer olduundan deil, bunu zellikle belirtmek isterim; ne de konuma tarzmda dikkati ekecek bir yn vard (bu noktada bana kar kanlarla ayn dncedeyim; vnmeye deer bir yanm olmadm biliyorum).

22

ten konumu olmam, - hatt unu syliyebilirim - ortaya koyduum gereklerin arl bu etkiyi dourdu. Fakat van Sergeyevi Aksakovun szn ettii olay neredeydi? urada; Islavclar ya da Rus partisi dediimiz topluluk (evet, bir de Rus partimiz, var!) Batllama tarafllaryla barma yolunda byk bir adm attlar, belki de son adm attlar; nk Islavclar Baty kendilerine rnek alanlarn Avrupal olma emellerini, hatt bu yolda en olmadk taknlklarn, en ar ataklarn hakl grmeye, bunu milletin kendi emelleriyle bir tutmaya hazrdlar. Bu emeller ulusal bilinle elele gitmekteydi. Islavclar tekilerin taknlklarna tarihin ve kaderin zorlad bir tutum gzyle bakarak olumlu bir anlam veriyorlard. yleki i sonunda tartya vurulduunda (eer gnn birinde tartya vurulacak olursa) Batllamadan yana olanlarn Rus yurduna, Rus bilincine ettikleri hizmetin hi de kmsenmeyecei, anayurtlarn yrekten seven, bugne kadar belki de ar bir kskanlkla onu yavanc Ruslar dan korumaya savaan su katlmadk Ruslarn hizmetlerinden hi de aa kalmad grlecekti. ki parti arasnda atmann, arar lannda patlak veren tatsz kavgalarn hep birbirlerini yanl anlamalarndan ileri geldii artk kesin olarak belirtiliyordu. Olay herhalde bu olacakt. Konumamn sonuna geldiimde, toplantda hazr bulunan slavclk akm szcleri ileri srdm btn can alc noktalarda benimle birliktiler. imdi diyorum ki - konumamda da sylemitim - atlan bu yeni admn erefi (barmay gerekten istemek de bir ereftir, isteyen iin), bu yeni szn deeri diyin isterseniz, yalnz beni deil btn slavclk hareketini, partimizin yolunu ve amacn yceltmektedir. slavclk akmn tarafsz bir gzle inceleyenler bunun byle olduunu aka grmlerdir. Islavclar konumamda dile getirdiim dnceye aktan aa olmasa da, birok kere dikkati ekmilerdi. Benim yaptm en elverili zaman yakalamak oldu. imdi sonu u; eer Batllamadan yana olanlar bizim dnce ynmz kabul eder, gr

23

lerimize katlrlarsa, hi phe yok iki parti arasndaki btn anlamazlklar silinecek, iki tarafn zerinde kavgaya tutuaca birey kalmayacaktr. nk van Sergeyevi in dedii gibi bugnden sonra herey aa kmtr. Tabii bu adan baknca konumam bir olay saylabilirdi. Ne var ki olay kelimesi cokun bir heyecan nnda, yalnz bir tarafn azndan kt. te yandakiler bunu kabul edecek mi, birleme lks gerek olacak m, oras belli deil. Konumam sona erince bir kou yanma gelip beni kucaklayan, elimi skan Islavclann yannda, Batllama hareketinin u sralarda nde gelen temsilcileri de vard. Hepsi Islavclardan hi de aa kalmyan bir itenlik ve heyecanla elime sarldlar, konumamn bir deha eseri olduunu sylediler; kelimeyi defalarca tekrar ettiler. Fakat korkarm bu kelime bir heyecan nnda birdenbire akllarna geldi. lerde bu dncelerden cayarlar diye korkmuyorum, bunun doru olmadn biliyorum nk. vgleri beni kandrmad. Onun iin bugn beni dhi sanp sonradan hayl krklna urarlarsa, ben bunu ho grmeye dnden hazrm. Fakat olabilir ki kendi balarna kalp biraz dndkten sonra yle diyeceklerdir - dikkat edin, o gn gelip elimi skanlardan sz etmiyorum; genel olarak Batllama lksne bel balayanlar dnyorum - hah diyecekler belki de, hah ite, sonunda kabul ettin ki, on- ca tartma ve anlamazlktan sonra imdi grdn ki biz- ler Avrupal olalm diye rpnmakta haklyz. Grdn ki bizim szlerimizde de gerek pay var. Onun iin indirdin imdi yelkenleri suya! Eh, hakl olduumuzu kabullendiini grnce memnun oluyoruz. Dorusu iyi senin iin. Hi deilse sende biraz akl olduunu gsterdin. Biz de bunu hibir zaman inkr etmediydik. nkr eden alklar yok deil aramzda, ama bundan kendimizi sorumlu tutmaya ne niyetimiz var, ne de gcmz yeter. Yine de...... Gryorsunuz burada bir yine de daha geliyor. Hemen durumu aklamak gerek. Durum u; ortaya attn iddiaya ve vardn sonuca gre bizler taknlklarmzda dahi szde ulu

24

sal bilincin gsterdii yoldan gitmiiz, nasl olduysa bu ulusal bilin bize nclk etmi. Bu szlerin zihnimizde phe uyandrmakla kalmyor, daha ileri gidiyor; bir kere daha, seninle anlamann imknsz olduunu gryoruz. N olur unu iyice kafana yerletir; bize nclk eden Avrupa, Avrupann bilimi, Petronun devrimleridir, halkn bilinci deildir. Biz yolumuzda giderken bu bilinci ne grdk, ne iittik; tersine, onu nerde grdysek olduu yerde brakp tabana kuvvet kamya baktk, ilk batan yolumuzu kendimiz setik; Rus halkn evrensel sevgi ve insanlk birliine gtren igdlere filn hi kulak asmadk. Btn o demin sylediklerin vz gelir bize. Rus halknda biz, artk ak konualm, sadece bilinsiz bir sr nitelii gryoruz, yani eskiden ne grdysek, imdi de onu gryoruz. Hi birey yok bizi mondan reneceimiz. Tersine, Rusyann daha iyiye doru yol almasna engel olduuna inanyoruz. Rus halk yeniden yaratlmaldr. Bunu halkm canllna dokunmadan, baaramazsak, hi deilse tepeden inme zor yoluyla gerekletireceiz. Rus halk bizim szmz dinlemeyi renecektir. Onun iin de tam u srada Avrupa lkelerinde grdn toplum dzenini benimsememiz gerekiyor. Aslna bakarsan milletimiz her zaman olduu gibi bugn de yoksul ve periandr. Bu milletin kendine zg bir kiilii, kendi yaratt bir lks olamaz. Halkmzn tarihi batan aa bir samalklar panayrdr. Sen tutmu bu tarihten Allah bilir neler karmsn! Ama biz, yalnz biz tarihe ayk kafayla bakan adamlarz. Bizim gibi bir ulusun tarihi olmamaldr. Tarih diyebilecei ne varsa ardnda, bu ulus bir an nce onu unut- mal, tarihine srtn dnp ondan nefret etmelidir. Yalnz aydn toplumlarm tarihi olur. Halk btn gcyle, btn varlyla aydnlara hizmet etmekten baka birey dnmemelidir.

Bak tela kaplmann, banp armann hi yeri yok. Halk bizim szmz dinlemelidir diyorsak, halk boyunduruk altna almak istemiyoruz. Hayr, bin defa hayr!

25

Byle olur olmaz sonular kartma bizim szlerimizden. Biz insancl kiileriz, biz AvrupalIlarz, bizim kadar sen de biliyorsun bunu. Niyetimiz halk yava yava, gnden gne, sras geldike' kalkndrmaktr. Halk kendi katmza ykselterek, giritiimiz bu ii baarya gtreceiz. O vakit halkn ulusal benlii bugnknden baka olacak. Halkn ulusal benlii, halkn gelimesi tamamlannca meydana kacak. Eitimin temellerini atacaz; biz nereden baladysak halk da ordan balatacaz. Halka gemiini inkr ettireceiz. Bizim zorumuzla bu halk gemiine lnet okuyacak. Halktan birini okur - yazar klar klmaz ona Avrupann tadn tattracaz. Avrupa ile, Avrupa hayatnn inceliiyle, kltryle, Avrupann geleneklerini, giyimi kuam, ikileri, danslaryla ban dndreceiz. Ksacas, bu halk ayandaki arktan, itii kvastan, eski arklarndan utanacak, yerin dibine geecek. Halkm arklar arasnda drt ba mmur heserler yok mu? Tabi var. Y ine de okur - yazar kylye vodvil syleteceiz biz, sen atla patla istersen! Yani her areye bavurup halkn zayf noktalarna dokunacaz (bize de yle yaptlard) ki zamanla halk bizim olsun. Halk bizim olunca gemiinden utanacak, gemiine bin lnet okuyacak. Gemiine lnet okuyan her kim olursa olsun bizdendir, ite parolamz! Halk kendi katmza kartma yolunda bir kere harekete getik mi, gerisi kendiliinden gelecektir. Halk aydnl kaldramazsa halk yok ederiz. nk o zaman halkmzn her trl deerden yoksun, vahi bir srden baka birey olmad, halk sz dinlemeye zorlamaktan baka are kalmad anlalacaktr. Hani, var m baka bir are? Gerek yalnz aydnlarn ve Avrupann elindedir. Sen seksen milyon insannla n dur istediin kadar. Seksen milyon, yz seksen milyon! Hepsi nce Avrupa gereine hizmet etmeyi renecektir. nk bundan baka bir gerek yoktur ve olamaz. Senin milyonlarn gzmz korkutmuyor, te son, ite kesin kararmz! Btn plaklyla karnda. amyoruz bundan. Senin vardn sonulan kabulle

26

nip senin yannsra o acayip Ortodoks dininden, o ipe sapa gelmez palavralardan sz aamayz biz. Hi deilse bizden bunu bekleme. Hele bu zamanda! Avrupann, Avrupa biliminin aydn kafal ve insan yrekli bir Allahszla vard, bizim de Avrupann izinde gitmekten baka bir aremiz kalmad bir zamanda.

Onun iin, ehem, konumanda bizi vdn ksmlar bir yere kadar anlayla karlarz istersen. Gryorsun ite, sana kar baya kibar davranyoruz. Kendinden, o kendine lyk ilkelerinden sz ettiin ksmlara gelince, kusura bakma ama hibirini kabul edemeyiz.

Yazk ki varabileceimiz tek sonu budur. Tekrar ediyorum, btn bu szleri o gn elime sarlan Batllama savunucularna yaktrmak, hatt aralarnda en ilerici olanlarn byk ounluuna yaktrmak benden rak olsun. Hepsi de Rus iileri, su katlmadk Rus yurttalardr. Ama o kklerini koparm, yersiz yurtsuz kalm olanlar, o sizin Batl kafalarnz, orta adamlar, sokaktaki adamlar, bu lky ayaa drenler saylar denizde kum gibi artan nderleriyle, rgtleriyle hep buna benzer szler edeceklerdir, belki de etmilerdir. (Mesel din konusunda geen gn bir gazete o malm nkte anlayyla ne diyordu biliyor musunuz? Islavclar szde btn Avrupay Ortodoks dinine katp yeni batan vaftiz etme hlyasndaymlar!). Fakat gelin silkip atalm bu karanlk dnceleri kafamzdan, umudumuzu Avrupaya inanan nderlere balayalm. Vardmz sonularn yansn, kendilerine baladmz umutlar kabullensinler, hepsini ba tac eder, hepsine kalbimizi veririz.' Sylediklerimizin yansn benimsesinler yeter. Rus bilincinin bamszln, kendine zg yann kabul etsinler, arln duysunlar, onu evrensel birlik ynne iteleyen insancl eilimini grsnler, kavgaya tutumamz iin bir sebep kalmayacaktr, hi deilse nemli bir sebep kalmayacaktr. te o zaman konumam gerekten yeni bir olayn balangc olabilir. Benim yaptm konuma deil, son defa tekrar ediyorum (buna lyk deildi benim szle

27

rim), fakat yce Pukini anmak ve kutlamak iin o toplantda bir araya geliimiz yeni bir olayn balangc olabilir; gelecee bakan byk ama yolunda btn takn gnll Ruslarla aydn kafal Ruslarn elele vermesi! Olay budur.

28

II

PUKN ZERNE KONUMA

Pukin olaanst bir olaydr; belki de Rus bilincine zg, ei grlmedik bir olaydr, demiti Gogol. Bana kalrsa ayn zamanda bize gelecekten bir haberdi Pukin. Evet, biz Ruslarm arasna tpk bir peygamber gibi geldi. Pet- ro'nun devrimleri zerinden koca bir yzyl gemiti, kendi gerek benliimizi yeni yeni kavramaya balamtk. Pukinin gelii nmzdeki karanlk yola yeni bir k sat, bize yardmc oldu. Bu anlamda Pukin bize gelecekten haberler getiren peygamberimizdir.

Byk airimizin alma sresi devreye blnebilir sanrm. imdi burada bir edebiyat eletirmeni gibi konuacak deilim. Pukinin yaratc abas u anda bambaka bir adan ilgimi ekiyor. Pukin bizim iin hangi bakmlardan nemlidir, niye bir peygamberdi, kendi anlayma gre ortaya koymak, bir de peygamberlie verdiim anlam belirtmek istiyorum. Yalnz unu da syleyelim ki Pukinin yaratc devrelerini birbirinden yle keskin izgilerle ayramayz. Mesel, bana kalsa, Yevgeni Onegin in balar ilk devrenin zelliklerini tar derim, ama sonu ikinci devrenin rndr: Pukin, ardndan kotuu lkleri artk ana yurdunda bulmaya balamtr; ulusunun, halknn emelleri onun da emelleridir; gelecei sezen, sevgiyle

29

dolup taan yreinin btn itenliiyle onlara balanmtr. Derler ki Pukin genliinde Parny, Andre Chenier ve hele Byron gibi Avrupa airlerine yknd. phesiz Avrupa airlerinin Pukinin dehasnn gelimesinde byk etkileri oldu, Pukinin btn hayat boyunca srd bu etki. Ne ki ilk yazd iirlerde bile. Pukin Avrupa iirine yknmeden ok teye varyor. Dehasnn olaanst kiisellii daha ilk eserlerinde belli olmutu. ingeneler iirinde dile getirdii gerek zdrabm, o bilin derinliinin bir eine ondan bundan aparlm eserlerde rastlayamazsnz. Ben ingeneleri btnyle Pukinin ilk devresinin eseri sayyorum. Bu iir bir yknmeden baka bir ey olmasayd ylesine takn bir yaratc gten bylesine nasibi olur muydu? iirin kahraman Alekoda kkl, derin, tam Rusa bir dnce dile getirilmektedir. Ayn dnce sonradan Oneginde uyumlu ve drt ba mmur bir kla brnm olarak yeniden kendini gsterecek, aa yukan Aleko o acayip klndan syrlp elle tutulur gzle grlr, akla yatkn bir kii olarak bir daha karmza kacaktr. Pukin kendi lkesinde vre olmu dertli kiinin macerasn daha ilk bata eine az rastlanr bir deha gcyle ilemiti. Aleko, tarihin yk altnda ac eken Rusun ta kendisidir. Halktan kendini ayrm bir toplum katnn iinde byle birden boy gstermesi tarihin zoruyla oldu. Onun iin gerefre tpatp uyan bir tip bu Aleko, nice yllar var Rus topraklarnda kk salm lmsz bir tip. Bu yersiz yurtsuz Rus vrele"i bugn de vo dolasn du-uvori-v. Ortadan silinmeleri daha ok zaman alacak. Bugn ingenelerin ilkel yaaylarnda kendi evrensel lklerime ip ucu aramak iin ingene obalarna koumuyorlar belki; bizim Rus aydnlannm ne idi belirsiz, gereksiz hayatndan il- lllah deyip aclarn unutmak iin tabatn koydun*1 kamyorlar, ama tutup sosyalizme bel balyorlar (sosyalizm yoktu daha Alekorun zamannda); yreklerinde yeni bir inanla yeni bir ufka doru kouyorlar-, va^dklan ye-de canla bala alyorlar. Bir yandan da, tpk Aleko gibi,

30

hayatlarn adadklar hayalkri uralarn onlar amalarna ulatracana, abalaryla yalnz kendilerini deil btn insanl mutlulua erdireceklerine inanmaktadrlar. Rus serserisi btn insanlk mutlulua ermedike kendi gnlnde huzura kavuamaz. Rus serserisi bundan daha azyla yetinemez, hi deilse i daha kuram katnda kald srece. te bu, baka alarda yine karmza kacak olan ayn Rus kiisidir. Dediim gibi, Petronun byk dev- rimlerinden sonra gelen ikinci yzyln banda, toplumda, halktan kklerini koparm bir aydm dodu. Evet, imdi olduu gibi Pukinin zamannda da aydn Ruslarm byk ounluu devlet kapsnda memurdu; demiryollarna, bankalara kaplanmlardi; olur olmaz iler grp hayatlarn kazanrlard. Kimi de kendini bilime vermiti, ikide bir aydn topluluklar karsnda yksekten konumay bir i sayard. Hayatlar dzenli, rahat, patrtszd. Aylklarn alrlar, pokerlerini oynarlard. Hibirinin gnlnden ingene obalarna filn kap gitme zlemi gemezdi. Bugn de ingene obalarnn yerini tutacak, amza daha uygun yerlere kamay dnmezler pek. Gide gide gidip bir liberal- cilik oyununda karar klarlar. Avrupa sosyalizminden bir nebze bulamtr bu liberallie. stelik o da, biraz Rusla- m, yumuam bir sosyalizm! Oysa, gerekte, bir zaman meselesi bu; ya biri daha tedirgin olmaya balamken bir bakas oktan kendini srgs ekilmi bir kapnn nnde bulup kafasn tahtalara arpmsa? te giderek hepsinin sonu buna varacaktr, eer kibirlerini yenip halka yolda olmay bilmezlerse! Diyelim ki hepsinin kaderi bu deildir. O zaman i sekinlere kalyor; geri kalan muazzam ounluk hi huzura kavumayacana, yalnz onda biri tedirgin olsun daha iyi. Tabi Aleko gnlndeki acy henz doru drst dile getiremiyor. Mesele olduka soyut onun iin. Tabiat zlyor, o kadar; yksek sosyeteye kar hn var iinde; gnlnde btn insanl kapsyan emeller besliyor. nsanln bir yerde izini yitirdii, kendisinin ne yapsa ele geiremedii bir gerein ardndan yas tutu

31

yor. Nerdedir bu gerek? Nerede, nasl ortaya kar? Ne zaman elden gitti? Bilmiyor tabi bunlarn hibirini, yine de bunalyor. Sonra u da var: Hayallerine dkn, sabrsz kii kurtulu yolunu hereyden ok d grne yakn olaylarda arar. Tabi ya. Gerek kendi dnda bir yerde demek ki. Belki bir baka Avrupa lkesinde, Avrupa milletlerinin salam kklere bal, tarihin iinden kp gelmi siyasal dzeninde, Avrupann oktan yerine oturmu toplum ve hayat rgsnde. Byle bir adam gerein ilkin kendi iinde belireceini hibir zaman anlamayacaktr. Nasl anlasn? Koca bir yzyl boyu kendi yurdunda kendini bilmeden yaam. almasn unutmu. Gerek kltrden yoksun kalm. Kafes ardnda yetimi grgsz bir gen kzdan fark ne ki? Rus aydn toplumunun kendi iinde blnd bilmem ka katn hangisinden kp gelmise, o katn anna uygun bir takm grevler grm hayat boyunca - ipe sapa gelmez, ne ie yarad bilinmez grevler. Kknden kopmu, ordan oraya srklenip duran bir ot paras imdilik, baka ne ki? Bunun arln duvmu- yor mu, acsn ekmiyor mu dersiniz? Hem de nasl! Olur a belki de soylu soplu bir aileden gelmedir, belki kleleri bile vardr. Soylu kiinin diledii gibi yaama hrriyetinden niye yararlanmasn; niye heveslerine boyun ekmesin, kanun d yayan adamlarn cazibesine kaplp bir ingene obasnda ay oynatmaya balamasn? Tabi gnln boan huzursuzluktan onu olsa olsa bir kadn kurtarr, airlerden birinin dedii gibi vah bir kadn!.. Onun iin Aleko iin kolayndan bulduu derin bir inanla kendini Zem- fira nm kollarna atar. te kurtulu yolu benim iin; burada, ancak burada bulabilirim mutluluu. Medeniyetin, kanunlarn tesinde tabiatla koyun koyuna yayan bu insanlarn arasnda. Peki sonu? lkel tabiatn gerekleriyle ilk karlat anda dayanamaz, elini kana bular. Zavall d budalas evrensel sevgi ne gne, ingenelere bile yaranmann yolunu kestiremez, cascavlak ortada kalr. ingeneler de aralarndan sepetlerler onu. ntikam almya bak

32

madan, kin gtmeden, gsterie sapmadan. Arballkla.Brak bizi git, ey marur kii,Biz vahi, kanunsuz adamlarz.Ne ikence gelir elimizdenNe kimseyi cezalandrrz.

Tabii bunlar hep hayl. Hayl ama, marur kii btn keskin izgileriyle gzmzn nnde yayor. Gerektir. Bu tipi ilk yakalyan Pukin oldu. Bunu aklmzdan karmamalyz. Houna gitmeyen bir ey grmeye grsn, zulme ve ikenceye bavurmaktan kendini alamaz marur kii; ne yapp yapp urad hakszln cezasn detecektir. Ya da, daha iyisi, toplumun bilmem kanc katndan geldiini hatrlyacak, ikence iin, adam cezalandrmak iin frsat kollayan kanunu yardma aracaktr, yeter ki ona kar ilenen suun intikam alnsn. Yok, hayr! Bir deha eseri olan bu iir bir yknmedir diyemeyiz. Tam bu noktada meselenin, kahrolasca meselenin zm yolu halkn inanc ve adalet duygusu ynnde kendini gsteriyor. E ban nne, marur kii, ilkin gururunu ayaklar altna al! E ban nne, tembel adam, ilkin kendi yurdunda almaya bak! Halkn hikmetine, adalet anlayna uyan zm yolu budur. Gerek darda deil endedir. Kendini kolla, kendini bul, kendi nnde eil, kendine stn ol, gerei greceksin Bu gerek ne eyada, ne senin dnda ne de dar lkelerdedir, ilkin kendi kendine etti- indedir. Kendini yener, kendi nnde eilebilirsen, dnde grmediin kadar hr olacaksn; byk bir ie baslaya- caksm. bakalarn hr klacaksn, evrende heo mutluluk greceksin. Hayatn gerekten yaanm olacak, sonunda da ulusunu, ulusunun kutsal gereini anlyacaksm. nsanlk sevgisi, kardelik lks ne ingenelerde, ne de baka bir yerdedir. Sen ilkin evrensel sevginin adam olduunu gster. Kinci ve marur olma. Sanma ki hayat sana karlksz sunulmu bir armaandr. Bu zm yolu Pukinin iirinde de beliriyor. Ayn dnce Yevsreni Onesrinde daha da byk bir aklkla belirtilmektedir. Onegin hayal

33

lerle oynayan bir iir deil, gereki bir gzle yazlm, aya yere sapasalam basan bir eserdir.. Bu iirin gerek Rus hayatn dile getiren yaratc gcne, eserin sanat mkemmelliine Pukinden nce kimse ulaamamt, belki ondan sonra da kimse ulaamad.

Onegin, Petersburgludur. Baka trl olamazd ki! iir iin gerekli bu. Kahramannn geree en uygun yanlarndan biri olan bu zellie air gzlerini yumamazd. Bir daha syliyeyim, Onegin, Alekonun ta kendisidir, hele iirin ortalarnda ac ierisinde:

Tula mal mdr gibi Niye ben de inmelj, deilim?

diye haykrrken.Ama iirin balarnda henz yan yanya bir zppe, bir

dnya adamdr. Hayl krklna urayp tepe taklak umutsuzluk kuyusuna yuvarlanacak kadar yaamamtr, daha, ne ki:

Gizli bkknln o sreen eytan bel kesilmitir oktan bana..

Kendi ana yurdunun gbeinde, rak kelerde yaban evrelere dm bir srgndr Onegin. Ne yapacan bilemez bir trl, ne aradn ancak belli belirsiz sezmektedir. Sonralar yurdunu ve yabanc topraklar gezerken nereye gitse kendini yabanclarla evrili grr, hatt kendi kendine de yabanc olduunu anlar. Yurdunu sever, ama yurduna gveni yoktur. Ulusal emellerden sz edildiini duymutur, ama hibirine inanmaz. nand tek ey kendi yurdunda hibir ey yaplamayacadr. Bir ey yaplabileceine inananlar da - bunlarn says o zaman da bugnk kadar azd - kk grr, hatt bir yerde acr ylelerine Lenskiyi de can skntsndan ldrmt. Evrensel bir lk ardnda komann dourduu can skmtsyd bu. Tpk bizim hlimize benziyor.

Tatyana yle mi ya? Tatyanamn ok daha gl bir kiilii var. Kkleri salam Tatyanann. Ka Onegini cebinden kanr, ylesine derin, ylesine akll. Kendi soylu

34

igdsyle gerein nerde yattn, ne olduunu oktan sezmitir. Pukin iirine Onegin deil, Tatyana adn vermeliydi. Hi ekinmeden syleyebiliriz, iirin gerek kahraman Tatyanadr. Tatyana olumlu bir tip, olumlu ve gzel bir tip. Tam anlamyla Rus kadn. air eserinde dile getirmek istedii dnceyi Tatyana ile Onegin arasndaki son karlamay anlatan nl sahnede gen kadnn azndan anlatr. Diyebiliriz ki, o zamandanberi edebiyatmzda Rus kadnn bylesine olumlu, bylesine gzel grmedik - Turgenyevin tyi nsanlar Yuvas'ndaki Liza, belki... Fakat ky bucak bir kede Tatyana ile ilk karlatnda Onegin bu temiz yzl, iten, utanga kz ilk bata anlamad bile. nk halk kendinden aa grmeye alagelmiti. Kzcazn benliinde sakl duran btnl, mkemmellii gremedi; belki sahiden sand ki gen kz ilerde varaca olgunluk yolunda daha ilk admlarm atmaktadr, bir eit tomurcuk, bir oulcuktur. Bir dnn, Tatyana bir oulcuk, ha? Onegine yazd o mektuptan sonra! iirde bir oulcuk aryacaksak, Oneginden ls m olur? Onegin, Tatyanay anlamyor. nsan ruhu nedir bilmiyor ki! Btn hayat boyunca soyut bir katta yaad; hayl peinde komaktan, vrelikten kurtulamad. stelik Tatyanay sonradan Petersburgda dillere destan bir hanmefendi olduu zaman da anlamad. Tatyanaya yollad mektupta onun eritii katn yceliini gnlnde oktan sezmi olduunu sylyor ama bir sr lf bunlar. Onegin, Tatyanay hibir zaman anlamam, deerini vermemitir. Aralarndaki sevginin trak yan buradadr...

Ne ki Tatyanay kyde ilk grd srada Childe Harold ya da, olur a, Lord Byron kendisi ngiltereden kagelsey- di, Tatyanann o rkek, gsterisiz gzelliini grn One- gini uyarsayd, hemen orada hayranlktan dizlerinin ba zlmez miydi Oneginin? Evrensel acnn penesinde oradan oraya koturup duranlar ite bazen bylesine kle ruhlu oluyorlar! Fakat nerde Oneginde o gz? Evrensel sevgi ardnda onca yl pabu tketen beyolu nce kzcaz kar

35

sna alp bir gzel sylev geer, sonra da erefli bir adam gibi davranmann gnl rahatl iinde alr ban gider. Evrensel ac hl yreini dalamaktadr; budalaca bir kzgnlk nnda dkt arkada kan eline bulamtr. Bundan byle ana yurdunun bir ucundan br ucuna vre dolaacak, bir kerecik olsun gzleri Tatyanay grmiyecek- tir. Kanl canldr daha; kabna samaz, haykrr:

Daha gencim, hayat gl kuvvetli damarmda.Ya beni bekliyen ne? Hep ac, gine ac, gine ac! Tatyana, Oneginin bu hlini ok iyi biliyor. lk grd

andan beri gzn kamatran fakat neyin nesi olduunu bir trl anlayamad adamn evine gelii hikyede lmsz msralarla anlatlr. Msralarn esiz sanat gzelliinden, derin anlamlarndan sz etmek istemiyorum imdi. Tatyana, Oneginin alma odasnda. Kitaplarn, eyalarn gzden geiriyor. Onlara bakp Oneginin kiiliini anlamaya, kafasnda reklenen sr dmn zmeye urayor. Bir ara olduu yerde ta kesiliyor, srrn zldn haber veren bir nsezi ile kendi kendine mrldanr:

Bo bir hayl olmasn sakn?Evet, Tatyana bunu ancak byle yarm az aa vu

rabilirdi. lk batan Oneginin ne mal olduunu anlamt nk. ok sonralar Petersburgda yeniden karlatklarnda artk onu iyi tanyordu. Kim demi saray hayat, sosyete hayat Tatyanay bozdu diye! Kim demi biraz da gzde bir hanmefendi olduu iin, yeni fikirlere kapld iin Onegine srt evirdi diye! Doru deil bu. Tatyana yine eski Tanya, kylerin, krlarn Tanyas. mard m sanki? Hayr! Petersburg sosyetesinin gz alc hayatr gnln bomakta, onu binbir acyla kvrandrmaktadr. Sosyete hanm olmaktan nefret ediyor. Tatyanay baka gzle grenler Pukinin ne demek istediini anlamyanlardr. Tatyana ak konuuyor Oneginle:

Bir bakasna balandm, lene dek Ona sadk kalmam gerek.

36

O anda Tatyana Rus kadnn ta kendisidir. Bu szleri sylemekle hayatnn doruuna eriyor, iirin dokunduu gerekleri dile getiriyor. Onun din inanlar, evliliin kutsallna inanc zerine tek kelime sylemeyi gereksiz sayarm. yleyse niye Oneginle kap gitmedi? Kendi arzyla ona seni seviyorum dememi miydi? Bir Rus kadn olduu iin Gneyli bir kadn ya da bir Fransz kadn gibi hayatta cretkr bir adm atmay beceremediinden mi? Haysiyetinden, parasndan, toplum iindeki yerinden, anlamsz erdem iddialarndan vazgemeye gc yetmediinden mi? Hayr! Rus kadn inand eyden gzn esirgemez. Tatyananm btn hayat bunu dorulayan bir hikyedir. Bir bakasna bal imdi; lene dek ona sadk kalacak. Kime sadk kalacak? Neye sadk kalacak? Dnya bir araya gelse sevemeyecei, anas yal gzlerle nnde diz kp yalvar yakar olmasayd dnyada evlenmeyecei o paa eskisine mi? Yaral yreinde btn umut kvlcmlar snd m yoksa? Ar bir umutsuzluk keleinden baka birey kalmad m gnlnde? Evet, Tatyana o paaya, yani kocasna, onu seven, onu sayan, onunla vnen drst insana hainlik etmemeye kararldr. Anas nnde dize gelip yalvard yalvarmasna, ama karan veren kendi- siyc i. Kocasnn sadk ei olmaya sz veren oydu, Tatya- n a yd. Baka kar yol bulamad iin evlendii adam ne olursa olsun imdi kocasyd. Ataca yanl bir adm kocasnn onurunu ayaklar altna alacak, adamcaz yerin dibine batrp sonunda ldrecekti. Bir bakasnn kara gnleri zerine mutlu bir hayat kurabilir mi? Mutluluu douran yalnz sevginin insana tattrd hazlar deildir; ayn zamanda gnln huzura kavumasdr. Ardnda erefsiz, merhametsiz, insanla uymayan bir davrann htras yatan gnl nasl kendi kendinden honut olabilir? nsann kendi mutluluu iin kap gitmesi yeter mi insann mutlu olmasna? Ne biim mutluluktur o ki, bir bakasn bahtsz klmadan var olamyor? Diyelim ki btn insanl sevindirecek, btn insanlar bara, esenlie kavutu

37

racak bir ama ardnda komaktasnz. Diyelim ki bu amaca ulaabilmek iin tek bir insan ikenceler iinde ldrmek gerekli, hatt kanlmaz bir arttr. Byk bir insan, mesel bir Shakespeare olmasn bu adam, sradan namuslu ihtiyarn biri olsun; krkrne inand, pek yle derinden tanmad, fakat sevip sayd, bann tac ettii, yannda yaamaktan sevin duyduu gen bir kadnn kocas olsun. Btn yapacanz bu adam rezil etmek, yerin dibine batrmak, ikencelere salmaktr. Adamn ayaklar altna alman onuru, sevdiinden ayr dmesinin strab zerine siz btn insanln geleceini, mutluluunu kuracaksnz. Yapar msnz? Buna raz olur musunuz? te meselenin can damar! Diktiiniz yapnn temellerinde bu ac yattka, diktiiniz yapnn temellerinde nemsiz bir insann, ama haksz yere, kr kr parmam gzne hayat paralanm bir insann znts yattka, yapda oturacak olanlarn kendilerine sunduunuz mutluluu sizin elinizden almaya yanaacaklarn aklnzdan geirebilir misiniz? Hepsi dnyann sonuna dek o mutluluk iinde yaayacak olsa bile, onlardan bunu bekleyebilir misiniz? Tatyana, yreinin t derinlerinde strabm dikalsn bilen Tatyana baka trl davranamazd. Hayr. Kendini bilen kii, bir Rus, kararn yle verir: mutluluktan nasibim olmasn benim. ektiim ac bu ihtiyarn ektiklerinin yz kat, bin kat olsun. Kimse bilmesin, bu ihtiyar adam da bilmesin benim nelere katlandm. Kimseler bilmesin benim neyi gze aldm. Bakasn paralamakla olacaksa, ben mutluluu istemiyorum! te trajedi burada. Tatyana izginin tesine geemiyeceini bilir, bunu bildii iin de Onegine kapy gsterir. Diyeceksiniz ki Onegin de bedbaht imdi. Tatyana birini kurtard, tekinin yreini paralad. Ama bu baka mesele, belki de iirin en nemli meselesi. Yalnz geerken syliyeyim: Tatyana neden Oneginle kamya yanamad? Edebiyatmzda tedenberi tartlan bir konudur bu. Onun iin zerinde bu kadar durdum. Meselenin en dikkate deer yan zm yolunun imdiye kadar anla-

38

lmayp tartma konusu edilmi olmasdr. Bana kalrsa Tatyana serbest olsayd, yal kocas lseydi de Tatyana dul kalsayd, gine de Oneginle kap gitmezdi. Tatyananm kiiliini iyi anlamamz gerek. Oneginin nasl bir adam olduunu apak gryor Tatyana. Ezeli vre, bir vakitler yz vermedii kadn imdi bambaka bir ortamda, ulalmaz bir varlk gibi grmektedir. Meselenin can alc noktas bir bakma bu deil mi zaten? Ortamn yenilii... Oneginin umursamayp yzst brakt gen kz imdi btn sosyetenin sevgilisidir. Sosyete ise, btn evrensel emellerine ramen Oneginin nnde boyun edii tek kuvvettir. Onun iin gzleri kamar, gen kadnn ayaklarna kapanr. te ne zamandr ardndan kovaladm lk, der, ite kurtulu yolu, ite aclarmdan beni kurtaracak varlk. O zamanlar gzm grmedi onu; mutluluk elimi uzatsam benim olacakm meerse. Nasl daha nce Aleko aclarndan kurtulma yolunu Zemfirada grdyse, imdi de Onegin heveskr imgeleminin yeni bir dnyle Tatyana ya sarlr. Ama Tatyana anlamyor mu sanki bunu? T ne zamandanberi bilmiyor mu Oneginin bu hlini? ki kere iki drt eder gibi biliyor ki, Onegin karsndaki kadn, eski gnlerin alak gnll Tatyanasn sevmiyor, kendi yeni hevesini seviyor. Biliyor ki onun gznde Tatyana, Tatyana deil bambaka bir varlktr. Tatyana deil Oneginin sevdii; belki de kimseyi sevmiyor. Oneginin kimseyi sevmeye gc yok; ne kadar ac ekerse eksin, kimseyi sevmeye gc yok. Sevdii, bir heves sade; zaten kendisi bir heves, Onegin! Bugn Tatyananm peinden geldiini grse yarn hayl krklna urayacak, gnlnn taknln alaya alacak. Onegin rzgrn nnde ordan oraya savrulup duran bir ot parasdr. Tatyana yle mi ya? Umutsuzluun en koyu katnda bile, hayatnn parampara olduunu sezdii anda bile gnlnn uzanaca salam, sarslmaz bir tutana var. ocukluk htralar, gsterisiz, basit hayatnn ilk yllarn yaad krlar, ky,

Dadsnn mezar banda Dallarn rd glgelikler.

39

evet, btn bu htralar, gemi gnlerin hayli... elinde kalan en deerli eyler imdi bunlar. En kara umutsuzluk ukurundan bunlar kurtaryor onu. Az deil. ok bile. Onu kendi z toprana, halkna, halknn kutsal bildiklerine balyan, sarslmaz, paralanmaz bir temel. Oysa Onegin? Oneginin nesi var? Kim Onegin? Hibir ey! Tatyana m gidecek Onegin'in peinden ona acd iin, onu eklendirmek iin, sevgisinin sonsuz merhamet kaynandan ona bir anlk mutluluk yalgn armaan etmek iin?.. Tatyana m yapacak bunu? Yarn Oneginin kendi sevinci ile alay edeceini imdiden bilmiyor mu sanki? Hayr! Bunlar yle derin, yle sarslmaz gnllerdir ki, sonsuz bir acma duygusuyla da olsa, kutsal bildiklerini yle gz gre gre harcansn diye sunmazlar adama. Hayr, Tatyana, Onegin in peinden gidemezdi.

Pukin, Oneginde, o esiz, o lmsz iirde katma eriilmez bir ulusal air olduunu ortaya koydu. Onun gibisi daha gelmemiti. Halkm tepesinde oturan bir toplum katnn i yzn bir anda, eine az rastlanr bir sezgi gcyle ve kesinlikle aa vurdu. nceki alarn, amzn Rus serserisi tipini gzler nne serdi. Rus serserisinin gnlnde yatan ilk sezen, tarih ierisinde kaderini ilk izleyen, bizim kaderimizdeki yerini ilk grp anlatan Pukin olmutur. Tatyanada, bir Rus kadnnn hayatnda tam anlamyla olumlunun ve gzelin gerek rneini yaratt. Yine bu devrenin rn olan baka eserlerinde ele ald, doruca Rus halknn iinden kp gelen daha nice olumlu ve gzel Rus tipini ileyip bize sunan ilk Rus yazaryd. Bu insanlarn gzellii, dile getirdikleri kat, phe gtrmez gerekte kendini gsteriyor. Hibirini inkr edemeyiz; tatan yontulma heykeller gibi dimdik ayakta duruyorlar. Size bir daha hatrlatmak isterim, bir edebiyat eletirmeni gibi konumuyorum burada; dncemi aklamak iin btn bu eserleri enine boyuna inceleyip edeb yarglara varacak deilim. Mesel o papaz mizal Rus vakanvisi tipini ele alalm. Bu yce insann bizim iin ne kadar nem

40

li, ne kadar anlaml olduunu gstermek iin kitaplar dolusu sz az gelir. Bu tip Pukin tarafndan Rus topranda bulundu, Pukinin dehasyla yoruldu, gsterisiz, takn, phe kaldrmaz gnl gzelliiyle ulusal benliimize, ulusal bilincimize bir tank olmak zere bizlere sunuldu. Bizimledir artk, yayor; zerinde tartamayz. airin hayl gcnn yoktan yaratt bir varlk deildir. Bunu siz de teslim edersiniz. Evet yayor, bir gerek; onun iin onu yaratan ulusal bilin de yayor, o da bir gerektir; onun iin bu bilincin yaama gc de bir gerektir. Hem gerektir, hem ycedir. Pukinin btn eserleri Rus benliine, Rus benliinin manev gcne inanc ile dolup taar. nancn olduu yerde umut vardr, Rus insannn gelecei karsnda duyulan byk umut.

Baar ve iyi gnler umuduylaKorkmadan gelecee bakarm.

demiti Pukin bir baka ilikiyle. Ama bu szleri btn yaratc abasna uygulanabilir sanrm. Ne ondan nce, ne de ondan sonra hibir Rus yazar onun kadar yakndan Rus halkyla anlaamamtr. Yazarlarmz arasnda sryle halk uzman yok mu? Var tabi. Hayli yetenekli kiiler, bilgili kiiler, halk seven kiiler. Saylar hi de az deil. Yalnz bu yazarlar Pukinle kyaslyacak olursak, grrz ki bir ya da ikisi dnda hepsi byk sr zerine yazan beylerdir; bu izginin stesine varmaz hibiri. En yeteneklilerinde bile, szn ettiim o ikisinde bile arada bir halka yle yukardan bakan bir tutum, bir baka hayattan, bir baka dnyadan gelme bir k, halk yazarn katma karp mutlu klma isteini andrr bir kayg greceksiniz. Oysa Pukinde doruca halktan gelen bir ey var; o, kadar ki, kimi zaman dnyann en bn duygularna iteliyor onu. Ay hikyesini hatrlayn. Dii aynn ldrln ya da u msralar hatrlayn, ne demek istediimi anlyacaksmz:

Amcam olu Yahya, seninle imeye baladk m...Btn bu sanat ve sezgi hzineleri byk airimizin

kendinden sonra gelecek olanlara, ondan sonra gelip ayn

41

tarlay srecek olanlara brakt nianlardr diyebiliriz. Hatt diyebiliriz ki, Pukin hi yaamasayd Rus edebiyat onun ardndan gelen nice iinin eri yazardan yoksun kalacakt. Hi deilse bu yazarlar gnmzde bu kadar byk bir baaryla ortaya serdikleri dncelerini bylesine gl, bylesine ak seik bir uslupla dile getiremiyecekler- di. Pukinin nemi yalnz iir, yalnz sanat alanyla snrl kalmyor. Pukin olmasayd kendi Rus benliimize, Rus halknn yapabileceklerine gvenimizi, Avrupa milletleri arasnda Rusyann geleceine inancmz daha sonraki yazarlarn (hepsinin deil tabi, bir kann) kaleminden bylesine kar durulmaz bir gle dile getirilebilir miydi? Pukinin bu alandaki baars nc alma devresini gzden geirdiimizde daha iyi anlalacaktr.

Bir kere daha syliyeyim, bu devreler arasnda kesin izgiler aramamak gerekir. nc devrenin rn baz eserlerini bile air, sanat almalarnn daha balangcnda yazm olabilirdi. nk Pukinin sanat kiilii batan sona bir btnd, ilk gnden btn unsurlarn iinde tayan canl bir olutu. Dars, dardan aldklar gnlnde zaten var olan canlandrmaktan teye varmad. Ama durmadan gelien bir olutu bu. Geirdii devreleri birbirinden ayrp tanmlayabiliriz. Her bir devrenin kendi zelliklerinin yansra, aralarndaki balarn canll ve sreklilii dikkatimizi ekecektir. O zaman nc devreye katabileceimiz eserlerde her eyden ok btn insanl iine alan dncelerin, baka uluslarn iir anlaynn, baka uluslarn yaratc dehasnn yansdn greceiz. Bunlardan bazs Pukinin lmnden sonra yaymland. air bu devrede nerdeyse tabiat st diyebileceimiz, ondan nce hibir yerde grlmemi, iitilmemi bir ey sundu insanla. Avrupa edebiyatnda ondan nce de dev gibi sanat dehalaryla parlayan adamlar grnmt; Shakespeare, Cervantes, Schiller. Ama evrensel sevgi gc Pukinde olduu kadar hangisinde vard? Pukin bu gcn, ulusumuzun bu en byk gcn halkla paylayor. Onun iin

42

bizim ulusal airimizdir. Avrupa airlerinin en bykleri bile bir yabanc ulusun yaratc damarn bylesine dorulukla bulamazd. Tam tersi. Avrupa airleri baka milletlere gzlerini evirdiklerinde onlar okluk kendi milletlerine benzetmiler, kendilerince anlamlardr. Shakespea- rein talyanlar bile birer ngilizdir. Dnyann btn airleri arasnda bir Pukinde var bu g; baka bir milletin dncelerini, sezgilerini bu kadar kendinin klabilme gc bir onda var. Faustdan sahneleri dnn; Pinti val- yey, Yoksul valye baladn ele aln; Don Juan' bir daha okuyun. Bunlarn altndaki imza Pukinin olmasayd nerden bilecektiniz herbirini bir spanyolun yazmadn? Veba Salgnnda Bayram iirindeki hayl gcne baka nerde rastlyabilirsiniz? Hayl gcnn vard o akl almaz derinliklerde ngiliz dehasnn kendi z benlii yatyor. Kahramann veba stne ard o gzelim arkda, sonra Mari'nin arksnda bunu apak gryoruz:

ocuklarmzn sesleriydi duyulan Okulun avlusunda.

Bunlar sapma kadar ngiliz arklardr. Bunlar ngiliz ruhunun zlemleri, yas ars, gelecein getirecei aclan gren nsezgisidir. u garip msralar hatrlayn:

O yaban vadide dolarken birgn ben Eski bir ngiliz tarikat eyhinin yazd mistik bir kitabn balangc deil mi nerdeyse bu? Olduu gibi iire aktarlm. Ama sade aktarma m? Msralarn hznl, cokun musikisinde Kuzey Protestanlnn sesi alyor; dinin kalplarna meydan okuyan gnl inan dolu ngiliz, bulank, karanlk, bklmez, emellerinden amyan mistik ruh, mistik imgelemin o yaman taknlyla bize sesleniyor. Bu garip msralar okuduka btn o gnler gzlerinizin nnde belirir; Reformasyonu, ilk Protestanln cokun, sava ruhunu, tarihi anlarsnz - yalnz dnce katnda da deil; tepeden trnaa silhl tarikatlarla omuz srten, onlarla birlikte lhiler okuyan, cokunluklarn paylap onlann yansra gzya dken, inanlarna katlan bir kim

43

sesiniz artk. Sonra Kurana yknmeleri Bir mslman deil mi imdi bunlar syliyen? Evet. Kurann, cihad klcn kuananlarn sesidir bu. nancn btn sadeliiyle ahlan! Eski Yunan ve Roma dnyas da burada. te Msr Geceleri! Tanrla zenen dnya adamlar. Tanrlar gibi halkn tepesinde tnemi, halkn yaratc gcn, emellerini hie sayp tapnaklara kapanm, kapal kaplar ardnda zvanadan km insanlar. lmne can skntlndan kurtulmak iin zulmn en korkuncuna ba vurarak, ehvetten medet umarak, erkeini yiyen dii rmcein ihtirasyla gnl elendirmeye savaan zavalllar. Hepsi burada. Yok hayr! te aka sylyorum: Pukin gibi evrensel sevgi gc olan bir baka air daha gelmedi. Sonra, yalnz bu sevgisi deil bizim iin nemli olan; o akllara durgunluk veren derinlii, yabanc milletlerin gnlnde olup bitenleri kendi gnlnde yanstabilme gc de nemlidir. Dnya edebiyatnn baka hibir airinde bu olaya bylesine rastgelmiyoruz. Yalnz Pukinde var bu. Onun iin de, dediim gibi, Pukin imdiye kadar hi grlmemi, hi iitilmemi bir olaydr. Bana sorarsanz gelecekten bir haberdir bizim iin, nk... nk iirin ulusal bilince varan kkleri buradan geiyor; burada ulusal bilincin geleceini seziyoruz; burada geleceimizin ulusal bilincine varyoruz; bir kere daha farkna varyoruz ki gelecein ulusal bilincinin kkleri bugndedir. Pukin, tpk bir peygamber gibi, bunu bize haber verdi. Zaten Rus milliyetiliinin ardndaki g btn insanlarn birlemesi zleminden doan gtr. Pukin dorudan doruya halkn airi olup gcn halktan almaya balad anda, bu gcn byk geleceini grm, anlamt. Onun iin gelecekten haber getiren biridir. Onun iin Peygamberdir.

Sorarm size, nedir Byk Petronun devrimleri bizim iin? Yalnz gelecek bakmndan deil, bir de imdiye kadar olup bitenler, imdiye kadar aa kan gerekler asndan bakldnda, anlam neydi bu devrimlerin? Herhalde Avrupa klk kyafetinin, Avrupa greneklerinin, Avru

44

pa tekniinin ve biliminin benimsenmesi deildi. Gelin daha yakndan, daha bir kesinlikle inceleyelim bunu. Evet, byk bir ihtimalle Petro ilkin bu dar, pratik ereve ierisinde ie koyuldu; fakat zaman geip kafasndaki devrim dncesi gelitike, gizli bir igdnn etkisi kendini gstermeye balad. Petro gzlerini daha uzun erimli amalara evirdi, abalarn daha geni ufuklara yneltti. Zaten Rus halk da devrimleri gnlk kayglarla benimsemeyi yeterli bulmamt. Halk peinden srkleyen baka eydi; gnlk kayglarla kyas kaldrmayacak kadar yksek amalar gzeten bir nsezi. Halk daha o zama,ndan ilerisini gryor, gelecein getireceklerini bekliyordu. Bir daha syleyeyim, halk bunun bilincine varmamt daha; fakat amacnn o ynde yattn seziyor, nemini anlyordu. Onun iindir ki gzlerimiz hemen btn insanlarn birlemesi lksne evrildi. Dmanlk duygusuyla deildi bu. imizden taan iyi niyetle, yreimizdeki sonsuz sevgiyle hi rk ayrm gzetmeden yabanc milletlerin dehalarn barmza bastk; daha ilk admda sezgimiz bize anlayl davranmay, aykrlklar gzmzde bytmemeyi, hepsini ho grp uzlatrma yoluna gitmeyi retti. Bylelikle (biz de bunun daha yeni farkna varyorduk) byk Aryan ailesini hep bir araya getirip karde klacak bir lky benimsemeye hazr ve istekli olduumuzu gsterdik. Evet. Hi pheniz olmasn, Rusun kaderi Avrupann birlemesi, btn insanln birlemesi ynnde geliecektir. Gerekten Rus olmak, btn insanlara karde olmaktr, evrensel insan olmaktr. Aramzdaki btn bu slavclk, Batclk ayrmlar bir yerde tarih artlanmaya dayanyor, ama aslna bakarsamz birbirimizi yanl anlamamzdan douyor. Gerek bir Rus'un gznde Avrupann gelecei, Rusyann gelecei kadar, kendi anayurdunun gelecei kadar azizdir. nk Rusyann kaderi evrensellik katma kmaktr; kl zoruyla deil, kardelik balarnn kuvvetiyle, insanlar kardelik lks evresinde birletirme emelimizle. Petronun devrimlerinden bu yana tarihimizi iyi incele

45

yin. Avrupa milletleriyle aramzdaki ilikilerde, hatt devletin gtt siyasette hep bu dnceyle (benim bu haylimle deyin isterseniz) karlaacaksnz. Rusyann siyaseti bu son ikiyz yl ierisinde Avrupaya hizmet etmekten baka ne yapnrtr? Hatt Rusya kraldan ok kral taraftar oldu diyebiliriz. Bunun devlet adamlarmzn ie yaramaz oluundan ileri geldiini sanmyorum. Bugn bizim gzmzde deerinin ne olduunu Avrupa ok iyi bilmektedir. Bir gn gelecek bizler deil ama, ocuklarmz anlayacak ki gerekten Rus olmak demek, Avrupann iine dt elimeleri ortadan kaldrmay ama edinmek demektir; gnlmzdeki kardelik sevgisinden kuvvet alarak btn insanlarn birlemesi yolunda savamak demektir; belki de, nihayet, insanlk birlii lksnn gerekleeceine, sann dediinin olacana, gnn birinde btn insanlarn elele vereceine inandmz btn dnyaya haykrmak demektir. Ben inanyorum bunun byle olacana. Biliyorum, ok iyi biliyorum ki bu szlerime bir dolu deli samas diyenleriniz olacak. yle olsun. Syledim ya bunlar, hi de piman deilim. Sylenmesi gerek nk. zellikle imdi, burada, esiz sanat gcyle bu dnceyi dnyaya salan byk dhiyi kutladmz bir srada hepsinin sylenmesi gerek. Bu dnce bundan nce de birok kereler dile getirildi. Ben yeni birey sylemiyorum. Yine de byle konumam bir kstahlk sayanlar kacaktr. Bu mu bizim kaderimiz? Bu mu bizim zavall, ilkel yurdumuzun kaderi? Dnyaya yeni bir lknn tohumlarn atmak btn insanlar arasnda bize mi dt?

Ekonomik baarlardan, silh gcnden, bilim gcnden sz ediyor muvum? nsanlar arasnda kardelik balarnn kurulmasndan sz; ediyorum. Bu lky gerekletirmek, diyorum, btn uluslar arasnda belki Rusyann k^de^i olacaktr. Bu lknn izleri tarihimizdedir, yetitirdiimiz dehalardadr, Pukinin sanat dehasmdadr. Yurdumuz yoksul olsun, ne zarar? Hazreti sann bir kle klnda boydan boya geip takdis ettii lkedir buras,

46

btn yoksulluuyla. Niye sann son sznn bir gn gerek katna kaca umudu bizim olmasn? sa da bir ahrda domam myd? Dediim gibi, hi olmazsa Pukinin rnei var nmzde, Pukinin dehasnn btn insanl iine alan kaplam var. Pukinin gsnde kendi ulusunun yan sra yabanc uluslarn da yrei arpard. Pukin, hi olmazsa sanat alannda, Rus bilincinin bu evrensel eilimini aa vurdu. Bizim iin bu paha biilmez bir uyarmadr. Dncemiz bir haylden, bir dten teye var- masa bile, hi deilse Pukinin eserinde bu hayl, bu d kendine salam temeller bulmutur. Pukinin mr daha uzun olsayd, kimbilir daha nice cokun, lmsz tipler yaratacak, Avrupal kardelerimiz de Rus olmann ne demek olduunu anlayabileceklerdi. imdikinden ok daha byk bir gle Pukin, Avrupay kendine ekecekti. Belki onlara anlatabilecekti gnlmzde yatan zlemin gerek yann. Onlar da bizi imdi anladklarndan daha iyi anlyacak- lar, yreimizin atn duyar olacaklard; bize pheyle, imdiki gibi biraz da kmseyerek bakmaz olacaklard. Pukin daha ok yaasayd, belki bizim aramzda da anlamazlklar daha az olacak, birbirimizle bylesine hrlam- yacaktk. Allahn hikmeti bakaym. Pukin en olgun, en gl anda ld. ld, mezarna byk bir sr gtrd. imdi biz, onsuz, onun kutsal srrn zmeye alyoruz.

47

III

BAY GRADOVSKYE CEVAP

1

OK NEML BR NOKTA

Not Defteri baskya verilmek zereydi. Bu sayy 8 Haziran gn Moskovada yaptm konumaya ayrmtm. Ayrca konumamn Moskovskaya Viedomostide yaynlanmasndan sonra basnda kopan ngarlar nceden sezinleyip bir nsz hazrladydm. Zatlinizin eletirilerini okuyunca, Bay Gradovski, saldrlarnza karlk vermeyi geciktirmemek iin basky geciktirdim. Sahiden, korktuum bama geldi. Neydi basnda kopan o grlt! Ne isimler takmadlar bana! Kibirli, korkak, hem Manilovun* biri, hem air, byle taknlklara meydan verilmemeli. Polis!.. Polis ya! Sz gelii polis, deil mi? Liberal polis. yi ama niye sahici polis deil? Bugnlerde sahici polis liberallikte liberallerden aa kalyor mu ki? Aslna bakarsanz bal gibi polisi imdada armaktr bu ya, imdilik bir yana brakalm bu konuyu. Gelelim sizin sylediklerinize.

* Gogol'un yaratt tiplerden. Gzyal yalanc.

48

lk batan syleyeyim, sizinle ahsen alp veremediim birey yok benim. Olamaz da. Ne tartabiliriz sizinle? Anlamamz imknsz. Onun iin size ne bunu yapn, ne de unu yapmayn diyeceim. Bundan nce ne zaman yazlarnz okuduysam dncenizin yn karsnda app kalmmdr. Tutup da imdi ise karlk vermek bouna aba. Karlk veriyorsam bakalarn dndmdendir. Kamuoyunu dnyorum, kamuoyu iin yazyorum btn yazdklarm.

nk drt bir yanda yeni yeni akmlarn belirdiini gryorum. Bu akmlara kaplanlar hep yeni bir szn ar- dmdalar. Rusyann nne umut tutan her yeni sz, her yeni hareketi kocakar zevzekliine boan liberallerden; o beyni sulanm, aznda tek dii kalmam liberal kukusundan; kendilerini hl yeni kuakla bir tutan u yllanm mezar kaknlarndan; Rusyay kurtarma iddiasyla ortaya kp yirmi be yl tepemizde tnedikten sonra pazar yerinde bouna barp aranlar deyimiyle halkn azna denlerin khne liberal dncesinden bktlar usandlar. Ksacas, Bay Gradovski, iddialarnza karlk vermekle yetineceimi sanyorsanz yanlyorsunuz. Bilin ki ne zamandr beklediim bu frsat hi de elden karmak niyetinde deilim.

nce soruyorsunuz, konumamda szn ettiim o vreler in nerden kp geldiini neden aka belirtmemiim. yle yapmadm diye knyorsunuz beni. Niye mi belirtmedim? Uzun hikye! Belirtmek iin ok gerilere gitmek gerekecek. Kald ki sorunuza cevap versem anlatacak myz sanki? Siz oktan meselenin zm yolunu kafanzda tasarlamsnz; oktan biliyorsunuz vrelerin nerden, niin kp geldiini. Skvoznik-Dmuhanovskilerle* birlikte yaamann bkknlndan, boyunduruk altnda inleyen serflerin toplumda yaratt sululuk duygusundan. Gnmzn liberal kafal adamnn varaca bundan l so

* Gogolden kurnaz, dolandrc bir tip

49

nu mu olur? Bu gibileri iin Rusyann her meselesi oktan zlm, yoluna girmitir. Ama meselo sizin sandnz kadar kolay deil, hi de o kadar kolay deil, zerinde karara vardnz zm yolu ne olursa olsun. Skvoznik- lerle sululuk duygusu zerinde sras gelince dururuz, imdi izin verin size en ok yaraan bir sznz ele alalm. ok kolay, alay ediverircesirie kyor afrznvclan bu sz. Lkin peini brakrm sanyorsanz yanlyorsunuz. Diyorsunuz ki:

ster yle olsun ister byle, Avrupadan gelen aydnlanma hareketinin etkisi altna girdiimiz ikiyz yl geiyor. Rusun evrensel duyarll yznden (Bay Dostoyevski de kabul ediyor ki bu duyarllk milletimizin belli bal zelliidir) bunun etkisi bizim zerimizde ok derin oldu. Bize kadar ulaan bu Avrupa medeniyetinden karamayz. stesek de kaamayz Kamamz da gerekli de M. Aydnla kavumak isteyen her Rus, Bat Avrupal bir k kaynana yzn evirmek zorundadr. nk Rusyada yok bu kaynaklar. O kadar basit.

Ne de tatl anlatmsnz! Ama ok nemli bir kelime kullanyordunuz Bay Gradovski: cyd'nlarma. Sorar m s^e, ne demek bu? Batnm bilimleri mi, ie yarar bilim ve teknikler mi? Yoksa gnln aydnlanmas m? Bilimlere ve tekniklere srt eviremeyiz, kaamayz bunlardan, doru ^amamz iin de bir sebep yok zaten. Bunlan Bat Av-un a dan baka bir yerden alamayacamz dncesine de Iratlyorum. Bu bakmdan kyamete dek Avnpann i'-HMni biliriz, merak etmeyin. Ayd'nlanmaya gelince, bundan benim anladm (sanrm herkesin anlamas ge~eke-) kelimenin tad anlamdr: insann gnlne vurun yveMni aydnlatan, dncesine yn ve-en. hayatrun yolunu ci^en bir k, yleyse izin verin de aydnlanmann bylesine varmak iin hi de Avrupa kaynaklarna bavurmak zo~unda olmadknz syliveyim Bu kaynaklardan yoksun olmak nerde, Rusya batan aa bunlarla dolu. atnz detil mi? aarsnz ya! Ben tartmaya girdim mi doruca mesele

50

nin zne inerim. Anlamamza en az nerde imkn var, tartmaya ordan balamalyz.

Dediim u; bizim halkmz gnln Hazreti saya, Hazreti sann retilerine kaptrd iin oktan aydnlanmtr. Bu halk sann ne sylediini bilmiyor ki, kimse bu halk karsna alp sann ne rettiini anlatmad ki! diyeceksiniz. Bo lftr bu. Halk bileceini biliyor, softalk snavnda akarm ne umuru? Halk bugn bildiini Allah Evinde rendi. Halkn yzyllardan beri har neir olduu dualarn, lhilerin deeri yannda bilgi hafzlarn syleyecekleri solda sfr kalr. Halk dmandan kap daa ktnda, ormanlara sndnda dualarn tekrarlyor, lhilerini aryordu. Batu Han istils srasnda bile, t o zaman bile, bu halk Rabbim gcn esirgeme bizden demesini biliyordu. Sonradan bu lhiyi kelime kelime rendi, yreine perinledi. sadan baka tutanal kalmamt nk Zaten btn Hristiyanlkta doru olan ne varsa bu bir tek lhidedir, batan sona kadar. Ne yapalm yani kimse halkn karsna kp vaaz vermiyorsa, kesiler lflarn azlarnda geveliyorsa? Liberallerin uydurduu, sonra da kilisemize ynelttii bu ar sulamay ok duyduk imdiye kadar. Bu yetmiyormu gibi bir de din trenlerde kullanlan slav dilinin elverisizliini bamza kakar dururlar. Szde halkm anlamad bir dilmi! yledir diyelim. Ne kar bundan? Papaz beri gelip okumaya balamasn: Rabbim, hayatmn tanrs!... te Hristiyanln btn anlam, btn retecekleri! Halk bu duay ezbere bilir. Halk ermilerin hayatlarn da ezbere bilir. Ezbere bilirler, her frsatta byk bir heyecanla birbirlerine anlatrlar. Fakat Hristiyan kiiler olarak getikleri en etin snav btn bir tarih boyu sineye ektikleri saysz, sonu gelmez aclardr. Bu halk neler ekmedi! Helkesin onu yzst koyup gittiini grd. Her yerde ayaklar altnda ezildi. Her zaman bakalar iin alt,- bakalar u'jruna hayatn tketti. Btn bir tarih boyunca sadan ba'jka kimsesi yoktu. Onun iin say, byk avutucuyu bu halk

51

barna bast, bir daha brakmamacasma. nk sa onu umutsuzluk kuyusuna yuvarlanmaktan kurtarmt. Btn bunlar niye sylyorum size? Birazck olsun size bir- cyler anlatabileceimi sandmdan m? Szlerime deli samas diyeceksiniz. Kimbilir belki de ne bu edepsizlik! dersiniz. Ne derseniz deyin, zaten sizin iin yazmyorum bunlar. Kald ki meselenin nemi ok byk. zerinde enine boyuna konumak gerek. Bu parmaklar kalem tuttuka bu az konuacaktr. imdilik dncemin ana temelini belirtmekle yetinmek niyetindeyim: Eer halkmz say. sann tlerini barna basmakla oktan aydnla ulamsa sayla birlikte gerek aydnlanma katna km demektir. Bylesine sonsuz bir hzinenin yansra, Batnn bilimlerini de almak halk iin gerek bir nimet olacaktr. Bizim aramzda bilim Batda olduu gibi say glgeleyemez. Zaten orada da, Batda da say glgeleyen bilim olmad. Bu dpe dz liberallerin uydurmasdr. Bilim a almadan ok daha nce Bat kilisesi sann anlamm bozmutu; oktan bir kilise olmaktan kp Roma Devleti olmu, sonradan da Papalkla devleti birbirine kartrmt. Evet, artk Batda gerek anlamda ne Hristiyanlk, ne de kilise var. Bugn Batda gerek Hristiyanlar yoktur demiyorum, her zaman olacak; ne ki Katolik cemaati artk Hristiyan olmaktan kmtr. Hergn biraz daha putperestlie kayyor. Protestanlk ise gn getike Allahszln, kararsz ve karanlk bir ahlk anlaynn korkun uurumuna yuvarlanyor.

Diyeceksiniz ki Hristiyanlk ve Hazreti saya tapnma aydnlanmann tm demek deildir, aydnlanma katma kan basamaklardan biridir yalnz. Onun yan sra bilim var, toplumu gzeten lkler, kalknma lks, daha bir dolu eyler var. Bakn buna diyecek szm yok benim, o kadar dmedim. Bir yere kadar haksz deilsiniz. Bilim konusunda mesel. Yine de halkmzn Hristiyan inanc onun aydnlanma abasnn en belli bal, en canl temelidir, hep de byle kalmaldr dediim zaman biliyorum

52

I

bu dncemi kabule hibir zaman yanamayacaksnz. Konumamda Tatyananm Oneginle kamay kabul etmemekle gerek bir Rus gibi davrandn, Rus halknn doru bildii bir yolu setiini sylemitim. Bana saldranlardan biri Rus halknn bildii bir gerek olabilecei dncesini kendine hakaret saym, u soruyla karma kt: Halkm cinsel ahlkszlndan ne haber? Gel de cevap ver bu adama imdi! Adam en ok kzdran neydi bilir misiniz? Rus halknn kendine zg bir gerei olmas, yani Rus halknn gerekten aydnlanma katma km olmas! Oysa halkmzn tmne yaygn m ahlkszlk? Doru mu biliniyor halk arasnda? Evet, halk kabadr, ama hepsi deil beyler, hepsi deil!. ncile el basp bunun doruluuna tanklk edebilirim. Ben bu halk yakndan grdm, tandm. Nice yllar halkm arasnda yaadm. Ben de kanun d saylanlar dan biriydim. Ben halkn yansra canm diime takm alrken tekiler, elleri kanla ykananlar liberal pozlar taknp halk matraa almakta, halkmzn hayvandan ayrcal olmadm ortaya koymak iin konferanslar, makaleler iziktirmekteydiler. Halk tanmyorsun, demeyin bana! Tanyorum. Halk tandktan sonradr ki gnlm yeniden Hazreti saya verdim. ocukluumda nasl yakndan tanrdm onu! Avrupa kafal liberallerden biri olduum sra handiyse elden kardydm... Yine de diyelim yle olsun. Gnahkardr diyelim bu halk, kabadr diyelim. Hayvandan olsa olsa bir gmlek stndr diyelim.

Oul anasnn srtnda,Gelin kr atn...

Bu halk arksnn ardnda yatan bir gerek olmal, deil mi? Dikkat ettiniz mi nasl btn Rus arklar gerek bir olay zerine kuruludur? Nolur bir kerecik olsun hakszlk etmeyin, siz liberal kafal aydn kiiler! Yzyllardr bu halkm nelere katlandn bir gzlerinizin nne getirin. Hayvana benzemesinin suu kimindir, bir dnn ve sulamayn! Byk Morskayadaki berber dkknlarnda san kazdrtmyor diye kyly kt grmek aknlk de

53

il de nedir Aliahakna? Bizim Avrupa kafal liberallerimiz Rus halknn dikine gitmeye, Rus halkn inkra bir kere balamasnlar, buraya kadar vardrrlar ii. Rusun kendi kiisel. benlii yokmu, Ruslarn kendi ulusal benlikleri bile yokmu! Batda nereye giderseniz gidin, hangi ulusu seerseniz sein, daha m az sarholukla, soygunculukla karlaacaksnz? Ayn hayvanlk yok mu sanki orda da? stne, bizim halkmzda hi de gremeyeceiniz bir inat, bir dikine kat yreklilik vardr, grnce donar kalrsnz. Kara cehaletin, medeniyetsizliin dik lsdr orda karlaacanz. Zaman zaman yle korkun bir babolukla elele gider ki, nerde olduunuzu arrsnz. Batda kanunu hie sayma, baboluk gnah deil doruluun ta kendisi saylmaya balanmtr. Bizim halkmz arasnda hayvanlk, gnahkrlk alm yrm olabilir, doru; fakat bugn bizim halkmzn olan bir ey var, kimse bunun varln inkr edemez-, Rus halk, hi olmazsa btnyle, yalnz lk katnda deil, doruca gnlk gerek katnda, gnahn dorulukla bir tutmaya ne razdr, ne de byle bir istei var. Kylmz gnaha girer girmesine, ama eninde sonunda kusur iledim diyecektir. Gnaha giren bunu demezse bir bakas onun iin diyecektir. Diyecektir ve gerek rtlenmeyecektir. Gnah pis bir korkudur, gne dounca silinir gider. Gnah geici, sa kalcdr. Allahn gn bu halk gnaha giriyor. Ama en iyi anlarda, Hristiyanln kavradnda dorunun hakkn vermekte gecikmeyecektir. Aslnda nemli olan halkn doru bellediidir; nemli olan halkm doruluktan ne bekledii, dorulua ne gzle baktdr; halkn en yksek emelleri, halkm sevdii, halkn Allahdan dilediidir; nemli olan halkm ne iin dua ettii, neyin ardndan aladdr. Ve halkn lks saya ulamaktr. Aydnlanma zaten sadan gelmiyor mu? Bu halk tarihinin en canl, on buhranl dnemlerinde toplum karlaryla ilgili her konuyu say gznnde tutarak kararlatrmad m, kararlatrmyor mu? imdi ii alaya alacaksnz, diyeceksiniz ki: yle alayp szlamak

54

yetmez; biraz da bireyler yapmak gerek, biraz da birey olmak gerek. Fakat syleyin bana siz Bat kafal aydn Ruslar, sizin aranzda hak yolunda yryenler var m? sa dan stn tuttuunuz doru kiileri gsterin bana! Ama bilin ki bu halkm arasnda hak yolunda giden kiiler vardr. Halkn arasnda daha sizin gznze arpmam nice olumlu, gzel adamlar vardr. Biz grelim grmeyelim, hak yolundan ayrlmyan, hak yolunda ehit denler ok bu lkede. Gz olan grr; gzleri yalnz hayvanlk rnei arayanlar tabii birey grmezler. Ama zarar yok onlar grmesin, halk biliyor kendi iinde doru kiilerin, dorulua tanklk edenlerin var olduunu. Gcn bu bilgiden alyor. Halk zaman gelince doru yolu bilenlerin kendini kurtaraca umuduyla gl kuvvetlidir. Bir dnn, ka kere felketten kurtard bu halk bu yurdu? Gnaha boulmu, ikiden kafas dumanlanm, ahlkszlk batanda yan gelip yatan bu halk deil miydi daha geende yek- vcut ahlanp Trklerin ayaklar altnda ezilen Hristiyan Islavlarn yardmna koan, Trklere kar alan sava kutlayan? Bu halk deil miydi? Dert elle savaa sarld. Hak yolundan ayrlnn, iledii gnahlarn kefaretini demek iin gerekli bir fedakrlk sayd sava. Rublenin deeri dyor, besin mallarnn fiyatlar artyor diye feryad basp ortal birbirine katmadan tuttu oullarn lme gnderdi. Geen sava gnlerinde halkmzn nas l kendini atn, nasl yceldiini ben iyi bilirim. Liberaller bu olayn ardnda yatan sebebi grmezler; gmmedikleri gibi bir de ii alaya vururlar. Bu baldr plaklar takmnn benimsedii bir beraberlik lks, bir toplum bilinci, bir siyasal dnce olacak ha?... Nerde o gnler! Soranm size niin, niin bizim Avrupallam liberallerimiz Rus halkna byle dman olurlar? Niye Avrupada kendilerine demokrat diyenle!* hep halktan yana kar, hi deilse halka dayanrlar da, bizim demokratlarmz okluk soylu ailelerden gelmedir, hemen her zaman halkn gcn ayaklar altna alan yollar tutarlar, sonunda da halkn

55

tepesinde despot kesilirler? Demiyorum ki biliyorlar halka dman olduklarm; hayr, bilmiyorlar! in kt yan da bu zaten. Bilmemeleri. Btn bu sorular sanrm sabrnz taracak Bay Gradovski. yle ama napahm! Bunlar da benim gerek bellediklerim. Elim kalem tuttuka, azm sz yaptka bu gerekleri ortaya dkmekten geri durm- yacam.

yle bitireceim szm: i bilim yntemini almaksa, bamzn stnde yeri var. Yok aydnlanma ise, hibir Avrupa kaynandan k almaya ihtiyacmz yok bizim. Alsak alsak yle szleri alrz: Herkes kendi, Allah herkes iin... Benden sonra Tufan... Bizim de byle ataszlerimiz yok mu diyeceksiniz. Adamn yemeini yer, sonra da amma tuzsuzdu der gibi. Evet, halkn dilinde daha bunun gibi yzlercesi vardr. Halk geni kafaldr. Glmesini de sever. Olgun bilin, olumsuz kavramlara her zaman aktr. Ne var ki bunlar hep szler, deyimler. Bunlarn dile getirdii geree inanmaz bizim halkmz, alay eder onlarla. Aslnda bunlar halkn bilincinin reddettii kavramlardr. Oysa Herkes kendi, Allah herkes iin sz yle mi ya? Bu sz Batda herkesin kabullendii, Batllarm tmnn bel balad bir toplumsal davrann ifadesi olup kmtr bugn. Btn Batllar demeyelim de hi olmazsa halkm tepesinde oturanlar diyelim; halk boyunduruk altnda tutanlar, topran sahipleri, iilerin sahipleri diyelim, Avrupa Uygarlnn bekileri! Ne yarar olacak bize byle uygarln? Biz bir baka n, bir baka aydnlanma kaynann, bir baka aydnlanma amacnn ardnda komalyz. Bunlar kendi iimizde aramalyz. Bilim baka, aydnlanma bakadr. Eer halkmza, halkmzn gcne inanrsak, imdiden bizim olan bu Hristiyanlk n belki gnn birinde tam ve gerek bir aydnlanmann kayna klabiliriz.

Sz uzad. Btn bu sylediklerimin eletirilerinize bir cevap olmadn syleyeceksiniz. yle olsun. Ben de zaten btn bunlan bir nsz sayyorum. nsz, ama gerekliydi.

56

Konumamda sizden ayrldm noktalan bir bir ortaya dkp aklamsnz; herbirine neden nem verdiinizi belirtiyorsunuz. Ben de sizin yaznzda bizi ayran en nemli noktay nceden gzler nne sermeyi uygun grdm. Her- eyden ok bu nokta zerinde gr ve tutum ayrlmz bizim anlamamz imknsz klyor. Ama nsz burada bitti Bay Gradovski. imdi eletirilerinize geiyorum. Sz size, araya baka konular kartrmak yok artk.

57

2ALEKO VE DERZMORDA, ALEKONUN SLULUK DUYGUSU.

HKYELER

Konumam yerme babnda unlar sylyorsunuz:Aleko ve Onegin inkarc kiilerdi; yalnz, Pukin

neyi inkr ettiklerini aka gstermedi. Mill gerei, Rus hayat anlaynn temel ilkelerini inkr ettiklerini sylemek biraz fazla ileri gitmek olur. Pukinin eserinde byle bir eyden aka sz edilmiyor.

Pukinin eserinde byle bir eyden aka sz ediliyor mu edilmiyor mu, bunu iddia etmek fazla ileri gitmek midir deil midir, oraya geleceiz birazdan; nce Dmuhanovs- kiler zerine sylediklerinizi ele alalm. Szde Aleko bunlardan kam; bunlardan kap ingenelerin arasna kapa atm.

Aslnda bu eski zaman vreleri kendi dnyalarnda dolap dururken bir baka dnyay reddeden insanlard diyorsunuz. Bu tipleri anlayabilmek iin baka tiplere ihtiya var. Pukin bu baka tipleri yaratmad (yine de zaman zaman fkeyle anmad deil onlar). Pukinin dehas byle karanlk uurumlara dmesine hibir zaman el- vermiyecek bir dehayd. Rus evinin bodrum katlarna dolumu baykular ve yarasalar arasndan prlantalar gibi

58

yaratklar karamazd. (yi ama niye bodrum katlar da yukar katlar deil? [Dostoyevski!). Bunu yapan Gogol- dur; dehas Pukine taban tabana ters ynde gelien byk yazar! Alekonun neden ingenelere katn, Oneginin neden hayatndan bezdiini bize Gogol anlatt-, beyhude insanlar m nasl olup da bu dnyaya geldiklerini Gogol gsterdi. Bu tipleri sonradan Turgenyev lmsz k i- mtr. Koroboka, Sobakiyevi, Sk vo^r ik-Dmu ^ a--> ev^ki, Derzimorda, yapkin*... Bunlar hep Alekonun, Beltovun, Rudinin ve daha biroklarnn br yz, karanlk yzdr. Onlar tanmadan, sonra gelenleri tamyamayz. Go- golun yaratt kahramanlarn hepsi sapma kadar Rus kiileridir. Hem de nasl! Korobokanm umurunda myd dnyam n hazin hli? pazarla dt m Skvoznik-Dmu- hanovski hangi tccarla baa kamazd19 Sobakiyevi" kyllerinin, kylleri de onun ne mal olduunu iyi bilirdi. Tabi bunlar ne Alekonun, ne de Rudinin anlyaca'n reylerdi Frsat ele geirir geilmez kan fittiler .Aleko H.n- genelerin yanma; Rudin, Parise, yabancs olduu bir lk urunda cann vermeye.

Kap gittiler demek? O kadar bas't dernek? Ne kolay sylyorsunuz bunu! Sizin iin her ey o kadar kolay, o kadar dzenli ki, Bay Gradovski! He" so~unun cevabn biliyorsunuz. Aznz da dorusu iyi lf yapyor. Yal^ 7 nasl oldu da btn bu Gogol kahramanlarnn Pn nifaklarn aznzdan kardnz? Rus, hem de ne Rus! diyorsunuz, deil mi? yi ama bunun bizim tartmam'!.'1., t* e ilgisi var? Onlarn Rus olduklarm bilmiyor muyi" sanki Aleko ve Onegin de Rustu; siz de, ben de Rusuz; Rudin de Rustu, sapna kadar-, bakmayn siz Parise kacm kendine yabanc bir lk urunda can verdiine Hem zaten bu lknn ona yabanc olduunu siz sylyorsunuz. Bence yle yapt iin Rustur Rudin. Paris'te urunda cann verdii lknn hi de yabancs deildi. Onun