ΝΤΑΝΚΑΝ ΧΑΛΑΣ

ΚΟΜ ΙΝΤΕΡΝΗ ΤΡΙΤΗ Α ΙΕΟ ΝΗ Ζ

Τίτλος Πρωτότυπου:

Duncan Hallas THE COMINTERN BOOKMARKS, London July 1985

ISBN 960-7967-04-6

ΝτάνκανΧάλας Κομιντέρν - Η Τρίτη Διεθνής

Τυπώθηκε τον Μάη του 1999 σε 1.500 αντίτυπα Η μετάφραση από τα αγγλικά έγινε από τον Χρήσιο Πειράκο Καλλιτεχνική επιμέλεια: Κατερίνα Αγγελή

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ - ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ

ΑΘΗΝΑ: Τ.Θ. 8161,10010 Αθήνα ΛΕΥΚΩΣΙΑ: Τ.Κ. 7280 Λευκωσία

Εκτύπωση: Γ καντήραγας Δημήτρης, Γερανιού 7, τηλ. 52.44.309

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΑΘΗΝΑ: "ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ"

Αναξαγόρα 14Α, Ομόνοια,105 52 ΑΘΗΝΑ τηλ. 52.47.584

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΜΑΗΣ 1999

Ο Ντάνκαν Χάλας είναι στέλεχος του Socialist Workers Party στη Βρετανία.Η θητεία του στο επαναστατικό κίνημα και την πάλη για τον σοσιαλισμό ξεκινά από τις αρχές της δεκαετίας του '40. Είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων, ανάμεσα στα οποία είναι Trotsky's Marxism (1979), The Labour Party: Myth and Reality (1981) και μαζί με τον Κρις Χάρμαν Days of Hope: The General Strike of 7926(1981).Από τις εκδόσεις Εργατική Δημοκρατία κυκλοφορεί Ο Μαρξισμός του Τρότσκι (1η έκδοση 1990,2η έκδοση 1997)

Φωιονραφία εξώφυλλουΟ πύργος που σχεδιάστηκε από τον Βλαντιμίρ Τατλίν, το 1920, για να γίνει μνημείο της Τρίτης Διεθνούς. Δεν κτίστηκε ποτέ.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 9

ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ 11Η Σοσιαλδημοκρατία το 1914 - Το επαναστατικό κύμα - Δημοκρατία και Δικτατορία

ΤΑ ΜΑΖΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ 28Οι 21 Οροι - Ο ρόλος του κόμματος - "Ούτε συμβιβασμοί, ούτε ελιγμοί" - Το Κομμουνιστικό και το Εργατικό Κόμμα Βρετανίας - Αγρότες και Αποικίες - Γυναίκες και Επανάσταση

ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ 58Η ιταλική πανωλεθρία - Γερμανία: η Δράση του Μάρτη - Προς το Ενιαίο Μέτωπο - Το Τέταρτο Παγκόσμιο Συνέδριο - Διεθνείς ελιγμοί

1923: Η ΚΡΙΣΙΜΗ ΧΡΟΝΙΑ 90Ηττα στη Βουλγαρία - Ο Γερμανικός Οκτώβρης - Η Αντίδραση μέσα στη Ρωσία

ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΤΑΛΑΝΤΕΥΣΗ - ΔΕΞΙΑ ΣΤΡΟΦΗ 112Μικροαστοί "σύμμαχοι" - Η ΓενικήΑπεργία στη Βρετανία - Η Κινέζικη Επανάσταση

Η "ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ" 134Η Νέα Γραμμή - "Μετά τον Χίτλερ, η σειρά μας"

Η ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΛΑΪΚΑ ΜΕΤΩΠΑ 150Το Λαϊκό Μέτωπο στη Γαλλία - Η Ισπανική Επανάσταση - Ο τελευταίος σπασμός 1939-43

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΚΟΜΙΝΤΕΡΝ 171

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 179

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ΠΡΟΛΟΓΟΣΤο τέλος τοο 20ου αιώνα βρίσκει την ανθρωπότητα βυθισμένη στη φρίκη ενός βρόμι­

κου πολέμου. Την ώρα που ο Κλίντον και οι (Σοσιαλδημοκρατικές) κυβερνήσεις της Ευ­ρωπαϊκής Ενωσης βομβαρδίζουν αμάχους, χιλιάδες εργαζόμενοι και νεολαίοι κατεβαίνουν στις αντιπολεμικές διαδηλώσεις. Το ερώτημα αν μπορούν οι εργάτες να ενωθούν πέρα από σύνορα και να βάλουν τέρμα σ' αυτή τη βαρβαρότητα είναι στην ημερήσια διάταξη.

Δεν είναι η πρώτη φορά που η κοινωνία βρίσκεται αντιμέτωπη με μια τέτοια κατάστα­ση. Οταν ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος το 1914, οι πρόγονοι του Μπλερ, του Σρέντερ, του Σημίτη που βρίσκονταν τότε στην ηγεσία των Σοσιαλδημοκρατικών Κομ­μάτων - των κομμάτων της Δεύτερης Διεθνούς - εγκατέλειψαν τις διακηρύξεις τους για διε- θνιστική ενότητα των εργατών σε όλο τον κόσμο και έτρεξαν να υπερασπίσουν ο καθένας τη δική του άρχουσα τάξη. Εστειλαν του εργάτες στο σφαγείο στο όνομα της "εθνικής ε­νότητας" με τους καπιταλιστές. Η Δεύτερη Διεθνής κατέρρευσε μέσα σε μια νύχτα.

"Η Δεύτερη Διεθνής πέθανε, καταλύθηκε από τους οπορτουνιστές” , έγραψε τότε ο Λένιν. "Ζήτω η Τρίτη Διεθνής"!

Ο πόλεμος σταμάτησε μόνο όταν οι εργάτες και οι στρατιώτες στις βασικές εμπλεκό­μενες χώρες - στη Ρωσία, στην Γερμανία, στην Αυστροουγγαρία - επαναστάτησαν και α- νέτρεψαν τις κυρίαρχες τάξεις. Μέσα από αυτές τις εργατικές επαναστάσεις - κύρια τον Ρώσικο Οκτώβρη του 1917 - και από την ανάγκη να δοθεί μια διεθνιστική στρατηγική στο παγκόσμιο εργατικό κίνημα, ξεπήδησε η Κομινιέρν, η Τρίτή Διεθνής του Λένιν και του Τρότσκι.

Ακριβώς 80 χρόνια πριν, στις 4 Μάρτη 1919, το ιδρυτικό συνέδριο της Κομιντέρν, διακίρυξε στους εργάτες όλου του κόσμου:

"Εμείς οι κομμουνιστές, ενωμένοι στην Τρίτη Διεθνή, θεωρούμε ότι είμαστε η συνέ­χεια των ηρωικών προσπαθειών μιας μεγάλης σειράς επαναστατών από τον Μπαμπέφ μέ­χρι την Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Καρλ Λήμπκνεχτ... Καθήκον μας είναι να γενικεύσου- με τις εμπειρίες της εργατικής τάξης, να ξεκαθαρίσουμε το κίνημα από το διαλυτικό μείγμα ρεφορμισμού και σοσιαλ-πατριωτισμού, να κινητοποιήσουμε τις δυνάμεις όλων των γνή­σιων επαναστατικών κομμάτων της παγκόσμιας εργατικής τάξης και με αυτό τον τρόπο να διευκολύνουμε και να επιταχύνουμε τη νίκη της επανάστασης σε όλο τον κόσμο".

Για τον Λένιν, τον Τρότσκι και τους Μπολσεβίκους, η επιβίωση της ίδιας της εργατι­κής εξουσίας στη Ρωσία ήταν άρρηκτα δεμένη με τη εξάπλωση της επανάστασης. "Χωρίς την επανάσταση στη Γερμανία, είμαστε καταδικασμένοι", έλεγε ο Λένιν.

Η Τρίτη Διεθνής έβαλε αμέσως σαν στόχο να αηοκαιασιήσει τη διεθνιστική ενότητα

7

Ντ άνκαν Χάλ ας

ιης εργατικής τάξης σε παγκόσμιο επίπεδο (που είχε σπάσει η σοσιαλδημοκρατία) και να βοηθήσει να κτιστούν μαζικά επαναστατικά κόμματα που θα μπορούσαν να οδηγήσουν τους εργάτες σε μια νικηφόρα σοσιαλιστική επανάσταση. Η Κομιντέρν έγινε ένα "σχο­λείο" επαναστατικής στρατηγικής και τακτικής. Οπως έγραφε πολλά χρόνια αργότερα ο Τρότσκί:

"Ολες οι βασικές αρχές που μπήκαν στα τέσσερα πρώτα συνέδρια της Διεθνούς (σε σχέση με τον ιμπεριαλισμό και το αστικό κράτος, τη δημοκρατία και τον ρεφορμισμό, τα ζητήματα της εξέγερσης, τη δικτατορία του προλεταριάτου, τις σχέσεις με την αγροτιά κβι τις καταπιεσμένες εθνότητες, τα εργατικά συμβούλια, τη δουλειά στα συνδικάτα, τον κοι­νοβουλευτισμό, την πολιτική του ενιαίου μετώπου) παραμένουν ακόμα και σήμερα η ύψι- στη έκφραση τής προλεταριακής στρατηγικής στην εποχή της γενικής κρίσης του καπιτα­λισμού".

Η επαναστατική περίοδος της Κομιντέρν έκλεισε με την επικράτηση της σταλινικής α­ντεπανάστασης στη Ρωσία. Στα τέλη της δεκαετίας του '20 η γραφειοκρατία με επικεφα­λής τον Στάλιν, αποκήρυξε τη στρατηγική της παγκόσμιας επανάστασης για χάρη της οι­κοδόμησης μέσα στη Ρωσία ενός καθεστώτος κρατικού καπιταλισμού που θα μπορούσε να ανταγωνίζεται με τα άλλα καπιταλιστικά κράτη χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς μέσα που χρησιμοποιούν και αυτά. Από οργάνωση για την υπεράσπιση της επαναστατικής προ­οπτικής της εργατικής τάξης παγκόσμια, η Κομιντέρν μετατράπηκε σε απλό όργανο για την διευκόλυνση της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας. Μέχρι που ο ίδιος ο Στάλιν τη διέ­λυσε επίσημα το 1943. αφού πρώτα την είχε χρησιμοποιήσει σαν εργαλείο για να μετα- τρέψει όλα τα Κομμουνιστικά Κόμματα σε ρεφορμιστικούς δορυφόρους του και είχε προ- δόσει μια σειρά από επαναστάσεις από την Κίνα το 1925-27 μέχρι την Ισπανία και τη Γαλλία το 1936.

Το βιβλίο του Ντάνκαν Χάλας γράφτηκε το 1985. Εκείνη την εποχή, οι καπιταλιστές ήταν γεμάτοι αισιοδοξία για την "ανάκαμψη" της Θάτσερ και του Ρήγκαν, οι σοσιαλδημο­κρατικές κυβερνήσεις του Μιτεράν. του Γκονζάλες, του Παπανδρέου περνούσαν ακόμα την πρώτη - γεμάτη υποσχέσεις - περίοδό τους, και τα σταλινικά καθεστώτα μόλις άρχιζαν να κατηφορίζουν το δρόμο που οδήγησε στις εξεγέρσεις του 1989 και την πτώση τους.

Σήμερα, που ο καπιταλισμός περνά μια κρίση που ξερνάει ανεργία και πολέμους, που ο σταλινισμός έχει καταρρεύσει, που εκατομμύρια εργάτες και νεολαίοι ριζοσπαστικοποι- ούνται οργισμένοι από τις προδοσίες της σοσιαλδημοκρατίας, δημιουργείται ξανά η δυνα­μική για ένα κύμα επαναστάσεων σαν κι αυτό που σάρωσε τον κόσμο την εποχή που ιδρύ­θηκε η Τρίτη Διεθνής. Είναι η καλύτερη εποχή για να αξιοποιήσουμε την τεράστια εμπει­ρία της επαναστατικής Κομιντέρν για να κτίσουμε ξανά μαζικά εργατικά κόμματα, βασι­σμένα στις αρχές της σοσιαλιστικής επανάστασης, της εργατικής εξουσίας, του διεθνι­σμού. Στόχος αυτού του βιβλίου είναι να βοηθήσει σε αυτή την προσπάθεκι.

Κώστας Πίπας, Μάης 1999

8

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ΕΙΣΑΓΩΓΗΤΟΝ ΓΕΝΑΡΗ του 1918 ο Λένιν έγραφε: "Απέχουμε πολύ από το να έ ­

χουμε ολοκληρώσει έστω και την μεταβατική περίοδο από τον καπιταλισμό στον σοσιαλισμό. Ποτέ δεν βαυκαλιζόμασταν με ελπίδες ότι θα μπορούσαμε να αποτελειώσουμε αυτό το έργο χωρίς τη βοήθεια του διεθνούς προλετα­ριάτου. Ποτέ δεν τρέφαμε αυταπάτες γι' αυτό το ζήτημα... Η τελική νίκη του σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα είναι, φυσικά, αδύνατη".1

Τον Ιούλη της ίδιας χρονιάς επανέλαβε: "Ποτέ δεν διατηρούσαμε ψευδαι­σθήσεις ότι οι δυνάμεις του προλεταριάτου και του επαναστατημένου λαού σε μια χώρα, όσο ηρωικές και όσο πειθαρχημένες κι αν είναι, θα μπορούσαν να ανατρέψουν τον διεθνή ιμπεριαλισμό. Αυτό μπορεί γίνει μόνο με τη συν­δυασμένη προσπάθεια των εργατών όλου του κόσμου".2

Και ξανά, τον Μάρτη του 1919: "Ολοκληρωτική και τελική νίκη... δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί μόνο στη Ρωσία. Μπορεί να επιτευχθεί μόνο όταν το προλεταριάτο νικήσει τουλάχιστον σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες -ή έστω σε μερικές από τις μεγαλύτερες. Μόνο τότε θα είμαστε σε θέση να πούμε με απόλυτη σιγουριά ότι η υπόθεση του προλεταριάτου έχει θριαμβεύσει, ότι ο πρώτος στόχος μας -η ανατροπή του καπιταλισμού- έχει επιτευχθεί".3

Ο διεθνισμός είναι το θεμέλιο του σοσιαλισμού, όχι απλά και μόνο για συναισθηματικούς λόγους, αλλά επειδή ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει μια παγκόσμια οικονομία που μπορεί να μετασχηματιστεί μόνο σε παγκόσμια κλίμακα. Οτιδήποτε άλλο, αποτελεί ουτοπία. Η Κομμουνιστική Διεθνής, είχε σαν εφαλτήριο την Ρώσικη Επανάσταση τον Οκτώβρη του 1917 και αποτε­λούσε ένα ουσιαστικό και αναπόσπαστο τμήμα της ίδιας της επανάστασης, που με τη σειρά της ήταν μέρος μιας παγκόσμιας επαναστατικής έξαρσης.

Και αντίστροφα. Τα γεγονότα που ακολούθησαν δέκα χρόνια αργότερα, τα γεγονότα δηλαδή που μετέτρεψαν την Κομμουνιστική Διεθνή σε εργαλείο της ρώσικης εξωτερικής πολιτικής, ήταν αποτέλεσμα του στραγγαλισμού της εργατικής εξουσίας μέσα στην ΕΣΣΔ από την ανερχόμενη γραφειοκρατία του Στάλιν.

9

Ντ άνκαν Χάλ ας

Υπάρχει μια τεράστια βιβλιογραφία γύρω από την Κομιντέρν -την Τρίτη ή Κομμουνιστική Διεθνή. Κάποια βιβλία είναι γραμμένα από Σταλινική σκοπιά, αλλά τα περισσότερα είναι Σοσιαλδημοκρατικά. Τόμοι ολόκληροι έχουν γρα­φτεί στα πανεπιστήμια των ΗΠΑ με εντολή της CIA για τις ανάγκες της αμε­ρικάνικης εξωτερικής πολιτικής -και χωρίς αμφιβολία πολλοί από αυτούς έ ­χουν χρηματοδοτηθεί από την ίδια τη CIA. Υπάρχουν αρκετά σοβαρά ακαδη­μαϊκά συγγράμματα για το θέμα, αλλά ελάχιστα είναι γραμμένα από μια επα- ■ ναστατική σοσιαλιστική οπτική γωνία.

Δυο βιβλία επιχειρούν να δουν το θέμα από μια τέτοια σκοπιά, αλλά και τα δυο είναι ανεπαρκή και εξα ντλημένα από πολλά χρόνια: το "World Revolution" του CLR James (1936) και το "Rise and fall of the Comintern" του K. Tilak (1947). To βιβλίο του Κλαουντίν, "Ιστορία του Κομμουνιστικού Κινήματος" (1975) είναι πολύ ενημερωτικό αλλά αδύνατο πολιτικά. Ο στό­χος αυτού του μικρού βιβλίου είναι να προσφέρει από επαναστατική σοσιαλι­στική σκοπιά μια εισαγωγή στην ιστορία της Κομιντέρν - από το ιδρυτικό της συνέδριο το 1919 μέχρι την διάλυσή της από τον Στάλιν το 1943.

Το 1932 ο Τρότσκι, όντας εξόριστος από την ΕΣΣΔ και κυνηγημένος από την γραφειοκρατία, έγραψε ένα κείμενο που είχε στόχο να αποτελέσει πολι­τική πλατφόρμα για τη Διεθνή Αριστερή Αντιπολίτευση απέναντι στα Σταλινι­κό Κομμουνιστικά Κόμματα. Σε αυτό το κείμενο έγραφε:

"Η Διεθνής Αριστερή Αντιπολίτευση πατάει στο έδαφος των πρώτων τεσ­σάρων συνεδρίων της Κομιντέρν. Αυτό δεν σημαίνει ότι ακολουθεί κατά γράμμα τις αποφάσεις της, πολλές από τις οποίες είχαν καθαρά συγκυριακό χαρακτήρα και βρέθηκαν να αντιφάσκουν με τα γεγονότα που ακολούθησαν. Ομως όλες οι βασικές αρχές (σε σχέση με τον ιμπεριαλισμό και το αστικό κράτος, τη δημοκρατία και τον ρεφορμισμό, τα προβλήματα της εξέγερσης, τη δικτατορία του προλεταριάτου, τις σχέσεις με την αγροτιά και τις κατα­πιεσμένες εθνότητες, τα σοβιέτ, τη δουλειά στα συνδικάτα, τον κοινοβου­λευτισμό, την πολιτική του ενιαίου μετώπου) παραμένουν ακόμα και σήμερα η ύψιστη έκφραση της προλεταριακής στρατηγικής στην εποχή της γενικής κρίσης του καπιταλισμού'.4

Το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα πατάει επίσης στο ίδιο έδαφος -και γι' αυτό η έμφαση του βιβλίου πέφτει στην επαναστατική περίοδο της Κομι- ντέρν, την περίοδο των πρώτων τεσσάρων συνεδρίων της και το αμέσως ε ­πόμενο χρονικό διάστημα.

Ντάνκαν Χάλας, Απρίλης 1985

10

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

01 ΑΠΑΡΧΕΣ"Απορρίπτοντας τη δειλία, τα ψέματα και τη διαφθορά των ξεπερασμέ­

νων επίσημων Σοσιαλιστικών Κομμάτων, εμείς οι κομμουνιστές, ενωμένοι στην Τρίτη Διεθνή, θεωρούμε ότι είμαστε η συνέχεια των ηρωικών προσπα­θειών και της μαρτυρικής πορείας μιας μεγάλης σειράς επαναστατών από τον Μπαμπέφ μέχρι τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Καρλ Λήμπκνεχτ... Το καθήκον μας είναι να γενικεύσουμε τις επαναστατικές εμπειρίες της εργα­τικής τάξης, να ξεκαθαρίσουμε το κίνημα από το διαλυτικό μείγμα του ο­πορτουνισμού και του σοσιαλ-πατριωτισμού, να κινητοποιήσουμε τις δυνά­μεις όλων των γνήσιων επαναστατικών κομμάτων της παγκόσμιας εργατι­κής τάξης και με αυτό τον τρόπο να διευκολύνουμε και να επιταχύνουμε τη νίκη της κομμουνιστικής επανάστασης σε όλο τον κόσμο".

Μανιφέστο του Πρώτου Συνέδριου της Τρίτης Διεθνούς, 1919 4

4 ΜΑΡΤΗ 1919. Τριάντα πέντε εκπρόσωποι από διάφορες οργανώσεις συναντήθηκαν στο Κρεμλίνο και ψήφισαν, με μια αποχή, τη συγκρότηση της Τρίτης ή Κομμουνιστικής Διεθνούς -που σύντομα έγινε γνωστή με το όνομα Κομιντέρν. Δεν ήταν μια ιδιαίτερα αντιπροσωπευτική συγκέντρωση. Μόνο οι πέντε αντιπρόσωποι του Ρώσικου Κομμουνιστικού Κόμματος (ο Μπουχάριν, ο Τσιτσέριν, ο Λένιν, ο Τρότσκι και ο Ζηνόβιεφ) εκπροσωπούσαν ένα κόμμα που ήταν ταυτόχρονα και μαζικό και επαναστατικό.

Ο Στάνγκε του Εργατικού Κόμματος Νορβηγίας (DNA) προερχόταν από ένα μαζικό κόμμα αλλά, όπως απέδειξαν τα γεγονότα, το DNA στην πράξη α­πείχε πολύ από το να είναι επαναστατικό. Ο Εμπερλάιν από το νεοίδρυμένο Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας (KPD) εκπροσωπούσε μια μαζική επαναστα­τική οργάνωση που ακόμα όμως το μέγεθος της περιοριζόταν σε μερικές χι-

11

Ντ άνκαν Χάλ ας

λιάδες μέλη. Οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους αντιπροσώπους εκπρο­σωπούσαν ελάχιστα πράγματα -συχνά δεν εκπροσωπούσαν απολύτως τίπο­τα αφού η παρουσία τους στη Μόσχα ήταν συμπτωματική.

Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο Εμπερλάιν, ενεργώντας σύμφωνα με τις οδηγίες της Κεντρικής Επιτροπής του KPD, ζήτησε να περιοριστεί η συνά­ντηση σε προκαταρκτικές εργασίες, στην αποδοχή ενός προσωρινού προ­γράμματος κλπ. Ο ίδιος παρατήρησε ότι από τη Δυτική Ευρώπη δεν υπήρχε καμιά εκπροσώπηση.

Οι αντιπρόσωποι συμφωνούσαν ότι είναι δίχως νόημα μια ’Διεθνής" χω­ρίς κάποια πραγματική μαζική υποστήριξη σε αρκετές χώρες. Από τη μεριά των Ρώσων, ο Ζηνόβιεφ υποστήριξε ότι υπήρχε πραγματικά αυτή η μαζική υ­ποστήριξη. Η μειωμένη εκπροσώπηση ήταν συμπτωματική, είπε. "Εχουμε μια νικηφόρα εργατική επανάσταση σε μια μεγάλη χώρα, όπως η Ρωσία. Στην Γερμανία έχετε ένα κόμμα που βαδίζει προς την εξουσία και που σε λίγους μήνες θα εγκαθιδρύσει μια κυβέρνηση της εργατικής τάξης. Μπορούμε λοι­πόν να καθυστερούμε; Κάτι τέτοιο μοιάζει ακατανόητο".1

Κανείς από τους αντιπροσώπους δεν αμφέβαλε για το ότι η σοσιαλιστική επανάσταση βρισκόταν στην ημερήσια διάταξη στην Κεντρική Ευρώπη και πάνω απ' όλα στη Γ ερμανία. Ο ίδιος ο Εμπερλάιν δήλωνε: "Εκτός κι αν όλα τα μηνύματα είναι παραπλανητικά, το γερμανικό προλεταριάτο βρίσκεται μπροστά στον τελικό αποφασιστικό αγώνα του. Οσο δύσκολο κι αν μοιάζει, οι προοπτικές για τον κομμουνισμό είναι ευνοϊκές". 2 Ο Λένιν, ο πιο προσε­κτικός απ' τους επαναστάτες στις αναλύσεις του, είχε πει στην εισήγησή του ότι "όχι μόνο στη Ρωσία, αλλά στις πιο αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες της Ευρώπης, στη Γ ερμανία για παράδειγμα, ο εμφύλιος πόλεμος είναι ένα γεγονός... Η παγκόσμια επανάσταση έχει ξεκινήσει και εξαπλώνεται σχεδόν παντού". 3

Αυτά δεν ήταν φαντασίες. Τον Νοέμβρη του 1918, η Γερμανική Αυτοκρα­τορία, που μέχρι τό τε ήταν η πιο μεγάλη δύναμη στην Ευρώπη, είχε καταρ- ρεύσει κάτω από τα χτυπήματα μιας μαζικής επανάστασης. Εξι Λαϊκοί Επί­τροποι, τρεις Σοσιαλδημοκράτες και τρεις Ανεξάρτητοι Σοσιαλδημοκράτες, αντικατέστησαν την κυβέρνηση του Κάιζερ. Τα συμβούλια των εργατών και των στρατιωτών απλώνονταν σε όλη τη Γ ερμανία και ασκούσαν την πραγμα­τική εξουσία. Είναι αλήθεια, ότι οι Σοσιαλδημοκράτες ηγέτες έβαζαν τα δυ­νατά τους για να αποκαταστήσουν τον παλιό καπιταλιστικό κρατικό μηχανι­σμό, φορώντας του ένα νέο "δημοκρατικό" μανδύα. Ομως, αυτό αποτελούσε ένα παραπάνω λόγο για την δημιουργία μιας επαναστατικής Διεθνούς σοσια­

12

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

λιστικών οργανώσεων με μια ισχυρή συγκεντρωτική ηγεσία, τέτοια που να μπορεί να καθοδηγήσει και να στηρίξει την πάλη για μια Σοβιετική Γερμανία - όπου η εξουσία θα βρισκόταν στα χέρια των εργατικών συμβουλίων, των "σοβιέτ" όπως ήταν το ρώσικο όνομά τους.

Αυτή η πόλη συνεχιζόταν, παρά την αιματηρή καταστολή της εξέγερσης του Σπάρτακου τον Γενάρη του 1919. "Από τον Γενάρη ως τον Μάη του 1919, ακόμα και μέχρι τα μέσα του καλοκαιριού, ένας αιματηρός εμφύλιος πόλεμος σάρωνε τη Γερμανία..."4 Μια βδομάδα μετά τη συνάντηση της Μό­σχας, προκηρύχθηκε η Σοβιετική Δημοκρατία της Βαυαρίας. Η άλλη μεγάλη δύναμη της Κεντρικής Ευρώπης, η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία, είχε πά- ψει να υφίσταται. Οι επαναστατικοί ξεσηκωμοί στα τέλη του 1918 την είχαν διαλύσει και στα κράτη που την είχαν διαδεχθεί επικρατούσε επαναστατικός αναβρασμός.

Στη γερμανόφωνη Αυστρία η μόνη ουσιαστική ένοπλη δύναμη ήταν ο Volkswehr(o Λαϊκός Στρατός), που ελέγχοταν από τους Σοσιαλδημοκράτες. Στην Ουγγαρία εγκαθιδρύθηκε μια Σοβιετική Δημοκρατία στις 21 Μάρτη. Στα νέα ή ανασυγκροτημένα κράτη (στην Τσεχοσλοβακία, στη Γιουγκοσλαβία, α­κόμα και στην Πολωνία), επικρατούσε μεγάλη αστάθεια.

Ο ρόλος της ηγεσίας των σοσιαλιστικών κομμάτων σε όλες αυτές τις χώ­ρες ήταν κρίσιμος. Αυτά τα κόμματα αυτοαποκαλούνταν “Σοσιαλδημοκρατι­κά". Οι Ρώσοι Μπολσεβίκοι αρχικά αποτελούσαν την επαναστατική πτέρυγα του Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Ομως τα άλλα Σοσιαλδημοκρα­τικά κόμματα στην Ευρώπη απείχαν πολύ από το να είναι επαναστατικά. Στην πραγματικότητα, η πλειοψηφία τους υποστήριξε την αντεπανάσταση στο όνομα της "δημοκρατίας". Οι περισσότεροι από τους ηγέτες τους δήλω­ναν -και κάποτε ήταν κιόλας- Μαρξιστές και διεθνιστές. Ομως τώρα είχαν γί­νει στυλοβάτες του καπιταλισμού. Χρησιμοποιούσαν τη σοσιαλιστική φρασε­ολογία και το κύρος που είχαν αποκτήσει με τη δράση τους τα προηγούμενα χρόνια, για να εμποδίσουν την εγκαθίδρυση της εργατικής εξουσίας ή για να εμποδίσουν τη σταθεροποίησή της όπου αυτή εγκαθιδρύθηκε προσωρινά.

Η απόπειρα που έκαναν τα Σοσιαλδημοκρατικά Κόμματα να ανασυγκρο­τήσουν τη Δεύτερη Διεθνή με μια συνάντηση στη Βέρνη της Ελβετίας, απο­τελούσε έναν παραπάνω και επείγοντα λόγο για να ιδρυθεί η Τρίτη Διεθνής. Αρκετά νωρίς, ήδη από το 1914, ο Λένιν είχε γράψει: "Η Δεύτερη Διεθνής εί­ναι νεκρή, ξεπερασμένη από τον οπορτουνισμό... ζήτω η Τρίτη Διεθνής". s Τώρα, 18 μήνες μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία, το κάλεσμα για μια νέα Διεθνή μπορούσε να γίνει πραγματικότητα. Χρειάστηκαν πέντε

13

Ντ άνκαν Χάλ ας

χρόνια -χρόνια πολέμου, βαθιάς κοινωνικής κρίσης, μαζικών εργατικών αγώ­νων και επαναστάσεων- για να δημιουργήσουν τις απαραίτητες συνθήκες για τη γέννηση μιας πραγματικά επαναστατικής Διεθνούς.

Η Σοσιαλδημοκρατία το 1914"Αν βρεθούμε μπροστά στην απειλή του πολέμου, είναι καθήκον των ερ­

γατών και των κοινοβουλευτικών εκπροσώπων τους στις χώρες που εμπλέ­κονται, με τη βοήθεια του Διεθνούς Σοσιαλιστικού Γραφείου, να ασκήσουν όλες τους τις προσπάθειες για να εμποδίσουν τον πόλεμο μέσα από τη συ­ντονισμένη δράση. Αν παρόλα αυτά ο πόλεμος ξεσπάσει, είναι καθήκον τους να δουλέψουν για να φέρουν ταχύτερα το τέλος του και να εκμεταλ­λευτούν με όλες τους τις δυνάμεις την οικονομική και πολιτική κρίση που θα δημιουργήσει ο πόλεμος για να ξεσηκώσουν τον πληθυσμό και να επιτα­χύνουν την ανατροπή της καπιταλιστικής ταξικής κυριαρχίας".

Απόφαση τον Σννεδρίον της Στοντγχάρδης της Δεύτερης Διεθνούς, 1907

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ιδρύθηκε στο Συνέδριο του Παρισιού στις 14 Ιού­λη 1889 -εκατό χρόνια από την πτώση της Βαστίλλης που σημάδεψε το ξέ ­σπασμα της Γαλλικής Επανάστασης το 1789. Αυτοανακηρύχθηκε διάδοχος της Διεθνούς Ενωσης των Εργαζόμενων (1864-1872) στην οποία είχε παίξει ηγετικό ρόλο ο Καρλ Μαρξ.

"Η αίθουσα Πετρέλ όπου πραγματοποιήθηκε το Συνέδριο, ήταν καλυμένη με κόκκινο ύφασμα και παντού υπήρχαν κόκκινες σημαίες. Πάνω από το βή­μα, με χρυσά γράμματα, έλαμπε η καταληκτική φράση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου: “Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε". Μια επιγραφή στην μπροστινή μεριά της αίθουσας δήλωνε τον κεντρικό στόχο της πάλης για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης: “Πολιτική και οικονομική απαλλοτρίωση της καπιταλιστικής τάξης..." Το αγωνιστικό πνεύμα των Γάλλων που ήταν οι οικοδεσπότες εκφραζόταν σε μια αφίσα που υπήρχε στο βήμα: “Στο όνομα του Παρισιού του Ιούνη 1848 και του Μάρτη, Απρίλη και Μάη 1871, της Γαλ­λίας του Μπαμπέφ, του Μπλανκί και του Βαρλέν, στέλνουμε αγωνιστικούς χαιρετισμούς στους σοσιαλιστές εργάτες και των δυο κόσμων". Μετά το τέ ­λος του συνεδρίου οι αντιπρόσωποι οργάνωσαν μια πορεία για να τιμήσουν τους πρωτοπόρους επαναστάτες".6

Στηριγμένη σε τέτοιους φαινομενικά επαναστατικούς οιωνούς, η Δεύτε -

14

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ρη Διεθνής έπαιξε τον ρόλο ενός πόλου γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκαν μεγάλα εργατικά κόμματα που κατά κανόνα ονομάστηκαν "Σοσιαλδημοκρατι­κά" -έναν όρο που ο ίδιος ο Μαρξ απεχθανόταν και προτιμούσε τον τίτλο "Κομμουνιστικά". Δεν ήταν τα μοναδικά εργατικά κόμματα, όμως ήταν αυτά που κυριάρχησαν στο εργατικό κίνημα στα χρόνια μέχρι τον Πρώτο Παγκό­σμιο Πόλεμο.

Η Σοσιαλδημοκρατία, με την κλασσική έννοια, είχε πολύ μικρό χρόνο ζω­ής. Το Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD), το πρότυπο όλων των άλλων, είχε ιδρυθεί το 1875. Υιοθέτησε ένα θεωρητικά Μαρξιστικό Πρόγραμ­μα (το πρόγραμμα της Ερφούρτης) το 1891. Ανάμεσα στο 1878 και το 1890, το SPD ήταν μια παράνομη οργάνωση. "Στο πρώτο του συνέδριο στο Βάιντεκ της Ελβετίας το 1880, ψήφισε ομόφωνα να διαγράψει από το πρόγραμμά του το άρθρο που δήλωνε ότι θα διεκδικήσει τους στόχους του “με κάθε νό­μιμο μέσο". Στη διάρκεια αυτής της δύσκολης εποχής η εργατική τάξη στρε­φόταν όλο και περισσότερο ενάντια στο κράτος".7

Τα εκλογικά ποσοστά της Σοσιαλδημοκρατίας αντανακλούσαν αυτή την κατάσταση. To SPD ήταν εκτός νόμου, αλλά οι σοσιαλιστές υποψήφιοι (που τις περισσότερες φορές ήταν μέλη του SPD) μπορούσαν να συμμετέχουν στις εκλογές. Το 1881, παρά τους αποκλεισμούς που επέβαλε ο εκλογικός νόμος, οι σοσιαλιστές πήραν 300.000 ψήφους και το 1890 μισό εκατομμύριο. Το 1912 το κόμμα, που τώρα πια ήταν νόμιμο, πήρε 4.500.000 ψήφους (το 34%) και έκλεξε 110 βουλευτές στο Ράιχσταγκ (την ομοσπονδιακή βουλή της Γερμανίας). Το 1914, το SPD είχε 1.086.000 μέλη.

Στη Γαλλία το ενοποιημένο σοσιαλιστικό κόμμα, το SRO (Γαλλικό Τμήμα της Εργατικής Διεθνούς), που είχε ιδρυθεί το 1905, κέρδισε 102 έδρες στις εκλογές που έγιναν στις αρχές του 1914. Ενα χρόνο αργότερα, το Ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (PSI), πήρε το 25% και έβγαλε 78 βουλευτές. Το Αυ- στροουγγρικό κόμμα, πήρε πάνω από ένα εκατομμύριο ψήφους και 82 βου­λευτές. Από τη Σκανδιναβία μέχρι τα Βαλκάνια, τα Μαρξιστικά σοσιαλδημο­κρατικά κόμματα κέρδιζαν μέλη, ψήφους και βουλευτές. Ακόμα και στις ΗΠΑ, το Σοσιαλιστικό Κόμμα (που ιδρύθηκε το 1901), είχε 125.000 μέλη το 1912 και πήρε 800.000 ψήφους, ενώ έλεγχε "56 δήμους... οκτώ καθημερινές ξενόγλωσσες εφημερίδες και πέντε αγγλόφωνες... συν 262 αγγλόφωνα και 36 ξενόγλωσσα εβδομαδιαία έντυπα".8 Λιγότερο ισχυρά, αλλά σημαντικά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα αναπτύσσονταν και σε άλλες χώρες, από τη Βρετανία, τη Χιλή, την Ισπανία μέχρι την Ελβετία και την Ουρουγουάη, όλα τους προσκείμενα στη Δεύτερη Διεθνή και με προγράμματα που αποσκοπού­

15

Ντ άνκαν Χάλ ας

σαν στη σοσιαλιστική ανοικοδόμηση της κοινωνίας και δήλωναν την ασυμβί­βαστη αντίθεσή τους με την "εθνική ενότητα" και τον πόλεμο.

Υπήρχαν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στα διάφορα σοσιαλδημοκρατι­κά κόμματα, αλλά όλα τους ήταν στην ουσία ψευτο-επαναστατικά. Τα κόμμα­τα της Σοσιαλδημοκρατίας συνδύαζαν μια φρασεολογία ασυμβίβαστης ε ­χθρότητας ενάντια στον καπιταλισμό με μια πρακτική δράση που περιοριζό­ταν ουσιαστικά μόνο στη συλλογή ψήφων και μελών. Επειδή ήταν αποκλεΐ: σμένα από κάθε μερίδιο στην κρατική εξουσία, ενώ ταυτόχρονα είχαν μια ι­δεολογία που αμφισβητούσε τις αξίες της επίσημης κοινωνίας, οι σοσιαλδη­μοκράτες δημιούργησαν, ως ένα βαθμό, ένα διαφορετικό δικό τους κόσμο μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού. "Δεν υπήρχε καμιά γερμανική πόλη χω­ρίς τη δική της σοσιαλδημοκρατική καθημερινή εφημερίδα, το δικό της σο­σιαλδημοκρατικό συνεταιρισμό καταναλωτών, αθλητικό και πολιτιστικό όμιλο εργατών".9

Αυτός ο εντυπωσιακός μηχανισμός έγινε αυτοσκοπός. Επαψε να υπάρχει σαν προοπτική ο αγώνας για την κατάκτηση της εξουσίας ως προϋπόθεση για την επίτευξη του σοσιαλισμού. Ο σοσιαλισμός θα ερχόταν αναπόφευκτα σαν αποτέλεσμα των αντιφάσεων του καπιταλισμού, υποστήριζαν καθαρά οι ηγέτες της Σοσιαλδημοκρατίας. Απέφευγαν τις συγκρούσεις με τις δυνάμεις του κράτους ή ακόμα και των εργοδοτών, όπου ήταν δυνατόν. Σαν πολιτική δύναμη, η Σοσιαλδημοκρατία ήταν ουσιαστικά παθητική. Μολονότι κάποια α­πό τα κόμματα -κύρια οι Βέλγοι και οι Αυστριακοί- είχαν χρησιμοποιήσει το όπλο των μαζικών πολιτικών απεργιών, αυτό το είχαν κάνει μόνο και μόνο για να κερδίσουν ή να επεκτείνουν το δικαίωμα της ψήφου. Τα περισσότερα κόμματα, όμως, δεν τολμούσαν ούτε καν να χρησιμοποιήσουν τέτο ιες μορ­φές πάλης.

Αυτή η ψευδαίσθηση διαλύθηκε τον Αύγουστο του 1914. Η Σοσιαλδημο­κρατία κατέρρευσε. Ο συνδυασμός της ριζοσπαστικής φρασεολογίας με την πολιτική παθητικότητα δεν ήταν πλέον δυνατόν να υπάρξει στα μαζικά κόμ­ματα των εμπόλεμων χωρών. Οι κομματικοί ηγέτες βρέθηκαν αντιμέτωποι με ένα απλό δίλημμα. Να διατηρήσουν τις πολιτικές θέσεις τους, τον διεθνισμό τους, κάτι που σήμαινε την έμπρακτη αντίθεσή τους στον πόλεμο και την ε ­πιστροφή τους στην παρανομία, τις φυλακίσεις και την κατάσχεση της περι­ουσίας των κομμάτων; Ή να εγκαταλείψουν όλες τις αρχές τους, να υποστη­ρίζουν το "δικό τους" ιμπεριαλιστικό κράτος και να κερδίσουν έτσι μια τιμη- μένη και όλο και περισσότερο σημαντική θέση μέσα στην καπιταλιστική κοι­νωνία; Συνθηκολόγησαν και μετατράπηκαν σε στρατολογικά γραφεία για τον

16

Κο μ ι ν χ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Από τις 4 Αυγούστου 1914 και μετά, τα σοσιαλ­δημοκρατικά κόμματα ενεργούσαν σαν πράκτορες της άρχουσας τάξης μέσα στο εργατικό κίνημα.

Υπήρξαν εξαιρέσεις. Οι Ιταλοί και οι Αμερικάνοι σοσιαλδημοκράτες δεν υποχρεώθηκαν να πάρουν άμεσα θέση απέναντι στον πόλεμο, αφού οι άρ- χουσες τάξεις τους παρέμειναν για ένα διάστημα ουδέτερες. Το ίδιο ίσχυσε για τους Σκανδιναβούς και τους Ολλανδούς μέχρι το 1919. Στην αντίπερα ό­χθη, οι Σέρβοι σοσιαλιστές, παρέμειναν ηρωικά πιστοί στις αρχές τους και υ­πέστησαν δολοφονικές διώξεις. Η πλειοψηφία του Βουλγάρικου κόμματος, αντιτέθηκε στον πόλεμο. Στη Ρωσία, οι Μπολσεβίκοι, ακόμα και μερικοί Μεν­σεβίκοι, αρνήθηκαν να στηρίξουν την τσαρική πολεμική μηχανή. Σε όλες τις άλλες χώρες, εκείνοι που έκφρασαν την αντίθεσή τους στον πόλεμο, αποτε­λούσαν μειοψηφία.

Ο Καρλ Λήμπκνεχτ, ο βουλευτής του SPD που στην αρχή σήκωσε μόνος το ανάστημά του ενάντια στον πόλεμο μέσα στο Ράιχσταγκ, έγραψε: "Ο κύ­ριος εχθρός κάθε λαού βρίσκεται μέσα στην ίδια του τη χώρα! Ο κύριος ε ­χθρός του γερμανικού λαού είναι μέσα στη Γερμανία. Είναι ο γερμανικός ι­μπεριαλισμός, η γερμανική πολεμική συμμαχία και η γερμανική μυστική δι­πλωματία- εδώ, στη δική μας τη γη βρίσκεται ο εχθρός με τον οποίο ο γερμα­νικός λαός πρέπει να δώσει τη μάχη. Πρέπει να κηρύξουμε αυτό τον πολιτικό αγώνα μαζί με τους προλετάριους των άλλων χωρών, πόυ κι αυτοί παλεύουν ενάντια στους δικούς τους ιμπεριαλιστές... Κάτω οι πολεμοκάπηλοι και στις δυο πλευρές των συνόρων... Στην ίδια μας τη χώρα είναι ο εχθρός".'°

Ομως, οι "σοσιαλπατριώτες" - όπως αποκαλούσαν τους σοσιαλδημοκρά­τες οπαδούς του πολέμου οι αντίπαλοί τους - υποστήριζαν ότι το 1914 είχαν την υποστήριξη της πλειοψηφίας των πολιτικά συνειδητών εργατών. Αυτό ή­ταν αλήθεια. Ο Τρότσκι σημείωνε ότι στη Βιέννη "ο πατριωτικός ενθουσια­σμός των μαζών της Αυστροουγγαρίας ήταν εκπληκτικός".

"Τι ήταν αυτό που παρακινούσε τον κόσμο;", ρωτούσε ο Τρότσκι. "Ποια ι­δέα; Μήπως η ιδέα του έθνους; Αλλά η Αυστροουγγαρία αποτελούσε την α­κραία άρνηση αυτής της ιδέας. Οχι, η κινητήρια δύναμη ήταν κάτι διαφορετι­κό. Οι άνθρωποι που η ζωή τους, μέρα μπαίνει - μέρα βγαίνει, περνάει μέσα στη μονοτονία της απελπισίας, είναι πολλοί... Ο συναγερμός της πολεμικής κινητοποίησης εισχωρεί στις ζωές τους σαν μια υπόσχεση... Προς το καλύτε­ρο ή προς το χειρότερο; Φυσικά προς το καλύτερο - τι θα μπορούσε να είναι χειρότερο από τις “κανονικές" συνθήκες; ...Ο πόλεμος εισβάλλει στη ζωή του καθένα και εκείνοι που βλέπουν τη ζωή τους να συνθλίβεται από την κατα­

17

Ν ι ά ν κ α ν Χάλ ας

πίεση νιώθουν ξαφνικά ότι βρίσκονται σε ίση μοίρα με τους πλούσιους και τους ισχυρούς".11 Ο ίδιος μαζικός ενθουσιασμός για τον πόλεμο υπήρχε στο Λονδίνο, το Παρίσι, το Βερολίνο.

Ομως, οι επαναστάτες που δεν έχουν την αντοχή να βρεθούν έστω και προσωρινά κόντρα στο ρεύμα της διάθεσης του κόσμου και να υποστούν τις διώξεις του κράτους, είναι ανάξιοι. Οι πρωτοπόροι της Σοσιαλδημοκρατίας είχαν αντέξει και τις δυο αυτές δοκιμασίες. Γιατί λοιπόν τώρα πρόδιδαν το ί­διο τους το παρελθόν;

Μια ερμηνεία είναι ότι δεν υπήρξε καμιά προδοσία. Οτι, δηλαδή, τα Σο­σιαλδημοκρατικά Κόμματα μετακινήθηκαν γρήγορα προς τα δεξιά μετά το Συνέδριο της Στουτγκάρδης το 1907 και άρχισαν να υποστηρίζουν τις "δικές τους" ιμπεριαλιστικές άρχουσες τάξεις. Είναι αλήθεια ότι μέσα σε αυτά τα κόμματα αναπτύσσονταν οπορτουνιστικές τάσεις. Στις αρχές του αιώνα οι α­πόψεις περί "προοδευτικών" αστικών κομμάτων και περί συμμετοχής σε "προοδευτικές" αστικές κυβερνήσεις είχαν ηττηθεί. Τώρα, οι ίδιες απόψεις σήκωναν ξανά κεφάλι.

Ομως, τίποτα απ' όλα αυτά δεν μειώνει τη σημασία της κατηγορίας για προδοσία, δεν μπορεί να αλλά ξει το ίδιο το γεγονός της προδοσίας. Το Εκτακτο Συνέδριο της Βασιλείας, που έγινε το 1912 και ασχολήθηκε ειδικά με τον αυξανόμενο κίνδυνο του ιμπεριαλιστικού πολέμου, ομόφωνα επιβε­βαίωσε και ενίσχυσε τις αποφάσεις της Στουτγκάρδης ενάντια στον πόλεμο.

Οπως έγραφε στα 1916 ο Ζηνόβιεφ, που τότε ήταν ο πιο στενός συνερ­γάτης του Λένιν: Ή διακήρυξη της Βασιλείας πρόβλεψε ακριβώς αυτόν τον πανευρωπαϊκό πόλεμο που έχει ήδη ξεσπάσει... Επεξεργάστηκε ένα πρό­γραμμα δράσης για τους σοσιαλιστές κάθε έθνους. Τι είδους πρόγραμμα; Μήπως περιείχε και την παραμικρή υπόνοια ότι οι Σοσιαλιστές έστω και μιας από τις χώρες που εμπλέκονται στον πόλεμο θα πρέπει “να υπερασπίσουν την πατρίδα" και να έχουν σαν κριτήριο της δράσης τους τον “αμυντικό πόλε­μο”; Οχι. Δεν υπήρχε ούτε μια λέξη, ούτε ένας ψίθυρος για κάτι τέτοιο. Αντί­θετα, αυτό που βρίσκουμε είναι καλέσματα στα κόμματα να οργανώσουν τον εμφύλιο πόλεμο και αναφορές στην Παρισινή Κομμούνα του 1871, στην Επα­νάσταση του 1905 κλπ. Αλλά δεν θα βρει κανείς ούτε μια υποσημείωση για "αμυντικό" πόλεμο. Η απόφαση της Βασιλείας, δεν ήταν χειρότερη, αλλά κα­λύτερη από αυτή της Στουτγκάρδης. Κάθε λέξη της είναι ένα χαστούκι στο πρόσωπο των σημερινών κομμάτων της Δεύτερης Διεθνούς".12

Αυτό είναι σωστό. Στην πραγματικότητα, αν υπήρχε κάποια αντιπολίτευ­ση πάνω σ' αυτό το ζήτημα στα Συνέδρια, αυτή ερχόταν από τον Τζέιμς Κιρ

18

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

Χάρντι, του Βρετανικού Εργατικού Κόμματος, ο οποίος επέμενε ότι τα κόμ­ματα θα έπρεπε να δεσμευθούν να καλέσουν άμεση γενική απεργία με το ξέ ­σπασμα του πολέμου!

Μια άλλη ερμηνεία στηρίζεται στον μοιρολατρικό χαρακτήρα της θεω­ρίας των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων. Ο Καρλ Κάουτσκι, ο "πάπας του Μαρξισμού" και βασικός θεωρητικός του SPD, έκφραζε αυτή τη θεωρία με τις εξής φράσεις: "Το Σοσιαλιστικό Κόμμα είναι ένα επαναστατικό κόμμα, αλλά όχι ένα κόμμα που κάνει επαναστάσεις. Γνωρίζουμε ότι ο σκοπός μας μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από την επανάσταση. Γνωρίζουμε επίσης ό­τι αν οι αντίπαλοί μας δεν έχουν τη δύναμη για να εμποδίσουν την επανά­σταση, άλλο τόσο εμείς δεν έχουμε παρά ελάχιστη δύναμη για να τη δημι­ουργήσουμε". 13 Να μια επεξεργασμένη θεωρητική δικαιολόγηση της παθη- τικότητας! Απουσιάζει παντελώς η αντίληψη ότι οι σοσιαλιστές πρέπει να κερδίσουν με το μέρος τους τους εργάτες μέσα στους αγώνες. Και όχι τυ­χαία.

Σύμφωνα με τον Μαρξ η πράξη προηγείται της θεωρίας. "Στην αρχή ήταν η πράξη". Η θεωρία ενός μαζικού κινήματος έχει υλικές ρίζες. Προς το τέλος της ζωής του, ο Τζον Γουέσλεϊ, ένας απ’ τους ιδρυτές του Μεθοδισμού, έ ­γραψε την παρακάτω αξιοσημείωτη πρόβλεψη σε σχέση με την υλιστική θε­ώρηση της ιστορίας: "Οι Μεθοδιστές όπου κι αν βρίσκονται είναι φιλότιμοι και ολιγαρκείς. Αυτό έχει σαν συνέπεια να αυξάνονται τα αγαθά τους. Κατ’ αναλογία, αυξάνονται όμως και οι σαρκικές επιθυμίες τους και η τάση τους για επίγειες απολαύσεις. Ετσι, αν και η μορφή της θρησκείας διατηρείται, το πνεύμα της βαθμιαία εγκαταλείπεται".14

Το ίδιο συνέβαινε και με τη Σοσιαλδημοκρατία. Ενα ολόκληρο στρώμα σοσιαλδημοκρατών στελεχών ευημερούσε. Ηδη το 1913 το SPD και οι προ­σκείμενες σ' αυτό συνδικαλιστικές οργανώσεις είχαν στην κατοχή τους μια περιουσία 90 εκατομμυρίων μάρκων. Για να διαχειριστεί και να ελέγξει αυτή τη δύναμη "το κόμμα δημιούργησε ένα ολόκληρο στρώμα κοινοβουλευτικών εκπροσώπων, γραφειοκρατών της εργατικής τάξης και επαγγελματικών στε­λεχών στα συνδικάτα, τους συνεταιρισμούς, τα γραφεία του κομματικού τύ­που και των εκδόσεων..."15

Αυτά τα στελέχη είχαν να χάσουν πολύ περισσότερα από τις αλυσίδες τους. Ο Λένιν έδωσε μεγάλη έμφαση και σε έναν άλλο καθοριστικό υλικό παράγοντα: "Ο οπορτουνισμός γεννήθηκε τις προηγούμενες δεκαετίες μέσα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου ανάπτυξης του καπιτα­λισμού, όπου η συγκριτικά ήρεμη ζωή ενός στρώματος προνομιούχων εργα­

19

Ντ άνκαν Χά λ α ς

ζόμενων, τους “αστικοποίησε", τους έδωσε μερικά ψίχουλα από το τραπέζι των εθνικών καπιταλιστών τους". 16 Αυτή η θεωρία της "εργατικής αριστο­κρατίας", που είχε εκφραστεί προηγούμενα και από τον ίδιο τον Μαρξ ανα­φορικά με τη συγκεκριμένη περίπτωση της Βρετανίας, περιείχε ένα σημαντι­κό στοιχείο αλήθειας.

Ομως, όπως αποδείχτηκε, ήταν μια υπεραπλοποίηση. Οι ειδικευμένοι (και "προνομιούχοι") εργάτες έπαιξαν τον πιο σημαντικό ρόλο στο αντιπολεμικό κίνημα. Αυτό το κίνημα άρχισε να δυναμώνει καθώς οι "πολεμικές απώλειες" στα μέτωπα και η φτώχεια στα μετόπισθεν αυξήθηκαν δραματικά μετά το 1915 σε όλα τα εμπλεκόμενα στον πόλεμο κράτη.

Το επαναστατικό κύμα"Ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος είναι το πρελούδιο μιας εποχής κοινωνικών

επαναστάσεων. Οι αντικειμενικές συνθήκες της πρόσφατης περιόδου έ- χουν βάλει στην ημερήσια διάταξη τους μαζικούς επαναστατικούς αγώνες των εργατών. Είναι καθήκον των σοσιαλιστών, ταυτόχρονα με τη χρησιμο­ποίηση όλων των νόμιμων μέσων της ταξικής πάλης, να... αναπτύξουν την επαναστατική συνείδηση των εργατών... να προωθήσουν και να κάνουν ότι είναι δυνατό για να μετατρέψουν τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο μεταξύ των λαών σε εμφύλιο πόλεμο... για την κατάχτηση της πολιτικής εξουσίας από την εργατική τάξη και την πραγματοποίηση του σοσιαλισμού".

Απόβαση της Αριστερός τον Τσίμερβαλντ, 1915

ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ του παγκόσμιου πολέμου, αρχικά φάνηκε ότι είχε δια- σπάσει το σοσιαλιστικό κίνημα σε δυο μερίδες: στους "σοσιαλπατριώτες" που αποτελούσαν τη μεγάλη πλειοψηφία και τους “διεθνιστές". Ομως σύντο­μα έγινε φανερό ότι το κίνημα είχε υποστεί μια τριπλή διάσπαση. Οι ίδιοι οι διεθνιστές ήταν μοιρασμένοι ανάμεσα στους αποφασισμένους επαναστάτες και σε αυτούς που ανήκαν στο αποκαλούμενο "κέντρο".

Οι κεντριστές ακολουθούσαν μια ειρηνιστική ("πασιφιστική") ή μισο-ειρη- νιστική θέση. Αρνιόντουσαν να υποστηρίξουν τις "δικές τους" κυβερνήσεις και ζητούσαν ειρήνη μέσα από διαπραγματεύσεις. Ηθελαν να αποκαταστή­σουν ξανά τους διεθνείς δεσμούς ανάμεσα στα σοσιαλιστικά κόμματα, χρη­σιμοποιώντας ακόμα και παράνομα μέσα αν χρειαζόταν. Ομως ο στόχος τους ήταν η αναγέννηση της παλιάς Διεθνούς και όχι το χτίσιμο μιας νέας ε­παναστατικής Διεθνούς. Εβλεπαν τον πόλεμο σαν μια καταστροφική διακοπή

20

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

της "κανονικής" πολιτικής ζωής και όχι σαν μια ευκαιρία για κοινωνική επανά­σταση. ΓΓ αυτούς, η Διεθνής ήταν μόνο για τον "καιρό της ειρήνης", για τις ομιλίες της Πρωτομαγιάς, όχι για επαναστατική πάλη για ν' αλλάξει ο κό­σμος.

Τον Σεπτέμβρη του 1915, το ιταλικό και το ελβετικό κόμμα πέτυχαν να συγκληθεί μια συνδιάσκεψη εκείνων των σοσιαλιστών που ήταν αντίθετοι στον πόλεμο, στο Τσίμερβαλντ, μια πόλη κοντά στη Βέρνη της Ελβετίας. Και στα δυο αυτά κόμματα κυριαρχούσε το "κέντρο". Οι ελβετοί σοσιαλιστές ή­ταν ουδέτεροι (αν και μέσα στο κόμμα υπήρχαν φιλογαλλικές και φιλογερ- μανικές τάσεις), ενώ η πλειοψηφία των ιταλών σοσιαλιστών, στο PSI, είχαν μια κεντριστική αντιπολεμική θέση από την στιγμή που η Ιταλία μπήκε στον πόλεμο των Μάη του 1915. Στη συνδιάσκεψη δεν ήλθαν πολλοί. "Οι ίδιοι οι αντιπρόσωποι έκαναν αστεία με το γεγονός ότι μισό αιώνα μετά την ίδρυση της Πρώτης Διεθνούς, ήταν δυνατό όλοι οι διεθνιστές του κόσμου να χωρέ- σουν σε τέσσερις άμαξες".17

Στο Τσίμερβαλντ βγήκαν στην επιφάνεια οι διαφωνίες ανάμεσα στους κεντριστές και την αριστερά. Συμμετείχαν, εκτός από τα δυο κόμματα που α­ναφέραμε, αντιπρόσωποι από την Γερμανία, τη Γαλλία, τη Σουηδία, τη Νορ­βηγία, την Ολλανδία, την Πολωνία, τη Ρωσία και μερικές άλλες χώρες. Με 19 ψήφους έναντι 12, η συνδιάσκεψη καταψήφισε την πρόταση του Λένιν που ζητούσε τη "μετατροπή του ιμπεριαλιστικού πολέμου σε εμφύλιο". Πα­ρόλα αυτά, ο Λένιν αποκάλεσε τη συνδιάσκεψη "ένα πρώτο βήμα". Οι αριστε­ροί, συμπεριλαμβανομένων των Μπολσεβίκων, ψήφισαν την διακήρυξη της πλειοψηφίας με την προϋπόθεση ότι θα γινόταν γνωστή και η δική τους πρό­ταση που καταψηφίστηκε. Το μανιφέστο του Τσίμερβαλντ διακήρυσσε: "Οι καπιταλιστές όλων των χωρών υποστηρίζουν ότι ο πόλεμος εξυπηρετεί τα συμφέροντα της πατρίδας... Λένε ψέματα".

"Είναι γεγονός ότι αυτή η διακήρυξη είναι ένα βήμα μπροστά στην πάλη ενάντια στον οπορτουνισμό, στη σύγκρουση μαζί του", έγραψε ο Λένιν. Πα­ρά την "ασάφεια και την μετροπάθεια που το διακρίνει", έλεγε, "θα ήταν σε­χταρισμός ν' αρνηθούμε να κάνουμε αυτό το βήμα". 18 Στην ατμόσφαιρα υ­στερικού πατριωτισμού που επικρατούσε ακόμα το 1915, όταν κάθε επαφή με τον "εχθρό" αντιμετωπιζόταν σαν προδοσία, το Τσίμερβαλντ ήταν πραγ­ματικά ένα βήμα μπρος για τον διεθνή σοσιαλισμό.

Στην επόμενη συνδιάσκεψη στο Κίενταλ (επίσης στην Ελβετία) το 1916, η αριστερά κράτησε μια πιο σκληρή γραμμή. "Κάθε βήμα που έκανε το διε­θνές εργατικό κίνημα στο δρόμο που χαράχτηκε στο Τσίμερβαλντ, δείχνει ό­

21

Ν ι ά ν κ α ν Χά λ α ς

λο και πιο καθαρά την ασάφεια της θέσης που υιοθετήθηκε από την πλειοψη- φία του Τσΐμερβαλντ", έλεγε μια ακόμα πρόταση των Μπολσεβίκων που επί­σης δεν πέρασε. Η πλειοψηφΐα του Τσΐμερβαλντ, έλεγε η πρόταση, ’φοβάται μια διάσπαση του Διεθνούς Σοσιαλιστικού Γραφείου (του κέντρου της Δεύτε­ρης Διεθνούς που παρέμενε αδρανές)... Αυτοί που έχουν αναλάβει το καθή­κον να ανασυγκροτήσουν το χρεωκοπημένο Διεθνές Σοσιαλιστικό Γ ραφείο είναι οι σοσιαλσοβινιστές και οι οπαδοί του Κάουτσκι σε κάθε χώρα. Το κ ο θήκον των σοσιαλιστών είναι να εξηγούν στις μάζες ότι είναι αναπόφευκτη η διάσπαση με εκείνους που ακολουθούν μια αστική πολιτική κάτω από τη ση­μαία του σοσιαλισμού".19 Αυτό ήταν κάλεσμα για πολιτική ρήξη, όχι μόνο με τη δεξιά, αλλά και με την ψεύτικη αριστερά που υποστήριζε τον πασιφι­σμό και έβλεπε τις διαπραγματεύσεις ανάμεσα στα εμπλεκόμενα κράτη σαν τον μόνο τρόπο να τελειώσει ο πόλεμος.

Ομως, το αντιπολεμικό κίνημα είχε ήδη αρχίσει να κερδίζει υποστήριξη. Το Πάσχα του 1916, έγινε η εξέγερση στο Δουβλίνο ενάντια στον Βρετανικό ιμπεριαλισμό. Ο Καρλ Λήμπκνεχτ και ο Οττο Ρούλε, βουλευτές και οι δυο του SPD, ήλθαν σε ρήξη με το SPD και προπαγάνδιζαν στη Βουλή ενάντια στον πόλεμο. Τον Μάη του 1916 η σύλληψη του Καρλ Λήμπκνεχτ με την κα­τηγορία της προδοσίας, προκάλεσε μια απεργία 50.000 εργατών στο Βερολί­νο και ένα κύμα συγκρούσεων με την αστυνομία. Το κίνημα των μαχητικών συνδικαλιστών βάσης στη Βρετανία κέρδιζε έδαφος.

Τον Φλεβάρη του 1917, η επανάσταση στη Ρωσία πυροδότησε μαζικές διαδηλώσεις υπέρ της ειρήνης στη Βρετανία, τη Γερμανία και την Αυστρο­ουγγαρία. Εκείνη την άνοιξη το SPD διασπάστηκε και οι κεντριστές, υπό την ηγεσία του αρχηγού της κοινοβουλευτικής του ομάδας, του Χάασε καθώς και του θεωρητικού του, του Κάουτσκι, ίδρυσαν το Ανεξάρτητο Σοσιαλδημο­κρατικό Κόμμα, το USPD, με βάση ένα αντιπολεμικό πρόγραμμα. Ομως η α­ντιπολεμική του πλατφόρμα ήταν πασιφιστική και όχι επαναστατική. Το USPD ήταν ένα μίγμα από ρεφορμιστές, κεντριστές και μερικούς επαναστά­τες. Αντανακλούσε την αυξανόμενη αγανάκτηση των γερμανών εργατών ε ­νάντια στον πόλεμο, αλλά δεν βρισκόταν στην ηγεσία αυτής της εργατικής αντιπολίτευσης.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση είχε ακόμα μεγαλύτερη επίδραση στο αντι­πολεμικό κίνημα σε όλη την Ευρώπη. Τον Γενάρη του 1918 ξέσπασαν μαζι­κές απεργίες στην Αυστροουγγαρία και τη Γ ερμανία, απεργίες που δεν είχαν οικονομικά αιτήματα, αλλά ζητούσαν την ειρήνη. "Αρχισαν στο εργοστάσιο Μάνφρεντ Βάις, στο Γκέσπελ, κοντά στη Βουδαπέστη, που ήταν το μεγαλύ­

22

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

τερο εργοστάσιο πυρομαχικών στην Ουγγαρία... Η απεργία απλώθηκε σαν φωτιά... Στις 16 Γενάρη απεργούσε όλη η βιομηχανία όπλων της κάτω Αυ­στρίας. Στις 17 η απεργία έφτασε στη Βιέννη. Λίγες μέρες αργότερα ακο­λούθησαν οι εργάτες στα εργοστάσια όπλων του Βερολίνου και μετά οι με- ταλλεργάτες απ' άκρη σ' άκρη του Ράιχ. Πουθενά η επίσημη συνδικαλιστική ηγεσία δεν είχε καλέσει τις απεργίες... Αυτό το κίνημα ταρακούνησε συθέμε­λα τις Κεντρικές Δυνάμεις". 20

Συμμετείχαν πάνω από 2 εκατομμύρια εργάτες, αλλά τελικά οι απεργίες υποχώρησαν. Οπως και στις μεγάλες ανταρσίες στον Γαλλικό στρατό το 1917, αυτό που έλειπε ήταν μια συγκροτημένη επαναστατική ηγεσία.

Ομως η ανταρσία των ναυτών του γερμανικού στόλου της Βαλτικής στο Κίελο στις 4 Νοέμβρη 1918, οδήγησε στην κατάρρευση της αυτοκρατορικής Γερμανίας. "Στο Κίελο υπήρχε μόνο μια εξουσία -το Συμβούλιο εργατών, ναυτών και στρατιωτών αντιπροσώπων... Από το Κίελο η εξέγερση απλώθηκε στο Αμβούργο και τη νύχτα της 8ης Νοεμβρίου η εξέγερση θριάμβευσε χω­ρίς αντίσταση στο Ανόβερο, το Μαγδεμβούργο, την Κολωνία, το Μόναχο, τη Στουτγκάρδη, τη Φρανκφούρτη, το Μπράνσβικ, το Ολντενμπουργκ, το Βίτεν- μπεργκ και άλλες πόλεις".21

Στις 9 Νοέμβρη το "έμπιστο" 4ο Σύνταγμα Πυροβολητών ξεχύθηκε στους δρόμους του Βερολίνου. Προσχώρησε στην ανταρσία. Ο Κάιζερ το έσκασε στην Ολλανδία. Τα γερμανικά συμβούλια εργατών και στρατιωτών βρίσκο­νταν στην εξουσία.

Χρειάζεται να δώσουμε έμφαση σ' αυτό το σημείο. Κυριολεκτικά βρισκό­ταν στην εξουσία κανένα άλλο όργανο στη Γερμανία δεν είχε στα χέρια του αποτελεσματική ένοπλη δύναμη. Η προδοσία αυτού του νικηφόρου κινήμα­τος από τους ηγέτες του SPD (και του USPD) στο όνομα της "δημοκρατίας", βάθυνε τη διάσπαση που ξεκίνησε το 1914. Το ζήτημα αν η εξουσία έπρεπε να βρίσκεται στα χέρια των εργατικών συμβουλίων ή του κοινοβούλιου έγινε κεντρικό.

Δημοκρατία και Δικτατορία"Η δημοκρατία παρουσιάζει διάφορες μορφές και διαφορετικούς βαθ­

μούς εφαρμογής στις δημοκρατίες της Αρχαίας Ελλάδας, στις πόλεις του Μεσαίωνα, στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, θα ήταν τελείως πα­ράλογο να πιστέψουμε άτι η πιο βαθιά επανάσταση στην ιστορία της αν­θρωπότητας, το πέρασμα της εξουσίας για πρώτη φορά από τα χέρια μιας

23

Ντ άνκαν Χάλ ας

μειοψηφίας εκμεταλλευτών στην πλειοψηφία των εκμεταλλευόμενων, μπο­ρεί να συντελεστεί στα παλιά πλαίσια της αστικής κοινοβουλευτικής δημο­κρατίας, χωρίς ριζικές ανατροπές, χωρίς τη δημιουργία νέων μορφών δη­μοκρατίας, νέων θεσμών που να ενσαρκώνουν τις νέες συνθήκες εφαρμο­γής της δημοκρατίας".

Απόφαση τον Πρώτου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 1919

ΣΟΒΙΕΤ ή κοινοβούλιο; Μετά την επανάσταση του Οκτώβρη οι Μπολσεβί­κοι (το Ρώσικο Κομμουνιστικό Κόμμα) διέλυσαν την νεοεκλεγμένη Συντακτι­κή Συνέλευση, στην οποία είχε την πλειοψηφία η δεξιά πτέρυγα των Σοσια- λεπαναστατών, ενός κόμματος που φαινομενικά ήταν αγροτικό. Αντί για Εθνοσυνέλευση, επέλεξαν να δώσουν την εξουσία στα Σοβιέτ των εργατών, στρατιωτών και αγροτών αντιπροσώπων. Μετά την επανάσταση του Νοέμ­βρη το Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) διάλυσε τα Συμβούλια εργατών και στρατιωτών, στα οποία είχε την πλειοψηφία, για χάρη της Εθνο­συνέλευσης όπου το ίδιο ήταν μειοψηφία. Είναι αλήθεια ότι οι ηγέτες του SPD αναγκάστηκαν να υποστηρίξουν μια (ομόφωνη) πρόταση που καλούσε για την κατάργηση του υπάρχοντος στρατού και για τον εξοπλισμό των ερ­γατών -αλλά αυτό ήταν απλώς μια υπεκφυγή.

Και στις δυο περιπτώσεις το ζήτημα των θεσμικών μορφών διακυβέρνη­σης ήταν στην πραγματικότητα ζήτημα ταξικής εξουσίας. Το αποτέλεσμα της επιλογής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ρωσίας ήταν να δημιουργήσει ένα εργατικό κράτος. Το αποτέλεσμα της επιλογής του SPD στη Γερμανία ή­ταν να δημιουργήσει ένα ανασυγκροτημένο αστικό κράτος, τη Δημοκρατία της Βαιμάρης. Ο Μαρξ είχε γράψει μετά την Παρισινή Κομμούνα, ότι η μορ­φή του κράτους στη μετάβαση από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό "μπο­ρούσε να είναι μόνο η επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου". Η ηγε­σία του SPD δήλωνε στη διάρκεια της επανάστασης του Νοέμβρη: "Ολη η ε ­ξουσία στα Συμβούλια Αντιπροσώπων Εργατών και Στρατιωτών; Οχι. Αρνού- μαστε την ιδέα της δικτατορίας μιας τάξης αν η πλειοψηφία του πληθυσμού δεν βρίσκεται πίσω από αυτή την τάξη". 22

Στην πράξη, οι Σοσιαλδημοκράτες είχαν καταλήξει να αρνούνται την ου­σία της Μαρξιστικής θεωρίας για το κράτος: ότι το κράτος είναι "απλά και μό­νο η οργανωμένη εξουσία μιας τάξης για να καταπιέζει μια άλλη τάξη", ότι ό­λα τα κράτη είναι ταξικά κράτη, ότι δεν υπάρχει "ουδέτερο" κράτος. Εφτα­σαν να αρνηθούν την ίδια τη δική τους παλιότερη θέση ότι η σοσιαλιστική ε ­πανάσταση ήταν αναπόφευκτη και στράφηκαν προς τον "ειρηνικό" κοινοβου-

24

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

λευτικό δρόμο για το σοσιαλισμό.Ομως η Δημοκρατία της Βαίμάρης ήταν από κάθε άποψη προϊόν της βίαι­

ης ανατροπής του υπάρχοντος κράτους, όπως ήταν και η Σοβιετική Δημοκρα­τία. Αυτοί που ανέτρεψαν την Γερμανική Αυτοκρατορία ήταν εξεγερμένοι στρατιώτες και οπλισμένοι εργάτες -και όχι ψηφοφόροι. Το ίδιο ίσχυε και για τα κράτη που διαδέχθηκαν την Αυστροουγγαρία. Η επανάσταση είχε έλθει παρακάμπτοντας τους Σοσιαλδημοκράτες. Τώρα, αυτοί έβαλαν τα δυνατά τους για να παλινορθώσουν το αστικό κράτος. Σύμφωνα με τη σοσιαλδημο­κρατική δεξιά, ο μεγαλύτερος μετασχηματισμός, η καταστροφή του καπιτα­λισμού, θα μπορούσε να επιτευχθεί με τη χρήση των μηχανισμών της αστι­κής δημοκρατίας, από τη στιγμή που το αστικό κράτος θα είχε σταθεί ξανά στα πόδια του με το στρατό και την αστυνομία του!

Στην πραγματικότητα αυτό σήμαινε την εγκατάλειψη του σοσιαλισμού. Στα 1919, ήταν αδύνατο πολιτικά και ψυχολογικά η ηγεσία του SPD να παρα­δεχθεί κάτι τέτοιο. Οταν το έκανε, σαράντα χρόνια αργότερα στο συνέδριο του Μπαντ Γκότεσμπεργκ το 1959, απλώς κατέληξε στα λογικά συμπερά­σματα των πράξεων της το 1914 και το 1919. Η θεωρία της είχε ευθυγραμμι­στεί με την πρακτική της.

Στο συνέδριο του 1919, η Τρίτη Διεθνής επανέφερε τη Μαρξιστική θέση. "Η νίκη της εργατικής τάξης βρίσκεται στη διάλυση της οργανωμένης εξου­σίας του εχθρού και την οργάνωση της εργατικής εξουσίας. Στηρίζεται στην καταστροφή της αστικής κρατικής μηχανής και στο χτίσιμο της εργατικής κρατικής μηχανής". 23 Δεν έμπαινε καν ζήτημα κοινοβουλευτικού δρόμου για το σοσιαλισμό. Ο Λένιν το 1917, αναφερόταν σ' αυτό που είχε πει ο Ενγκελς ότι "η ψήφος στις εκλογές είναι ένας δείκτης της ωριμότητας της εργατικής τάξης. Δεν μπορεί να είναι τίποτα περισσότερο από αυτό σ' ένα σύγχρονο κράτος".24 "Καμιά αστική δημοκρατία, όσο δημοκρατική και να εί­ναι", έγραφε ο Λένιν λίγο μετά το Συνέδριο της Μόσχας, "ούτε είναι, ούτε θα μπορούσε ποτέ να είναι κάτι διαφορετικό από ένα μηχανισμό καταπίεσης των εργαζόμενων ανθρώπων από το κεφάλαιο, ένα εργαλείο για τη δικτατο­ρία της αστικής τάξης, την πολιτική κυριαρχία του κεφαλαίου".25

Η εργατική δημοκρατία, βασισμένη στα εργατικά συμβούλια, ήταν πραγ­ματικά δημοκρατική. "Η ουσία της εξουσία των σοβιέτ βρίσκεται σ' αυτό: στο ότι το μόνιμο και αποκλειστικό θεμέλιο του σύνολου της κρατικής εξουσίας, του σύνολου του κρατικού μηχανισμού, είναι η μαζική οργάνωση αυτών των ίδιων των τάξεων που καταπιέζονταν από τους καπιταλιστές, δηλαδή των ερ­γατών και των μισο-εργατών (των αγροτών που δεν εκμεταλλεύονται την

25

Ντ άνκαν Χ ό λ α ς

εργασία άλλων...)'·26 Αυτή η περιγραφή αποτελούσε εξιδανίκευση της κα­τάστασης που επικρατούσε στη Ρωσία, ακόμα και το 1919, αλλά οι "αποκλί­σεις" αποδίδονταν στην καθυστέρηση της χώρας, στον συνεχιζόμενο εμφύ­λιο πόλεμο και στις ξέν ες επεμβάσεις. Η μεταγενέστερη επικράτηση του Σταλινισμού επέτρεψε στους Σοσιαλδημοκράτες να συγκαλύψουν την πραγ­ματικότητα -το ότι δηλαδή η εργατική εξουσία σημαίνει την διακυβέρνηση των εργατών από τις ίδιες τους τις μαζικές οργανώσεις. Χωρίς δημοκρατία μέσα σε αυτές τις οργανώσεις οι εργάτες δεν μπορούν να κυβερνήσουν. Και επίσης χωρίς την κυριαρχία αυτών των οργανώσεων, θεσμοποιημένων μέσα από τη δομή ένος εργατικού κράτους, οι εργάτες πάλι δεν μπορούν να κυ­βερνήσουν.

Σήμερα, δεν είναι μόνο οι Σοσιαλδημοκράτες αυτοί που ψεύδονται, έστω κι αν αυτοί πρωτοστάτησαν τη δεκαετία του '20 στην δημιουργία της αρχικής παρεξήγησης σχετικά με τη φύση της εργατικής εξουσίας. Υπάρχουν δυο άλλες άρχουσες ομάδες που έχουν ζωτικό συμφέρον στο να θάψουν την α­ντίληψη πως τα εργατικά συμβούλια και η εργατική δημοκρατία σημαίνουν ό­τι οι πραγματικοί παραγωγοί των αγαθών που όλοι έχουμε ανάγκη, συλλογι­κά και δημοκρατικά καθορίζουν τις συνθήκες της εργασίας τους και της ζωής τους και ανάλογα διαμορφώνουν την κοινωνία.

Από τη μια μεριά είναι η μικρή κλίκα των κορυφαίων γραφειοκρατών που κυβερνούν την ΕΣΣΔ μαζί με τους συμμάχους τους, τους δορυφόρους και μι­μητές τους. Από την άλλη μεριά, είναι η άρχουσα τάξη των ΗΠΑ, με τους συμμάχους της, τους δορυφόρους και τους ιδεολόγους της. Ομως στην πραγματικότητα σήμερα δεν υπάρχουν σοβιέτ στη Ρωσία και δεν έχουν υ­πάρξει από τις αρχές της δεκαετίας του '20. Το "Ανώτατο Σοβιέτ’ και τα άλ­λα όργανα εξουσίας στην ΕΣΣΔ που αποκαλούνται σοβιέτ δεν αποτελούν με κανένα τρόπο όργανα εργατικής εξουσίας όπως αυτά που δημιούργησαν οι επαναστάτες εργάτες το 1917. Βολεύει, όμως, τα συμφέροντα της γραφειο­κρατικής άρχουσας τάξης στην ΕΣΣΔ να συντηρεί ένα μύθο. Υποστηρίζοντας ότι συνεχίζει την κληρονομιά της εργατικής επανάστασης του 1917, νομιμο­ποιεί την κυριαρχία της πάνω στους εργάτες. Ομως, εξίσου, βολεύει και τα συμφέροντα των αρχουσών τάξεων της Δύσης να ταυτίζουν τα σοβιέτ με το αντίθετό τους -την γραφειοκρατική δικτατορία πάνω στις πλάτες των εργα­τών. Δυστυχώς, υπάρχουν πολλοί στην αριστερά, που με προθυμία αποδέχο­νται -σε διαφορετικούς βαθμούς- αυτό το ιδεολογικό πλαίσιο που προωθούν μαζί η Μόσχα και η Ουάσιγκτον. Φυσικά, τον Μάρτη του 1919, δεν υπάρχε τί­ποτα απ' όλα αυτά.

26

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

Οι αντιπρόσωποι που μαζεύτηκαν στη Μόσχα συγκρότησαν τη νέα Διε­θνή στη βάση του ασυμβίβαστου διεθνισμού, της αποφασιστικής και τελικής διάσπασης με τους προδότες του 1914, της εργατικής εξουσίας και των ερ­γατικών συμβουλίων, της υπεράσπισης του εργατικού κράτους στη Ρωσία και της προοπτικής της επανάστασης στο κοντινό μέλλον στην κεντρική και δυτική Ευρώπη. Το ζήτημα που έμπαινε τώρα ήταν πώς να δημιουργήσουν τα μαζικά κόμματα που θα μετέτρεπαν όλα τα παραπάνω σε πραγματικότητα.

Τέτοια κόμματα δεν υπήρχαν. Οι κεντριστές ηγέτες σαν κι αυτούς που εί­χαν καλέσει τη συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ, έλεγχαν το ιταλικό κόμμα και σύντομα θα αποκτούσαν την πλειοψηφία και στο γαλλικό. Το γερμανικό USPD είχε περίπου 800.000 μέλη. Παντού στην Ευρώπη αναπτύσσονταν κε- ντριστικά κινήματα σαν αποτέλεσμα της ριζοσπαστικοποίησης εκατομμυρίων εργατών που έβλεπαν τη φρίκη του πολέμου. Τα μέλη αυτών των κομμάτων έπρεπε να κερδηθούν με τη μεριά της επανάστασης.

Αφού μπήκαν τα θεμέλια της Διεθνούς, αυτό που απόκτησε πρωταρχική σημασία ήταν το καθήκον της πάλης ενάντια στους κεντριστές ηγέτες. Ενα καθήκον εξαιρετικά επείγον, επειδή τα μαζικά "κεντριστικά" κόμματα είναι α­πό τη φύση τους ασταθή. Καθώς ταλαντεύονταν συνέχεια ανάμεσα στη συ­γκροτημένη ρεφορμιστική πολιτική και τη συγκροτημένη επαναστατική πολι­τική, αυτά τα κόμματα ήταν ένα τυπικό προϊόν της τεράστιας ριζοσπαστικο- ποίησης που ακολούθησε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ομως τέτο ιες πε­ρίοδοι ριζοσπαστικοποίησης δεν διαρκούν αιώνια. Οπως έγραφε ο Τρότσκι: Ό ι μάζες δεν στέκουν για μεγάλα χρονικά διαστήματα σε αυτό το μεταβατι­κό στάδιο. Προσωρινά τρέχουν προς τους κεντριστές και μετά ή συνεχίζουν και στρέφονται προς τους κομμουνιστές ή επιστρέφουν στους ρεφορμιστές - εκτός κι αν βυθιστούν στην αδιαφορία’ . 27

27

Ντάνκαν Χάλ ας

ΤΑ ΜΑΖΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ

"Κόμματα και ομάδες που μέχρι πρόσφατα ανήκαν στην Δεύτερη Διε­θνή, όλο και συχνότερα ζητούν να ενταχθούν στην Τρίτη Διεθνή, αν και δεν είναι πραγματικά κομμουνιστικά... Η Κομμουνιστική Διεθνής, μέχρι ενός ση­μείου, έχει γίνει της μόδας... Κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, η Κομ­μουνιστική Διεθνής ίσως βρεθεί αντιμέτωπη με τον κίνδυνο της αποσύνθε­σης, κάτω από την επιρροή των αμφιταλαντευόμενων και αναποφάσιστων αυτών ομάδων που δεν έχουν ακόμα έλθει σε ρήξη με την Δευτεροδιεθνι- στική ιδεολογία τους".

Λένιν, Οι 0(ΧΗ Ενταξης στην Κομμουνιστική Διεθνή, 1920

ΤΟΝ ΜΑΡΤΗ ΤΟΥ 1919, η εκτελεστική επιτροπή του Ιταλικού Σοσιαλιστι­κού Κόμματος (PSI) αποφάσισε την ένταξη του κόμματος στην Τρίτη Διεθνή. Τον Σεπτέμβρη, το συνέδριο του κόμματος στην Μπολόνια, επικύρωσε αυτή την απόφαση με μεγάλη πλειοψηφία. To PSI ήταν μια μεγάλη και αναπτυσ­σόμενη οργάνωση. Στις εκλογές του Νοέμβρη 1919 πήρε το ένα τρίτο των ψήφων και έκλεξε 156 βουλευτές. Στην Διεθνή εντάχθηκαν ακόμα, το Νορ­βηγικό κόμμα (DNA), το Βουλγαρικό, το Γιουγκοσλαβικό (πρώην Σέρβικο) και το Ρουμανικό.

Τα τρία πρώτα από αυτά τα κόμματα αποτελούσαν πολύ σημαντικές ορ­γανώσεις. To DNA, το οποίο στηριζόταν στη σχέση του με τα συνδικάτα, ό­πως το Εργατικό Κόμμα της Βρετανίας, κυριαρχούσε ολοκληρωτικά μέσα στη νορβηγική αριστερά. Το Βουλγαρικό Κομμουνιστικό Κόμμα, από την αρ­χή είχε την υποστήριξη όλης της εργατικής τάξης της Βουλγαρίας. Το Γιου­γκοσλαβικό Κομμουνιστικό Κόμμα έβγαλε 54 βουλευτές στις πρώτες (και μο-

28

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ναδικές) ελεύθερες εκλογές του νέου κράτους.Στη Γαλλία, το SFIO, που είχε υπερδιπλασιάσει τα μέλη του, από 90.000

το 1914 σε 200.000 το 1919, είχε κάνει στροφή προς τα αριστερά και φλέρ- ταρε με τη Κομιντέρν. Στην πραγματικότητα, οι ηγέτες του, ήθελαν να ανα­συγκροτήσουν το διεθνές κίνημα "στη βάση της πλειοψηφίας του Τσίμερβαλ- ντ": αποκλείοντας τους σοσιαλπατριώτες που βρίσκονταν στην ηγεσία του Βρετανικού Εργατικού Κόμματος ή του SDP, αλλά συμπεριλαμβάνοντας ε­κείνους που, όπως οι ίδιοι, είχαν μετακινηθεί στα λόγια προς τα αριστερά πιεσμένοι από τη μαζική δυσαρέσκεια της βάσης τους.

Με δυο λόγια ήθελαν μια κεντριστική Διεθνή. Το ίδιο επιδίωκαν και οι η­γέτες του γερμανικού USPD, που κέρδιζαν έδαφος σε βάρος του SPD. Την ί­δια γραμμή ουσιαστικά, είχαν και οι Σουηδοί αριστεροί σοσιαλδημοκράτες, η αριστερή πτέρυγα στην Τσεχοσλοβακία και άλλα μικρότερα κόμματα σε άλ­λες χώρες (συμπεριλαμβανομένου του βρετανικού ILP). Ομως, η πίεση από τη βάση ανάγκαζε τις ηγεσίες τους να κάνουν δηλώσεις αφοσίωσης στην Οκτωβριανή επανάσταση και να αρχίσουν διαπραγματεύσεις για ένταξη στην Κομμουνιστική Διεθνή.

"Η επιθυμία των ηγεσιών συγκεκριμένων ομάδων του “κέντρου" να εντα­χθούν στην Τρίτη Διεθνή", έγραψε ο Λένιν, "μας δίνει μια έμμεση επιβεβαίω­ση ότι η Διεθνής έχει κερδίσει την συμπάθεια της συντριπτικής πλειοψηφίας των ταξικά συνειδητών εργατών σε όλο τον κόσμο και ότι μέρα με τη μέρα μετατρέπεται σε μια μεγάλη δύναμη". ' Ομως αυτά τα κόμματα δεν ήταν ε ­παναστατικές κομμουνιστικές οργανώσεις. Ηταν επαναστατικά στα λόγια, παθητικά στην πράξη. Και είχαν στις ηγεσίες τους ανθρώπους που ήταν πρό­θυμοι να κάνουν κάθε ελιγμό προκειμένου να κρατήσουν τον έλεγχο και να εμποδίσουν την υιοθέτηση μιας γνήσιας επαναστατικής στρατηγικής και τα­κτικής.

Χωρίς την πλειοψηφία των μελών αυτών των κομμάτων, η νέα Διεθνής δεν είχε καμιά ελπίδα βραχυπρόθεσμα να ασκήσει αποφασιστική επιρροή στην Ευρώπη. Χωρίς τη ρήξη με τις κεντριστικές ηγεσίες τους δεν είχε καμιά ελπίδα να ασκήσει επαναστατική επιρροή. Η κατάσταση δεν διέφερε πολύ στα μαζικά κόμματα που βρίσκονταν ήδη μέσα στη Διεθνή. Το ιταλικό PSI, για παράδειγμα, είχε κεντριστές -ακόμα και ανοιχτούς ρεφορμιστές- στην η­γεσία του.

Η πάλη ενάντια στον κεντρισμό, γινόταν ακόμα πιο πολύπλοκη εξαιτίας και ενός άλλου παράγοντα. Σε πολλές από τις κομμουνιστικές οργανώσεις υπήρχαν ισχυρά αριστερίστικα ρεύματα, που αρνούνταν κάθε συμμετοχή

29

Ντ άνκαν Χάλ ας

στους αστικούς δημοκρατικούς θεσμούς. Αλλά και έξω από τα κόμματα, υ­πήρχαν σημαντικές συνδικαλιστικές οργανώσεις που δεν δέχονταν ότι χρει­άζεται ένα εργατικό κόμμα σαν εργαλείο για την ανατροπή του καπιταλι­σμού και στη θέση του πρότειναν μόνο τη μαζική οργάνωση των εργατών στα συνδικάτα. Είχαν προσεγγίσει πολύ την Τρίτη Διεθνή, αλλά δεν ήθελαν να ακούσουν τίποτα για την ανάγκη να χτιστούν κομμουνιστικά κόμματα.

Η ισπανική αναρχοσυνδικαλιστική ομοσπονδία, η CNT, που εκείνη την ε ­ποχή είχε περίπου ένα εκατομμύριο μέλη, αποφάσισε τη σύνδεσή της με τη Διεθνή τον Δεκέμβρη του 1919. Μια ισχυρή μειοψηφία στη γαλλική συνδικα­λιστική ομοσπονδία, τη CGT, έκανε το ίδιο. Αλλες αντίστοιχες συνδικαλιστι­κές οργανώσεις, όπως οι IWW στις Ηνωμένες Πολιτείες, ήταν αναμφίβολα ε­παναστατικές και το ενδεχόμενο να κερδηθούν ήταν ανοιχτό. Ομως, το να κερδηθούν και να ενσωματωθούν στη Διεθνή οργανώσεις αυτού του μεγέ­θους αποτελούσε μια πολύ δύσκολη επιχείρηση, γιατί χρειαζόταν μια πολιτι­κή μάχη σε πολλά μέτωπα.

Στο Δεύτερο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κομιντέρν (Ιούλιος - Αύγουστος 1920), οι 217 αντιπρόσωποι από 67 οργανώσεις που αντιστοιχούσαν σε περί­που 40 χώρες, συζήτησαν πάνω σε διάφορα θέματα. Οι κεντριστές και οι αρι­στεριστές είχαν μεγάλη αντιπροσώπευση. Συμμετείχαν εκπρόσωποι και του SFIO και του USPD, αλλά χωρίς δικαίωμα ψήφου. Οι αποφάσεις του Συνεδρί­ου ήταν καθοριστικής σημασίας. Από μια άποψη, αυτό ήταν το πραγματικό ι­δρυτικό συνέδριο της Διεθνούς. Πραγματοποιήθηκε την ώρα που ο πόλεμος ανάμεσα στην επαναστατική Ρωσία και την Πολωνία βρισκόταν στην κορύ­φωσή του, καθώς ο Κόκκινος Στρατός πλησίαζε στην Βαρσοβία. Στην Γερμα­νία, η μαζική δράση της εργατικής τάξης είχε τσακίσει την απόπειρα της δε­ξιάς να εγκαθιδρύσει μια στρατιωτική δικτατορία λίγο καιρό πριν. Στην Ιτα­λία, οι καταλήψεις των εργοστασίων μόλις άρχιζαν. Η αίσθηση επαναστατι­κής αισιοδοξίας ήταν δυνατότερη από ποτέ.

Ο Ζηνόβιεφ, ο πρόεδρος της Διεθνούς, διακήρυξε: "Είμαι σίγουρος ότι το δεύτερο παγκόσμιο συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς είναι ο προάγγε- λος ενός άλλου παγκόσμιου συνέδριου, του παγκόσμιου συνέδριου των Σο­βιετικών Δημοκρατιών".2 Το μόνο που χρειαζόταν ήταν η ύπαρξη πραγματι­κό μαζικών κομμουνιστικών κομμάτων για να οδηγήσουν το κίνημα στη νίκη.

Οι 21 Οροι"Ακριβώς όπως δεν είναι εύκολο μια καμήλα να περάσει από την τρύπα

30

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

μιας βελόνας, έτσι, ελπίζω, δεν θα είναι εύκολο για τους οπαδούς του κέ­ντρου να ξεγλυστρίσουν μέσα από τους 21 όρους. Αυτοί οι όροι έχουν μπει για να ξεκαθαρίσουν στους εργάτες του USPD και του Ιταλικού και Γαλλι­κού Σοσιαλιστικού Κόμματος, καθώς και σε όλους τους οργανωμένους ερ­γάτες, τι απαιτεί από αυτούς το διεθνές γενικό επιτελείο της προλεταρια­κής επανάστασης".

Ζηνόβιεφ, Ομιλία στο Δεύτερο Παγκόσμιο Συνέδριο

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ήταν μια χαλαρή ομοσπονδία εθνικών κομμάτων. Η Τρίτη Διεθνής είχε στόχο να αποτελέσει ένα συγκεντρωτικό παγκόσμιο κόμμα με εθνικό τμήματα, που θα έπαιρνε βέβαια υπόψη "τις συγκεκριμένες συνθήκες μέσα στις οποίες τα μεμονωμένα κόμματα είχαν να παλέψουν και να παρέμβουν... και θα έπαιρνε αποφάσεις σε ζητήματα γενικής εφαρμογής μόνο όταν το επέτρεπαν οι συνθήκες".3

Τα προγράμματα των κομμάτων έπρεπε να βασίζονται στο παγκόσμιο πρόγραμμα της Διεθνούς και να έχουν εγκριθεί από αυτήν. Ολες οι αποφά­σεις, όχι μόνο αυτές των συνεδρίων αλλά και οι αποφάσεις της Εκτελεστι­κής Επιτροπής της Διεθνούς ανάμεσα στα συνέδρια, ήταν δεσμευτικές για ό­λα τα κόμματα. Αυτή ήταν η ουσία του 15ου και του 16ου από τους 21 Ορους ένταξης στη Διεθνή.

Κάτω από το φως των μεταγενέστερων εξελίξεω ν, πολλοί από αυτούς που ασκούν σήμερα κριτική στη Διεθνή, θεωρούν ότι στους 21 Ορους βρίσκο­νται τα σπέρματα του εκφυλισμού της. Υποστηρίζουν ότι οι 21 Οροι επιβλή­θηκαν μόνο και μόνο για να εξασφαλίσουν την ρωσική κυριαρχία, δηλαδή για να δώσουν τη δυνατότητα στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ρωσίας να κατευθύνει το παγκόσμιο κίνημα σύμφωνα με τα δικά του συμφέροντα. Ομως, κανένα α­πό τα κεντριστικά κόμματα που εκ των υστέρων άσκησαν τέτοια κριτική, δεν έφερε αντίρηση στο Δεύτερο Συνέδριο. Η εξήγηση γι' αυτή τους τη συμπερι­φορά είναι απλή. Μετά την εμπειρία του πολέμου 1914-1918, κανείς από αυ­τούς που απευθύνονταν σε ένα ακροατήριο επαναστατών δεν σκεφτόταν καν ότι θα μπορούσε να υπερασπίσει τις μεθόδους και τις πρακτικές της Δεύ­τερης Διεθνούς. Ολοι, εκτός από τους αναρχοσυνδικαλιστές, τουλάχιστον στα λόγια υποστήριξαν την ανάγκη ενός παγκόσμιου κόμματος.

Ακόμα περισσότερο, όλοι όσοι συμμετείχαν στη Διεθνή, συμπεριλαμβα­νομένων και των ρώσων, έλπιζαν ότι η εξαιρετική περίπτωση του ρωσικού κόμματος που ήταν το μόνο που βρισκόταν στην εξουσία, θα ήταν εντελώς προσωρινή. Ο Λένιν είχε γράψει λίγο πριν το συνέδριο: "Σύντομα μετά τη νί-

31

Ντ άνκαν Χά λ α ς

κη της προλεταριακής επανάστασης σε μια τουλάχιστον από τις αναπτυγμέ­νες χώρες, θα προκύψει πιθανά μια απότομη αλλαγή: η Ρωσία θα πάψει να είναι το πρότυπο και θα ξαναγίνει μια καθυστερημένη χώρα (με την “Σοβιετι­κή" και σοσιαλιστική έννοια του όρου)".4

Οι όροι με τους οποίους διαφώνησαν οι αντιπρόσωποι κύρια του USPD, ήταν αυτοί που απαιτούσαν την "πλήρη ρήξη με τον ρεφορμισμό και την κε- ντριστική πολιτική", 5 καθώς και με τη διαγραφή μιας σειράς επώνυμων "ο­πορτουνιστών" σαν τον Καρλ Κόουτσκι και τον Ρούντολφ Χίλφερντινγκ από το USPD, τον Τουράτι και τον Μοντιλιάνι από το PSI, τον Ζαν Λονγκέ από το SFIO και τον Ράμσεί Μακντόναλντ (τον μελλοντικό βρετανό πρωθυπουργό) από το Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα (ILP). Αγνοήσατε παντελώς", υποστήρι­ζε ο Κρίσπιεν από το USPD, "ότι έχουμε διαχωρίσει τη θέση μας από τους Δεξιούς Σοσιαλιστές, ότι δεν καθυστερήσαμε καθόλου να προχωρήσουμε στη διάσπαση από τη στιγμή που αυτή έγινε ιστορικά αναπόφευκτη. Παραδέ­χομαι ότι αυτός ο διαχωρισμός αποτελούσε μια αναγκαιότητα... Ομως, οι ερ­γάτες μπορούν να διασπαστούν πολύ πιο εύκολα από ότι να κερδηθούν και να κρατηθούν ενωμένοι με στόχο την επανάσταση στη Γερμανία".6 ΓΓ αυτό "δεν θα έπρεπε να υπάρξουν άλλες διασπάσεις", συμπλήρωσε.

Οι ηγέτες των κεντριστών δεν είχαν κανένα πρόβλημα να εμφανιστούν πολύ ριζοσπαστικοί στις ομιλίες τους. "Σταθήκαμε ακλόνητοι στο συνέδριό μας", είπε ο Κρίσπιεν "και έχουμε ήδη υιοθετήσει στο πρόγραμμά μας τη δι­κτατορία του προλεταριάτου με τρόπο που να μη σηκώνει καμιά παρεξήγη­ση... Δείξαμε καθαρά ότι με τον κοινοβουλευτισμό δεν πρόκειται ποτέ να φτάσουμε στον σοσιαλισμό".7

Παρόλα αυτά, το USPD αρνήθηκε να αποδεχθεί τους 21 Ορους, επειδή κάτι τέτοιο θα σήμαινε τη διάσπαση με τη δεξιά πτέρυγά του. Το ότι στις αρ­χές του 1919 το USPD είχε συνεργαστεί με το SPD για την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας της Βφμάρης, το ότι χωρίς αυτή τη συνεργασία η επιχείρηση διάλυσης της επανάστασης θα είχε αποδειχθεί πολύ πιο δύσκολη -αν όχι α­δύνατη- και το ότι η επαναστατικότητα των περισσότερων από τους ηγέτες του USPD ήταν μόνο στα λόγια, όλα αυτά συγκαλύπτονταν προσεκτικά.

Οπωσδήποτε, το USPD ήταν ένα πολύ ετερογενές κόμμα. Ακόμα και μέ­σα στην ηγεσία του υπήρχαν κάποιοι που σαν άτομα είχαν επαναστατικές ι­δέες. Ομως, το κριτήριο για την αξιοπιστία αυτών των ηγετών δεν μπορού­σαν να είναι οι καλές τους προθέσεις, αλλά οι πράξεις τους τους κρίσιμους μήνες του Νοέμβρη και του Δεκέμβρη του 1918.

Στις 10 Νοέμβρη του 1918, τρεις χιλιάδες αντιπρόσωποι στο Συμβούλιο

32

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

Εργατών και Στρατιωτών του Βερολίνου ψήφισαν ένα Συμβούλιο Λαϊκών Επιτρόπων σαν προσωρινή κυβέρνηση. Το Συμβούλιο αποτελούνταν από τους Εμπερτ, Σάιντεμαν και Λάνταμπεργκ από το SPD και τους Μπαρθ, Ντι- τμαν και Χάασε από το USPD. Αλλη κυβέρνηση εκτός από αυτή δεν υπήρχε. Ο τελευταίος πρωθυπουργός της αυτοκρατορικής Γερμανίας, ο πρίγκηπας Μαξ φον Μπάντεν, είχε διαλύσει την κυβέρνησή του στις 9 Νοέμβρη και είχε υποδείξει τον σοσιαλδημοκράτη Εμπερτ σαν διάδοχό του. Τη νύχτα της 10ης Νοέμβρη, ο στρατηγός Γκρένερ, ο νέος αρχηγός του επιτελείου, τηλε­φώνησε στον Εμπερτ "και έθεσε τον στρατό στη διάθεση της νέας κυβέρνη­σης".

Αυτό που βρισκόταν σε εξέλ ιξη ήταν μια επανάσταση. Το παλιό καθε­στώς είχε καταρρεύσει. Ο φον Μπάντεν δεν είχε πουθενά αλλού να στηρι- χθεί για τη διάσωση της αστικής τάξης, πέρα από το SPD. Ο Γ κρένερ δεν ε ί­χε καμιά ελπίδα ότι θα μπορούσε να κρατήσει το στρατό ενωμένο παρά μόνο με τη βοήθεια του SPD.

Στην πραγματικότητα, ο στρατός βρισκόταν σε αποσύνθεση έτσι κι αλ­λιώς. Μετά την υπογραφή της συνθηκολόγησης με τις δυνάμεις της Αντάντ στις 11 Νοέμβρη, το γερμανικό γενικό επιτελείο μετακίνησε περίπου δυο ε ­κατομμύρια στρατιώτες στην ανατολική πλευρά του Ρήνου. Από τη στιγμή που πέρασαν το ποτάμι, όπως περιγράφει ο ίδιος ο Γ κρένερ, "οι μονάδες α­πλά διαλύθηκαν". Η καρδιά της κρατικής μηχανής κατέρρευσε.

Οι ηγέτες του SPD κινήθηκαν για να ανασυγκροτήσουν από την αρχή αυ­τή την κρατική μηχανή. Οι πρώτες δυο βασικές αποφάσεις τους ήταν να προ­κηρύξουν μια Εθνοσυνέλευση και να δημιουργήσουν ένα νέο στρατό;νυπό την ηγεσία δεξιών αξιωματικών. Εναν στρατό, που χρησιμοποιήθηκε ενάντια στην επαναστατική αριστερά τον Γενάρη του 1919. Οι ηγέτες του USPD, που αποτελούσαν τη μισή κυβέρνηση, υποστήριξαν την πρώτη κίνηση και μολο­νότι αντιτάχθηκαν στην δεύτερη δεν έκαναν τίποτα για να συγκρουστούν μαζί της.

Οι 21 Οροι, είχαν στόχο να αποκλείσουν τέτο ιους κεντριστές ηγέτες. Ηταν κρυστάλινα ξεκάθαρο ότι με δοσμένο το πρόσφατο παρελθόν τους, κα­μιά δήλωση αφοσίωσης στην εργατική εξουσία από αυτούς τους ηγέτες, δεν μπορούσε να έχει την παραμικρή αξία. Η διάσπαση ήταν απολύτως αναγκαία. Ευτυχώς, δυο από τους τρεις αντιπροσώπους του USPD στο Δεύτερο Συνέ­δριο, ο Κρίσπιεν και ο Ντίτμαν, διαφώνησαν ανοιχτά και έτσι διευκόλυναν την αιχμηρή αντιπαράθεση.

Οι γάλλοι κεντριστές ακολούθησαν μια διαφορετική τακτική. Ο βασικός

33

Ντάνκαν Χά λ α ς

ομιλητής τους ήταν ο διαβόητος οπορτουνιστής Μαρσέλ Κασέν. Ο Κασέν, ό­χι μόνο είχε υποστηρίξει με πάθος τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι το 1917, αλλά είχε δράσει και σαν πράκτορας της γαλλικής κυβέρνησης σε μια προσπάθεια να δημιουργηθεί φιλοπόλεμο κομμάτι μέσα στο Ιταλικό Σοσιαλι­στικό Κόμμα και για να πετύχει το σκοπό του είχε συνεργαστεί με τον απο­στάτη (και μελλοντικό φασίστα δικτάτορα) Μπενίτο Μουσολίνι. Ο Κασέν ή­ταν πρόθυμος να υποσχεθεί τα πάντα. "Βρισκόμαστε σε πλήρη συμφωνία... Είμαστε πεπεισμένοι ότι αν ο φίλος μας Λονγκέ μπορούσε να παρεβρίσκεται κι αυτός, η γνώμη του ύστερα από σκέψη δεν θα ήταν διαφορετική από τη δι­κή μας [ο Λονγκέ ήταν ανοιχτός αντίπαλος των Μπολσεβίκων). Θα επιστρέ­φουμε στη Γαλλία μεταφέροντας τους όρους σας*.8

Ενα κόμμα που θα είχε στην ηγεσία του τον Λονγκέ, τον Κασέν, τον Φροσάρ και τους φίλους τους, δεν επρόκειτο ποτέ να γίνει επαναστατικό, ό­σες υποσχέσεις και να έδινε. Σίγουρα δεν θα ήταν τόσο εύκολο όσο υπέθετε ο Ζηνόβιεφ, να εμποδίσει κανείς τις κεντριστικές καμήλες να γλυστρίσουν μέσα από την τρύπα της βελόνας. ΓΓ αυτό το λόγο, μια σειρά από αριστε­ρούς αντιπροσώπους άσκησε κριτική στην εκτελεστική επιτροπή της Κομι- ντέρν επειδή επέτρεψε την παρουσία των κεντριστών. Ο Λένιν διαφώνησε μαζί τους: "Οταν ο Κάουτσκι μας επιτίθεται και γράφει τόνους βιβλίων ενα­ντίον μας", είπε, "του κάνουμε πολεμική σαν ταξικού εχθρού. Αλλά όταν το USPD, που έχει μεγαλώσει σαν αποτέλεσμα της επιρροής των επαναστατη- μένων εργατών, έρχεται εδώ για διαπραγματεύσεις, είμαστε αναγκασμένοι να μιλήσουμε με τους εκπρόσώπους του γιατί αποτελούν μια μερίδα των ε- παναστατημένων εργατών".9

Οι ηγέτες του USPD, ύστερα από μια έντονη ανιπαράθεση μέσα στο κόμ­μα τους, αναγκάστηκαν να συγκαλέσουν ένα συνέδριο στη Χαλε, τον Οκτώ- βρη, για να εξετάσουν την ένταξή τους στην Κομιντέρν. Η αριστερά πλειο­ψήφησε με 236 ψήφους έναντι 156. Η δεξιά διασπάστηκε. Το νέο κόμμα, με­τά την ενοποίηση με το Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας (KPD) που είχε ι­δρυθεί το 1919, μετρούσε 350.000 μέλη. Η Κομιντέρν είχε πια ένα μαζικό κόμμα μέσα στην πιο σημαντική χώρα της Ευρώπης. Τον Δεκέμβρη, στο συ­νέδριο της Τουρ, το γαλλικό SFIO ψήφισε με μια πλειοψηφία τρία προς ένα (3.208 ψήφοι έναντι 1.022) να ενταχθεί στη Διεθνή και να αποδεχθεί τους 21 Ορους. Το νέο Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας (PCF) που δημιουργήθηκε ξε ­κίνησε με 150.000 μέλη. Ομως, αν και οι σκληροπυρηνικοί της δεξιάς πτέρυ­γας, υπό την ηγεσία του Λονγκέ και του Μπλούμ, αποχώρησαν για να ξανα- φτιάξουν το SFIO, η ηγεσία του PCF αποτελείτο από "αναδομημένους" κε-

34

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ντριστές σαν τον Φροσάρ και τον Κασέν. Σύντομα έμελλε ν' αποδειχθεί ότι αυτή η "αναδόμηση" ήταν μόνο επιδερμική.

Τον Δεκέμβρη του 1920, διασπάστηκε το Τσεχοσλοβάκικο Σοσιαλδημο­κρατικό Κόμμα και η κομμουνιστική αριστερά αποχώρησε παίρνοντας μαζί της την πλειοψηφία, έτσι ώστε το νέο κόμμα να ξεκινήσει με 100.000 μέλη. Διάσπαση έγινε και στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της γερμανόφωνης μειο­νότητας της Τσεχοσλοβακίας, στη Σουδητία, που πρόσθεσε νέες δυνάμεις, έτσι ώστε μετά την ενοποίηση το Κομμουνιστικό Κόμμα να έχει 170.000 μέ­λη.

Στις αρχές του 1921, τα κόμματα της Κομιντέρν είχαν την υποστήριξη της πλειοψηφίας των πολιτικά συνειδητών εργατών σε έξι χώρες της Ευρώ­πης (Γαλλία, Ιταλία, Νορβηγία, Βουλγαρία, Γιουγκοσλαβία και Τσεχοσλοβα­κία) και μιας ισχυρής μειοψηφίας σε τρεις άλλες (Γερμανία, Σουηδία και Πο­λωνία). Η πιο σημαντική εξαίρεση ήταν η Βρετανία, όπου το Κομμουνιστικό Κόμμα που είχε ιδρυθεί το 1920, είχε περίπου 3.000 μέλη (αν και δήλωνε 10.000) και δεν αποτελούσε ακόμα σοβαρή δύναμη.

Είναι χρήσιμο σε αυτό το σημείο να εξετάσουμε και μερικούς άλλους α­πό τους 21 Ορους. "Το σύνολο του κομματικού τύπου πρέπει να βρίσκεται στα χέρια αφοσιωμένων κομμουνιστών...", έλεγε ένας από αυτούς τους ό­ρους. "Τα περιοδικά ή τα οποιαδήποτε άλλα έντυπα και όλες οι εκδοτικές δραστηριότητες πρέπει να είναι εντελώς υπόλογες στο κόμμα, ανεξάρτητα από το αν το κόμμα σαν σύνολο είναι την κάθε δεδομένη στιγμή νόμιμο ή παράνομο. Δεν επιτρέπεται τα δημοσιογραφικά όργανα να κάνουν κατάχρη­ση της αυτονομίας τους και να ασκούν πολιτική που δεν είναι σύμφωνη με την πολιτική του κόμματος". Αυτός ο όρος είχε σαν στόχο να χτυπήσει τον απαράδεκτο τρόπο με τον οποίο σε πολλά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, τα στελέχη που είχαν χρήμα στη διάθεσή τους ή διασυνδέσεις με πλούσιους υ- ποστηρικτές του κόμματος, διαχειρίζονταν όπως ήθελαν τις κομματικές εκ­δόσεις, οι οποίες δεν βρίσκονταν κάτω από τον έλεγχο του κόμματος και που συχνά προσαρμόζονταν στις μικροαστικές προκαταλήψεις.

Ενας άλλος όρος διακήρυσσε ότι "δεν μπορεί να υπάρχει καμιά εμπιστο­σύνη στην αστική νομιμότητα": "Οπου... οι κομμουνιστές δεν είναι σε θέση να κάνουν όλη την πολιτική δουλειά τους νόμιμα, είναι απόλυτα ουσιαστικό να συνδυάσουν τη νόμιμη και την παράνομη δουλειά".

Παρακάτω: "Κάθε κόμμα που θέλει ν' ανήκει στη Διεθνή έχει υποχρέωση να καταγγέλει τόσο τον φανερό σοσιαλπατρωτισμό, όσο και τον υποκριτικό και ψεύτικο σοσιαλπασιφισμό. Πρέπει ν' αποδείξουμε συστηματικά στους ερ­

35

Ντ άνκαν Χάλ ας

γάτες ότι χωρίς το επαναστατικό γκρέμισμα του καπιταλισμού, κανένα διε­θνές διαιτητικό δικαστήριο, καμιά συζήτηση για μείωση των εξοπλισμών, κα­μιά “δημοκρατική" αναδιοργάνωση της Κοινωνίας των Εθνών δεν μπορεί να γλυτώσει την ανθρωπότητα από τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους". Το σημε­ρινό αντίστοιχο της Κοινωνίας των Εθνών είναι ο ΟΗΕ.

"Κάθε κόμμα... πρέπει να κάνει επίμονη και συστηματική κομμουνιστική παρέμβαση μέσα στα συνδικάτα, τα εργατικά συμβούλια και τις εργοστασια­κές επιτροπές, τους συνεταιρισμούς και τις άλλες μαζικές εργατικές οργα­νώσεις. Μέσα σε αυτές τις οργανώσεις πρέπει να οργανωθούν κομμουνιστι­κοί πυρήνες που με την επίμονη και σταθερή δουλειά τους θα κερδίσουν τα συνδικάτα κλπ στην υπόθεση του κομμουνισμού". Αυτός ο όρος είχε στόχο τους αριστεριστές που υπήρχαν μέσα στα κομμουνιστικά κόμματα. Αξίζει να σημειώσουμε ότι το πρόβλημα της συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας, σαν ένα συντηρητικό στρώμα μέσα στις μαζικές εργατικές οργανώσεις, δεν εξετάζε­ται ιδιαίτερα στους 21 Ορους.

"Τα κόμματα που ανήκουν στην Κομουνιστική Διεθνή πρέπει να λειτουρ­γούν σύμφωνα με την αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού... Το κομ­μουνιστικό κόμμα θα μπορέσει να εκπληρώσει το ρόλο του μόνο αν είναι ορ­γανωμένο με συγκεντρωτικό τρόπο, αν δίνεται προτεραιότητα στη σιδερένια πειθαρχία και αν η κεντρική ηγεσία του κόμματος, που στηρίζεται στην εμπι­στοσύνη των κομματικών μελών, έχει την δύναμη και τη δικαιοδοσία και ε ί­ναι εξοπλισμένη με ουσιαστικές εξουσίες".

Η φράση κλειδί στο παραπάνω κομμάτι από τους 21 Ορους, είναι: "που στηρίζεται στην εμπιστοσύνη των κομματικών μελών". Η πειθαρχία σ' ένα ε­παναστατικό κόμμα είναι κατά 90% ζήτημα εμπιστοσύνης. Το συγκεκριμένο άρθρο είχε σαν στόχο πριν απ' όλα τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους, τους δημοτικούς συμβούλους, τ^>υς αξιωματούχους των συνδικάτων και άλ­λους σχετικά προνομιούχους ανθρώπους μέσα σε ένα κόμμα. Μια οργάνωση που δεν τους αναγκάζει να υποταχθούν στην κομματική πειθαρχία - ή δεν τους διαγράφει όταν αρνούνται να υπακούσουν - δεν είναι μια επαναστατική σοσιαλιστική οργάνωση.

Φυσικά, το αν η έμφαση πέφτει στη δημοκρατία ή στον συγκεντρωτισμό, εξαρτάται από τις απαιτήσεις της περιόδου. Ποιος αποφασίζει ποιες είναι αυτές οι απαιτήσεις; Δεν μπορεί να επαφίεται απλά στο "αλάθητο" της ηγε­σίας, γιατί τέτοιο πράγμα δεν υπάρχει. Αυτό που έχει σημασία είναι η δια­μόρφωση και ανάπτυξη ενός στρώματος έμπειρων μελών μέσα στο κόμμα - "στελεχών" - που θα έχουν την ικανότητα να κρίνουν. Αλλά κάτι τέτοιο χρει­

36

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

άζεται χρόνο - κάτι που έλειπε από τα κόμματα της Κομιντέρν τα πρώτα κρί­σιμα χρόνια.

Οι 21 Οροι σε άλλα σημεία ασχολούνται με την ανάγκη για κομματική πα­ρέμβαση μέσα στο στρατό, με την αγροτιά, με τις αποικίες και τη διεθνή συ­νεργασία των συνδικάτων, που όλα αυτά θα τα εξετάσουμε παρακάτω.

Στην πράξη, τα νέα μαζικά κομμουνιστικά κόμματα ούτε κατά προσέγγιση δεν πλησίαζαν στο μοντέλο των 21 Ορων. Είχαν όλων των ειδών τα ελαττώ­ματα. Ομως, η ίδια η ύπαρξή τους αποτελούσε ένα τεράστιο βήμα.

Το καλοκαίρι του 1920, νέες δυνάμεις, οι μεγάλες συνδικαλιστικές οργα­νώσεις της Ισπανίας και της Γαλλίας αλλά και άλλες μικρότερες, φάνηκε ότι ήταν ανοιχτές στην επιρροή της Διεθνούς. Το πρόβλημα ήταν ότι έπρεπε να πειστούν για την ανάγκη ενός επαναστατικού κόμματος. Μια από τις σπου­δαιότερες αντιπαραθέσεις στο 2ο Συνέδριο ήταν πάνω στη φύση του επανα­στατικού κόμματος και τις αντιρρήσεις που προέβαλαν οι αναρχοσυνδικαλι- στές.

Ο ρόλος του κόμματος"Η Κομμουνιστική Διεθνής αποκρούει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο

την άποψη ότι το προλεταριάτο μπορεί να κάνει την επανάστασή του χωρίς ένα δικό του ανεξάρτητο πολιτικό κόμμα. Κάθε ταξικός αγώνας είναι πολι­τικός αγώνας. Σκοπός αυτού του αγώνα που τείνει αναπόφευκτα να μετα­τραπεί σε εμφύλιο πόλεμο είναι η κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας. Η πο­λιτική εξουσία δεν μπορεί να κατακτηθεί, να οργανωθεί και να λειτουργήσει παρά μόνο μέσα από ένα πολιτικό κόμμα".

Απόφαση τον Δεύτερον Πα'/χόαμιυν Σν\>έδριον

"ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΟΙΑΖΕΙ εξαιρετικά περίεργο ότι τρία τέταρτα του αιώνα μετά την εμφάνιση του “Κομμουνιστικού Μανιφέστου", είναι δυνατόν να γί­νεται συζήτηση σε ένα διεθνές κομμουνιστικό συνέδριο για το αν ένα κόμμα είναι απαραίτητο ή όχι", έγραψε ο Τρότσκι. "Στην πραγματικότητα", συνέχιζε, "τα γεγονότα των τελευταίων χρόνων μας αναγκάζουν να θέσουμε ξανά το ζήτημα αν ένα κόμμα είναι απαραίτητο ή όχι". '°

Πολλοί επαναστάτες συνδικαλιστές ταύτιζαν τα πολιτικά κόμματα με τον κοινοβουλευτισμό - και ταύτιζαν επίσης τη συμμετοχή στο κοινοβούλιο με τον οπορτουνισμό και την προδοσία. Η εναλλακτική λύση που πρότειναν ή­ταν ο μαχητικός συνδικαλισμός, βασισμένος στην άμεση δράση με τελικό

37

Ντ άνκαν Χά λ α ς

στόχο την επαναστατική γενική απεργία. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, τα κόμματα δεν ήταν μόνο περιτά, αλλά αποτελούσαν μειονέκτημα για την ερ­γατική τάξη.

"Αυτό που έχει σημασία είναι ότι το πνεύμα πρέπει να είναι επαναστατι­κό. είπε στο συνέδριο ο Πεστάνα που ήταν αντιπρόσωπος της ισπανικής CNT. "Το σημαντικό είναι ότι τα συνδικάτα σαν τέτοια πρέπει να γίνουν επα­ναστατικές και μαχητικές οργανώσεις".11

Ο Τζακ Τάνερ, ο μελλοντικός πρόεδρος τους συνδικάτου των βρετανών μεταλλεργατών, ο οποίος εκπροσωπούσε στο συνέδριο το Κίνημα Συνδικαλι­στών Βάσης και των Εργατικών Επιτροπών, προχώρησε περισσότερο: "Οι πε­ρισσότεροι από τους ενεργούς αγωνιστές στο κίνημα των συνδικαλιστών βά­σης ήταν παλιότερα μέλη των πολιτικών σοσιαλιστικών κομμάτων, αλλά απο­χώρησαν από αυτά επειδή πίστευαν ότι δεν βάδιζαν στο σωστό δρόμο... Δεν μπαίνει καν ζήτημα ότι μπορεί να επιστρέφουν σε αυτά σαν μετανοημένοι α­μαρτωλοί... Ομως, βλέπουμε να γίνονται ξανά απόπειρες να στραφούν οι ερ­γάτες στο κοινοβούλιο, αν και όλοι συμφωνούμε ότι το κοινοβούλιο πρέπει να καταργηθεί όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Οι άγγλοι εργάτες έχουν χάσει κάθε πίστη στην κοινοβουλευτική δράση... Μόνο άρνηση θα συναντήσετε α­πό τους ταξικά συνειδητούς εργάτες, όσον αφορά το ζήτημα της ένταξης στο Εργατικό Κόμμα".12

Οι ρώσοι κομμουνιστές ήθελαν με κάθε θυσία να κερδίσουν με το μέρος τους τους αναρχοσυνδικαλιστές σαν αντίβαρο στους ταλαντευόμενους κε- ντριστές που είχαν τρυπώσει στη Διεθνή. Ο Τρότσκι δήλωνε: "Ακριβώς επει­δή γνωρίζω ότι το κόμμα είναι αναντικατάστατο... και επειδή βλέπω τον Σάι- ντεμαν (τον ηγέτη του γερμανικού SPD) στην μια πλευρά και στην άλλη τους αμερικάνους, τους ισπανούς ή τους γάλλους συνδικαλιστές οι οποίοι ό­χι μόνο επιθυμούν να συγκρουστούν με την αστική τάξη, αλλά αντίθετα απ' ότι ο Σάιντεμαν, θέλουν αληθινά να της κόψουν το κεφάλι, προτιμώ να συζη­τήσω με αυτούς τους αμερικανούς, ισπανούς και γάλλους συντρόφους... για να τους αποδείξω την ανάγκη του κόμματος με φιλικό τρόπο..."13

Ο Ζηνόβιεφ τόνισε τις διαφορές ανάμεσα σε ένα σοσιαλδημοκρατικό κι ένα κομμουνιστικό κόμμα. "Δεν χρειαζόμαστε κόμματα που δραστηριοποιού­νται έχοντας σαν μόνη αρχή το να οργανώσουν στις γραμμές τους τον με­γαλύτερο αριθμό μελών, κόμματα που εκφυλίζονται σε μικροαστικά... Δεν θέλουμε κόμματα με κοινοβουλευτική εκπροσώπηση στην οποία να κυριαρ­χούν 46 καθηγητές πανεπιστημίου, 45 δικηγόροι ή ακόμα και περισσότεροι... Κατανοούμε γιατί υπάρχουν τόσοι καλοί εργατές που λένε "είναι καλύτερα

38

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

να μην έχουμε καθόλου κόμμα παρά να έχουμε ένα τέτοιο κόμμα” . 14Ο Μπουχαριν στο ίδιο συνέδριο υποστήριξε ότι "από τους 68 σοσιαλιστές

βουλευτές στη γαλλική βουλή, οι 40 ήταν ρεφορμιστές, 26 κεντριστές και μόνο δυο κομμουνιστές... Από τους 19 σοσιαλιστές στη νορβηγική βουλή μό­νο δυο ήταν κομμουνιστές".15

Η κομμουνιστική οργάνωση που προτείνει η Κομιντέρν είναι εντελώς δια­φορετική, υποστήριξε ο Ζηνόβιεφ. "Τα μέλη του κόμματός μας πρέπει να εί­ναι οι καλύτεροι αγωνιστές σε κάθε χώρο δουλειάς. Στην αρχή θα είναι μειο­ψηφία. Αλλά από τη στιγμή που έχουν ένα πεντακάθαρο πρόγραμμα, από τη στιγμή που είναι οι καλύτεροι αγωνιστές, από την στιγμή που τους ξέρουν οι συνάδελφοί τους εργαζόμενοι, όταν έλθει η ώρα θα γίνουν αμέσως ηγέτες των μαζών. Ο αγώνας που έρχεται είναι γιγάνπος...

"Αυτό που χρειαζόμαστε περισσότερο δεν είναι άμορφα συνδικάτα που υπάρχουν μόνο για το μεροδούλι-μεροφάι, αλλά κόμματα που να συσπειρώ­νουν τα καλύτερα στοιχεία της εργατικής τάξης, που έχουν οργανωτική ε ­μπειρία πολλών χρόνων, που έχουν φτιάξει πυρήνες και δείχνουν στην ερ­γατική τάξη το σωστό δρόμο. Το καθήκον είναι να οργανώσουμε την πρωτο­πορία της εργατικής τάξης έτσι ώστε να μπορέσει να οδηγήσει τις μάζες σε αυτό τον αγώνα. Αυτή τη μάχη δεν μπορούμε να την δώσουμε χωρίς ένα γε­νικό επιτελείο. Πρέπει να το δημιουργήσουμε, πράγμα που σημαίνει ότι πρέ­πει να οργανώσουμε αμέσως τα καλύτερα στοιχεία της εργατικής τά ξη ς" .16

Η ουσία του ζητήματος συνοψίστηκε στις "θέσεις" για το ζήτημα του κόμ­ματος που υιοθέτησε το συνέδριο. "Πρέπει να τραβήξουμε μια κάθετη διαχω- ριστική γραμμή αναμεσα στις διαφορετικές αντιλήψεις για το κόμμα και την τάξη. Τα μέλη των Χριστιανικών και Φιλελεύθερων συνδικάτων στην Γερμα­νία, την Αγγλία και άλλες χώρες είναι αναμφίβολα τμήμα της εργατικής τά­ξης. Οι πολυάριθμες ομάδες εργατών που ακολουθούν τους Σάιντεμαν, τους Γκόμπερς [επικεφαλής της Αμερικάνικης Ομοσπονδίας Εργασίας] και τους ό- μοιούς τους, είναι κι αυτοί αναμφίβολα τμήμα της εργατικής τάξης. Σε συ­γκεκριμένες ιστορικές περιόδους είναι πιθανό να περιλαμβάνονται στην ερ­γατική τάξη πολυάριθμα αντιδραστικά στοιχεία. Είναι καθήκον του κομμουνι­σμού, όχι να προσαρμοστεί σε αυτά τα καθυστερημένα κομμάτια... αλλά να ανυψώσει το σύνολο της εργατικής τάξης στο επίπεδο της κομμουνιστικής πρωτοπορίας...

"Οι επαναστάτες αναρχοσυνδικαλιστές συχνά μιλούν για το μεγάλο ρόλο που μπορεί να παίξει μια αποφασισμένη επαναστατική μειοψηφία. Μια πραγ­ματικά αποφασισμένη μειοψηφία της εργατικής τάξης, μια μειοψηφία που εί­

39

Νι άν κ αν Χάλ ας

ναι κομμουνιστική, που θέλει να δράσει, που έχει ένα πρόγραμα, που είναι ε- ξωστρεφής για να οργανώσει τον αγώνα των μαζών - αυτό ακριβώς είναι ένα επαναστατικό κόμμα". 17

Μερικοί σημαντικοί συνδικαλιστές ηγέτες, όπως οι γόλλοι Μονά και Ρο- σμέρ, πέρασαν στη Διεθνή. Ομως, όπως φάνηκε καθαρά δεν υπήρχε καμιά πιθανότητα να ενταχθούν στη Διεθνή τα αναρχοσυνδικαλιστικά συνδικάτα σαν σύνολο. Ενας από τους λόγους της δημιουργίας της Κόκκινης Διεθνούς των Εργατικών Συνδικάτων ήταν και αυτός.

"Ούτε συμβιβασμοί, ούτε ελιγμοί""Θα ήταν ανόητο να βγάλουμε μια συνταγή ή ένα γενικό κανόνα "Οχι

στους συμβιβασμούς” που να ισχύει για κάθε περίπτωση. Ο καθένας πρέπει να χρησιμοποιεί το μυαλό του και να προσανατολίζεται ανάλογα με την κά­θε ειδική περίπτωση. Στην πραγματικότητα, μια από τις λειτουργίες της κομματικής οργάνωσης και της κομματικής ηγεσίας, που είναι άξια αυτού του τίτλου συνίσταται στο να εξασφαλίζει, με τις συνεχείς, επίμονες, πολύ­πλευρες και συγκροτημένες προσπάθειες όλων των σκεπτόμενων εκπρο­σώπων μιας δοσμένης τάξης, την απαραίτητη γνώση, την εμπειρία και - ε­κτός από τη γνώση και την εμπειρία - την πολιτική διορατικότητα που είναι απαραίτητη για την γρήγορη και σωστή διόρθωση των πολύπλοκων πολιτι­κών προβλημάτων".

Λ ή'ΐν , "Αριστερισμός"

ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ του Δεκέμβρη 1918, το πανεθνικό συνέδριο των Συμβουλίων των γερμανών εργατών και στρατιωτών αποφάσισε με 344 ψήφους έναντι 98 να επιτρέψει τη διεξαγωγή εκλογών για την Εθνοσυνέλευση. Οι ηγέτες του SPD οι οποίοι προωθούσαν πιεστικά αυτή την πρόταση -που στην ουσία σήμαινε την αυτοκτονία των εργατικών συμβουλίων- είχαν αναμφίβολα την υποστήριξη της μεγάλης πλειοψηφίας των εργατών εκείνη τη στιγμή. Σχε­δόν αμέσως μετά απ' αυτή την απόφαση των συμβουλίων, το Γερμανικό Κομ­μουνιστικό Κόμμα (KPD) οργάνωσε το ιδρυτικό του συνέδριο. Σε αυτό το συ­νέδριο αποφάσισε με μεγάλη πλειοψηφία να μπούκοτάρει τις εκλογές.

Σε αυτή τη συζήτηση, όλοι σχεδόν οι αντιπρόσωποι που προέρχονταν από την παλιά ηγεσία του Σπάρτακου, τάχθηκαν υπέρ της συμμετοχής στις εκλο­γές. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ υποστήριξε: "Χρειάζεται να είμαστε έτοιμοι να αρπάξουμε όλες τις δυνατότητες που ανοίγονται, συμπεριλαμβανομένης και

40

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

της χρησιμοποίησης της Εθνοσυνέλευσης για επαναστατικούς σκοπούς, στην περίπτωση βέβαια που μια τέτοια Εθνοσυνέλευση φτάσει να υπάρξει".18

Στις συγκεκριμένες περιστάσεις υπήρχαν πολλοί λόγοι που θα μπορού­σε να επικαλεστεί κανείς για να υποστηρίζει το εκλογικό μποϋκοτάρισμα. Θα μπορούσε, για παράδειγμα, να υποστηριχθεί ότι τα συμβούλια των εργα­τών και των στρατιωτών εξακολουθούσαν να υφίστανται και θα έπρεπε να διατηρηθούν. Επίσης, ότι το SPD έχανε συνεχώς έδαφος. Οτι στο άμεσο μέλλον ήταν δυνατόν να γίνει μια μαζική εξέγερση ενάντια στην κυβέρνηση SPD-USPD. Ολες αυτές οι υποθέσεις, μπορεί να στηρίζονταν σε μια λάθος εκτίμηση της κατάστασης, όμως δεν ήταν εντελώς έξω από την πραγματι­κότητα.

Το πραγματικό ζήτημα ήταν ότι κανείς από αυτούς που υποστήριξαν το μποϋκοτάζ των εκλογών δεν επικαλέστηκε αυτά τα επιχειρήματα. Για τους περισσότερους μια τέτοια συζήτηση ήταν αδιανόητη. Ηταν από θέση αρχής υπέρ των εργατικών συμβουλίων και κατά του κοινοβούλιου. Συνεπώς δεν εί­χαν σε τίποτα να κάνουν με το οποιοδήποτε κοινοβούλιο, γιατί αλλιώς θα έ ­σπερναν τη σύγχυση στους εργάτες. Μια ομάδα από τους υποστηρικτές του μποϋκοτάζ έγραφε λίγο αργότερα: "Κάθε παρέκκλιση προς τις κοινοβουλευ­τικές μορφές αγώνα οι οποίες έχουν γίνει πολιτικά και ιστορικά ξεπερασμέ­νες, καθώς και κάθε πολιτική συμβιβασμών και ελιγμών πρέπει να απορρι- φθεί κατηγορηματικά".19

Πολιτικά ξεπερασμένες για ποιον; Στις εκλογές για την Εθνοσυνέλευση που έγιναν στις 19 Γενάρη 1919, το SPD κέρδισε εντεκάμισυ εκατομμύρια ψήφους που στην συντριπτική πλειοψηφία τους προέρχονταν από εργάτες και εργάτριες (ήταν οι πρώτες γερμανικές εκλογές που έγιναν με βάση το καθολικό εκλογικό δικαίωμα). Ο κοινοβουλευτισμός ήταν σίγουρα ξεπερα­σμένος από την σκοπιά των λίγων χιλιάδων μελών του KPD και ίσως και για δυο-τρεις εκατοντάδες χιλιάδες μαχητικούς εργάτες. Αλλά, οπωσδήποτε, δεν ήταν καθόλου ξεπερασμένος από τη σκοπιά των εκατομμυρίων των ερ­γατών που ψήφισαν το SPD ή το USPD.

Οι υπεραριστεροί υπέθεταν ότι αυτό που ήταν ξεκάθαρο στους ίδιους θα έπρεπε να ήταν ξεκάθαρο και στους περισσότερους εργάτες και ότι όσοι δεν το αποδέχονταν ήταν είτε διαβρωμένοι από το σύστημα, είτε πρόβατα που α­πλά και μόνο περίμεναν την σωστή ηγεσία να τους οδηγήσει. Αυτές ήταν οι αντιλήψεις που υπήρχαν στα μυαλά των νέων αγωνιστών που ενώθηκαν με τους παλιούς Σπαρτακιστές για να φτιάξουν μαζί το KPD. Ομως τέτοιες αντι­λήψεις οδηγούσαν σε μια πολιτική όπου ο τυχοδιωκτισμός εναλλασσόταν με

41

Ντάνκαν Χ ό λ ο ς

τον σεχταρισμό.Στις 5 Γενάρη του 1919, το KPD με την υποστήριξη μερικών τοπικών ορ­

γανώσεων του USPD, αποπειραθηκε να καταλάβει την εξουσία στο Βερολί­νο. Η εξέγερση, που αργότερα έγινε γνωστή σαν Εξέγερση του Σπάρτακου, δεν είχε οργανωθεί από τα πριν στη βάση μιας ανάλυσης του συσχετισμού δυνάμεων. Ηταν η αυθόρμητη αντίδραση του KPD και μερικών αγωνιστών του USPD στην απόπειρα της κυβέρνησης να απολύσει τον Εμίλ Αίνχορν, έ ­να μέλος της αριστερής πτέρυγας του USPD που είχε τοποθετηθεί από τους εργάτες αρχηγός της αστυνομίας του Βερολίνου στη διάρκεια της επανά­στασης του Νοέμβρη 1918. Η απόλυση του Αίνχορν ήταν μια σχεδιασμένη προβοκάτσια της κυβέρνησης.

Η Λούξεμπουργκ, ο Λήμπκνεχτ και η πλειοψηφία της ηγεσίας του κόμμα­τος ήταν αντίθετοι με την εξέγερση. Ομως, την τελευταία στιγμή ο Λήμπκνε­χτ άλλαξε γνώμη. Οι υπόλοιποι αναγκάστηκαν εκ των πραγμάτων να τεθούν επικεφαλής της εξέγερσης. Οι επαναστάτες είχαν κάποια στρατιωτική υπο­στήριξη, κύρια από τους 3.000 ένοπλους ναύτες του Κίελου, αλλά αποτελού­σαν μια μικρή μειοψηφία ανάμεσα στους αντιπροσώπους στο Συμβούλιο ερ­γατών και στρατιωτών του Βερολίνου.

Χωρίς να έχει με το μέρος της την υποστήριξη της πλειοψηφίας της ερ­γατικής τάξης, ακόμα και στο Βερολίνο, η εξέγερση τσακίστηκε. Οι ηγέτες του SPD, Εμπερτ, Σάιντεμαν και Νόσκε πρόσφεραν ένα ’ σοσιαλιστικό' και "δημοκρατικό" κάλυμμα νομιμότητας στις μισητές δεξιές στρατιωτικές μονά­δες που είχαν επικεφαλής παλιούς αυτοκρατορικούς αξιωματικούς. Στην κα­ταστολή που ακολούθησε δολοφονήθηκαν η Λούξεμπουργκ, ο Λήμπκνεχτ και πολλοί άλλοι.

Πιο προσεκτική ήταν η αντιμετώπιση που είχε το KPD -ή μάλλον η τοπική ηγεσία του στο Μόναχο- στη διάρκεια της σύντομης Σοβιετικής Δημοκρατίας της Βαυαρίας που ακολούθησε τρεις μήνες αργότερα (7 Απρίλη ως 1 Μάη 1919). Ηταν αντίθετο με τον σχηματισμό μιας Σοβιετικής Δημοκρατίας, απο- καλώντας (σωστά) μια τέτοια ενέργεια σαν τυχοδιωκτισμό με ελάχιστη στή­ριξη από τον κόσμο. Πήρε την ηγεσία του κινήματος μόνο όταν κατέρρευσε η κυβέρνηση που αποτελείτο από ένα συνασπισμό αναρχικών, μελών του USPD και λίγων υποστηρικτών του SPD. Το αποτέλεσμα αυτής της ήττας ή­ταν ότι "στη Βαυαρία επιβλήθηκε σε μόνιμη βάση στρατιωτικός νόμος που έ ­μπαινε εμπόδιο σε κάθε απόπειρα να χτιστεί σοσιαλιστική οργάνωση. To KPD μπήκε στην παρανομία. Οσοι ηγέτες του δεν εκτελέστηκαν τις πρώτες μέρες της αντεπανάστασης, καταδικάστηκαν σε βαριές ποινές φυλάκισης..."20 Η

42

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

μόνη που δεν έφταιγε για αυτή την εξέλιξη ήταν η τοπική ηγεσία του KPD. Είχε κάνει ότι μπορούσε.

Ομως δεν συνέβαινε το ίδιο και με το κόμμα σε πανεθνικό επίπεδο. Α­νάμεσα στα μέλη του ανθούσε ο αριστερισμός, αυτό που ο Λένιν ονόμαζε "Παιδική αρρώστια του κομμουνισμού". Η πλειοψηφία του κόμματος όχι μόνο ήταν αντίθετη με τη συμμετοχή στις εκλογές, αλλά απέρριπτε και κά­θε παρέμβαση μέσα στα υπάρχοντα συνδικάτα. Η ομάδα που αναφέρθηκε παραπάνω διακήρυσσε ότι "πρέπει να φτιαχτούν νέες μορφές οργάνωσης. Μια Εργατική Ενωση, βασισμένη στις εργοστασιακές οργανώσεις, αυτός πρέπει να είναι ο στόχος όλων των επαναστατικών στοιχείων. Μια τέτοια Ενωση θα συσπειρώσει όλους τους εργάτες που ακολουθούν το σύνθημα “Εξω από τα συνδικάτα”. Εκεί το μαχητικό προλεταριάτο σφυρηλατεί τις γραμμές του για τη μάχη. Για να ανήκει κανείς σε αυτή την Ενωση θα αρκεί να αποδέχεται την ταξική πάλη, το σύστημα των Σοβιέτ και τη δικτατορία το υ ".21

Ενάντια σε αυτές τις "παλιές και γνωστές ανοησίες", ο Λένιν είχε γράψει λίγο πριν το συνέδριο της Κομιντέρν του 1920, μια από τις πιο δυνατές πολε­μικές του με τον τίτλο "Αριστερισμός".

Στο ίδιο το συνέδριο της Διεθνούς ασκήθηκε σκληρή πολεμική ενάντια στη στάση αποχής: "Οι κομμουνιστές σε όλες τις χώρες πρέπει να οργανω­θούν στα συνδικάτα με στόχο να τα μετατρέψουν σε συνειδητά όργανα μά­χης για την ανατροπή του καπιταλισμού... Κάθε ηθελημένη αποχή από τα συνδικάτα, κάθε τεχνητή απόπειρα να δημιουργηθούν ξεχωριστά συνδικά­τα... είναι εξαιρετικά επικίνδυνη για το κομμουνιστικό κίνημα".22

Πάνω στο ζήτημα του μποϋκοτάζ των κοινοβουλίων, παίρνοντας υπόψη την πάλη ενάντια στον κεντρισμό, οι "θέσεις" που υιοθέτησε το συνέδριο ε ­παναλάμβαναν προσεκτικά ότι: "Η μορφή της προλεταριακής δικτατορίας εί­ναι η Δημοκρατία των Σοβιέτ... Καθήκον του προλεταριάτου είναι να διαλύσει τον αστικό κρατικό μηχανισμό, να τον καταστρέψει και μαζί του να κατα­στρέψει και τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς... Συνεπώς, ο κομμουνισμός α­πορρίπτει τον κοινοβουλευτισμό σαν μορφή της μελλοντικής κοινωνίας, σαν μορφή της ταξικής δικτατορίας του προλεταριάτου. Απορρίπτει την δυνατό­τητα ότι μπορεί να κερδίσει τα κοινοβούλια σε μόνιμη βάση. Στόχος του είναι η καταστροφή του κοινοβουλευτισμού".23

Από την άλλη μεριά, όμως: "Ο “ανπ-κοινοβουλευτισμός" σαν θέμα αρχής, δηλαδή η απόλυτη και κατηγορηματική άρνηση της συμμετοχής στις εκλογές και στην επαναστατική κοινοβουλευτική δράση, είναι... ένα αφελές και παι­

43

Ντάνκαν Χά λ α ς

δαριώδες δόγμα που δεν αξίζει ούτε περιφρόνηση, ένα δόγμα που δεν βλέ­πει την δυνατότητα του επαναστατικού κοινοβουλευτισμού... Το μποϋκοτάζ των εκλογών ή του κοινοβούλιου επιτρέπονται κύρια όταν οι συνθήκες για την άμεση μετάβαση στην ένοπλη πάλη για την εξουσία είναι στην ημερήσια διάταξη". 24

Η αντιπολίτευση σε αυτές τις θέσεις δεν ερχόταν μόνο από την Γερμα- νία. Το μεγαλύτερο τμήμα της αριστερής πτέρυγας του PSI στην Ιταλία ήταν έντονα "υπέρ του μποϋκοτάζ" από θέμα αρχής. Την ίδια αριστερίστικη αντί­ληψη είχε η πλειοψηφία των μελών των κομμουνιστικών κομμάτων στην Βρετανία, τις ΗΠΑ και την Ολλανδία. Για παράδειγμα, η πλειοψηφία στο ολ­λανδικό κόμμα υποστήριζε ότι αυτό που χρειάζεται είναι μια "ελιτίστικη" ορ­γάνωση πολιτικά εκπαιδευμένων και "καταρτισμένων" μελών, προσεκτικά ε ­πιλεγμένων έτσι ώστε να είναι ανεπηρέαστα από τη χοντροκομένη μάζα των μαχητικών εργατών. Μια τέτοια αντίληψη που έβλεπε το κόμμα σαν μια ου­σιαστικά προπαγανδιστική οργάνωση, απείχε πολύ από την αντίληψη της Κο- μιντέρν, που ζητούσε κόμματα που να συσπειρώνουν "τα καλύτερα στοιχεία της εργατικής τάξης". Από αυτές τις αντιλήψεις πήγαζε και η "στάση απο­χής" που εκφράστηκε από τους Ολλανδούς αντιπροσώπους έντονα στο τρίτο συνέδριο της Κομιντέρν το 1921.

Αντίθετα, το Κομμουνιστικό Κόμμα των ΗΠΑ ήταν υπερ-επαναστατικό. Η πλειοψηφία των μελών του υποστήριζε ότι έπρεπε να έχει αποκλειστικά "πα­ράνομη και μυστική δραστηριότητα". Κάθε απόπειρα να υπάρξει ανοικτή και "νόμιμη" δράση αποκηρυσσόταν σαν "οπορτουνισμός". Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Βρετανίας, αν και ποτέ δεν υιοθέτησε αυτές τις ανοησίες, παρό­λα αυτά χαρακτηριζόταν από στοιχεία αριστερισμού τα δυο πρώτα χρόνια της ύπαρξής του. Στην πραγματικότητα, ο αριστερισμός, ε ίτε σαν στάση α­ποχής είτε σαν τυχοδιωκτισμός, ήταν έντονος τα πρώτα χρόνια της Κομι- ντέρν και επανεμφανίστηκε το 1924-25 και ξανά το 1928-34 (κάτω από εντε­λώς διαφορετικές περιστάσεις, όπως θα δούμε παρακάτω).

Στη χώρα με τη μεγαλύτερη σημασία, στη Γερμανία, η αριστερίστικη πτέ­ρυγα είχε αποκλειστεί από το KPD στο δεύτερο συνέδριο του κόμματος που έγινε στη Χαΐδελβέργη τον Οκτώβρη του 1919. Οι Σπαρτακιστές ηγέτες που επιβίωσαν - ο Λέβι, ο Μέγιερ και άλλοι - άσκησαν πίεση για να πορθούν απο­φάσεις που υιοθετούσαν σαν προϋπόθεση για να είναι κανείς μέλος του κόμ­ματος την αποδοχή της δουλειάς στα συνδικάτα και την απόρριψη της απο­χής από τις εκλογές σαν "θέμα αρχής". Είναι αλήθεια ότι στη λήψη αυτών των αποφάσεων, ελάχιστα τηρήθηκαν οι δημοκρατικές διαδικασίες (σε κά­

44

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ποιους από τους "αριστερούς" αντιπροσώπους δεν είχε ανακοινωθεί ούτε ο τόπος ούτε ο χώρος των συνεδριάσεων) και η διάσπαση κόστισε στο κόμμα τα μισό μέλη του. 25 Ομως, αυτή η ρήξη ήταν σημαντική προκειμένου να γί­νει το KPD μια πραγματική δύναμη και ταυτόχρονα αποτελούσε προϋπόθεση για την συνένωση με την αριστερή πτέρυγα του USPD που επιτεύχθηκε ένα χρόνο αργότερα.

Οι "αριστεροί" έφτιαξαν το Κομμουνιστικό Εργατικό Κόμμα (KAPD) που αρχικά υποστήριζε ότι είχε 30.000 μέλη, αλλά διαλύθηκε λίγα χρόνια αργό­τερα. Στο KAPD επιτράπηκε να παρακολουθήσει χωρίς δικαίωμα ψήφου το δεύτερο συνέδριο της Κομιντέρν.

Ομως, ακόμα και μετά τη διαγραφή των "αριστερών", το KPD απείχε πο­λύ από το να έχει κατακτήσει την "πολιτική διορατικότητα" στην οποία ανα­φερόταν ο Λένιν. Στις 13 Μάρτη του 1920, μια μερίδα του ανασυγκροτημέ­νου γερμανικού στρατού υπό την ηγεσία του στρατηγού Λούτβιτζ, του σφα­γέα της εξέγερσης των Σπαρτακιστών, στράφηκε για να δαγκώσει το χέρι που τον έθρεψε. Κατέλαβε το Βερολίνο και ανέτρεψε την εκλεγμένη από την Εθνοσυνέλευση Σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση. Ο Εμπερτ και οι συνερ­γάτες του το έσκασαν στη Στουτγάρδη. Ο υπόλοιπος στρατός παρέμεινε "ουδέτερος". Το σίγουρο ήταν ότι δεν επρόκειτο να κουνήσει το δακτυλάκι του για να υπερασπιστεί τη Δημοκρατία της Βαίμάρης. Η όλη κίνηση του στρατού αποκλήθηκε Πραξικόπημα του Καππ, από το όνομα του αντιδραστι­κού πολιτικού Δρ Καππ που εμφανίστηκε σαν εκπρόσωπος του στρατηγού Λούτβιτζ.

Η Ομοσπονδία των Γερμανικών Συνδικάτων κάλεσε αμέσως γενική απερ­γία διάρκειας. Πάνω από 12 εκατομμύρια εργάτες απέργησαν. Στις περιοχές του Ρουρ και της Σαξονίας ξεκίνησε ένοπλη αντίσταση στο πραξικόπημα με την ηγεσία μεμονωμένων μελών και ομάδων από το USPD και από τα δυο κομμουνιστικά κόμματα. Παρόλα αυτά, η αντίδραση της κεντρικής ηγεσίας του KPD ήταν να διακηρύξει την ουδετερότητά του σε μια σύγκρουση που γινόταν "ανάμεσα σε δυο αντεπαναστατικές συμμορίες"!

"Το προλεταριάτο δεν θα κουνήσει ούτε το δακτυλάκι του για την κοινο­βουλευτική δημοκρατία"26 έλεγε η διακήρυξη. Αυτή η απίστευτη ανικανότη­τα της ηγεσίας να αντιληφθεί το τι παιζόταν στην σύγκρουση, η εκτίμηση που είχε ότι δεν υπάρχει καμιά διαφορά ανάμεσα σε μια στρατιωτική δικτα­τορία και σε μια αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία, δείχνει το μέγεθος στο οποίο ο αριστερισμός είχε επηρεάσει ακόμα και τους δηλωμένους εχθρούς του.

45

Ντάνκαν Χά λ α ς

Η στάση αποχής ανπστράφηκε γρήγορα. Ευτυχώς τα περισσότερα μέλη του κόμματος βρέθηκαν πολύ πιο μπροστά από τους ηγέτες τους και αγνόη­σαν τις εντολές τους από την αρχή. Το πραξικόπημα του Καππ κατέρρευσε μετά από λίγες μέρες σκληρής και βίαιας αντίστασης της εργατικής τάξης. Το αποτέλεσμα ήταν μια ραγδαία στροφή των γερμανών εργατών προς τα α­ριστερά. Στις επόμενες εκλογές το USPD κέρδισε 5 εκατομμύρια ψήφους και το KPD, που έγινε νόμιμο μετά την ήττα του πραξικοπήματος, πεντακό­σιες χιλιάδες.

'Το πραξικόπημα Καππ έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην ανάπτυξη του γερμανικού κομμουνισμού. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, οι Σπαρτακιστές ήταν μια απομονωμένη μειοψηφία... Το πραξικόπημα έγινε αφορμή για τριβές μέσα στο USPD. Μετά από δυο χρόνια εμπειρίας από τους Λούτβιτζ, φον Ζέεκτ, φον Βάττερ, Εμπερχαρτ κλπ, οι εργάτες είχαν πειστεί ότι τέτοιοι αντιδραστι­κοί δεν επρόκειτο να αφοπλιστούν με τη χρήση κάποιων έξυπνων τακτικών: έχασαν κάθε ελπίδα ότι η Σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση θα δρούσε ενάντια στην φανερή και μυστική ένοπλη συνωμοσία των οπαδών της παλινόρθω­σης". 27

Οι δεσμοί ανάμεσα στα μέλη του KPD και του USPD ισχυροποιήθηκαν. Η νίκη ενάντια στο πραξικόπημα στηρίχθηκε στην ενότητα της δράσης τους. Παρόλα αυτά, στο καινούργιο κόμμα που δημιουργήθηκε μετά την ένωση, στο μαζικό Ενιαίο Κομμουνιστικό Κόμμα (VKPD), εξακολουθούσε να υπάρχει μια ισχυρή δόση αριστερισμού, όπως αποδείχθηκε στη "Δράση του Μάρτη" το 1921. Η δημιουργία ενός έμπειρου στελεχικού δυναμικού σαν κι αυτό που είχαν οι Μπολσεβίκοι στη Ρωσία το 1917, δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθε-

Το Κομμουνιστικό και το Εργατικό Κόμμα Βρετανίας"Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι το Βρετανικό Εργατικό Κόμμα βρίσκε­

ται σε εξαιρετικά ιδιόμορφες συνθήκες: είναι ένα πολύ πρωτότυπο κόμμα ή καλύτερα δεν είναι καν κόμμα με τη συνηθισμένη έννοια της λέξης. Αποτε- λείται από μέλη όλων των συνδικαλιστικών οργανώσεων και αριθμεί τώρα τέσσερα περίπου εκατομμύρια μέλη και παρέχει αρκετή ελευθερία σε όλα τα πολιτικά κόμματα που ανήκουν στις γραμμές του. Ετσι, στις γραμμές του βρίσκεται μια τεράστια μάζα άγγλων εργατών που ακολουθεί μια ηγεσία η οποία αποτελείται από τα χειρότερα αστικό στοιχεία, χειρότερα και από τον Σάιντεμαν, τον Νόσκε και άλλους τέτοιους κυρίους. Ταυτόχρονα, όμως,

46

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

το Εργατικό Κόμμα δίνει τη δυνατότητα να βρίσκεται στις γραμμές του το Βρετανικό Σοσιαλιστικό Κόμμα και να έχει τα δικά του κομματικά έντυπα στα οποία τα ίδια τα μέλη του Εργατικού Κόμματος να μπορούν να δηλώ­νουν ελεύθερα ότι οι ηγέτες του κόμματος είναι σοσιαλπροδότες... Είναι μια κατάσταση πολύ πρωτότυπη, όπου ένα κόμμα, ενώ συσπειρώνει τερά­στιες μάζες εργατών έτσι ώστε να φαίνεται σαν πολιτικό κόμμα, βρίσκεται ωστόσο στην ανάγκη να παραχωρεί στα μέλη του απόλυτη ελευθερία... Κά­τω από τέτοιες συνθήκες θα ήταν λάθος να μην προσχωρήσουμε σε αυτό το κόμμα".

Λένιν, Ομιλία στο Δεύτερο Παγκόσμιο Συνέδριο

ΤΑ ΚΕΝΤΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ του Βρετανικού Κομμουνιστικού Κόμματος (CPGB), που ιδρύθηκε τον Ιούλη του 1920, ήταν το μικρό μέγεθός του και η πολιτική κληρονομιά του - οι σεχταριστικές και προπαγανδιστικές παραδό­σεις του βρετανικού μαρξισμού.

Οι κύριες πολιτικές δυνάμεις από τις οποίες φτιάχτηκε το CPGB προέρ­χονταν από το Βρετανικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (BSP) που ήταν κατ' ευθείαν κληρονόμος της Σοσιαλδημοκρατικής Ομοσπονδίας (SDF). Ο Ενγκελς θεω­ρούσε την Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία απελπιστικά σεχταριστική, παθη­τική και προπαγανδιστική. Οι άλλες δυνάμεις που συμμετείχαν στη δημιουρ­γία του Κομμουνιστικού Κόμματος ήταν το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα (SLP) που κι αυτό ήταν σεχταρισπκό, αλλά είχε πολύ περισσότερη δράση και παρέμβαση. Ηταν ακόμα τα υπολείματα του Κινήματος των Συνδικαλιστών Βάσης που εμφανίστηκε στη διάρκεια του Παγκόσμιου Πόλεμου και μερικές άλλες μικρότερες οργανώσεις. Παρόλα αυτά, το νέο κόμμα δεν είχε περισ­σότερα από 3.000 μέλη, που πολλά από αυτά έγιναν ανενεργό τα επόμενα χρόνια.

Αυτές οι αδυναμίες δεν ήταν αποτέλεσμα μόνο προσώπων ή ιδεών. Σε τελευταία ανάλυση, αποτελούσαν το προϊόν της συντριπτικής κυριαρχίας του βρετανικού καπιταλισμού στο μεγαλύτερο μέρος του 19ου αιώνα. Οι ι­στορικές ή ττες της βρετανικής εργατικής τάξης στο πρώτο μισό αυτού του αιώνα, διαμόρφωσαν ένα εργατικό κίνημα με πολύ κοντόθωρες και συντε­χνιακές αντιλήψεις.

Για αυτούς τους λόγους στην Βρετανία δεν υπήρξε ποτέ ένα μαζικό σο­σιαλδημοκρατικό κόμμα πριν το 1914. Ομως, αυτή η κατάσταση φάνηκε ότι άλλαζε. Το Εργατικό Κόμμα, που πριν ήταν μια μικρή κοινοβουλευτική ομάδα πίεσης προσκολλημένη στο Φιλελεύθερο Κόμμα, το 1918 αυτοανακηρύχθηκε

47

Ντ άνκαν Χάλ ας

σε σοσιαλιστική οργάνωση και άρχισε να χτίζει παντού τοπικές οργανώσεις. Στις γενικές εκλογές εκείνου του χρόνου κατέβηκε αυτόνομα και ενάντια στους Φιλελεύθερους για πρώτη φορά. Πατώντας πάνω στη ριζοσπαστικο- ποίηση που προκλήθηκε από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, κέρδισε το 22% των ψήφων. Η δομή του ήταν ακόμα εντελώς ομοσπονδιακή ("δεν ήταν ένα κόμμα με τη συνηθισμένη έννοια της λέξης") μέσα στην οποία λειτουργούσε το Βρετανικό Σοσιαλιστικό Κομμά. Φυσικά, ουτή η κατάσταση δεν μπορούσε να διαρκέσει επ' αόριστο, αλλά τουλάχιστον έτσι είχαν τα πράγματα το 1920.

Η εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν και ιδιαίτερα ο Λένιν, υποστήρι­ζαν ότι το Βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα έπρεπε να μπει στο Εργατικό Κόμμα και να δώσει τη μάχη για επαναστατική πολιτική μέσα από τις γραμ­μές του. Αν και ο Λένιν αποκαλούσε το Εργατικό Κόμμα "ένα εξαιρετικά α­στικό κόμμα που αποτελείται από εργάτες αλλά έχει στην ηγεσία του αντι­δραστικούς του χειρότερου είδους", 29 υποστήριζε: "Αν το Βρετανικό Κόμ- μουνιστικό Κόμμα αρχίσει να δρα με ένα επαναστατικό τρόπο μέσο στο Εργατικό Κόμμα και εάν ο Χέντερσον [ο γραμματέας του Εργατικού Κόμμα­τος] υποχρεωθεί να το διαγράψει, θα είναι μια μεγάλη νίκη για το κομμουνι­στικό και επαναστατικό εργατικό κίνημα στη Βρετανία".30

Το ζητούμενο ήταν να απομακρυνθεί το Βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα από το προπαγανδιστικό παρελθόν του, να κερδίσει κάποια στρώματα των νέων ριζοσπαστικοποιημένων εργατών από το Εργατικό Κόμμο και έτσι να βάλει τις βάσεις για ένα κομμουνιστικό κόμμο παρέμβασης με κάποιο σοβα­ρό μέγεθος.

Οι δώδεκα αντιπρόσωποι από τη Βρετανία στο συνέδριο της Κομιντέρν διασπάστηκαν πάνω στο ζήτημα, αλλά στη Βρετανία το ιδρυτικό συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος αποφάσισε με ψήφους 100 έναντι 85 την έ ­νταξή του στο Εργατικό Κόμμα.

Η αίτηση για προσχώρηση απορίφθηκε από την ηγεσία του Εργατικού Κόμματος τον Αύγουστο του 1920, αλλά το Κομμουνιστικό Κόμμο επέμεινε. Ή τακτική μας εκείνη την εποχή", έγραφε ο ηγέτης του κόμματος Τομ Μπελ, “ήταν να μη δεχόμαστε την άρνηση της ηγεσίας να μας γράψει στο κόμμα και να απεθυνόμαστε στις τοπικές ή στις κλαδικές οργανώσεις... Εκεί συνα­ντούσαμε ποικίλες αντιμετωπίσεις. Κάποιες τοπικές οργανώσεις όπου κυ­ριαρχούσαν τα αντιδραστικά στοιχεία, ακολουθούσαν φυσικά τη γραμμή του Χέντερσον και της εκτελεστικής επιτροπής του κόμματος. Σε άλλες όμως περιοχές, όπου οι κομμουνιστές είχαν περισσότερη επιρροή στα συνδικάτα

48

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

και στο τοπικό εργατικό κίνημα, οι τοπικές οργανώσεις μας έβλεπαν με καλό μάτι και συνεργάστηκαν μαζί μας. Αυτή η εκστρατεία άνοιξε συζητήσεις για θέματα όπως οι διαφορές των Σοβιέτ με την κοινοβουλευτική δημοκρατία και έφερε στην ημερήσια διάταξη το ζήτημα του ρόλου της βίας στην πάλη για την κατάκτηση της εξουσίας".31

Αναμφίβολα, ήταν μια επιχείρηση που απέδωσε πολλούς καρπούς και τουλάχιστον προσανατόλισε το Βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα προς το μα­ζικό κίνημα. Ο λόγος που αυτά τα κέρδη ήταν λιγότερα από τα αναμενόμενα, οφείλεται πάνω απ’ όλα στην απότομη ύφεση της ταξικής πάλης στη Βρετα­νία μετά την προδοσία του αγώνα των ανθρακωρύχων από τις συνδικαλιστι­κές ηγεσίες και την ήττα τους από τα αφεντικά το 1921. Αυτή η ήττα, μαζί με τα χτυπήματα που δέχθηκαν στους μισθούς τους οι μεταλλεργάτες, οι εργά­τες ναυπηγείων, οι ναυτεργάτες, οι τυπογράφοι και οι κλωστούφαντουργοί, δυνάμωσε όπως ήταν φυσικό τις δεξιές τάσεις στα συνδικάτα καθώς και στο Εργατικό Κόμμα.

Παρόλα αυτά, η συγκεκριμένη καμπάνια του Κομμουνιστικού Κόμματος, τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια, έβαλε τις βάσεις για την μεταγενέστερη ε ­φαρμογή της τακτικής του ενιαίου μετώπου. Είναι βέβαιο ότι η προσπάθεια για την ένταξη του Κομμουνιστικού Κόμματος στο Εργατικό Κόμμα δεν ήταν μια επιχείρηση "εισοδισμού" - με την έννοια τουλάχιστον που αποδόθηκε σε αυτόν τον όρο αργότερα. Δεν έμπαινε καν θέμα για το Κομμουνιστικό Κόμμα να υποστείλει την πολιτική και οργανωτική ανεξαρτησία του. Δεν έπαψε πο­τέ να δηλώνει ανοιχτά ότι είναι ένα επαναστατικό κόμμα. Η συγκεκριμένη καμπάνια ήταν ένα παράδειγμα για το πώς μπορεί να συνδυαστεί η σταθερό­τητα στις πολιτικές θέσεις με τη μεγαλύτερη τακτική ευελιξία. Αυτός ο συν­δυασμός αποτελούσε βασικό χαρακτηριστικό της ηγεσίας της Κομιντέρν τα πρώτα χρόνια, αλλά δυστυχώς δεν χαρακτήριζε σαν σύνολο και τα κόμματα που ανήκαν στην Κομιντέρν.

Οι αγρότες και οι αποικίες"Το πρόβλημα τέθηκε ως εξής: μπορούμε να θεωρήσουμε σαν σωστό

τον ισχυρισμό ότι το καπιταλιστικό στάδιο ανάπτυξης είναι αναπόφευκτο για τους καθυστερημένους λαούς...; Εμείς απαντήσαμε σε αυτό το ερώτημα αρνητικά. Αν το νικηφόρο επαναστατικό προλεταριάτο ασκήσει συστηματι­κή προπαγάνδα σε αυτούς τους λαούς και αν οι κυβερνήσεις των Σοβιέτ τους βοηθήσουν με όλα τα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους, τότε θα ήταν

49

Ντ άνκαν Χάλ ας

λάθος να υποθέσουμε ότι το καπιταλιστικό στάδιο ανάπτυξης είναι αναπό­φευκτο για τους καθυστερημένους λαούς".

Λένιν, Ομιλία στο 2ο Παγκόσμιο Συνέδριο της Διεθνούς

Τ0 1847 ο Μαρξ είχε προβλέψει την ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανίας, την αύξηση της σύγχρονης εργατικής τάξης και την καταστροφή των παλιών κοινωνικών τάξεων, δηλαδή των ανεξάρτητων τεχνιτών, των αγροτών και των μικροίδιοκτητών. Αυτή η πρόβλεψη επαληθεύτηκε σε μεγάλο βαθμό, αλ­λά η διαδικασία που ακολούθησε ήταν ανισομερή. Το 1920, η μεγάλης κλίμα­κας βιομηχανία ήταν ακόμα περιορισμένη στην Ευρώπη και την Βόρεια Αμε­ρική, πέρα από κάποιους βιομηχανικούς θύλακους στον υπόλοιπο κόσμο. Για την πλειοψηφία του πληθυσμού του πλανήτη, ίσχυαν οι πρωτόγονες μορφές παραγωγής.

Η ανισομερή ανάπτυξη υπήρχε ακόμα και στην Ευρώπη, κυρίως όσον α­φορά στην αγροτική οικονομία, όπου η διαδικασία της καπιταλιστικής συγκέ­ντρωσης ήταν πολύ αργή. Εκτός από την Βρετανία (ή πιο συγκεκριμένα από την Αγγλία και ένα μέρος της Σκωτίας), στο μεγαλύτερο μερός της Ευρώπης η πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν οι αγρότες, συμπεριλαμβανομένων και χωρών όπως η Γερμανία και η Γαλλία. Δεν υπήρχε αμφιβολία ότι μακροπρό­θεσμα, η γεωργική οικονομία που στηρίζεται στους μικροκαλλιεργητές αγρό­τες, ήταν καταδικασμένη. Ομως στο μεταξύ, η άμεση προοπτική της επανά­στασης απαιτούσε τη χάραξη μιας πολιτικής που να κερδίζει με το μέρος της αυτούς τους αγρότες.

Στη Ρωσία, όπου οι αγρότες αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού, οι Μπολσεβίκοι είχαν, όπως έγραψε ο Λένιν, "προσχωρήσει σε μια άτυπη (αλλά πολύ πετυχημένη) πολιτική συμμαχία με την φτωχή α­γροτιά, υιοθετώντας το αγροτικό πρόγραμμα των Σοσιαλ-Επαναστατών σαν σύνολο, χωρίς να κάνουν την παραμικρή αλλαγή".32 Το Σοσιαλ-Επαναστατι- κό Κόμμα ήταν το βασικό αγροτικό κόμμα στη διάρκεια του 1917 και η ουσία του αγροτικού του προγράμματος συνοψιζόταν στο σύνθημα "η γη στους α­γρότες".

Πολλοί από τους ευρωπαίους κομμουνιστές αντιδρούσαν σε αυτή την πολιτική. Υποστήριζαν ότι είναι αναμφισβήτητο γεγονός πως οι ιδιοκτήτες α­γρότες αποτελούν εμπόδιο για την ανάπτυξη του σοσιαλισμού. Δεν μπορού­σαν να δουν ότι η υποστήριξη των αγροτών ήταν ουσιαστική για την ανατρο­πή του καπιταλισμού.

Την ίδια γραμμή ακολουθούσαν και οι κεντριστές. Στο Δεύτερο Συνέδριο,

50

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ο Κρίσπιεν του USPD κατηγόρησε τους ρώσους κομμουνιστές για οπορτου­νισμό σε σχέση με το αγροτικό ζήτημα. Ο Σερράτι, ο ηγέτης της κεντρώας πτέρυγας του PSI, κράτησε μια συνολικά αρνητική στάση απέναντι στα α­γροτικά κινήματα. "Καθένας γνωρίζει ότι το κίνημα των καταλήψεων των α­γροκτημάτων - που ιδιαίτερα στη Σικελία είχε στην ηγεσία του βετεράνους του πόλεμου και Λαϊκιστές [ένα καθολικό κόμμα με αγροτική υποστήριξη] - ή­ταν ένα δημαγωγικό και μικροαστικό κίνημα*.33 Επομένως θα έπρεπε να του στρέψουμε την πλάτη! Και να σκεφτεί κανείς ότι αυτά λέγονταν για την Ιτα­λία που ήταν μια χώρα με τεράστια αγροτιά.

Αλλά και ο Κρίσπιεν έφερε σαν παράδειγμα την καταστροφική εμπειρία της Ουγγρικής Σοβιετικής Δημοκρατίας. Στην Ουγγαρία του 1919, οι αγρότες αποτελούσαν την πλειοψηφία του πληθυσμού και δούλευαν για τους μεγά­λους γαιοκτήμονες κάτω από σχεδόν μισο-φεουδαρχικές συνθήκες. Η Δημο­κρατία των Σοβιέτ εγκαθιδρύθηκε ειρηνικά στις 21 Μάρτη 1919. Το παλιό κα­θεστώς κατέρρευσε κάτω από το βάρος της στρατιωτικής ήττας, των μαζι­κών απεργιών, της ανταρσίας του στρατού και της επιμονής των Αγγλογάλ- λων να τεμαχίσουν την Ουγγαρία, πράγμα που σήμαινε ότι το 30% του ουγ- γρόφωνου πληθυσμού βρέθηκε σαν μειονότητα στην Ρουμανία, την Τσεχο­σλοβακία και την Γιουγκοσλαβία.

Στην σοβιετική κυβέρνηση της Ουγγαρίας συμμετείχαν εκτός από τους κομμουνιστές και οι σοσιαλδημοκράτες, που έπαιζαν ένα ταλαντευόμενο και προδοτικό ρόλο. Αυτή η κυβέρνηση είχε στην πράξη την υποστήριξη όλης της εργατικής τάξης. Γρήγορα οργανώθηκε ένας Κόκκινος Στρατός. Ή κυ­βέρνηση των σοβιέτ εθνικοποίησε τη βιομηχανία και τις τράπεζες, καθιέρωσε το οκτάωρο, αποδυνάμωσε την Εκκλησία (δηλαδή τον μεγαλύτερο γαιοκτή­μονα), καθιέρωσε τη δωρεάν και δημόσια παιδεία και παρέδωσε τα ανάκτορα και τις μεγάλες επαύλεις για τη στέγαση του εργαζόμενου λαού".34

Αυτό που δεν έκανε ήταν να δώσει στην πλειοψηφία του ουγγρικού λα­ού, δηλαδή στους αγρότες, ένα μερίδιο σε αυτή τη νέα τάξη πραγμάτων. Πα­ρά τις συμβουλές των Μπολσεβίκων, τα μεγάλα αγροκτήματα κρατικοποιή­θηκαν αμέσως και αυτό σήμαινε ότι "η εγκαθίδρυση της προλεταριακής δι­κτατορίας δεν έφερε καμιά αλλαγή στην ουγγρική επαρχία, αφού ούτε οι μι- κροκαλλιεργητές αγρότες, ούτε οι αγρεργάτες πήραν τίποτα".35

Τα στρατεύματα της Τσεχοσλοβακίας και της Ρουμανίας εισέβαλαν στην Ουγγαρία με επικεφαλής γάλλους αξιωματικούς. Η Κόκκινη Δημοκρατία α- ντιστάθηκε ηρωικά για 133 μέρες, μέχρι την 1η Αυγούστου. Μετά την πτώση της, το εργατικό κίνημα κυριολεκτικά αφανίστηκε κάτω από το σφυροκόπημα

51

Ντ άνκαν Χάλ ας

της λευκής τρομοκρατίας. Και φυσικά, οι μεγάλοι γαιοκτήμονες ξαναπήραν τα κτήματά τους.

Η κυβέρνηση των σοβιέτ στην Ουγγαρία, που είχε ηγέτη της τον Μπέλα Κουν, είχε κάνει μια σειρά από λάθη που μπορούσαν να αποφευχθούν, αλλά το μεγάλο και αποφασιστικό λάθος της ήταν η δογματική της άρνηση να συμβιβαστεί και να κάνει ουσιαστικές παραχωρήσεις στους αγρότες. Αποτέ­λεσμα αυτής της άρνησης ήταν ότι οι τρεις στους τέσσερις Ούγγρους θεω­ρούσαν ότι δεν είχαν και τίποτα να χάσουν από την ήττα της εργατικής τά­ξης. Το Δεύτερο Παγκόσμιο Συνέδριο της Διεθνούς διακήρυξε: Ε ίναι απολύ­τως απαραίτητο, οι συνθήκες ζωής των αγροτικών μαζών ή τουλάχιστον των πιο εκμεταλλευομένων από αυτές, να βελτιωθούν ουσιαστικά μετά τη νίκη του προλεταριάτου, γιατί χωρίς αυτό, το βιομηχανικό προλεταριάτο δεν μπο­ρεί να βασιστεί στην υποστήριξη της επαρχίας και επομένως στη δυνατότητα να μπορούν οι πόλεις να τροφοδοτούνται".36

Αυτές οι εκτιμήσεις είχαν ακόμα μεγαλύτερη σημασία για τις αποικίες. Με τα παγκόσμια δεδομένα, ακόμα και η Ουγγαρία ήταν μια αναπτυγμένη χώρα. "Η συντριπτική πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού, πάνω από ένα δισεκατομμύριο, ίσως και περισσότερο", έλεγε ο Λένιν στην ομιλία του για το ζήτημα των αποικιών, "με λίγα λόγια το 70% του παγκόσμιου πληθυσμού ανήκει σε καταπιεζόμενα έθνη, που βρίσκονται σε κατάσταση είτε άμεσης α­ποικιακής εξάρτησης, είτε είναι μισο-αποικίες, όπως η Τουρκία, η Περσία ή η Κίνα... Θα ήταν ουτοπικό να πιστέψουμε ότι ακόμα κι αν δημιουργηθούν προλεταριακά κόμματα σε αυτές τις χώρες, θα μπορούν να προωθήσουν κομμουνιστική πολιτική και τακτική, χωρίς να εγκαθιδρύσουν σταθερές σχέ­σεις με το αγροτικό κίνημα και χωρίς να του προσφέρουν ουσιαστική υπο­στήριξη". 37

Ομως, ποια μπορούσε να είναι η προοπτική γι' αυτές τις χώρες; Η υλική βάση για το σοσιαλισμό (μια αναπτυγμένη βιομηχανία και μια ψηλή παραγω­γικότητα της εργασίας), μόλις και μετά βίας υπήρχε. Η αναγκαία ανθρώπινη βάση για το σοσιαλισμό, μια σύγχρονη εργατική τάξη, ήταν αδύναμη ή και α­πούσα. Θα έπρεπε λοιπόν να ακολουθήσουν το δρόμο των αναπτυγμένων χωρών, τον δρόμο δηλαδή της καπιταλιστικής ανάπτυξης;

Η απάντηση που έδωσε ο Λένιν και που υιοθετήθηκε από το Δεύτερο Πα­γκόσμιο Συνέδριο ήταν υπό όρους αρνητική. Αν η εργατική τάξη κέρδιζε την εξουσία σε μια σειρά από αναπτυγμένες χώρες και πρόσφερε τη βοήθειά της "με όλα τα μέσα που είχε στη διάθεσή της", τό τε ο καπιταλιστικός δρόμος δεν ήταν καθόλου αναπόφευκτος.

52

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί ι η Δ ι ε θ ν ή ς

Σχεδόν 40 χρόνια πριν, ο Ενγκελς έγραφε στον Κάουτσκι σε ένα παρό­μοιο, αν και όχι τόσο αποφασιστικό τόνο: "Από τη στιγμή που η Ευρώπη και η Βόρεια Αμερική ανασυγκροτηθούν (δηλαδή γίνουν σοσιαλιστικές), αυτό θα αποδεσμεύσει τέτοια κολοσιαία δύναμη και θα γίνει τέτοιο παράδειγμα για τους μισο-πολιτισμένους λαούς, έτσι που και αυτοί οι ίδιοι θα ξυπνήσουν". Ομως, συμπλήρωνε πολύ προσεκτικά: "Αλλά σχετικά με το ποιες κοινωνικές και πολιτικές φάσεις θα περάσουν αυτές οι χώρες πριν φτάσουν στη σοσια­λιστική οργάνωση, νομίζω ότι γι' αυτό μπορούμε σήμερα να κάνουμε μόνο α- φηρημένες υποθέσεις".38

Παρόλα αυτά, υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στην αντίληψη του Λένιν το 1920 και του Ενγκελς το 1882. Για τον Ενγκελς, ο ρόλος των καθυστερημέ­νων χωρών ήταν ουσιαστικά παθητικός. Γ ια τον Λένιν, οι λαοί αυτών των χω­ρών είχαν να παίξουν ένα ενεργό ρόλο. Η διαφορά οφείλεται στην αντίληψη του Λένιν για την ανάπτυξη του ιμπεριαλισμού, ειδικά την εξαγωγή του κε- φάλαιου από τα αναπτυγμένα κράτη στις καθυστερημένες αποικίες και μισο- αποικίες. Αυτή οδηγούσε στην ανάπτυξη "κρατών εισοδηματιών... κρατών ε ­νός παρασιτικού, σαπισμένου καπιταλισμού"39 στις αναπυγμένες χώρες. Κι αυτό σήμαινε ότι η σύγκρουση με τον "καπιταλισμό εισοδηματία" μπορούσε να γίνει στην Ινδία και την Κίνα, όπως και στη Βρετανία και στη Γαλλία.

Επομένως "η πολιτική μας πρέπει να φέρνει σε στενή συμμαχία όλα τα κι­νήματα εθνικής και αποικιακής απελευθέρωσης με τη Ρωσία των Σοβιέτ".40

Το ζητήμα των σχέσεων των κομμουνιστικών κομμάτων στις καθυστερη­μένες χώρες με τα αστικά εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, αποτελούσε θέ­μα αντιπαράθεσης από το 1920.0 Λένιν, παρουσιάζοντας την εισήγηση της επιτροπής επεξεργασίας των θέσεων για τα εθνικά και αποικιακά ζητήματα, τόνισε:

"θα ήθελα ιδιαίτερα να δώσω έμφαση στο πρόβλημα των αστικο-δημο- κρατικών κινημάτων στις καθυστερημένες χώρες. Αυτό το πρόβλημα έχει δη­μιουργήσει ορισμένες αντιπαραθέσεις. Συζητήσαμε το κατά πόσο θα ήταν σωστό ή λάθος, σαν ζήτημα αρχής και θεωρίας, να διακηρύξουμε ότι η Κομ­μουνιστική Διεθνής και τα Κομμουνιστικά Κόμματα πρέπει να υποστηρίζουν τα αστικο-δημοκρατικά κινήματα στις καθυστερημένς χώρες... Καταλήξαμε στην ομόφωνη απόφαση ότι πρέπει να μιλάμε για εθνικο-απελευθερωτικά κι­νήματα παρά για ασπκοδημοκρατικά κινήματα...

"Είναι πέρα από κάθε αμφιβολία ότι όλα τα εθνικά κινήματα είναι αστικο- δημοκρατικά κινήματα, αφού η συντριπτική μάζα του πληθυσμού στις καθυ­στερημένες χώρες αποτελείται από την αγροτιά που εκπροσωπεί αστικοκα-

53

Νι ά ν κ α ν Χά λ α ς

πιταλισπκές σχέσεις. Θα ήταν ουτοπία να πιστεύαμε ότι τα προλεταριακά κόμματα, στο βαθμό που μπορέσουν γενικά να εμφανιστούν στις χώρες αυ­τές, 0q μπορέσουν, χωρίς να αποκτήσουν συγκεκριμένους δεσμούς με το α­γροτικό κίνημα και χωρίς να το υποστηρίζουν στην πράξη, να εφαρμόσουν στις καθυστερημένες αυτές χώρες κομμουνιστική τακτική και κομμουνιστική πολιτική. Στο σημείο, όμως, αυτό παρουσιάστηκαν αντιρήσεις, ότι εφόσον θα μιλάμε για ασπκοδημοκρατικό κίνημα, τό τε θα εξαφανιστεί κάθε διάκριση α­νάμεσα στον ρεφορμσμό και το επαναστατικό κίνημα. Στο μεταξύ, όμως, η διάκριση αυτή τον τελευταίο καιρό εκδηλώθηκε πεντακάθαρα στις καθυστε­ρημένες και αποικιακές χώρες... Ανάμεσα στις αστικές τάξεις των εκμεταλ- λευτριών χωρών και των αποικιών έγινε κάποια προσέγγιση, έτσι που πολύ συχνά - και μάλιστα στις περισσότερες περιπτώσεις - η αστική τάξη των κα- ταπιεζόμενων χωρών, αν και υποστηρίζει τα εθνικά κινήματα, ταυτόχρονα, σε συνενόηση με την ιμπεριαλιστική αστική τάξη, δηλαδή μαζί με αυτήν, πα­λεύει ενάντια σε όλα τα επαναστατικά κινήματα και τις επαναστατικές τά­ξεις... Εμείς, σαν κομμουνιστές, πρέπει να υποστηρίζουμε και θα υποστηρί­ζουμε τα αστικά απελευθερωτικά κινήματα των αποικιακών χωρών μόνο στις περιπτώσεις που τα κινήματα αυτά είναι γνήσια επαναστατικά, που οι εκπρό­σωποί τους δεν θα μας εμποδίζουν να διαπαιδαγωγούμε και να οργανώνου­με την αγροτιά και τις μάζες των εκμεταλλευομένων με επαναστατικό πνεύ­μα". 41

Ομως, ένα τέτο ιο "αστικό απελευθερωτικό κίνημα" που να μην φοβάται τον ξεσηκωμό "της μάζας των εκμεταλλευομένων" δεν μπορεί να βρεθεί στον εικοστό αιώνα. Αυτή την αντίφαση θα ξεσκέπαζε με αποφασιστικό τρό­πο η Κινέζικη Επανάσταση του 1925-27.

Οι τελικές "θέσεις" που υιοθετήθηκαν από το Δεύτερο Παγκόσμιο Συνέ­δριο, δεν άφηναν περιθώρια για παρερμηνείες στο κεντρικό πρακτικό ζήτη­μα: "Χρειάζεται να υπάρξει μια αποφασιστική πολεμική ενάντια σε κάθε από­πειρα να ντυθούν με κομμουνιστικά χρώματα τα επαναστατικά απελευθερω­τικά κινήματα στις καθυστερημένες χώρες που δεν είναι γνήσια κομμουνιστι­κά. Η Κομμουνιστική Διεθνής έχει την υποχρέωση να υποστηρίζει το επανα­στατικό κίνημα στις αποικίες και στις καθυστερημένες χώρες, μόνο με σκοπό να συσπειρώσει, σε όλες αυτές τις χώρες, τα στοιχεία που θα ιδρύσουν στο μέλλον τα προλεταριακά κόμματα - στοιχεία πραγματικά κομμουνιστικά κι ό­χι μόνο κατ' όνομα - και να τα διδάξει ποιο είναι το ιδιαίτερο καθήκον τους, δηλαδή το καθήκον να αγωνιστούν ενάντια στην αστικοδημοκρατική τάξη μέσα στο έθνος τους. Η Κομμουνιστική Διεθνής πρέπει να έρχεται σε προ­

54

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

σωρινή συμφωνία, ακόμα και να συμμαχεί, με τα επαναστατικά κινήματα των αποικιών και των καθυστερημένων χωρών, αλλά ποτέ δεν πρέπει να συγχω­νεύεται με αυτά. Πρέπει να διατηρεί απόλυτα άθικτο τον αυτόνομο χαρακτή­ρα του προλεταριακού κινήματος, έστω κι αν αυτό βρίσκεται σε εμβρυακή κατάσταση".42

Με στόχο να προωθηθεί αυτή η πολιτική, οργανώθηκε στο Μπακού τον Σεπτέμβρη του 1920 ένα "Συνέδριο των Λαών της Ανατολής". Το παρακο­λούθησαν 1.891 αντιπρόσωποι, που στην συντριπτική τους πλειοψηφία ήταν Τούρκοι, Ιρανοί, Καυκάσιοι και από την Κεντρική Ασία. Το βασικό θέμα του συνέδριου ήταν "μια σύγχρονη σταυροφορία των καταπιεσμένων λαών ενά­ντια στους ιμπεριαλιστές καταπιεστές, με κύριο στόχο την Βρετανία".43 Οι περισσότεροι αντιπρόσωποι ήταν από περιοχές της παλιάς Τσαρικής Αυτο­κρατορίας. Αν και τα δύο τρίτα των αντιπροσώπων δήλωναν ότι είναι κομ­μουνιστές, οι Τούρκοι, που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος των εκτός Ρωσίας αντιπροσώπων, στο μεγαλύτερο μέρος τους ήταν απλά εθνικιστές που είχαν ριζοσπαστικοποιηθεί από τις ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις της Βρε­τανίας και της Ελλάδας ενάντια στην Τουρκία. Στην πραγματικότητα, εκείνη την εποχή ήταν πολύ δύσκολο να βρει κανείς ένα γνήσιο κομμουνιστικό κόμ­μα σε όλη την Ασία, εκτός βέβαια από τις περιοχές που ελέγχονταν από τον Κόκκινο Στρατό.

Ακολούθησε το "Συνέδριο των Εργαζόμενων της Απω Ανατολής" (Γενά­ρης - Φλεβάρης 1922), που ήταν πολύ πιο σημαντικό, αν και αρκετά μικρότε­ρο αφού συμμετείχαν μόνο 144 αντιπρόσωποι. Οι αντιπροσωπείες είχαν ανα­φορά σε πραγματικές οργανώσεις και τουλάχιστον οι Κινέζοι, οι Κορεάτες και οι Μογγόλοι εκπροσωπούσαν εμβρυακά κομμουνιστικά κόμματα.

Για τα κομμουνιστικά κόμματα στις αναπτυγμένες χώρες, η γραμμή της Διεθνούς ήταν ξεκάθαρη και αιχμηρή. Ο όγδοος όρος ένταξης στη Διεθνή α­παιτούσε "μια ιδιαίτερα ξεκάθαρη αντιμετώπιση στο ζήτημα των αποικιών... Κάθε κόμμα... έχει καθήκον να ξεσκεπάζει αλύπητα τις προκλήσεις των ιμπε­ριαλιστών “του" στις αποικίες, να υποστηρίζει κάθε απελευθερωτικό κίνημα στις αποικίες, όχι μόνο στα λόγια αλλά στην πράξη, να απαιτεί το διώξιμο των ιμπεριαλιστών από αυτές τις αποικίες... και να δ ιεξάγει συστηματική προπαγάνδα μέσα στα στρατεύματα της χώρας του ενάντια στην καταπίεση των αποικιακών λαών".44

Αυτή η πολιτική, όχι μόνο αποτελούσε μια ρήξη με τον "ευρω-κεντρισμό" της Δεύτερης Διεθνούς, αλλά βάθαινε και το χάσμα ανάμεσα στη ρεφορμιστι­κή και την επαναστατική πολιτική μέσα στις ίδιες τις αναπτυγμένες χώρες.

55

Ντ άνκαν Χάλ ας

Γυναίκες και Επανάσταση"Το Τρίτο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς διακηρύσσει ότι στα

καθήκοντα των Κομμουνιστικών Κομμάτων... συμπεριλαμβάνονται και τα ε­ξής: να διατταιδαγωγούν τις γυναίκες με τις κομμουνιστικές ιδέες και να τις φέρνουν στις γραμμές του κόμματος. Να συγκρούονται με όλες τις προκα­ταλήψεις που υπάρχουν στη μάζα του ανδρικού προλεταριάτου ενάντια στις γυναίκες".

Θέσεις rot» Τρίτον Συνέδρων της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

ΕΙΝΑΙ ΜΥΘΟΣ ότι η Κομιντέρν την εποχή που ζούσε ο Λένιν, αγνοούσε το ζήτημα της γυναικείας απελευθέρωσης. Το ζήτημα βρισκόταν στην ημερή­σια διάταξη και του 1ου και του 2ου Συνέδριου. Αν και οι οριστικές "θέσεις" πάρθηκαν στο Τρίτο Συνέδριο - ενώ στο μεταξύ είχαν οργανωθεί δυο παγκό­σμια συνέδρια κομμουνιστριών γυναικών - είναι καλύτερα να τις εξετάσουμε σε αυτό το σημείο.

Οσον αφορά την ανάλυση, οι θέσεις διακήρυσσαν:"Για τις εργαζόμενες γυναίκες όλου του κόσμου... η απελευθέρωσή τους

από τους αιώνες σκλαβιάς, έλειψης δικαιωμάτων και ανισότητας, μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από τη νίκη του κομμουνισμού... Το αστικό γυναικείο κίνημα είναι τελείως ανίκανο να εξασφαλίσει για τις γυναίκες αυτά που τους δίνει ο κομμουνισμός.

"Οσο διαρκεί η εξουσία του κεφάλαιου και της ατομικής ιδιοκτησίας, η α­πελευθέρωση των γυναικών από την εξάρτησή τους από τον άνδρα μπορεί να φτάσει μέχρι το δικαίωμά τους να ρυθμίζουν εκείνες την δική τους ιδιο­κτησία και το δικό τους μισθό και να αποφασίζουν επί ίσων όρων με τον άν­δρα τους το μέλλον των παιδιών τους... Αυτό μπορούμε να το δούμε, αν ε ξε ­τάσουμε την εμπειρία των εργαζόμενων γυναικών σε όλες τις καπιταλιστικές χώρες που τα τελευταία χρόνια η αστική τάξη έχει νομοθετήσει την τυπική ι­σότητα των φύλων.

"Το εκλογικό δικαίωμα δε καταργεί την κύρια αιτία της υποδούλωσης της γυναίκας στην οικογένεια και την κοινωνία. Μερικά αστικά κράτη έχουν αντι­καταστήσει τον θρησκευτικό με τον πολιτικό γάμο. Ομως, όσο η προλετάριο γυναίκα παραμένει οικονομικά εξαρτημένη από το καπιταλιστικό αφεντικό και από τον άνδρα “που κερδίζει το ψωμί της οικογένειας" και με δοσμένη την απουσία ουσιαστικών μέτρων προστασίας της μητρότητας και κοινωνικο­ποιημένης φροντίδας και εκπαίδευσης των παιδιών, η θέση της γυναίκας στα

56

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

πλαίσια του γάμου παραμένει κατώτερη και δεν λύνεται το πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στα δυο φύλλα.

"Η ισότητα της γυναίκας, όχι η τυπική αλλά η πραγματική, μπορεί να επι­τευχθεί μόνο στον κομμουνισμό, όπου οι γυναίκες κι όλα τα άλλα μέλη της εργατικής τάξης θα γίνουν συγκάτοχοι των μέσων παραγωγής και διανομής και θα τα διαχειρίζονται από κοινού, όπως θα μοιράζονται με ίσους όρους την δυνατότητα και την υποχρέωση της δουλειάς. Μ' άλλα λόγια, η ισότητα των γυναικών θα επιτευχθεί με την ανατροπή του καπιταλιστικού συστήμα­τος παραγωγής που στηρίζεται στην εκμετάλλευση της ανθρώπινης εργα­σίας, και με την οργάνωση μιας κομμουνιστικής οικονομίας".45

Ακολουθούσαν οι προτάσεις για τις μορφές του αγώνα. Η απελευθέρωση δεν θα έλθει "με τις ενωμένες προσπάθειες των γυναικών από διαφορετικές τάξεις, αλλά με τον ενωμένο αγώνα όλων των εκμεταλλευομένων... Ούτε θα έπρεπε να υπάρχει ένα ξεχωριστό γυναικείο κίνημα. Κάθε συμμαχία ανάμεσα στις εργαζόμενες γυναίκες και τον αστικό φεμινισμό θα οδηγήσει στο αδυ­νάτισμα των δυνάμεων της εργατικής τάξης, καθυστερώντας έτσι τη μεγάλη στιγμή της χειραφέτησης των γυναικών".46

Ο "ενωμένος αγώνας όλων των εκμεταλλευομένων" σημαίνει συμμετοχή στην ταξική πάλη. Με αυτή τη λογική η Κομιντέρν απέριπτε την ιδέα ενός "ξεχωριστού γυναικείου κινήματος". Από την άλλα μεριά, με δοσμένες "τις προκαταλήψεις ενάντια στις γυναίκες που έχουν στο μυαλό τους οι μάζες του ανδρικού προλεταριάτου", τα κομμουνιστικά κόμματα έπρεπε να πάρουν συγκεκριμένα μέτρα με δυο στόχους: και για να χτυπήσουν αυτές τις προκα­ταλήψεις μέσα στις ίδιες τις γραμμές τους (και γενικότερα μέσα στην εργα­τική τάξη) και για να προωθήσουν γυναίκες σε ηγετικούς και ενεργούς ρό­λους μέσα στα κόμματα.

Η Κομιντέρν δημιούργησε μια ολόκληρη θεσμική διάρθρωση που συμπε- ριλάμβανε μια διεθνή γραμματεία γυναικών, διεθνή συνέδρια, εθνικές γραμ­ματείες σε κάθε χώρα κλπ.

Ολα αυτά γίνονταν στις αρχές του 1920. Εκείνη την εποχή πολλοί σο­σιαλδημοκράτες δεν συμφωνούσαν ούτε καν στο να δοθεί στις γυναίκες το εκλογικό δικαίωμα, ενώ τα αστικά γυναικεία κινήματα είχαν υποστηρίξει με πάθος τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο!

57

Ντ άνκαν Χάλ ας

ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ"Στον πιο κρίσιμο χρόνο για την αστική τάξη, το 1919, το προλεταριάτο

της Ευρώπης θα μπορούσε αναμφίβολα να καταλάβει την κρατική εξουσία με τις ελάχιστες δυνατές θυσίες, αν είχε στην ηγεσία του μια γνήσια επα­ναστατική οργάνωση που θα χάραζε ξεκάθαρους στόχους και θα ήταν ικα­νή να τους προωθήσει, δηλαδή αν είχε ένα ισχυρό Κομμουνιστικό Κόμμα. Αλλά τέτοιο κόμμα δεν υπήρχε κανένα... Στην διάρκεια των τελευταίων τριών χρόνων οι εργάτες έδωσαν μεγάλες μάχες και υπέφεραν από πολλές θυσίες. Ομως δεν κέρδισαν την εξουσία. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι εργατι­κές μάζες έγιναν πολύ πιο επιφυλακτικές απ' ότι ήταν το 1919-20".

Τρότσχι, "Το κύριο δίδαγμα του Τρίτον Συνέδριου", 1921

ΤΙ ΘΑ ΕΠΡΕΠΕ να κάνει ένα επαναστατικό κόμμα σε μια μη επαναστατι­κή κατάσταση; Το 1919 αυτό το πρόβλημα δεν έμπαινε καν. Ομως, το 1921 είχε γίνει κεντρικό. Το ζήτημα τέθηκε στις "Θέσεις για την Παγκόσμια Κατά­σταση" που υιοθέτησε το Τρίτο Παγκόσμιο Συνέδριο:

"Στο χρονικό διάστημα ανάμεσα στο 2ο και το 3ο Συνέδριο της Κομμουνι­στικής Διεθνούς, μια σειρά από εξεγέρσεις και αγώνες της εργατικής τάξης έχουν καταλήξει σε μερική ήττα (προέλαση του Κόκκινου Στρατού στη Βαρ­σοβία τον Αύγουστο 1920, κίνημα του ιταλικού προλεταριάτου τον Σεπτέμ­βρη 1920, εξέγερση των γερμανών εργατών τον Μάρτη 1921).

"Η πρώτη περίοδος του επαναστατικού κινήματος μετά τον πόλεμο, δια- κρίνεται για τον αυθόρμητο χαρακτήρα των εφόδων του, από την ασάφεια

58

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

των στόχων και των μεθόδων του και από τον μεγάλο πανικό που προκάλεσε στις άρχουσες τάξεις. Αυτή η περίοδος μοιάζει ότι έχει τελειώσει. Η αυτοπε­ποίθηση της μπουρζουαζίας και η εξωτερική σταθερότητα των κρατικών ορ­γάνων της έχουν αναμφισβήτητα ενισχυθεί... Οι ηγέτες της αστικής τάξης κομπάζουν για τη δύναμη του κρατικού τους μηχανισμού και μάλιστα σε ό­λες τις χώρες προχωρούν σε επιθέσεις εναντίον των εργατικών μαζών, τόσο στο πολιτικό, όσο και στο οικονομικό μέτωπο".1

Η ανάκαμψη του καπιταλισμού ήταν ασταθής και ανισόμερη. Το 1921 υ­πήρξε μια σοβαρή, αν και σύντομη, οικονομική κρίση. Παρόλα αυτά, η άμεση προοπτική που έβαζε ο Ζηνόβιεφ το 1920, "το Παγκόσμιο Συνέδριο των Σο­βιετικών Δημοκρατιών", ήταν πια εκτός πραγματικότητας. Είναι αλήθεια ότι στα επόμενα χρόνια εμφανίστηκαν επαναστατικές ευκαιρίες. Ομως το καθή­κον για το διεθνές κίνημα σαν σύνολο ήταν να προσαρμοστεί σε μια νέα κα­τάσταση.

Το 1921, η Ρωσία εγκατέλειψε τον "Πολεμικό Κομμουνισμό" και υιοθέτη­σε την "Νέα Οικονομική Πολιτική" (ΝΕΡ), μια πολιτική που ο Λένιν περιέγρα- ψε σαν "στρατηγική υποχώρηση". "Αυτό που είπαμε στην ουσία", έγραψε ο Λένιν, “ήταν το εξής: “Πριν ξεριζωθούμε εντελώς, ας υποχωρήσουμε και ας αναδιοργανώσουμε τα πάντα, αλλά σε μια πιο σταθερή βάση". Αν εμείς οι κομμουνιστές εξετάσουμε συνειδητά το ζήτημα της Νέας Οικονομικής Πολι­τικής, δεν μπορεί να υπάρξει η παραμικρή αμφιβολία ότι έχουμε υποστεί μια βαριά ήττα στο μέτωπο της οικονομίας".2

Η ΝΕΡ πάνω απ' όλα ήταν μια μεγάλη παραχώρηση απέναντι στην αγρο­τική πλειοψηφία του πληθυσμού, που μετά το τέλος του Εμφύλιου Πόλεμου στρεφόταν όλο και περισσότερο ενάντια στο καθεστώς των Σοβιέτ. Με τη ΝΕΡ, εγκαταλείφθηκε η αναγκαστική επίταξη των σιτηρών που είχαν θρέψει τον στρατό και τις πόλεις στη διάρκεια του εμφύλιου. Σαν υποκατάσταστο της παλιάς πολιτικής υιοθετήθηκε μια σταθερή και μετριοπαθής φορολογία (σε είδος, αφού το χρήμα είχε χάσει κάθε αξία). Νομιμοποιήθηκε και ενθαρ- ρύνθηκε το ιδιωτικό εμπόριο και η ιδιωτική παραγωγή μικρής κλίμακας. Εγκα- θιδρύθηκε ένα νέο νομισματικό σύστημα, βασισμένο στον χρυσό και εφαρμό­στηκε το κριτήριο της κερδοφορίας στις κρατικές τράπεζες, όσον αφορά στη δανειοδότηση των ιδιωτικών και συχνά και των κρατικών επιχειρήσεων. Ανα­πόφευκτα, η ανεργία επανεμφανίστηκε στις πόλεις - και παρέμεινε υπαρκτή για όλη την επόμενη δεκαετία - ενώ ο μικρο-καπιταλισμός άρχισε να ανθεί.

Αλλη εναλλακτική λύση πέρα από τα παραπάνω μέτρα δεν υπήρχε, εκτός βέβαια από το να αυξηθεί η καταστολή απέναντι στους αγρότες. Αλλά κάτι

59

Ντάνκαν Χά λ α ς

τέτοιο θα εξόντωνε από τα μέσα το εργατικό κράτος σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, επειδή η συρρικνωμένη και αδύναμη εργατική τάξη επηρεαζόταν και η ίδια από την δυσαρέσκεια των αγροτών. Η ΝΕΡ ήταν μια επιχείρηση διάσωσης κι όχι μια μακροπρόθεσμη λύση στα προβλήματα της πολιορκημέ- νης επανάστασης. Μια τέτοια λύση στηριζόταν, όπως έγραψε ο Λένιν, στο κατά πόσο οι εργάτες "σε μια ή δυο αναπτυγμένες χώρες" θα καταλάμβαναν και θα διατηρούσαν την εξουσία στα χέρια τους. Στο μεταξύ, ήταν όμως απα­ραίτητο να υπάρξει αλλαγή πορείας.

Το ίδιο ουσιαστική ήταν και μια παρόμοια αλλαγή σε διεθνές επίπεδο. Αυτή η αλλαγή δεν αποτελούσε καθόλου μια αυτόματη αντανάκλαση των γε­γονότων στη Ρωσία. Τουναντίον, η μεταβολή της κατάστασης στον υπόλοι­πο κόσμο εκτός Ρωσίας ήταν ο ένας από τους δυο βασικούς παράγοντες που οδήγησαν στην υποχώρηση της ΝΕΡ.

Αυτές οι αλλαγές έβαλαν κάθετα το ζήτημα της επιλογής στους κομμου­νιστές: ή θα έβρισκαν τρόπους για να συνδέσουν συγκεκριμένα την επανα­στατική πολιτική με τους εργάτες μέσα σε μια (προς το παρόν) μη επαναστα­τική κατάσταση ή θα μετατρέπονταν σε επαναστατικές σέχτες χωρίς καμιά σοβαρή επιρροή στην πορεία των γεγονότων.

"Από την πρώτη μέρα της ίδρυσής της η Κομμουνιστική Διεθνής", διακή­ρυξαν οι “Θέσεις για την Τακτική" του Τρίτου Συνέδριου, "έθεσε σαν σκοπό της καθαρά και χωρίς δισταγμούς, όχι τη δημιουργία μικρών κομμουνιστικών ομάδων που επιδιώκουν να ασκήσουν επιρροή στις εργατικές μάζες μόνο με τη ζύμωση και την προπαγάνδα, αλλά τη συμμετοχή στους αγώνες των ερ­γατικών μαζών, τον προσανατολισμό αυτών των αγώνων με κομμουνιστικό πνεύμα και την συγκρότηση μέσα στην πορεία της πάλης έμπειρων, μεγά­λων, επαναστατικών μαζικών κομμουνιστικών κομμάτων".3

Οι “Θέσεις" - αφού δήλωναν ότι δεν μπορεί να υπάρξει καμιά μόνιμη με- ταρρυθμιστική λύση στα προβλήματα της εργατικής τάξης και επαναλάμβα­ναν ότι η καταστροφή του καπιταλισμού παραμένει η "κατευθυντήρια και ά­μεση αποστολή της Διεθνούς" - υποστήριζαν:

"Αλλά για να ολοκληρώσουν αυτή την αποστολή τους, τα κομμουνιστικά κόμματα πρέπει να προωθήσουν αιτήματα που η ικανοποίησή τους αποτελεί μια επείγουσα ανάγκη για την εργατική τάξη και πρέπει να παλέψουν γι' αυ­τά τα αιτήματα μέσα στους μαζικούς αγώνες, ανεξάρτητα από το αν είναι συμβατά ή όχι με την οικονομία του κέρδους της καπιταλιστικής τάξης... Το καθήκον των κομμουνιστικών κομμάτων είναι να επεκτείνουν, να βαθύνουν και να ενώσουν τους αγώνες για τα συγκεκριμένα αιτήματα... Κάθε αντίρρη­

60

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ση στην προώθηση τέτοιων μερικών αιτημάτων, κάθε κατηγορία ότι μια τ έ ­τοια τακτική είναι ρεφορμιστική αποτελεί προσωποποίηση της ίδιας ανικανό­τητας που έδειξαν μερικές επαναστατικές ομάδες στο να κατανοήσουν την ουσία της επαναστατικής δράσης, όπως αυτές που αντιμετώπισαν εχθρικά τη συμμετοχή στα συνδικάτα ή τη χρησιμοποίηση του κοινοβούλιου. Το ζήτημα δεν είναι να διακηρύσσουμε τον τελικό στόχο του προλεταριάτου, αλλά να εντείνουμε τον πρακτικό αγώνα που είναι ο μόνος τρόπος για να οδηγηθεί το προλεταριάτο στην πάλη για τον τελικό στόχο..."4

Αυτή η προσέγγιση συνάντησε τις αντιρρήσεις μεγάλων τμημάτων πολ­λών κομμουνιστικών κομμάτων, για τα οποία η πάλη "για μερικά και άμεσα αιτήματα’ δεν ήταν τίποτα περισσότερο από προσαρμογή στον ρεφορμισμό. Δεν είναι τυχαίο ότι από το Γερμανικό, το Αυστριακό και το Ιταλικό κόμμα προτάθηκαν μια σειρά από υπεραριστερές "τροπολογίες" στις "Θέσεις για την Τακτική".

Αργότερα, ο Λένιν έγραψε: "Σε αυτό [το Τρίτο] Συνέδριο βρισκόμουν στην άκρα δεξιά. Ομως, είμαι πεπεισμένος ότι αυτή ήταν η μοναδική σωστή θέση που έπρεπε να πάρω".5

Οι αριστερίστικες ιδέες είχαν δυναμώσει στη διάρκεια της πολεμικής ε­νάντια στον κεντρισμό, μια πολεμική που κάθε άλλο παρά είχε τελειώσει το 1921. Στη πραγματικότητα, οι δυο τάσεις μέχρι σ' ένα βαθμό ενίσχυαν η μια την άλλη. Αυτό μπορεί να γίνει πιο καθαρό εξετάζοντας τα αντιθετικά παρα­δείγματα της Ιταλίας και της Γερμανίας. Η πανωλεθρία στην οποία οδήγησε την εργατική τάξη η κεντριστική ηγεσία του ιταλικού κόμματος το φθινόπωρο του 1920, ενθάρρυνε τον αριστερίστικο τυχοδιωκτισμό που εκφράστηκε με τη "θεωρία της εφόδου" στη Γερμανία.

Η ιταλική πανωλεθρία"Η σημερινή φάση της ταξικής πάλης στην Ιταλία, είναι η φάση που

προηγείται είτε της κατάκτησης της πολιτικής εξουσίας από το επαναστατι­κό προλεταριάτο... είτε μιας τρομακτικής αντίδρασης από τους καπιταλι­στές και την κυβέρνηση. Σε αυτή την αντίδραση κάθε μορφή βίας θα χρησι­μοποιηθεί για να καθυποτάξει την αγροτική και τη βιομηχανική εργατική τά­ξη"

Ο Γχράμσι στι]ν εφημερίδα L'Ordine Nuovo. Μάης 1920

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ Παγκόσμιου Πόλεμου βρήκε την Ιταλία να είναι

61

Ντάνκαν Χάλ ας

η πιο αδύναμη από τις "νικήτριες" χώρες. Η άρχουσα τάξη της δεν είχε να δείξει και πολλά κέρδη σαν αντιστάθμισμα για τις πεντακόσιες χιλιάδες νε­κρούς και το τεράστιο πολεμικό χρέος της χώρας. Το κόστος ζωής ήταν πε­νταπλάσιο απ' ότι προπολεμικά και συνεχώς αυξανόταν. Το αποτέλεσμα αυ­τής της κατάστασης ήταν η εργατική έκρηξη που έμεινε γνωστή στην ιστορία της Ιταλίας με το όνομα Biennio Rosso - η Κόκκινη Διετία.

Οι εργάτες στις πόλεις αλλά και στην επαρχία οργανώνονταν μαζικά στα συνδικάτα. Η σοσιαλιστική ομοσπονδία, η CGL, είχε μόνο 250.000 μέλη στο τέλος του πολέμου. Τον Αύγουστο του 1920 είχε 2 εκατομμύρια. Αντίστοιχη αύξηση είχαν και η Καθολική και η "επαναστατική συνδικαλιστική" ομοσπον­δία. "Στη διάρκεια του 1919 σε όλη τη χώρα ξέσπασε ένα κύμα απεργιών, κα­ταλήψεων γης, διαδηλώσεων, συγκρούσεων στους δρόμους".β Τον Ιούνη και τον Ιούλη του 1919 οι διαδηλώσεις ενάντια στην αύξηση της τιμής των τροφίμων πήραν διαστάσεις εξέγερσης σε μια σειρά από περιοχές. Οργανώ­θηκε μια 40ωρη πανεθνική απεργία συμπαράστασης στη Σοβιετική Ρωσία. Στο μεγάλο βιομηχανικό κέντρο του Τορίνο, οι μεταλλεργάτες άρχισαν να χτίζουν εργοστασιακά συμβούλια.

Στο νότο και σε άλλες αγροτικές περιοχές, οι αγρότες κατέλαβαν τα με­γάλα αγροκτήματα με την ηγεσία πρώην φαντάρων που γύρισαν εξαθλιωμέ­νοι από τον πόλεμο. Στον ίδιο τον στρατό γίνονταν συνεχώς ανταρσίες. Ετσι, στις βουλευτικές εκλογές του Νοέμβρη 1919, το Σοσιαλιστικό Κόμμα (PSI), που είχε ήδη ενταχθεί στη Κομιντέρν, κέρδισε σχεδόν το ένα τρίτο των ψήφων.

Το απεργιακό κύμα συνεχίστηκε και το 1920 και κορυφώθηκε τον Απρίλη, όταν πεντακόσιες χιλιάδες εργάτες στο Τορίνο κατέβηκαν σε απεργία διάρ­κειας για να υπερασπίσουν τα εργοστασιακά τους συμβούλια. Δυο μήνες αρ­γότερα, ο Σερράτι, ο ηγέτης της κεντριστικής πλειοψηφίας του PSI (γνωστής με το όνομα "μαξιμαλιστές") δήλωνε στο Δεύτερο Συνέδριο της Κομιντέρν: "Επομένως, οι πολιτικές και οικονομικές συνθήκες στην Ιταλία είναι τέτο ιες που οδηγούν αναπόφευκτα προς την επανάσταση. Το κόμμα είναι τόσο δυ­νατό που μπορεί να λεχθεί ότι το ιταλικό προλεταριάτο είναι σχεδόν έτοιμο να καταλάβει την εξουσία" . 7

Ομως, αυτή η ηγεσία δεν είχε καθόλου στόχο να κάνει την επανάσταση. Οπως έχουμε δει, ο Σερράτι και οι υπόλοιποι μαξιμαλιστές ηγέτες του PSI αρνήθηκαν να υποστηρίξουν τις αγροτικές καταλήψεις γης με το πρόσχημα ότι ήταν "δημαγωγικές και μικροαστικές". Κατάγγειλαν το κίνημα των εργο­στασιακών συμβουλίων σαν το "βασίλειο της αυθαιρεσίας". Επίσης, οι μαξι-

62

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

μαλιστές ανέχθηκαν μια μειοψηφία ανοικτών ρεφορμιστών που υπήρχαν στις γραμμές του PSI και οι οποίοι είχαν μεγάλη δύναμη στην σοσιαλιστική κοινο­βουλευτική ομάδα, αλλά και στην γραφειοκρατία της CGL, της μαζικής εργα­τικής ομοσπονδίας. Τον Απρίλη, οι οπαδοί του Σερράτι μαζί με τους γραφειο­κράτες της CGL, δεν έκαναν τίποτα για να στηρίξουν τους μεταλλεργάτες του Τορίνο και άφησαν την απεργία τους να οδηγηθεί στην ήττα.

Η πραγματική δοκιμασία για την πολιτική των ηγετών του PSI ήλθε τον Σεπτέμβρη του 1920. Από τα τέλη της άνοιξης, το συνδικάτο των μεταλλερ- γατών της CGL είχε ξεκινήσει διαπραγματεύσεις για αυξήσεις μισθών. Τον Αύγουστο οι διαπραγματεύσεις τσάκισαν και το συνδικάτο των μεταλλεργα- τών αποφάσισε σε ένα έκτακτο συνέδριό του να αρχίσει απεργιακές κινητο­ποιήσεις. Στις 30 Αυγούστου ένας εργοδότης στο Μιλάνο έκανε λοκάουτ. Την ίδια στιγμή οι μεταλλεργάτες κατέλαβαν όλα τα εργοστάσια της πόλης. Στις 31 Αυγούστου τα αφεντικά προχώρησαν σε πανεθνικό λοκάουτ. Στις 4 Σεπτέμβρη, μισό εκατομμύριο μεταλλεργάτες κατέλαβαν τα εργοστάσιά τους απ' άκρη σ' άκρη της Ιταλίας.

Οι καταλήψεις των εργοστασίων δεν είχαν να κάνουν μόνο με το αίτημα για αυξήσεις στους μισθούς. Τα εργοστάσια ελέγχονταν από τα συμβούλια. Η υπεράσπισή τους πέρασε στα χέρια "κόκκινων φρουρών". Σε πολλές περιο­χές οι καταλήψεις εξαπλώθηκαν σε γειτονικά εργοστάσια χημικών και φωτα­ερίου.

Το κλίμα που επικρατούσε αποτυπώνεται γλαφυρά στην ακόλουθη ιστο­ρία. Ο αντιπρόσωπος μιας εταιρείας μεταφορών τηλεφώνησε στο εργοστά­σιο της FIAT στο Τορίνο ελπίζοντας ότι θα μιλούσε με τον διευθυντή:

"Χαίρεται. Με ποιον ομιλώ;""Με το Σοβιέτ της FIAT"Άί... Συγνώμη... Θα ξαναπάρω..."βΑυτή η μαχητική διάθεση όφειλε πολλά στην προπαγάνδα που είχε ανα­

πτύξει τα προηγούμενα χρόνια η μαξιμαλιστική πτέρυγα του PSI. Οπως εξη­γούσε ο Τρότσκι λίγα χρόνια αργότερα: "Οτιδήποτε γραφόταν στις στήλες του Avanti! (της καθημερινής εφημερίδας του κόμματος) και οτιδήποτε λεγό­ταν από τους κομματικούς εκπροσώπους, οι μάζες το έπαιρναν σαν κάλεσμα για την προλεταριακή επανάσταση. Αυτή η προπαγάνδα χτυπούσε μια ευαί­σθητη χορδή στις καρδιές της εργατικής τάξης, ξυπνούσε τις επιθυμίες της και οδηγούσε στα γεγονότα του Σεπτέμβρη".

"Αλλά", συνέχιζε ο Τρότσκι, "το PSI πρόβαλε μια τέτοια επαναστατική πολιτική στα λόγια, χωρίς ποτέ να υπολογίσει τις συνέπειές της. Καθένας

63

Ντ άνκαν Χά λ α ς

γνωρίζει ότι στη διάρκεια των γεγονότων του Σεπτέμβρη, καμιά άλλη οργά­νωση δεν έμεινε τόσο ακέφαλη και τόσο παράλυτη από το φόβο, όσο το PSI, το κόμμα που το ίδιο είχε χαράξει το δρόμο που οδήγησε σ' αυτά τα γεγονό­τα ".9

Δεν υπάρχει καμιά υπερβολή στο συμπέρασμα του Τρότσκι. Καθώς ο ε ­παναστατικός αναβρασμός κορυφωνόταν στα εργοστάσια, οι μαξιμαλιστές ηγέτες του PSI και οι ρεφορμιστές γραφειοκράτες της CGL (που κι αυτοί ή­ταν μέλη του PSI) μαζεύτηκαν στο Μιλάνο. Αρχικά οι συνδικαλιστές ηγέτες ρώτησαν τους αντιπροσώπους των εργατών του Τορίνο: Θα μπορούσατε σας παρακαλώ ν' αρχίσετε από το Τορίνο την ένοπλη εξέγερση; Οι εργατικοί α­ντιπρόσωποι γνωρίζοντας ότι αυτοί οι ίδιοι ηγέτες, τους είχαν εγκαταλείψει στη διάρκεια των απεργιών του Απρίλη, φυσικά απάντησαν αρνητικά.

Τότε οι ηγέτες της CGL στράφηκαν στην Κεντρική Επιτροπή του PSI: "Πι­στεύετε ότι είναι κατάλληλη στιγμή για επανάσταση. Ας πάρετε λοιπόν εσείς την ευθύνη. Εμείς υποβάλλουμε τις παραιτήσεις μας". Οι μαξιμαλιστές ανα­γκάστηκαν να κάνουν πίσω με τη δικαιολογία ότι "η ευθύνη ήταν πολύ βα­ριά".

Αντί λοιπόν να πάρουν την ευθύνη πρότειναν η απόφαση να παρθεί σε έ ­να έκτακτο συνέδριο της CGL στις 11 Σεπτέμβρη. Εκεί υπήρξαν δυο προτά­σεις. Η μία, από τους ηγέτες της CGL, καλούσε για την συνέχιση του αγώνα μέχρι να υπάρξει "συνδικαλιστικός έλεγχος" στην παραγωγή (ακόμα και οι γραφειοκράτες καταλάβαιναν ότι δεν υπήσχε περίπτωση να περιοριστεί η πάλη μόνο στις αυξήσεις μισθών). Η δεύτερη πρόταση, από τους ηγέτες του Σοσιαλιστικού Κόμματος, καλούσε το κίνημα να μπει κάτω από τη δική τους ηγεσία στην κατεύθυνση "της ολοκληρωτικής λύσης ενός σοσιαλιστικού προγράμματος". Οπως θα περίμενε κανείς, νίκησε η πρόταση των συνδικαλι­στών γραφειοκρατών με 591.245 ψήφους έναντι 409.569. Οι μαξιμαλιστές πρέπει σίγουρα να έβγαλαν ένα αναστεναγμό ανακούφισης. Αμέσως έτρε- ξαν να δηλώσουν ότι ήταν έτοιμοι να υποταχθούν στη "δημοκρατική απόφα­ση" της πλειοψηφίας.

Μέχρι το τέλος του μήνα, τα εργοστάσια είχαν παραδοθεί στα αφεντικά με αντάλλαγμα κάποια αύξηση στους μισθούς και τη δρομολόγηση μιας επι­τροπής που θα εξέταζε το ζήτημα του "συνδικαλιστικού ελέγχου". Παρά την επαναστατική φρασεολογία της, η μαξιμαλιστική ηγεσία του PSI απέτυχε τε ­λείως να δώσει την οποιαδήποτε συνεκτική ηγεσία στους εκατοντάδες χιλιά­δες εργάτες που επηρέαζε και στα εκατομμύρια που επηρέαζαν αυτοί με τη σειρά τους. Αντί γι' αυτό καταναλώθηκε σε γραφειοκρατικά παζάρια με τους

64

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ρεφορμιστές συνδικαλιστές ηγέτες στο Μιλάνο.Η Κομιντέρν είχε προσπαθήσει να μεταπείθει τους μαξιμαλιστές. Στα τ έ ­

λη του Αυγούστου, η εκτελεστική της επιτροπή είχε στείλει ένα γράμμα στο PSI, που είχε τις υπογραφές του Μπουχάριν, του Λένιν και του Ζηνόβιεφ:

"Στην Ιταλία υπάρχουν όλες οι πιο σημαντικές προϋποθέσεις για μια πραγματική λαϊκή, μεγάλη προλεταριακή επανάσταση... Κάθε καινούργια μέ­ρα φέρνει νέα αναταραχή. Ολοι οι αυτόπτες μάρτυρες - συμπεριλαμβανομέ­νων των ιταλών αντιπροσώπων - επιβεβαιώνουν ότι η κατάσταση είναι εμφα- νώς επαναστατική. Παρόλα αυτά σε πολλές περιπτώσεις το κόμμα μένει α­δρανές, χωρίς να προσπαθεί να γενικεύσει το κίνημα, να του προσφέρει συν­θήματα... να το μετατρέψει σε μια αποφασιστική έφοδο ενάντια στο αστικό κράτος".10

Στις 22 Σεπτέμβρη, όταν όπως αποδείχθηκε ήταν πια πολύ αργά, η εκτε­λεστική επιτροπή της Κομιντέρν έστειλε άλλο ένα επείγον μήνυμα στην ηγε­σία του PSI: "Δεν μπορείτε να νικήσετε μόνο με τις καταλήψεις των εργο­στασίων και γενικά των χώρων δουλειάς... Χρειάζεται να επεκταθεί ο στόχος αυτού του κινήματος, να γενικευθεί, να ανυψωθεί στο κεντρικό πολιτικό επί­πεδο, με άλλα λόγια πρέπει το κίνημα να διευρυνθεί σε μια γενική εξέγερση με στόχο την ανατροπή της αστικής τάξης και την κατάληψη της κρατικής ε ­ξουσίας από την εργατική τάξη... Αυτός είναι ο μόνος δρόμος σωτηρίας. Αλλιώς, η αποσύνθεση και η κατάρρευση αυτού του μεγαλειώδους κινήμα­τος είναι αναπόφευκτη..."11

Τίποτα απ' όλα αυτό δεν έφερε αποτέλεσμα. To PSI δεν μπόρεσε να δώ­σει συνολική πολιτική προοπτική στο μαζικό κίνημα, στάθηκε ανίκανο να το κατευθύνει στην κατάληψη της εξουσίας, ανίκανο να οργανώσει όλες εκεί­νες τις τεχνικές προετοιμασίες για μια εξέγερση. Αναπόφευκτα επήλθε η προβλεπόμενη από την Κομιντέρν "αποσύνθεση και κατάρρευση".

Το αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό. Η έντρομη αλλά ακόμα ανέπαφη άρ- χουσα τάξη άρχισε να στρέφεται προς τους φασίστες. Τ ο κίνημα του Μουσολί- νι, που πριν από τον Σεπτέμβρη του 1920 ήταν μηδαμινό, άρχισε να αναπτύσσε­ται με ραγδαία ταχύτητα τους τρεις τελευταίους μήνες της χρονιάς".12

Οι καταλήψεις των εργοστασίων απέδειξαν ότι το PSI, αν και ήταν μέλος της Κομμουνιστικής Διεθνούς για ένα ολόκληρο χρόνο, δεν ήταν ένα πραγ­ματικά κομμουνιστικό κόμμα. Ακόμα και μετά την προδοσία, ο Σερράτι και οι περισσότεροι από τους άλλους μαξιμαλιστές ηγέτες εξακολούθησαν να αρ- νούνται να διαγράψουν από το κόμμα την ανοιχτά ρεφορμιστική τάση με επι­κεφαλής τον Τουράτι - που συμπεριλάμβανε φυσικά τους συνδικαλιστές ηγέ-

65

Ντ άνκαν Χά λ α ς

τες της CGL.Μετά την πανωλεθρία του Σεπτέμβρη 1920, η Διεθνής μαζί με την αρι­

στερή πτέρυγα του PSI, προκάλεσαν τη διάσπαση του κόμματος που υλοποι­ήθηκε στο συνέδριο του Λιβόρνο το Γενάρη του 1921. Ομως, αντίθετα με το Γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα και με το USPD στη Γερμανία, η αριστερά του PSI δεν μπόρεσε να κερδίσει την πλειοψηφία από τους κεντριστές. Οι ψήφοι στο Λιβόρνο ήταν 14.695 υπέρ των ρεφορμιστών του Τουράτι, 58.785 υπέρ της αριστερός και 98.028 υπέρ της κεντριστικής ομάδας του Σερράτι. Η αρι­στερά αποχώρησε και δημιούργησε το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCI).

Ο συσχετισμός δυνάμεων δεν θα ήταν τόσο μεγάλο πρόβλημα, αν το PCI είχε μια δυναμική αλλά ευέλικτη στρατηγική για να κερδίσει με το μέρος του τους εργάτες που είχαν ακολουθήσει τον Σερράτι. Αλλά δεν είχε τέτο ια στρατηγική. Την κυρίαρχη τάση μέσα στην ηγετική ομάδα του PCI, την απο­τελούσαν οι υποστηρικτές του Αμαντέο Μπορντίγκα. Ο Μπορντίγκα ήταν άνθρωπος σιδερένιας πειθαρχίας, αλλά ταυτόχρονα ήταν και ένας δογματι­κός αριστεριστής. Η φράξιά του στο PSI είχε αρχικά στηθεί με βάση την από θέση αρχής αποχή από τις εκλογές. Είχε καταγγείλει τα εργοστασιακά συμ­βούλια του Τορίνο σαν "οικονομίστικα". Και τώρα αρνιόταν την οποιαδήποτε ενιαιομετωπική προσέγγιση του Σοσιαλιστικού Κόμματος.

Η κυριαρχία των αριστεριστών στο PCI κράτησε μέχρι τα μέσα της δεκα­ετίας του '20. Ομως, τότε ήταν πια πολύ αργά. Ο φασισμός είχε θριαμβεύσει.

Γερμανία: Η Δράση ίου Μάρτη"Η ουσία του ζητήματος είναι ότι ο Λέβι από πολλές πλευρές έχει δίκιο

πολιτικά. Δυστυχώς, αρκετές φορές βρέθηκε ένοχος απειθαρχίας και γι' αυτό το κόμμα τον διέγραψε. Ομως, οι θέσεις του Ταλχάιμερ και του Μπέλα Κουν από πολιτική σκοπιά είναι σε εξωφρενικό βαθμό λανθασμένες. Χρησι­μοποιούν αριστερή φρασεολογία αλλά είναι σκέτα λόγια"

Λένιν, Γράμμα στον Ζηνόβιεφ, 6 Ιούνη 1921

ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ το δεύτερο εξάμηνο το 1920, υπήρξε ένα πραγματικό μαζι­κό επαναστατικό κίνημα, ένα κίνημα που θα μπορούσε να έχει οδηγήσει στην ανατροπή της ιταλικού αστικού κράτους, σε μια σοβιετική Ιταλία. Μια τέτοια εξέλιξη θα έφερνε τη ριζική μεταστροφή στο συσχετισμό δυνάμεων στην Ευρώπη προς όφελος της εργατικής τάξης. Δυστυχώς, αυτό το κίνημα οδη­γήθηκε στην καταστροφή από τη δειλία μια κεντριστικής κομματικής ηγε-

66

Κο μ ι ν χ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

σίας.Στη Γερμανία τον Μάρτη του 1921, μπροστά στην απουσία ενός γενικευ-

μένου μαζικού επαναστατικού κινήματος, μια άλλη κομματική ηγεσία αποπει- ράθηκε να επιταχύνει με το ζόρι τις εξελίξεις, υποκαθιστώντας το μαζικό κί­νημα με τα μαχητικά μέλη του κόμματος. Το αποτέλεσμα ήταν μια βαριά ήτ­τα. Οχι βέβαια μια καταστροφή της κλίμακας που συνέβη στην Ιταλία, αλλά παρόλα αυτά μια σοβαρή ήττα που επρόκειτο να έχει σημαντικές και δυσμε­νείς συνέπειες στο εργατικό κίνημα της Γερμανίας.

Ανάμεσα στα δυο γεγονότα υπήρχε μια σύνδεση. Επιφανειακά αυτή η σύνδεση αφορούσε την ηγεσία του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος (KPD). Ο Πολ Λέβι, ο αναμφισβήτητος ηγέτης του KPD, είχε παρακολουθή­σει το συνέδριο του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος στο Λιβόρνο. Μετά το συνέδριο είχε ασκήσει κριτική στις τακτικές αδεξιότητες των αντιπροσώπων της Διεθνούς. Αυτοί οι αντιπρόσωποι ήταν ο Κρίστο Καμπακτσίεφ, ένας βούλγαρος που ο Τρότσκι τον περιέγραφε σαν "άψυχο δογματικό" και ο Μα- τίας Ρακόσι, ένας ούγγρος "άνθρωπος του μηχανισμού", χωρίς πολλές πολι­τικές ιδέες στο κεφάλι του που αρκετά αργότερα (1944-56) έγινε επικεφα­λής του σταλινικού καθεστώτος της Ουγγαρίας.

Με αφορμή αυτή την κριτική, που σε γενικές γραμμές ήταν σωστή, ο Ρα­κόσι ζήτησε από την ηγεσία του KPD να καταδικάσει τον Λέβι. Στην ψηφο­φορία που ακολούθησε πέτυχε τον στόχο του με 28 ψήφους έναντι 2 3 .0 Λέβι, η Κλάρα Τσέτκιν (βασικό στέλεχος του KPD και παλιότερα του SPD), ο Ερνστ Ντάουμιγκ (ηγέτης του κινήματος των βερολινέζων επαναστατών συνδικαλιστών στη διάρκεια του πόλεμου και "στρατιωτικός υπεύθυνος" του KPD) και άλλα δυο μέλη της "δεξιάς" πτέρυγας στην κομματική ηγεσία, πα­ραιτήθηκαν σε ένδειξη διαμαρτυρίας για αυτή την απόφαση. Η "αριστερά" κέρδισε την πλειοψηφία.

Αυτή η αλλαγή των πολιτικών συσχετισμών στο "γενικό επιτελείο" του KPD είχε σημαντικές επιπτώσεις. Προσωρινά, κυριάρχησε μια ομάδα αριστε­ρών - ο Μάσλοβ, η Φίσερ, ο Ταλχάιμερ, ο Φρέλιχ και άλλοι - που πίστευαν στη "θεωρία της εφόδου": ότι, δηλαδή, "ο μόνος τρόπος για να κινηθεί η ερ­γατική τάξη ήταν μέσα από μια σειρά επιθετικών πράξεων", σύμφωνα τη Ρουθ Φίσερ.13

Η ίδια η Φίσερ έγραψε αργότερα σχετικά με τη Δράση του Μάρτη: "Λίγους μήνες πριν από την εξέγερση της Κροστάνδης τον Μάρτη του 1921, κατα­στρώθηκε ένα σχέδιο για να ξεσπάσει ένα “κίνημα" στη Γ ερμανία, έτσι ώστε να τραβήξει την προσοχή των ρώσων εργατών μακριά από τα δικά τους προ­

67

Ντάνκαν Χάλ ας

βλήματα. Αυτό το σχέδιο καταστρώθηκε από μια σύσκεψη του ρωσικού κόμ­ματος στην οποία κεντρικό ρόλο έπαιξαν ο Ζηνόβιεφ και ο Μπέλα Κ ουν".14 Υπάρχει μεγάλη δόση αλήθειας στο γεγονός ότι ο Ζηνόβιεφ και ο Μπουχάριν φλέρταραν με την ιδέα ότι οι γερμανοί εργάτες ίσως θα έπρεπε να "ξυπνή­σουν" με μια "έφοδο" που θα ξεκινούσε από τα μαχητικά μέλη του κόμματος. Ετσι κι αλλιώς έδειξαν τη μεγαλύτερη δυνατή ανευθυνότητα με το να στεί- λουν τον Μπέλα Κουν σαν αντιπρόσωπο της Κομιντέρν στην Γερμανία με α­περιόριστες εξουσίες. Ο Κουν ήταν αδιάλλακτος οπαδός "της θεωρίας της ε ­φόδου με κάθε κόστος". "Ο αγαπητός μου Μπέλα", έλεγε ο Λένιν, "ο οποίος ανήκει σε ένα ποιητικά χαρισματικό έθνος, θεωρεί υποχρέωσή του να βρίσκε­ται μόνιμα στα αριστερά της αριστερός".15 Την ίδια γραμμή κράτησε και έ ­νας άλλος αντιπρόσωπος της Κομιντέρν και στενός συνεργάτης του Ζηνό­βιεφ, ο Γκουράλσκι, που είχε σταλεί στη Γερμανία με το ψευδώνυμο Κλάινε. Η ηγεσία του KPD δικαιολογημένα μπορούσε να υποθέσει ότι η Κομιντέρν ή­ταν υπέρ της "εφόδου", παρά το γεγονός ότι η Εκτελεστική Επιτροπή της - στην οποία ακόμα συμμετείχαν ο Λένιν και ο Τρότσκι - δεν είχε ποτέ πάρει καμιά τέτοια απόφαση. Παρόλα αυτά, όλα τα μέλη της Εκτελεστικής φέρουν ευθύνη για τις πράξεις της ηγεσίας του KPD, ε ίτε γιατί την προέτρεψαν σε αυτές (Ζηνόβιεφ και Μπουχάριν), είτε επειδή έδειξαν άγνοια.

Ομως αυτή είναι μόνο η μια πλευρά του ζητήματος. Οι τάσεις τυχοδιωκτι­σμού του Μπέλα Κουν βρήκαν άμεση ανταπόκριση από τη νέα γερμανική η­γεσία. Ακόμα και ο νηφάλιος Μπράντλερ πείστηκε από τον Κουν. Στην πραγ­ματικότητα, ανάμεσα στα μέλη του USPD που στράφηκαν προς την Κομμου­νιστική Διεθνή μετά το συνέδριο της Χάλε, επικρατούσε μια ισχυρή διάθεση για άμεση επαναστατική δράση. Οι αριστεροί του KPD, γύρω από τον Μά- σλοβ και την Φίσερ, έδωσαν έκφραση σε αυτή την ανυπομονησία, επεξεργά­στηκαν τη θεωρητική της κάλυψη και τη χρησιμοποίησαν για να διώξουν από την ηγεσία τους φραξιονιστικούς τους αντιπάλους. Αυτοί οι αντίπαλοι, η ο­μάδα γύρω από τον Λέβι, προσπαθούσαν ήδη από τότε να στρέψουν το κόμ­μα προς τις κατευθύνσεις που ο Λένιν και ο Τρότσκι σκόπευαν να προσανα­τολίσουν ολόκληρη τη Διεθνή μετά το Τρίτο Παγκόσμιο Συνέδριο. Αλλά από τον Λέβι έλειπε το κύρος, η υπομονή και η τακτική για να φέρει σε πέρας αυ­τό το καθήκον.

Στις 26 Μάρτη 1921, ο Σοσιαλδημοκράτης πρόεδρος του κρατιδίου της Σαξονίας, Οτο Χέρσινγκ, διέταξε την αστυνομία να καταλάβει μερικά εργο­στάσια και τα ορυχεία χαλκού του Μάνσφελντ - που ήταν προπύργιο των κομμουνιστών. Το πρόσχημα ήταν ότι "ανθούσε η ληστεία και οι λεηλασίες

68

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

σε αυτούς τους χώρους". Μια τέτοια ενέργεια, σχεδόν σίγουρα ήταν προ- σχεδιασμένη προβοκάτσια. Η αστυνομία και οι ηγέτες της Σοσιαλδημοκρα­τίας γνώριζαν πολύ καλά ότι η "έφοδος" πλησίαζε και έτσι ο Χέρσινγκ προτί­μησε να αντιμετωπίσει τους αντιπάλους τους σε χρονική στιγμή επιλεγμένη από τον ίδ ιο .16

Αυτό που ακολούθησε ήταν το ξέσπασμα συγκρούσεων που σε πολλές περιπτώσεις πήραν μορφή εξέγερσης. Οι ένοπλες οδομαχίες ανάμεσα στους εργάτες και την αστυνομία και το στρατό επικεντρώθηκαν στην περιοχή του Μάνσφελντ, καθώς και γύρω από το εργοστάσιο χημικών Λέουνα, κοντά στη Χάλε. Εκτός από τον οπλισμό που είχε στη διάθεσή του ο στρατιωτικός μη­χανισμός του KPD, οι εργάτες χρησιμοποίησαν και όπλα που είχαν κρύψει α­πό τον πόλεμο. Για ένα μικρό χρονικό διάστημα, οι Κόκκινοι Φρουροί με επι­κεφαλής τον αναρχικό αντάρτη Μαξ Χελτζ, κυριάρχησαν στην περιφέρεια του Μάνσφελντ. Ομως, το κίνημα περιορίστηκε τοπικά.

Αυτού του τύπου η κατάσταση, αποτελεί πάντα μια πολύ δύσκολη δοκι­μασία ακόμα και για την πιο προσεκτική κομματική ηγεσία. Το ίδιο συνέβη και στις "Μέρες του Ιούλη" στην Πετρούπολη το 1917: οι εργάτες μιας περιοχής νοιώθουν αρκετά δυνατοί ώστε να ξεκινήσουν την ένοπλη εξέγερση, ενώ η μάζα της εργατικής τάξης ούτε καν σκέφτεται κάτι τέτοιο. Το ζήτημα είναι να μπορεί η ηγεσία να ελέγξει τα πιο πρωτοπόρα τμήματα της τάξης και να οργανώσει μια υποχώρηση με τις λιγότερες δυνατές απώλειες. Μια επιχείρη­ση εξαιρετικά δύσκολη, αλλά και περίπλοκη.

Οι ηγέτες του KPD, φορτωμένοι με ρομαντικές ιδέες, τράβηξαν την εντε­λώς αντίθετη πορεία. Κάλεσαν σε γενική απεργία και σε ένοπλη δράση ενά­ντια στο κράτος. Οι στρατιωτικές μονάδες του κόμματος διατάχθηκαν να "προκαλέσουν" τις αρχές και έτσι να "ξυπνήσουν" τους εργάτες. "Εγιναν βομ­βιστικές ενέργειες στο Μπρεσλάου και τη Χάλε. Μερικές άλλες βομβιστικές επιθέσεις που σχεδιάζονταν για το Βερολίνο, τελικά δεν υλοποιήθηκαν". ,7 Οταν το κάλεσμα σε απεργία έπεσε στο κενό, τα μέλη του κόμματος διατά- χθηκαν να βγάλουν τους εργάτες έξω από τα εργοστάσια με τη βία.

"Το εργοστάσιο της Κρουπ στο Ράινχάουσεν, έγινε πεδίο σκληρών μα­χών την Πέμπτη", ανέφερε ένα κομματικό δελτίο, "ανάμεσα σε κομμουνιστές που είχαν καταλάβει το χώρο και σε εργάτες που ήθελαν να πάνε στη δου­λειά. Τελικά οι εργάτες επιτέθηκαν στους κομμουνιστές με ρόπαλα και μπή­καν στο εργοστάσιο. Τραυματίστηκαν οκτώ άνδρες".10 Μεγάλες συγκρού­σεις υπήρξαν στα ναυπηγεία του Αμβούργου ανάμεσα σε σοσιαλδημοκράτες και κομμουνιστές εργάτες. Στο Βερολίνο, το κόμμα αποπειράθηκε να οργα­

69

Νι ά ν κ α ν Χάλ ας

νώσει την κατάληψη των εργοστασίων με άνεργους! Παντού, με εξαίρεση μια μικρή περιοχή στην κεντρική Γερμανία όπου υπήρξε υποστήριξη, η μειο­ψηφία των κομμουνιστών εργατών έδρασε χωρίς την πλειοψηφία της εργα­τικής τάξης - και συχνά ενάντια σ' αυτήν.

Την αναπόφευκτη κατάρρευση αυτής της τυχοδιωκτικής ενέργειας, την ακολούθησε η πιο βάρβαρη καταστολή. To KPD τέθηκε εκτός νόμου. Ο αριθ­μός των μελών του έπεσε στις 150.000 και χιλιάδες κομμουνιστές φυλακί­στηκαν.

Προς το Ενιαίο Μέτωπο"Το πιο σημαντικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Κομμουνιστική Διε­

θνής σήμερα, είναι πώς να κερδίσει την κυρίαρχη επιρροή στην πλειοψηφία της εργατικής τάξης και να φέρει τα πιο αποφασιστικά τμήματά της στις γραμμές του αγώνα. Γιατί είναι αλήθεια ότι παρά την αντικειμενικά επανα­στατική κατάσταση... η πλειοψηφία των εργατών δεν βρίσκεται ακόμα κάτω από την επιρροή των κομμουνιστών".

Απόφαση του Τρίτον Παγκόσμιον Συνέδριου, 1921

ΤΑ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ δημιουργήθηκαν από τη διάσπαση του εργατικού κινήματος το 1914 και δυνάμωσαν μέσα στην πορεία της πάλης ε ­νάντια στις κεντριστικές ηγεσίες το 1919-20, μια πάλη που οδήγησε σε ακό­μα περισσότερες διασπάσεις. Ισως και αναπόφευκτα, η απέχθεια και η περι­φρόνηση για τους ρεφορμιστές και τους κεντριστές ηγέτες, δημιούργησε την επικίνδυνη τάση να μην θεωρούνται άξιοι σημασίας οι εργάτες που ακο­λουθούσαν αυτούς τους ηγέτες. Η παράνοια της "Δράσης του Μάρτη" έκρου- σε το σήμα κινδύνου. Ηταν απαραίτητη μια απότομη στροφή "δεξιά", προκει- μένου η Διεθνής να αποφύγει την απομόνωσή της από την τάξη που η ίδια ή­θελε να καθοδηγήσει.

Αργότερα, ο Τρότσκι υποστήριζε: "Στο Τρίτο Παγκόσμιο Συνέδριο η συ­ντριπτική πλειοψηφία των αντιπροσώπων έκανε σκληρή κριτική σε εκείνα τα στοιχεία της Διεθνούς που οι απόψεις τους εμπεριείχαν τον εξής κίνδυνο: ε- ξαιτίας μιας ανυπόμονης και βιαστικής δράσης, να απομονωθεί και να κομμα­τιαστεί η πρωτοπορία, αντιμέτωπη με την παθητικότητα και την ανωριμότητα των εργατικών μαζών και με την ισχύ του καπιταλιστικού κράτους. Αυτός ή­ταν ο μεγαλύτερος κίνδυνος".19

Στην πραγματικότητα η πλειοψηφία στην οποία αναφέρεται ο Τρότσκι

70

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η T p i t n Δ ι ε θ ν ή ς

κάθε άλλο παρά συντριπτική ήταν. Οι "θέσεις για την Τακτική" αποτελούν μια σαφή καταδίκη του τυχοδιωκτισμού, όπως επίσης και κάθε παθητικής αρι- στερίσπκης τάσης. Αλλά χρειάστηκε μια σκληρή μάχη για να υιοθετηθούν αυτές οι θέσεις.

Στο ίδιο το ζήτημα της "Δράσης του Μάρτη", η απόφαση ήταν αρκετά α­σαφής: Ή δράση του περασμένου Μάρτη επιβλήθηκε στο KPD λόγω της επί­θεσης της κυβέρνησης στους εργάτες της κεντρικής Γερμανίας... To KPD έ ­κανε μια σειρά λάθη, από τα οποία το κυριότερο είναι ότι δεν κατανόησε την αμυντική φύση του αγώνα... Το Συνέδριο θεωρεί ότι η Δράση του Μάρτη ή­ταν ένα βήμα μπρος... To KPD θα πρέπει στο μέλλον να προσαρμόζει καλύ­τερα τα συνθήματά του στην πραγματική κατάσταση..."20

Αυτός ο καθόλου ικανοποιητικός συμβιβασμός ήταν εν μέρει αποτέλεσμα της δημόσιας επίθεσης του Πολ Λέβι ενάντια στο KPD, μιας επίθεσης που ο­δήγησε και στην διαγραφή του. Ο Λέβι δημοσίευσε ένα φυλλάδιο με τον τίτ­λο "Η άποψή μας ενάντια στον πραξικοπηματισμό", που περιείχε μια σωστή, αν και υπερβολική κριτική των κομματικών ηγετών, αλλά ήταν γραμμένη με πολύ βίαιο τρόπο (αναφέροταν στη Δράση του Μάρτη σαν "το μεγαλύτερο Μπακουνικό πραξικόπημα στην ιστορία") και ταυτόχρονα πρόσφερε στην κυ­βέρνηση πολύτιμες πληροφορίες ενάντια στο κόμμα. Ομως, ο πραγματικός παράγοντας που οδηγησε στον συμβιβασμό ήταν η συνεχιζόμενη ισχυροποί­ηση των υπεραριστερών. Μόνο μετά το Συνέδριο η εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν ένοιωσε αρκετά δυνατή ώστε να βγάλει τα λογικά συμπεράσματα από τη νέα γραμμή και να διατυπώσει κι επίσημα τα συμπεράσματά της.

Τον Δεκέμβρη η εκτελεστική επιτροπή ανακοίνωσε ότι "το σύνθημα του Τρίτου Παγκόσμιου Συνέδριου της Κομμουνιστικής Διεθνούς “προς τις μά­ζες" και τα συμφέροντα του κομμουνιστικού κινήματος γενικά, απαιτούν από τα κομμουνιστικά κόμματα και την Διεθνή σαν σύνολο, να υποστηρίξουν το σύνθημα του ενιαίου μετώπου των εργατών και να πάρουν πρωτοβουλίες πά­νω σ' αυτό το ζήτημα".21

Η ανακοίνωση ξεκαθάριζε ότι κάτι τέτοιο σήμαινε την αποφασιστική προ­σπάθεια που έπρεπε να καταβάλουν οι επαναστάτες ώστε να εξαναγκα­στούν οι ηγεσίες των ρεφορμιστικών και κεντριστικών οργανώσεων να συ­νεργαστούν πάνω σε συγκεκριμένα ζητήματα. Να κερδίσουν δηλαδή τους ο­παδούς αυτών των κομμάτων πάνω στην ενότητα της δράσης κι όχι απλά και μόνο με καλέσματα για δράση κάτω από την ηγεσία των κομμουνιστικών κομμάτων.

Τον Γενάρη του 1922 η εκτελεστική επιτροπή ζήτησε δημόσια "την δημι-

71

Ν ι ά ν κ α ν Χά λ α ς

ουργία ενός ενιαίου μετώπου όλων των κομμάτων που υποστηρίζονται από το προλεταριάτο, ανεξάρτητα από τις διαφορές που τα χωρίζουν, στο βαθμό που είναι πρόθυμα να καλέσουν σε μια κοινή πάλη για τις άμεσες κι επείγου­σες ανάγκες του προλεταριάτου... Κανένας εργάτης, ασχέτως αν είναι κομ­μουνιστής ή σοσιαλδημοκράτης ή ανεξάρτητος συνδικαλιστής ή ακόμα και μέλος χριστιανικών ή φιλελεύθερων συνδικάτων, δεν θέλει να δει τους μι­σθούς του να μειώνονται. Κανείς δεν θέλει να δουλεύει περισσότερες ώ­ρες... Και επομένως όλοι πρέπει να ενωθούμε σε μια κοινή πάλη ενάντια στην επίθεση των αφεντικών..."22

Αυτή ήταν μια μεγάλη υποχώρηση από τις θέσεις του 1919-20. Ομως, ή­ταν απαραίτητη κάτω από τις νέες συνθήκες. Η νέα γραμμή είχε δυσκολίες και κινδύνους -πάνω απ' όλα τον κίνδυνο να χάσουν τα κομμουνιστικά κόμ­ματα την επαναστατική τους ορμή και την ικανότητα να στραφούν γρήγορα προς τα αριστερά όταν το κύμα άλλαζε ξανά- αλλά αυτοί οι κίνδυνοι ήταν α­ναπόφευκτοι.

Η τακτική του ενιαίου μετώπου είναι η πιο παρεξηγημένη από κάθε άλλο στοιχείο της επαναστατικής σοσιαλιστικής παράδοσης. Είναι μια μέθοδος α­γώνα με στόχο το κέρδισμα επιρροής και υποστήριξης μέσα σε μια αμυντική κατάσταση και προϋποθέτει την οργανωτική και πολιτική αυτονομία της επα­ναστατικής οργάνωσης.

Η τακτική ξεκινά με την υπόθεση ότι υπάρχει μια μη επαναστατική κατά­σταση στην οποία μόνο μια μειοψηφία της εργατικής τάξης υποστηρίζει τους επαναστάτες. Αυτό μπορεί ν' αλλάξει μόνο με την άνοδο του επίπεδου των ταξικών αγώνων. Σε αυτούς τους αγώνες, όμως, θα συμμετέχουν μεγάλοι α­ριθμοί εργατών πολλοί από τους οποίους θα υποστηρίζουν ρεφορμιστικές οργανώσεις. Το ενιαίο μέτωπο είναι μια τακτική που έχει στόχο να κερδίσει αυτούς τους εργάτες με τη μεριά των επαναστατικών οργανώσεων. Δεν εί­ναι μια συμμαχία για κοινή προπαγάνδα ανάμεσα στις επαναστατικές και τις ρεφορμιστικές οργανώσεις, αλλά μια περιορισμένη συμφωνία για δράση σε συγκεκριμένα αιτήματα.

Στις αρχές του 1922, ο Τρότσκι σκιαγράφησε τη λογική του ενιαίου με­τώπου όπως αυτή προτεινόταν από την ηγεσία της Κομιντέρν:

"Το καθήκον του Κομμουνιστικού Κόμματος είναι να δώσει ηγεσία στην προλεταριακή επανάσταση... Για να το πετύχει αυτό, το Κομμουνιστικό Κόμ­μα πρέπει να στηρίζεται στη συντριπτική πλειοψηφία της εργατικής τάξης... Μπορεί να το πετύχει μόνο εξασφαλίζοντας ότι είναι μια απολύτως αυτόνο­μη οργάνωση με καθαρό πρόγραμμα και αυστηρή εσωτερική πειθαρχία. Γ Γ

72

Κο μ ι ν χ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

αυτόν ακριβώς το λόγο, το κόμμα είναι υποχρεωμένο να έλθει σε ρήξη με τους ρεφορμιστές και τους κεντριστές...

"Αφού εξασφαλίσει για τον εαυτό του την πλήρη αυτονομία και την ιδεο­λογική ομοιογένεια στις γραμμές του, το Κομμουνιστικό Κόμμα παλεύει για την επιρροή πάνω στην πλειοψηφία της εργατικής τάξης... Αλλά είναι απολύ­τως αυταπόδεικτο ότι η ταξική ζωή του προλεταριάτου δεν αναστέλλεται στη διάρκεια της περιόδου προετοιμασίας της επανάστασης. Οι συγκρούσεις με τους βιομήχανους, με την αστική τάξη, με την κρατική εξουσία, συνεχί­ζουν την κανονική τους πορεία, ανεξάρτητα του ποια πλευρά έχει την πρω­τοβουλία κάθε φορά.

"Σε αυτές τις συγκρούσεις - στο βαθμό που αφορούν τα ζωτικά συμφέρο­ντα όλης της εργατικής τάξης ή της πλειοψηφίας της - οι εργατικές μάζες αι­σθάνονται την ανάγκη για ενότητα στη δράση, για ενότητα στην αντίσταση απέναντι στις επιθέσεις του καπιταλισμού ή για ενότητα στην αντεπίθεση ε ­ναντίον του. Κάθε κόμμα που μηχανιστικά αντιπαραθέτει τον εαυτό του στην ανάγκη της εργατικής τάξης για ενότητα στη δράση, θα κερδίσει χωρίς άλλο την περιφρόνηση των εργατών.

"Συνεπώς, το ζήτημα του ενιαίου μετώπου δεν είναι καθόλου ένα ζήτημα αμοιβαίων σχέσεων ανάμεσα στις κοινοβουλευτικές ομάδες ή τις κεντρικές επιτροπές των κομμουνιστικών και των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων...

"Το ζήτημα του ενιαίου μετώπου - παρά το γεγονός ότι η διάσπαση είναι αναπόφευκτη αυτή την εποχή ανάμεσα στις διάφορες πολιτικές οργανώσεις που στηρίζονται στους εργάτες - πηγάζει από την επείγουσα ανάγκη να δια­σφαλιστεί για την εργατική τάξη η δυνατότητα ένος ενιαίου μετώπου στον αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό... Οπουδήποτε το Κομμουνιστικό Κόμμα α­ποτελεί μια μεγάλη, οργανωμένη δύναμη, αλλά δεν έχει ακόμα το αποφασι­στικό μέγεθος... έρχεται αντιμέτωπο με το ζήτημα του ενιαίου μετώπου σε ό­λη του την αιχμηρότητα...

Ή ενότητα στο μέτωπο συνεπώς προϋποθέτει την ετοιμότητά μας, μέσα σε συγκεκριμένα όρια και πάνω σε συγκεκριμένα αιτήματα, να συνδέσουμε στην πράξη τη δράση μας με αυτή των ρεφορμιστικών οργανώσεων, στο βαθμό που οι τελευταίες εκφράζουν ακόμα σήμερα τις ελπίδες σημαντικών τμημάτων του μαχόμενου προλεταριάτου...

"Αλλά, δεν διασπαστήκαμε με αυτούς; Ναι, επειδή διαφωνούμε στα θεμε­λιακά προβλήματα του εργατικού κινήματος.

"Ομως, παρόλα αυτά επιδιώκουμε συμφωνία με αυτούς; Ναι, σε όλες τις περιπτώσεις που οι μάζες που τους ακολουθούν είναι έτοιμες να εμπλακούν

73

Ντάνκαν Χά λ α ς

σε ένα κοινό αγώνα μαζί με τις μάζες που ακολουθούν εμάς και όταν αυτοί, οι ρεφορμιστές, αναγκάζονται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό να γίνουν εργαλεία του αγώνα... Σε πολλές περιπτώσεις και ίσως στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, οι οργανωτικές συμφωνίες δεν θα τηρηθούν ολοκληρωτικά ή και δεν θα τηρηθούν καθόλου. Ομως, είναι αναγκαίο να δίνεται πάντα στις μαχόμενες μάζες η ευκαιρία να καταλάβουν ότι η ανυπαρξία της ενότητας στη δράση δεν οφείλεται στην δική μας τυπολατρική άρνηση να συνεργα­στούμε, αλλά στην πραγματική έλλειψη διάθεσης για αγώνα των ρεφορμι- στών’ . 23

Υπάρχουν τεράστιες πρακτικές δυσκολίες στην εφαρμογή αυτής της γραμμής στην πράξη. Κάθε περίπτωση έχει τους διαφορετικούς δικούς της και ιδιαίτερους συντελεστές. Δεν υπάρχει καμιά συνταγή που να υποκαθιστά "τη γνώση, την εμπειρία και την πολιτική διαίσθηση" στην λύση των πολιτι­κών προβλημάτων, όπως έγραψε ο Λένιν. Η απλή αντιγραφή της φόρμουλας δεν αρκεί.

Τα ίδια τα κόμματα της Κομιντέρν έφεραν από την αρχή πολλά εμπόδια στην εφαρμογή της. Η αλήθεια ήταν ότι η Κομιντέρν δεν είχε πετύχει την "πλήρη αυτονομία και την ιδεολογική ομοιογένεια στις γραμμές των κομμά­των της", στην οποία αναφερόταν ο Τρότσκι. Στην Ιταλία, οι αριστεριστές γύ­ρω από τον Μπορντίγκα αντιστάθηκαν από την αρχή στη νέα τακτική. Στη Γαλλία οι αντιρήσεις ήλθαν και από την κεντριστική ηγεσία και από τους "συνδικαλιστές", για τους οποίους η "πολιτική" ήταν κάτι εντελώς ξέχωρο α­πό τον μαχητικό συνδικαλισμό. Στη Γερμανία, οι αμετανόητοι σχεδιαστές της "Δράσης του Μάρτη" συσπειρωμένοι γύρω από τον Φρίσλαντ, τον Μάσλοβ και τη Φίσερ, αποτελούσαν ένα μόνιμο αγκάθι στα πλευρά της νέας ηγεσίας του Μέγιερ και του Ταλχάιμερ που ήθελαν να εφαρμόσουν την τακτική του ενιαίου μετώπου και γι' αυτό κατηγορούνταν σαν "μαλακοί", "οπορτουνιστές" και "σοσιαλδημοκράτες".

Παρόλα αυτά, το KPD κατόρθωσε να έχει μερικές επιτυχίες στην εφαρ­μογή της τακτικής του ενιαίου μετώπου το 1922-23. Μετά τη δολοφονία από την ακροδεξιά του Ραθενάου, ενός υπουργού, το KPD απαίτησε από το SPD να παλέψουν μαζί για τον αφοπλισμό της παρακρατικής δεξιάς και για να μπει χέρι στο στρατό. Εκανε κάλεσμα για τη δημιουργία ένοπλων εργατικών ομάδων - των "προλεταριακών εκατονταρχιών" - στις οποίες γρήγορα συ­σπειρώθηκαν πολλοί μη κομμουνιστές εργάτες. Εχτισε εργοστασιακά συμ­βούλια για να αντισταθούν στις επιθέσεις των αφεντικών και για να ελέγ ­ξουν τις αυξήσεις στις τιμές των τροφίμων. Σταθερά το KPD καλούσε για

74

Κο μ ι ν χ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

κοινή δράση ενάντια στα αφεντικά και τη φασιστική δεξιά. Με αυτές τις με­θόδους, όχι μόνο κατόρθωσε να ξανακτίσει τη δύναμη που είχε χάσει μετά τον τυχοδιωκτισμό του Μάρτη 1921, αλλά επέκτεινε την επιρροή του σε ό­λες τις οργανώσεις της εργατικής τάξης.

Δυο είναι τα βασικά σημεία που από θεωρητική και πρακτική πλευρά αφο­ρούν την τακτική του ενιαίου μετώπου. Πρώτον, ότι ένα επαναστατικό μειο- ψηφικό κόμμα δεν μπορεί να κάνει απλά και μόνο προπαγάνδα και ζύμωση α­πό τις παρυφές του εργατικού κινήματος - αν και προφανώς πρέπει να κάνει και αυτά τα πράγματα. Δεύτερον, ότι η τακτική του ενιαίου μετώπου αφορά τους αγώνες και τις οργανώσεις της εργατικής τάξης και από θέμα αρχής εί­ναι θεμελιακό διαφορετική από τα 'Λαϊκά Μέτωπα" ή τις "Πλατιές Δημοκρα­τικές Συμμαχίες". Αυτά τα δυο κεντρικά σημεία θα χρειαστεί να τα ξαναδού- με, όταν εξετάσουμε την εμπειρία της δεκαετίας του '30.

Το Τέταρτο Παγκόσρο Συνέδριο"Η ύπαρξη αυτόνομων κομμουνιστικών κομμάτων και η απόλυτη ανε·

ξαρτησία της δράσης τους σε σχέση με την αστική τάξη και την αντεπανα- στατική σοσιαλδημοκρατία, αποτελεί το πιο σημαντικό επίτευγμα του προ­λεταριάτου, το οποίο οι κομμουνιστές σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να αποκηρύσσουν. Μόνο τα κομμουνιστικά κόμματα παλεύουν για τα συμφέ­ροντα του προλεταριάτου στο σύνολό του. Η τακτική του ενιαίου μετώπου δεν σημαίνει “εκλογικές συμμαχίες” κορυφής που αποσκοπούσαν στον έ­να ή τον άλλο κοινοβουλευτικό στόχο. Η τακτική του ενιαίου μετώπου εί­ναι η πρόταση που κάνουν οι κομμουνιστές για κοινό αγώνα με όλους τους εργάτες που ανήκουν σε άλλα κόμματα ή ομάδες ή που δεν ανήκουν σε κανένα κόμμα, για την υπεράσπιση των ζωτικών συμφερόντων της εργατι­κής τάξης ενάντια στην μπουρζουαζία... Το πιο σημαντικό στοιχείο της τα­κτικής του ενιαίου μετώπου είναι και παραμένει η ζύμωση και η οργάνωση των εργαζόμενων μαζών. Η πραγματική υλοποίησή του μπορεί να έρθει μόνο “από τα κάτω", από τα βάθη των ίδιων των εργατικών μαζών. Οι κομ­μουνιστές δεν πρέπει - κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες - να αρνούνται να διαπραγματευθούν με τους ηγέτες των εχθρικών εργατικών κομμάτων, αλλά οι μάζες πρέπει να έχουν πλήρη και συνεχή πληροφόρηση για την πορεία και το περιεχόμενο αυτών των διαπραγματεύσεων. Ούτε βέβαια, πρέπει να μπαίνουν όρια στην ελευθερία των κομμουνιστικών κομμάτων

75

Ντάνκαν Χά λ α ς

να κάνουν τη δική τους ζύμωση και προπαγάνδα στη διάρκεια αυτών των διαπραγματεύσεων με τους άλλους ηγέτες".

Θέοεις για την Ταχτιχή που υιοθέτησε το Τέταρτο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Δεκέμβρης 1922

ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Παγκόσμιο Συνέδριο που έγινε τον Νοέμβρη - Δεκέμβρη 1922, ήταν το τελευταίο συνέδριο στο οποίο συμμετείχε ο Λένιν (και στο ο­ποίο λόγω της αρρώστειας του μπόρεσε να μιλήσει μόνο μια φορά). Επίσης, ήταν το τελευταίο συνέδριο της Κομιντέρν που θεωρήθηκε πραγματικά επα­ναστατικό από τον Τρότσκι.

Ποια ήταν τα επιτεύγματα της Διεθνούς από την εποχή του πρώτου της συνέδριου το 1919; Ο καπιταλισμός είχε ξεπεράσει τις καταιγίδες του 1919- 20 με τη βοήθεια των σοσιαλδημοκρατών και των κεντριστών. Ομως, τώρα πια υπήρχαν επαναστατικά εργατικά κόμματα σε μια σειρά από σημαντικές ευρωπαϊκές χώρες. Αυτά τα κόμματα στην πλειοψηφία τους επηρέαζαν μόνο μειοψηφίες της εργατικής τάξης, όπως άλλωστε είναι φυσικό μέσα σε μια περίοδο υποχώρησης του κινήματος, αλλά ήταν αρκετά μεγάλα ώστε σε ορι­σμένες περιπτώσεις να αποτελούν καθοριστικό πολιτικό παράγοντα. Από αυ­τή την κατάσταση πήγαζε και η επικαιρότητα της τακτικής του ενιαίου μετώ­που. Η δυνατότητα των κομμουνιστών να αρπάξουν τις ευκαιρίες που θα ά­νοιγαν οι μελλοντικές επαναστατικές καταστάσεις, ήταν ασύγκριτα μεγαλύ­τερη απ’ ότι το 1919. Οι 343 αντιπρόσωποι από 58 χώρες που παρακολούθη­σαν το Συνέδριο, εκπροσωπούσαν το πιο δυνατό επαναστατικό εργατικό κί­νημα που είχε υπάρξει ποτέ.

Φυσικά, όπως κάθε ζωντανό μαζικό κίνημα, είχε πολλά μειονεκτήματα και παραμορφώσεις. Για παράδειγμα, υπέφερε από εσωτερικές συγκρούσεις που σε τελευταία ανάλυση αντανακλούσαν την πίεση ξένων και εχθρικών κοινωνικών δυνάμεων. Οπως επίσης και από διαμάχες που πήγαζαν από την ανωριμότητα, την έλλειψη σταθερών επαναστατικών ηγεσιών που να έχουν αναδειχθεί και δοκιμαστεί στην δράση και να απολάμβανουν την εμπιστοσύ­νη των μελών του κόμματος. Το συντριπτικό κύρος που είχε η διεθνής ηγε­σία - ο Λένιν, ο Τρότσκι, ο Ζηνόβιεφ και στην πραγματικότητα όλοι οι ηγέτες του ρωσικού κόμματος - επίσκιαζε όλους τους άλλους.

Αυτό το κύρος δεν ήταν ακόμα αποτέλεσμα των χειρισμών και των γρα­φειοκρατικών ελιγμών ή έστω της δύναμης των ψήφων που είχε στη Διεθνή του Ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Πήγαζε από το προφανές γεγονός ότι οι ρώσοι κομμουνιστές, όχι μόνο ’ είχαν ήδη κάνει την επανάστασή τους’ , αλλά

76

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η T p i i n Δ ι ε θ ν ή ς

κράτησαν τη σωστή θέση σε όλες τις διαμάχες που είχαν υπάρξει στη Διεθνή από το 1919. Είχαν δίκιο στην σύγκρουση με τους αριστεριστές, που η επι­κράτησή τους θα σήμαινε τον αυτοπεριορισμό του κινήματος σε σεχταριστι- κές οργανώσεις. Είχαν επίσης δίκιο στη σύγκρουση με τους κεντριστές, που η δική τους επικράτηση θα έπνιγε το κίνημα στο σοσιαλδημοκρατικό βάλτο. Χωρίς το κύρος της Ρώσικης Επανάστασης - κι επομένως του Λένιν και των συντρόφων του - η Κομιντέρν δεν θα είχε γίνει ποτέ μια μαζική οργάνωση.

Ομως, αυτή η κατάσταση περιείχε τα σπέρματα ενός πολύ προφανούς κινδύνου. Αλλο πράγμα είναι να "πηγαίνεις στο σχολείο" με δάσκαλους τους ρώσους κομμουνιστές, και άλλο να περιμένεις ότι οι δάσκαλοι θα σου λύ­σουν όλα τα πολύπλοκα προβλήματα που αντιμετωπίζεις στην Γερμανία, στην Πολωνία, στην Βρετανία, στις ΗΠΑ. Η διδασκαλία που οι ρώσοι κομμου­νιστές μπορούσαν να προσφέρουν από τη δική τους επαναστατική εμπειρία ήταν σημαντική τα πρώτα χρόνια της Διεθνούς. Ομως, ο πιο σημαντικός στό­χος κάθε πραγματικής εκπαίδευσης είναι να χειραφετήσει τον μαθητή από την υπερβολική εξάρτησή του από τον δάσκαλο. Ο Λένιν κατανόησε αυτό τον κίνδυνο. Η μοναδική ομιλία που μπόρεσε να κάνει στο Τέταρτο Παγκό­σμιο Συνέδριο, περιέχει το παρακάτω απόσπασμα:

"Στο Τρίτο Συνέδριο υιοθετήσαμε μια απόφαση για την οργανωτική δομή των κομμουνιστικών κομμάτων και για τις μεθόδους και το περεχόμενο της δράσης τους. Αυτή η απόφαση είναι εξαιρετική, αλλά είναι υπερβολικά Ρωσι­κή. Οχι επειδή γράφτηκε στα Ρωσικά - υπήρξαν πολύ καλές μεταφράσεις σε όλες τις γλώσσες - αλλά επειδή κανένας ξένος δεν μπορεί να την διαβάσει. Εγώ, την διάβασα ξανά πριν πω αυτά τα πράγματα.

"Αρχικά, είναι πολύ μακροσκελής, περιέχει πάνω από πενήντα σημεία. Οι ξένοι συνήθως δεν είναι συνηθισμένοι στο διάβασμα τέτοιων κειμένων. Δεύ­τερον, ακόμα κι αν τη διαβάσουν, δεν θα την καταλάβουν επειδή είναι πολύ Ρωσική, είναι κυριολεκτικά διαποτισμένη από το ρωσικό πνεύμα. Και τρίτον, ακόμα κι αν κατ' εξαίρεση κάποιοι πραγματικά την καταλάβουν, δεν θα μπο­ρέσουν να την εφαρμόσουν. Αυτό είναι το τρίτο μειονέκτημά της. Εχω την ε ­ντύπωση ότι κάναμε ένα μεγάλο λάθος με αυτή την απόφαση, ότι βάλαμε οι ίδιοι εμπόδια στο δρόμο για περισσότερες επιτυχίες... Ο,τι είπαμε στην από­φαση, έμεινε νεκρό γράμμα. Αν δεν το καταλάβουμε αυτό δεν θα μπορέσου­με να πάμε ούτε βήμα μπροστά".24

Εκ των υστέρων είναι φανερό ότι το πρόβλημα ήταν βαθύτερο, πολύ βα­θύτερο απ' ότι κι ο Λένιν είχε αντιληφθεί. Οσο ενισχύονταν η επιρροή των ρώσων κομμουνιστών, τόσο μεγαλύτερη γινόταν η εξάρτηση του διεθνούς

77

Ντ άνκαν Χάλ ας

κινήματος από την έκβαση της μετεπαναστατικής πάλης για την εξουσία στη Ρωσία, σε μια καθυστερημένη και απομονωμένη χώρα όπου η ίδια η εργατική τάξη ήταν σε αποσύνθεση.

Η πολύπλοκη διαδικασία της ανισομερής και συνδυασμένης ανάπτυξης του καπιταλισμού αλλά και των εργατικών κινημάτων, όχι μόνο απέδειξε λανθασμένη την υπόθεση που είχαν κάνει ο Μάρξ κι ο Ενγκελς ότι η εργατι­κή επανάσταση θα συνέβαινε πρώτα στις χώρες που θεωρούσαν ότι είναι οι πιο αναπτυγμένες - στην Βρετανία, την Γαλλία και τη Γερμανία - αλλά και εί­χε σαν συνέπεια την ρωσική κυριαρχία πάνω στο επαναστατικό κίνημα, ακρι­βώς εκείνη τη στιγμή που η εργατική εξουσία έσβηνε μέσα στην ίδια την Ρω­σία.

Από το 1921, ο Λένιν μιλώντας για τη Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΡ), υ­ποστήριζε ότι "εξ αιτίας του πολέμου και της απελπιστικής φτώχειας, το προλεταριάτο έχει απο-ταξικοποιηθεί, δηλαδή έχει αποσπαστεί από την ταξι­κή του κατάσταση, έχει πάψει να υφίσταται σαν προλεταριάτο... Από τη στιγ­μή που η μεγάλη καπιταλιστική βιομηχανία έχει καταστραφεί και τα εργοστά­σια δεν δουλεύουν, το προλεταριάτο έχει εξαφανιστεί. Μερικές φορές εμ­φανίζεται στις στατιστικές, αλλά οικονομικά έχει χάσει τη συλλογικότητά του ".25

Αυτός που διοικούσε στη Μόσχα, ήταν μια γραφειοκρατία. Υπήρχε βέ­βαια ένας έλεγχος πάνω στη γραφειοκρατία που τον ασκούσε ένα μικρό στρώμα επαναστατών Μπολσεβίκων, αλλά στην ουσία αποτελούσε υποκατά­στατο της εργατικής εξουσίας.

Το Τέταρτο Συνέδριο πήρε μια σειρά αποφάσεις που επέκτειναν και ανέ- πτυσαν την τακτική του ενιαίου μετώπου. Υιοθέτησε "το σύνθημα της εργατι­κής κυβέρνησης" (ή της εργατικής και αγροτικής κυβέρνησης), με στόχο "να χρησιμοποιηθεί στην πράξη σαν ένα προπαγανδιστικό σύνθημα"26 πράγμα που σήμαινε ότι "οι κομμουνιστές είναι έτοιμοι να δράσουν μαζί με εκείνους τους εργάτες που δεν έχουν κατανοήσει ακόμα την αναγκαιότητα της δικτα­τορίας του προλεταριάτου - σοσιαλδημοκράτες, μέλη Χριστιανικών κομμά­των, ανένταχτους συνδικαλιστές κλπ. Επομένως, είναι πρόθυμοι, κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, να υποστηρίξουν μια εργατική κυβέρνηση που δεν είναι κομμουνιστική". 27

Υπήρχε ήδη ένα σημαντικό προηγούμενο μιας τέτοιου τύπου κατάστα­σης. Πριν από το συνέδριο της Χάλε και αμέσως μετά από το πραξικόπημα του Καππ το 1920, ο Καρλ Λέγκιεν (ο δεξιός ηγέτης της ADGB, της συνομο­σπονδίας γερμανικών συνδικάτων), είχε προτείνει μια συμμαχία του SPD,

78

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

του USPD και των συνδικάτων με στόχο την πάλη για μια "εργατική" κυβέρ­νηση. Αυτή η κυβέρνηση θα έφερνε τον "εκδημοκρατισμό" στην κρατική μη­χανή με το να διώξει τους δεξιούς αξιωματούχους από το στρατό και τις δη­μόσιες υπηρεσίες και να επιβάλει περιορισμένες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις - αναδασμό της γης, χτύπημα των Γιούνκερς, (δηλαδή της αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων) και κρατικοποίηση των ορυχείων.

To KPD, που τότε είχε 50 - 60.000 μέλη, σύρθηκε σε αυτές τις διαπραγ­ματεύσεις. Ο Λέγκιεν ήθελε το KPD στη συμμαχία, λόγω της επιρροής του κόμματος στους εξεγερμένους εργάτες της Σαξονίας και του Ρουρ, που ου­σιαστικά είχαν στα χέρια τους την εξουσία σε μια σειρά από περιοχές. Ζήτη­σε από το KPD να δώσει "κριτική υποστήριξη" σε μια τέτοια κυβέρνηση, ενώ θα διατηρούσε την ελευθερία δράσης σε όλα τ ' άλλα επίπεδα. "Κριτική υπο­στήριξή" σήμαινε την απόρριψη κάθε άμεσης ένοπλης δράσης ενάντια στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης καθώς και ενάντια στην προτεινόμενη "εργατική κυβέρνηση".

Ο Πολ Λέβι, που ήταν τό τε κυρίαρχος ηγέτης του KPD και οι κομμουνι­στές αντιπρόσωποι στις διαπραγματεύσεις, ο Γιάκομπ Βάλσερ και ο Βίλχεμ Πιεκ, ήταν υπέρ μιας τέτοιας συμφωνίας. Ομως το κόμμα σαν σύνολο, την α­ντιμετώπιζε σαν προδοσία.

Ποιος είχε δίκιο; Αναμφίβολα, το KPD έπρεπε να αρπάξει την ευκαιρία και με τα δυο χέρια. Οι σοσιαλδημοκράτες ηγέτες του SPD είχαν παραλύσει από το πράξικόπημα του Καππ που ήταν αποτέλεσμα της δικής τους υποστή­ριξης στο να δημιουργηθεί ο Reichwehr, ο νέος επαγγελματικός γερμανικός στρατός. Ραγδαία έχαναν έδαφος προς τα αριστερά (κύρια προς το USPD). Ταυτόχρονα, η μάζα των δώδεκα εκατομμυρίων εργατών που συμμετείχαν στην ενεργή αντίσταση στο πραξικόπημα, το έκαναν για να υπερασπίσουν τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Το επιχείρημα ότι η Δημοκρατία, κάτω από τη νέα κυβέρνηση, θα μπορούσε πραγματικά να τσακίσει την ακροδεξιά και να λύσει τουλάχιστον μερικά από τα προβλήματα της εργατικής τάξης, έπρεπε να δο­κιμαστεί στην πράξη. Οχι, βέβαια, για να πειστούν οι κομμουνιστές αγωνι­στές, αλλά για να πειστεί η πλειοψηφία της εργατικής τάξης. Είναι σίγουρο ότι μια κυβέρνηση SPD-USPD θα ήταν ανίκανη να φέρει σε πέρας ένα τέτοιο συμφωνημένο πρόγραμμα. Αλλά τόσο το καλύτερο για το KPD.

Τελικά το όλο σενάριο ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε και το συνέδριο της Χόλε (που είχε σαν αποτέλεσμα τη διάσπαση του USPD και τη μαζική προ­σχώρηση των μελών του στο KPD) άλλαξε την κατάσταση του κόμματος. Παρόλα αυτά, ο Λέβι και οι συνεργάτες του είχαν δίκιο. To KPD ήταν μια μι­

79

Ν ι ά ν κ α ν Χά λ α ς

κρή μειοψηφία πριν το συνέδριο και εξακολουθούσε να είναι μειοψηφία και μετά από αυτό - αν και τώρα αρκετά μεγαλύτερη. To KPD έπρεπε πρώτα να κερδίσει τα αποφασιστικά τμήματα της εργατικής τάξης ■ και η κριτική υπο­στήριξη σε μια "εργατική κυβέρνηση", με αυτή την έννοια, θα διευκόλυνε πο­λύ αυτή τη διαδικασία.

Οι διαπραγματεύσεις με τον Λέγκιεν έγιναν ένα χρόνο πριν την υιοθέτη­ση του συνθήματος "Προς τις μάζες" και της τακτικής του ενιαίου μετώπου από το Τρίτο Παγκόσμιο Συνέδριο. Το Τέταρτο Συνέδριο προχώρησε το ζή­τημα παραπέρα. Είναι χρήσιμο να εξετάσουμε την απόφαση του Συνέδριου πιο λεπτομεριακά. Αφού υιοθετεί την "εργατική κυβέρνηση" σαν "ένα γενικό προπαγανδιστικό σύνθημα", η απόφαση συνεχίζει:

"Ομως, σαν επίκαιρο πολιτικό σύνθημα, παίζει μεγάλο ρόλο σε εκείνες τις χώρες όπου η αστική κοινωνία είναι ιδιαίτερα ασταθής. Εκεί δηλαδή όπου ο συσχετισμός δυνάμεων ανάμεσα στα εργατικά κόμματα και την αστική τά­ξη είναι τέτοιος ώστε η απόφαση πάνω στο ζήτημα του ποιος θα σχηματίσει την κυβέρνηση, αποκτά άμεση πρακτική σπουδαιότητα. Σε αυτές τις χώρες το σύνθημα της εργατικής κυβέρνησης συνεπάγεται αναπόφευκτα από τη συνολική τακτική του ενιαίου μετώπου.

"Τα κόμματα της Δεύτερης Διεθνούς προσπαθούν να “σώσουν" την κατά­σταση σχηματίζοντας συμμαχικές κυβερνήσεις των αστικών και των σοσιαλ­δημοκρατικών κομμάτων... Απέναντι σε αυτή την ανοικτή ή καλυμμένη συμ- μαχία αστών - σοσιαλδημοκρατών, οι κομμουνιστές αντιπαραθέτουν το ενι­αίο μέτωπο όλων των εργατών και τη συμμαχία όλων των εργατικών κομμά­των στο οικονομικό και το πολιτικό πεδίο για την πάλη ενάντια στην αστική εξουσία και την τελική ανατροπή της. Στον ενωμένο αγώνα όλων των εργα­τών ενάντια στην αστική τάξη, η εργατική κυβέρνηση πρέπει να πάρει στα χέρια της το σύνολο του κρατικού μηχανισμού κι έτσι να ενισχύσει τη θέση εξουσίας της εργατικής τάξης.

"Στις πρώτες προτεραιότητες της εργατικής κυβέρνησης θα πρέπει να εί­ναι ο εξοπλισμός των εργατών, ο αφοπλισμός της αστικής τάξης και των α­ντιδραστικών οργανώσεων, η εγκαθίδρυση εργατικού ελέγχου στην παραγω­γή, η μεταφορά του μεγαλύτερου βάρους της φορολογίας στους πλούσιους και το τσάκισμα της αντίστασης της αντεπαναστατικής μπουρζουαζίας. Μια τέτοια εργατική κυβέρνηση είναι δυνατόν να υπάρξει μόνο αν γεννηθεί από τους αγώνες των μαζών, αν υποστηρίζεται από όργανα των εργατών που εί­ναι ικανά να δώσουν μάχες".28

Σκοπός του συνθήματος της "εργατικής κυβέρνησης" ήταν να "συσπειρώ-

80

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

σει το προλεταριάτο και να δώσει ώθηση σε επαναστατικούς αγώνες".29 Σε μια κατάσταση σαν κι αυτή που προέκυψε αμέσως μετά το πραξικόπημα του Καππ, θα μπορούσε να συνεισφέρει σε μια τέτοια κατεύθυνση, με προϋπόθε­ση πάντα ότι πρόκειται για κριτική υποστήριξη μιας εργατικής κυβέρνησης α­πό ένα ανεξάρτητο κομμουνιστικό κόμμα. Ομως, η απόφαση προχωρούσε περισσότερο.

Πρότεινε ακόμα και τη συμμετοχή ενός κομμουνιστικού κόμματος, "κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες" σε μια "εργατική κυβέρνηση". Είναι αλήθεια ό­τι η απόφαση έβαζε πολλές προϋποθέσεις για μια τέτοια συμμετοχή, αλλά αυτό δεν αλλάζει το γεγονός ότι μια τέτοια πρόταση ήταν λάθος από θέμα αρχής. Στην πραγματικότητα, αρκετές από τις προϋποθέσεις που έβαζε την έκαναν ακόμα χειρότερη. Για παράδειγμα μια τέτοια προϋπόθεση τόνιζε ότι μπορεί να υπάρξει συμμετοχή "μόνο αν υπάρχουν εγγυήσεις ότι αυτή η ερ­γατική κυβέρνηση θα παλέψει πραγματικά ενάντια στην αστική τάξη, με την έννοια που βάλαμε". Ομως, αν οι σοσιαλδημοκράτες και οι κεντριστές μπο­ρούσαν να κάνουν κάτι τέτοιο - να "εξοπλίσουν τους εργάτες... να τσακίσουν την αντίσταση της αντεπαναστατικής μπουρζουαζίας" - θα έπαυαν να είναι ρεφορμιστές. Εκτός των άλλων, το σύνθημα της "εργατικής κυβέρνησης* α­ναπόφευκτα μετατόπιζε την έμφαση στο πεδίο των κοινοβουλευτικών πλειο- ψηφιών (και έτσι ερμηνεύτηκε στη Γερμανία το 1923).

Το 1921, αυτοί που ασκούσαν αντιπολίτευση στο ενιαίο μέτωπο ήταν κύ­ρια οι αριστεριστές. Το 1922-23, η αντιπολίτευση ήρθε από τις κεντριστικές και αριστερές ρεφορμιστικές τάσεις που ήταν αρκετά ισχυρές σε ορισμένα κομμουνιστικά κόμματα. Μια τρίτη αντιπολίτευση, περισσότερο στην πράξη παρά στα λόγια, ήταν από τους λεγάμενους "νεο-Καουτσκιστές" - μια τάση που αναφερόταν στις θεωρίες του Κάουτσκι πριν το 1914 και που είχε σαν βασικό χαρακτηριστικό της την αφηρημένη επαναστατικότητα, δηλαδή την α­ντίληψη ότι ο σοσιαλισμός είναι το αποτέλεσμα των σιδερένιων νόμων της ι­στορίας. Μια αντίληψη που οδηγούσε στην παθητική σχέση με την ταξική πά­λη.

Στη Γαλλία, η κεντριστική ομάδα του Φροσάρ βρήκε αφορμή τις αντιρή- σεις για το ενιαίο μέτωπο για να ζητήσει "αυτονομία από τη Μόσχα". Στην πραγματικότητα, η αντίθεσή τους είχε να κάνει με τις αντιλήψεις τους για το κτίσιμο ενός επαναστατικού κόμματος στη δική τους χώρα. Αρνήθηκαν να παλέψουν για να τραβήξουν σε κοινή δράση τη βάση του Σοσιαλιστικού Κόμ­ματος, επειδή προτιμούσαν να χτίζουν στενούς δεσμούς με την ηγεσία του.

Οπως πολύ εύστοχα παρατήρησε ο Τρότσκι: "Πάνω στο ζήτημα του ενιαί-

81

Ν ι ά ν κ α ν Χάλ ας

ου μετώπου βλέπουμε την ίδια παθητική και αναποφασιστική στάση, αλλά αυτή τη φορά σφραγισμένη και από μια αντιφατική φρασεολογία. Στο πρώτο κοίταγμα, η ακόλουθη παραδοξολογία σου 'ρχεται κατακούτελα: τα δεξιά στοιχεία στο κόμμα μαζί με τις κεντριστικές και πασιφιστικές τάσεις... εμφα­νίζονται ταυτόχρονα σαν οι πιο ασυμβίβαστοι εχθροί του ενιαίου μετώπου, φορώντας σαν κάλυμμα το λάβαρο της επαναστατικής αδιαλλαξίας. Αντίθε­τα, εκείνα τα στοιχεία που μέχρι το συνέδριο της Τουρ, υποστήριξαν στις πιο δύσκολες ώρες τις επαναστατικές θέσεις της Τρίτης Διεθνούς, σήμερα υπε­ρασπίζουν το ενιαίο μέτωπο. Στην ουσία, οι πρωτοπόροι μιας τακτικής γεμά­της παθητικότητα και νωθρότητα, φόρεσαν τώρα τη μάσκα της ψευτο-επα- ναστατικής αδιαλλαξίας'.30

Στο συνέδριο του γαλλικού κόμματος που έγινε τον Οκτώβρη του 1922, η φράξια του Φροσάρ κέρδισε με μια ισχνή πλειοψηφία. Οι αντιπρόσωποι της Διεθνούς, ο Χιούμπερτ Ντροζ και ο Μανουίλσκι, υποστήριξαν ότι έπρεπε να υπάρξει μια αναλογική εκπροσώπηση της δεξιάς και της αριστερός στα ηγε­τικά όργανα του κόμματος. Οταν από τη μεριά του Φροσάρ υπήρξε άρνηση, οι δυο αντιπρόσωποι λειτούργησαν με βάση το πνεύμα που επικρατούσε στην πλειοψηφία της εκτελεστικής της Κομιντέρν εκείνη την εποχή και το ο­ποίο μπορεί να συνοψιστεί στο σύνθημα του Ζηνόβιεφ 'η ειρήνη είναι καλύ­τερη" - με άλλα λόγια αποφύγετε τις διασπάσεις με κάθε κόστος. Ετσι οι α­ντιπρόσωποι έκαναν κάθε τι για να αναγκάσουν την αριστερά να υποκύψει.

"Η αριστερά πήρε εντολές από τον Μανουίλσκι να υπακούσει στις απο­φάσεις... Ομως, αυτές οι εντολές έδειξαν ότι ο Μανουίλσκι είχε υποτιμήσει τις διαθέσεις της Δεξιάς. Ο Φροσάρ είχε σκοπό να εκμεταλλευθεί [τη νίκη του] μέχρι το τέλος. Ολα τα πόστα στο κόμμα καλύφθηκαν από υποψήφιους της Δ εξιάς".31

Ο Φροσάρ και η ομάδα του χρησιμοποίησαν την επιτυχία τους για να προετοιμάσουν τη διάσπαση και να οδηγήσουν ξανά το κόμμα στην ενότητα με τη ρεφορμιστική μειοψηφία. Τελικά, επέσπευσαν τη διάσπαση τον Γενάρη του 1923. Αν και παρέσυραν μαζί τους "τους περισσότερους βουλευτές, δη­μοσιογράφους, δημοτικούς σύμβουλους και άλλους παράγοντες του κόμμα­τος", 32 ο κύριος όγκος της εργατικής βάσης δεν τους ακολούθησε και το Κομμουνιστικό Κόμμα αύξησε τη δύναμή του σε μέλη μετά τη διάσπαση. Υστερα από αυτή την εξέλιξη, ο Φροσάρ έγινε γενικός γραμματέας του (ρε­φορμιστικού) SFIO.

Στη Νορβηγία το αποτέλεσμα δεν ήταν το ίδιο. Οι κεντριστές ηγέτες Τρανμάελ και Λίε (που αργότερα έγινε ο πρώτος γενικός γραμματέας του

82

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ΟΗΕ), προετοίμαζαν μια διάσπαση από το καλοκαίρι του 1920 αλλά την κα­θυστερούσαν συνειδητά περιμένοντας μια πιο κατάλληλη στιγμή (ακόμα κι αν αυτό σήμαινε ότι το DNA είχε αποδεχθεί στα λόγια τους 21 Ορους της Διεθνούς).

Στο συνέδριο του 1923, ο Τρανμάελ και ο Λίε επέβαλαν τη διάσπαση με ψήφους 169 έναντι 110, χρησιμοποιώντας το γνωστό ζήτημα της "αυτονο­μίας". Μαζί τους πήραν την πλειοψηφία των μελών. Παρόλα αυτά, μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '20, το DNA βρισκόταν αντιμέτωπο με ένα σημαντικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Στις εκλογές του 1924 το DNA πήρε το 18% των ψή­φων και έκλεξε 24 βουλευτές, ενώ το Νορβηγικό Κομμουνιστικό Κόμμα πήρε 6% και έξι βουλευτές.33 Πιο σημαντικό ήταν το γεγονός ότι το Κομμουνιστι­κό Κόμμα κράτησε ένα σημαντικό τμήμα της οργανωμένης εργατικής βάσης. Αλλά αντίθετα απ' ότι συνέβαινε στη Γαλλία, το Νορβηγικό Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν από την ίδρυσή του μια μικρή μειοψηφία, ακόμα και ανάμεσα στους οργανωμένους εργάτες. Ο Τρανμάελ και το DNA παγίδεψαν την πλει­οψηφία της οργανωμένης εργατικής τάξης, χρησιμοποιώντας αριστερή φρα­σεολογία την ώρα που έκαναν τις πιο δεξιές στροφές. Δεν εντάχθηκαν στην ανασυγκροτημένη ρεφορμιστική Δεύτερη Διεθνή και συνέχισαν να παριστά­νουν τους "αριστερούς" μέχρι που ήλθε η στιγμή να σχηματίσουν την κυβέρ­νηση της Αυτού Μεγαλειότητος της Νορβηγίας το 1936.

Διεθνείς ελιγμοί"Οι αντιπρόσωποι της Δεύτερης και της Δυόμισυ Διεθνούς χρειάζονται

το ενιαίο μέτωπο γιατί ελπίζουν να μας εξασθενήσουν εξαναγκάζοντάς μας να κάνουμε υπέρμετρες παραχωρήσεις. Ελπίζουν να διεισδύσουν στις γραμμές μας χωρίς να πληρώσουν. Ελπίζουν να χρησιμοποιήσουν τις τακτι­κές του ενιαίου μετώπου με στόχο να πείσουν τους εργάτες ότι η ρεφορμι­στική τακτική είναι σωστή και ότι αυτές που είναι λάθος είναι οι επαναστα­τικές τακτικές. Εμείς χρειαζόμαστε το ενιαίο μέτωπο για να πείσουμε τους εργάτες ακριβώς για το αντίθετο".

Λένιν, "Πληρώσαμε αρκετά", Απρίλης 1921

ΤΟΝ ΦΛΕΒΑΡΗ ΤΟΥ 1919 οργανώθηκε στη Βέρνη ένα συνέδριο που είχε σαν στόχο την ανασυγκρότηση της Δεύτερης Διεθνούς. Πολλά από τα παλιά κόμματα της Διεθνούς έλειπαν για διάφορους λόγους: Οι Βέλγοι αρνήθηκαν να καθήσουν δίπλα στους Γερμανούς και δεν συμμετείχαν. Οι Ιταλοί και οι

83

Ντ άνκαν Χάλ ας

Ελβετοί δήλωσαν ότι δεν δέχονται να είναι στο ίδιο συνέδριο με κόμματα που ήταν ενάντια στο Τσίμερβαλντ. Οι Μπολσεβίκοι ήταν έντελώς εχθρικοί κλπ.

Κάποιοι από τους κεντριστές συμμετείχαν, όπως το USPD, αλλά στην ουσία επρόκειτο για ένα συνέδριο της πιο δεξιάς πτέρυγας της παλιάς Διε­θνούς. ΓΓ αυτόν ακριβώς τον λόγο, το θέμα που κυριάρχησε - και παρέλυσε - το συνέδριο ήταν το "ποιος φταίει για τον πόλεμο". Η δεξιά πτέρυγα του γαλλικού κόμματος έριξε την αποκλειστική ευθύνη για τον πόλεμο στις Κε­ντρικές Δυνάμεις και επομένως αυτοί που έπρεπε να καταγγελθούν για συ­νεργασία με τις δικές τους άρχουσες τάξεις ήταν μόνο οι γερμανοί και οι αυ­στριακοί σοσιαλδημοκράτες. Σαν επιχειρήματα χρησιμοποίησαν όλη την επί­σημη ορολογία της "Συνθήκης των Βερσαλιών". Το συνέδριο περιορίστηκε μόνο στο να εκλέξει μια επιτροπή δράσης "για να ανασυγκροτήσει τη Διεθνή στο συντομότερο δυνατό χρόνο".34 Με άλλα λόγια, να συνενώσει την δεξιά - που είχε κομματιαστεί από τις εθνικές διαφορές - ενάντια στους επαναστά­τες.

Οταν αυτή η επιτροπή μπόρεσε να καλέσει ένα επόμενο συνέδριο στη Λουκέρνη τον Αύγουστο του 1919, η Κομμουνιστική Διεθνής είχε ήδη ιδρυ­θεί και το επαναστατικό κύμα σάρωνε την Ευρώπη. Παρέυρέθηκαν 18 κόμμα­τα (ενώ στη Βέρνη ήταν 23) και ήταν εμφανής η στροφή προς τα αριστερά. Τίποτα δεν ακούστηκε για τους "ενόχους του πολέμου", ενώ αντίθετα καταγ­γέλθηκε η Συνθήκη των Βερσαλιών καθώς και η στρατιωτική επέμβαση των Δυτικών ενάντια στη Ρωσική και την Ουγγρική επανάσταση.

Ομως, αυτές οι φραστικές παραχωρήσεις προς την αριστερά δεν στάθη­καν ικανές να συγκρατήσουν τους κεντριστές στο στρατόπεδο της δεξιάς σοσιαλδημοκρατίας. Κάτω από την συνεχή και αυξανόμενη πίεση της βάσης τους, το γαλλικό, το αυστριακό, το νορβηγικό, το ισπανικό και το αμερικάνι­κο κόμμα, καθώς και το USPD, ήλθαν σε ρήξη με την ανασυγκροτημένη Δεύ­τερη Διεθνή πριν από το επόμενο συνέδριό της στη Γενεύη τον Ιούλη του 1920. Ιδρυσαν μια νέα Διεθνή - την "Δυόμισυ Διεθνή" ή "Ενωση της Βιένης" - τον Φλεβάρη του 1921.0 βασικός της πυρήνας ήταν το Αυστριακό Σοσιαλ­δημοκρατικό Κόμμα, οι ηγέτες του οποίου είχαν κατορθώσει ν' αποφύγουν τη διάσπαση καλύπτοντας με επαναστατική ρητορική την υποστήριξή τους στην ανασυγκρότηση του αστικού κράτους στην Αυστρία (με τη μορφή της αβασίλευτης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας).

Η Δυόμισυ Διεθνής δεν ήταν τίποτα περισσότερη από μια επανάληψη του ίδιου ελιγμού σε πανευρωπαϊκή κλίμακα, για να μπουν εμπόδια στο μεγάλω­

84

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

μα της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Το κεντρικό σύνθημα της Δυόμισυ Διε­θνούς ήταν η "ενότητα". Συμμετείχαν όσοι απέμειναν από το USPD και το SFIO μετά τα συνέδρια της Χάλε και της Τουρ αντίστοιχα, το βρετανικό Ανε­ξάρτητο Εργατικό Κόμμα (ILP) και οι ρώσοι Μενσεβίκοι. Συνολικά, είκοσι κόμματα από 13 χώρες."

Τον Γενάρη του 1922, το γραφείο της Δυόμισυ Διεθνούς έβγαλε μια ανα­κοίνωση που καλούσε "σε ένα γενικό διεθνές συνέδριο του ταξικά συνειδη­τού παγκόσμιου προλεταριάτου".35 Η εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν δέχθηκε αμέσως να συμμετέχει. Η εκτελεστική της Δεύτερης Διεθνούς έβα­λε μια σειρά από διαφωνίες που στόχο είχαν να τορπιλίσουν το συνέδριο, αλλά τελικά δέχθηκε να συμμετέχει από το φόβο μήπως έχει κι άλλες απώ­λειες προς τ' αριστερά.

Το συνέδριο τελικά ξεκίνησε τον Απρίλη του 1922 στο κτίριο του κοινο- βούλιου στο Βερολίνο - με οικοδεσπότη το SPD. Η Κλάρα Τσέτκιν, μιλώντας εκ μέρους της Κομιντέρν αρνήθηκε κάθε συζήτηση για "οργανική ενότητα", δηλαδή για μια μοναδική Διεθνή, όπως προτάθηκε από τους οπαδούς της "Δυόμισυ". Ομως, αντιπρότεινε για συζήτηση το θέμα "της κοινής άμυνας ε ­νάντια στις επιθέσεις του παγκόσμιου καπιταλισμού".3Θ

Φυσικά οι ηγέτες της Δεύτερης Διεθνούς δεν έδειξαν κανένα ενδιαφέ­ρον. Επέμεναν να συζητηθεί πρώτα το ζήτημα της Γεωργίας στον Καύκασο, επειδή η κυβέρνηση των Μενσεβίκων που σε πρώτη φάση εγκαθιδρύθηκε ε ­κεί με βρετανική στρατιωτική προστασία, είχε ανατραπεί από τον Κόκκινο Στρατό. Επίσης διαμαρτυρήθηκαν για τις δίκες αντεπαναστατών στη Ρωσία κλπ.

Οι παραχωρήσεις από την αντιπροσωπεία της Κομιντέρν, τις οποίες αρ­γότερα ο Λένιν τις αποκήρυξε σαν ανεπίτρεπτες, απέτρεψαν την άμεση διά­λυση του συνέδριου. Ομως, σύντομα οι υποστηρικτές της Δυόμισυ Διεθνούς τα βρήκαν με τη δεξιά. Μαζί συγκάλεσαν ένα επόμενο συνέδριο (από το ο­ποίο απέκλεισαν τους κομμουνιστές) και ίδρυσαν την Εργατική και Σοσιαλι­στική Διεθνή τον Μάη του 1923. Αυτή η οργάνωση διατήρησε την ύπαρξή της στα χαρτιά μέχρι το 1939, οπότε κατέρρευσε με το ξέσπασμα του Δεύτε­ρου Παγκόσμιου Πόλεμου.

Υπήρχαν ακόμα και δυο συνδικαλιστικές Διεθνείς. Η Διεθνής Ομοσπονδία Συνδικάτων (IFTU) είχε ιδρυθεί το 1913 και ήταν περισσότερο μια χειρονομία της δεξιάς ηγεσίας των γερμανικών συνδικάτων (της ADGB) που επιδίωκε την ανεξαρτησία από τον κομματικό έλεγχο. Αυτή η Διεθνής κατέρρευσε τον επόμενο χρόνο καθώς η κάθε μια από τις δυο βασικές συνδικαλιστικές ενώ­

85

Ντάνκαν Χά λ α ς

σεις που τη στήριζαν (η βρετανική TUC και η γερμανική ADGB) υποστήριξε τη "δική της’ κυβέρνηση με το ξέσπασμα του πολέμου.

Η IFTU επανιδρύθηκε σε ένα συνέδριο στο Αμστερνταμ τον Ιούλη του 1919. Εγινε το οχυρό της δεξιάς σοσιαλδημοκρατίας με την ενίσχυση της α­προκάλυπτα αντι-σοσιαλιστικής Αμερικάνικης Ομοσπονδίας Εργασίας (AFL). Στο ιδρυτικό της συνέδριο υποστήριζε ότι εκπροσωπεί σχεδόν 18 εκατομμύ­ρια μέλη συνδικάτων. "Αυτή η αποκαλούμενη Διεθνής των Συνδικάτων δεν εκπροσωπεί απολύτως τίποτα", έλεγε ο Ζηνόβιεφ το 1920. "Στην πραγματι­κότητα αποτελεί το προπύργιο της διεθνούς μπουρζουαζίας".37

Η Κόκκινη Διεθνής των Εργατικών Συνδικάτων (γνωστή σαν Προφιντέρν) δημιουργήθηκε εν μέρει σαν αντίθετος πόλος στην IFTU και εν μέρει για να προσελκύσει στην Κομιντέρν τα ανεξάρτητα ή αναρχοσυνδικαλιστικά συνδι­κάτα (όπως τη CGT στη Γαλλία και τη CNT στην Ισπανία).

Ο δέκατος από τους 21 Ορους που αποτελούσαν προϋπόθεση για σύνδε­ση ενός κόμματος με την Κομιντέρν όριζε ρητά ότι χρειαζόταν "αλύγιστη πά­λη ενάντια στην “Διεθνή" των κίτρινων συνδικάτων του Αμστερνταμ". Κάθε κόμμα "πρέπει να ασκεί έντονη προπαγάνδα μέσα στους συνδικαλισμένους εργάτες για την ανάγκη της ρήξης με την κίτρινη Διεθνή του Αμστερνταμ. Πρέπει να κάνει ότι μπορεί για την υποστήριξη της διεθνούς ένωσης των κόκκινων συνδικάτων και να προσχωρήσει στην Κομμουνιστική Διεθνή που μόλις σχηματίστηκε".38

Το ιδρυτικό συνέδριο της Κόκκινης Διεθνούς των Εργατικών Συνδικάτων μπόρεσε να γίνει τον Ιούλη του 1921. Το παρακολούθησαν οι συνδικαλιστι­κές ομοσπονδίες της Ιταλίας, της Βουλγαρίας, της Νορβηγίας, μαζί με τους Ρώσους συναδέλφους τους και έναν αριθμό μικρότερων συνδικαλιστικών ορ­γανώσεων. Το συνέδριο υποστήριξε ότι οι 381 αντιπρόσωποι από 41 χώρες αντιπροσώπευαν "δεκαεφτά εκατομμύρια από ένα σύνολο σαράντα εκατομ­μυρίων συνδικαλισμένων εργατών σε όλο τον κόσμο"39 (κάτι που είναι αρ­κετά αμφίβολο). Ομως, η υποχώρηση του επαναστατικού κύματος είχε ήδη αρχίσει και στο προσκήνιο ερχόταν η τακτική του ενιαίου μετώπου. ΓΓ αυτό, είναι πολύ συζητήσιμο το αν ο σχηματισμός της Κόκκινης Διεθνούς αποτε­λούσε μια χρήσιμη επιχείρηση κάτω από τις νέες συνθήκες.

Τρία χρόνια μετά, ο Ζηνόβιεφ παραδεχόταν: "Η Προφιντέρν δημιουργή- θηκε σε μια στιγμή που φαινόταν ότι θα μπορούσαμε να καταφέρουμε ρήγ­ματα στον εχθρό με μια μετωπική επίθεση και να καταλάβουμε γρήγορα τα συνδικάτα... Ηταν η στιγμή που πιστεύαμε ότι πολύ γρήγορα θα μπορούσαμε να κερδίσουμε την πλειοψηφία των εργατών".40

86

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

Τελικά, αν και η ιταλική ομοσπονδία συνδικάτων σύντομα τσακίστηκε α­πό τους φασίστες και η νορβηγική αποσχίστηκε από την Κόκκινη Διεθνή, η Προφιντέρν απόκτησε καινούργιες δυνάμεις μέσα από τις διασπάσεις που έ ­γιναν στο συνδικαλιστικό κίνημα της Γαλλίας και της Τσεχοσλοβακίας.

Η CGT, η μόνη σημαντική συνδικαλιστική οργάνωση στη Γαλλία, είχε υιο­θετήσει μια θέση ανεξάρτητου επαναστατικού συνδικαλισμού το 1906. Ομως, ο πόλεμος απέδειξε ότι η δικαιολογημένη εχθρότητα των μαχητικών συνδικαλιστών απέναντι στα ρεφορμιστικά κόμματα της Δεύτερης Διεθνούς, δεν αποτελούσε εγγύηση ότι οι ανεξάρτητοι συνδικαλιστές θα διατηρούσαν την αυτονομία τους από το καπιταλιστικό κράτος. Μέσα στην ίδια τη CGT εμ­φανίστηκε πολύ γρήγορα μια ρεφορμιστική πτέρυγα υπέρ του πολέμου πα­ράλληλα με αντιπολεμικές επαναστατικές τάσεις και με μια "κεντριστική" πλειοψηφία που υποστήριζε το Τσίμερβαλντ, αλλά ήταν εντελώς αντι-μπολ- σεβίκικη.

Η δεξιά πτέρυγα, βλέποντας ότι οι συντονισμένες δυνάμεις της αριστε­ρός και του κέντρου κέρδιζαν μια σημαντική πλειοψηφία, διέσπασε τη CGT μετά το συνέδριο της Αίλ (Ιούλης 1921) και κράτησε τον τίτλο του συνδικά­του καθώς και το μεγαλύτερο μέρος των επαγγελματιών γραφειοκρατών του. Ετσι, τον Ιούνη του 1922, η αριστερά αναγκάστηκε να ιδρύσει την CGTU. Εκείνη την περίοδο η CGTU είχε την υποστήριξή της πλειοψηφίας των οργανωμένων εργατών στη Γαλλία και επομένως η προσχώρησή της στη Κόκκινη Διεθνή ήταν ένα δυνατό χτύπημα στην IFTU. Ομως, ταυτόχρονα έφερε μεταβολές και στην Κόκκινη Διεθνή. Η πλειοψηφία των ανεξάρτητων συνδικαλιστών στην ηγεσία της CGTU απαίτησε - και πέτυχε - την αποπομπή των υποψήφιων της Κομιντέρν από την εκτελεστική επιτροπή της Κόκκινης Διεθνούς.

Τον επόμενο χρόνο, οι δεξιοί σοβινιστές γραφειοκράτες της τσεχοσλο­βάκικης εργατικής ομοσπονδίας διέγραψαν από τη δύναμή της τα συνδικάτα που συσπείρωναν την πλειοψηφία των συνδικαλισμένων εργατών της χώ­ρας. Οι διαγραμμένοι αριστεροί συνδικαλιστές ίδρυσαν το Πολυεθνικό Συνδι­καλιστικό Κέντρο - πολυεθνικό, όσον αφορά τις μειονότητες των γερμανών, σλοβάκων, ρουθήνων, Ούγγρων και πολωνών εργατών που όλοι μαζί αποτε­λούσαν την πλειοψηφία του πληθυσμού της Τσεχοσλοβακίας η οποία είχε δημιουργηθεί με τη Συνθήκη των Βερσαλιών στο τέλος του πολέμου. Το Πο­λυεθνικό Συνδικαλιστικό Κέντρο προσχώρησε αμέσως στην Κόκκινη Διεθνή.

Η ισπανική CNT ήταν η μόνη ομοσπονδία που αρνήθηκε να ενταχθεί είτε στη Κόκκινη Διεθνή, ε ίτε στη Διεθνή του Αμστερνταμ. Η αναρχοσυνδικαλι-

87

Ντάνκαν Χόλοςστική της πτέρυγα κέρδισε μια σημαντική πλειοψηφία στο συνέδριο της Σα­ραγόσα τον Ιούνη του 1922 και πήρε απόφαση να ιδρύσει μια Διεθνή ανεξάρ­τητων συνδικαλιστών, την ΑΙΤ, της οποίας η CNT παρέμεινε μέχρι το τέλος η μόνη σημαντική δύναμη.

Η Κόκκινη Διεθνής, από την αρχή, πάλεψε ενάντια στην αριστερίστικη ά­ποψη ότι τα άτομα ή οι ομάδες που συμπαθούσαν τους κομμουνιστές έπρεπε να αποσχιστούν από τα συνδικάτα της IFTU. Στο πρώτο της συνέδριο διακή­ρυξε: Ή τακτική της αποχώρησης των επαναστατικών στοιχείων από τα συν­δικάτα... γίνεται όπλο στα χέρια της αντεπαναστατικής συνδικαλιστικής γρα­φειοκρατίας και επομένως πρέπει να απορριφθεί κατηγορηματικά".41

Λίγο αργότερα αποφασίστηκε ότι δεν έπρεπε να ενθαρύνονται οι απο- σχιστικές τάσεις στα μεμονωμένα συνδικάτα που ανήκαν στη δύναμη της IFTU. Παρόλα αυτά, η ύπαρξη της Κόκκινης Διεθνούς από μόνη της, έκανε πιο δύσκολο το αναγκαίο καθήκον της πάλης για συνδικαλιστική ενότητα, έ­στω κι αν η ενότητα αποτελούσε βασικό στοιχείο της πλατφόρμας της Δ ιε­θνούς. Σύμφωνα με τις διακηρύξεις της Κόκκινης Διεθνούς "σε εκείνες τις χώρες που υπάρχουν δυο παράλληλα συνδικαλιστικά κέντρα (στην Ισπανία, την Γαλλία, την Τσεχοσλοβακία κλπ), οι κομμουνιστές πρέπει να ξεκινήσουν ένα συστηματικό αγώνα για την ενοποίηση αυτών των παράλληλων οργανώ­σεων". 42 Ομως, η ύπαρξη ενός διεθνούς παράλληλου κέντρου που αναπό­φευκτα ανέπτυσε τη δική του πορεία και τους δικούς του μηχανισμούς, δεν βοηθούσε καθόλου στην υλοποίηση του συνθήματος της ενότητας.

Το Τέταρτο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κομιντέρν επανέλαβε το κάλεσμα για ενότητα: "Είναι καθήκον κάθε κομμουνιστικού κόμματος να κάνει ότι μπο­ρεί ώστε να εμποδίσει τη διάσπαση των συνδικάτων και να αποκαταστήσει την ενότητα του συνδικαλιστικού κινήματος όπου αυτή έχει καταστραφεί".43 Επίσης, το συνέδριο εξέτασε το θέμα της "αυτονομίας", του συνθήματος δη­λαδή που πρόβαλαν οι υποστηρικτές του ανεξάρτητου συνδικαλισμού.

"Με τη θεωρία της ουδετερότητας εκφράζεται η αστική επιρροή πάνω στο προλεταριάτο: ότι δηλαδή τα συνδικάτα πρέπει να μένουν προσκολλημέ- να σε καθαρά συντεχνιακά και στενά οικονομικά αιτήματα και να μη βάζουν γενικούς ταξικούς στόχους... Η αστική τάξη πάντα έχει την τάση να ξεχωρί­ζει την πολιτική από την οικονομία επειδή καταλαβαίνει πολύ καλά ότι αν μπορέσει και περιορίσει την εργατική τάξη μέσα στο στενό πλαίσιο των συ­ντεχνιακών συμφερόντων, η κυριαρχία της δεν μπαίνει σε κίνδυνο. Η ίδια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην οικονομία και την πολιτική διαγράφεται και από τα αναρχικά στοιχεία μέσα στο συνδικαλιστικό κίνημα. Στόχος των

88

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

τελευταίων είναι να τραβήξουν το εργατικό κίνημα μακριά από το δρόμο της πολιτικής με το πρόσχημα ότι κάθε πολιτική στρέφεται ενάντια στους εργά­τες. Αυτή η θεωρία, που στην ουσία της είναι καθαρά αστική, παρουσιάζεται στους εργάτες σαν η θεωρία της αυτονομίας των συνδικάτων, που στη συνέ­χεια ερμηνεύεται σαν εχθρότητα των συνδικάτων προς τα κομμουνιστικά κόμματα και σαν κήρυξη πολέμου στο κομμουνιστικό εργατικό κίνημα, πάντα βέβαια με το διαβόητο πρόσχημα της ανεξαρτησίας και της αυτονομίας".44

Αυτή η διάγνωση ήταν πολύ διορατική. Τα γεγονότα έμελλε να αποδεί­ξουν πολύ γρήγορα ότι οι ανεξάρτητοι γραφειοκράτες τέτοιων συνδικάτων, κύρια της γαλλικής CGT αλλά και της ισπανικής CNT, ήταν το ίδιο εχθρικοί στις πρωτοβουλίες από τα κάτω και στην επιρροή των κομμουνιστών, όσο και οι σοσιαλδημοκράτες. Η αυτονομία, που πριν το 1914 είχε ένα επαναστατικό (ή καλύτερα ψευτο-επαναστατικό) περιεχόμενο, έγινε ένα αντιδραστικό σύν­θημα, από τη στιγμή που οι καλύτεροι συνδικαλιστές αγωνιστές πέρασαν με τη μεριά της Κομιντέρν, ενώ οι εναπομείναντες ανεξάρτητοι κατέληξαν να βλέπουν την Τρίτη Διεθνή σαν τον πιο επικίνδυνο αντίπαλό τους.

89

Ντάνκαν Χάλ ας

1923 - Η ΚΡΙΣΙΜΗ ΧΡΟΝΙΑ"Φυσικά, οι αδυναμίες των κομμουνιστικών κομμάτων και των ηγεσιών

τους δεν έπεσαν από τον ουρανό, αλλά αντίθετα, είναι προϊόν ολόκληρου του ευρωπαϊκού παρελθόντος. Παρόλα αυτά, τα κομμουνιστικά κόμματα θα μπορούσαν να αναπτυχθούν με γοργό ρυθμό στην παρούσα κατάσταση των αντικειμενικά ώριμων επαναστατικών αντιφάσεων με την προϋπόθεση, βέ· βαια, ότι θα υπήρχε μια σωστή ηγεσία από την πλευρά της^Κομιντέρν, που θα επιτάχυνε αυτή τη διαδικασία ανάπτυξης αντί να την καθυστερεί".

Τρότσκι, Στρατηγική και Ταχτική στην Εποχή του Ιμπεριαλισμού

ΤΟ 1923, οι αλληλένδετες τύχες του επαναστατικού καθεστώτος στη Ρωσία και της Κομμουνιστικής Διεθνούς κρέμονταν από μια κλωστή. Στη Ρω­σία (που είχε μετονομαστεί σε ΕΣΣΔ από την αρχή του χρόνου) το ολοένα και πιο γραφειοκρατικό καθεστώς έμοιαζε με ακυβέρνητο καράβι. Ηταν, ό­πως τόνιζε ο ιστορικός Ε.Χ. Καρρ "ένα είδος ενδιάμεσης περιόδου -μια ανα­κωχή ή μεσοβασιλεία- όπου οι οποιεσδήποτε αποφάσεις που θα προκαλού- σαν αναταραχή αποφεύγονταν ή καθυστερούσαν στο μέτρο του δυνατού".1

Η γραφειοκρατία δεν είχε ακόμα αποκρυσταλλωθεί σ' ένα στρώμα που να έχει συνείδηση των δικών του συμφερόντων. Κανένας ακόμα δεν τολμού­σε να μιλήσει για τον "σοσιαλισμό σε μια χώρα", αλλά όπως είχε πει ο Λένιν τον προηγούμενο χρόνο: ‘ Το κράτος είναι στα χέρια μας. Μήπως έχει λει­τουργήσει στα πλαίσια της Νέας Οικονομικής Πολιτικής με τον τρόπο που θέλαμε, αυτό τον χρόνο που πέρασε; Οχι. Αλλά αρνούμαστε να δεχτούμε ότι δεν λειτούργησε όπως θα θέλαμε. Πώς λειτούργησε; Η μηχανή αρνήθηκε να υπακούσε στο χέρι που την καθοδηγούσε. Ηταν σαν ένα αυτοκίνητο που δεν κινούνταν στην κατεύθυνση που επιθυμούσε ο οδηγός, αλλά στην κατεύθυν­

90

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ση που επιθυμούσε κάποιος άλλος. Σαν να οδηγούνταν από κάποιο μυστή­ριο, άνομο χέρι, ο θεός ξέρει ποιανού, ίσως κάποιου μαυραγορίτη ή κάποιου ιδιώτη καπιταλιστή ή και των δυο. Οπως και να είναι, το αυτοκίνητο δεν πη­γαίνει ακριβώς στην κατεύθυνση που φαντάζεται ο οδηγός και συχνά πηγαί­νει σε μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση'.2

Το "μυστηριώδες, άνομο χέρ ι' ήταν το προϊόν των τεράστιων και ισχυ­ρών κοινωνικών δυνάμεων που δημιουργήθηκαν στη Ρωσία εξαιτίας της βιο­μηχανικής παρακμής, της απελπιστικά χαμηλής παραγωγικότητας της εργα­σίας, της πολιτιστικής καθυστέρησης και των γενικευμένων ελείψεων. Επει­δή αυτές οι κοινωνικές δυνάμεις -οι δυνάμεις της αντίδρασης, του ρώσικου "Θερμιδόρ"- δεν είχαν ακόμα βρει μια αποτελεσματική πολιτική έκφραση, τα πράγματα δεν είχαν ακόμα κριθεί το 1923. Οι κυβερνήτες δρούσαν "συνειδη­τά, αλλά με ένα είδος ψεύδους συνείδησης", όπως είχε γράψει ο Μαρξ κά­ποτε για προηγούμενους πρωταγωνιστές της ιστορίας. Κανένας απ’ αυτούς δεν καταλάβαινε ακριβώς αυτό που συνέβαινε.

Ο όρος "θερμιδόρ" ήταν γνωστός στην πλειοψηφία των ηγετών της Κομι- ντέρν. Είχαν, φυσικά, μελετήσει τη μεγάλη Γαλλική Επανάσταση του 1789- 94, την κλασσική αστική επανάσταση. Στις 27 Ιούλη 1794, που ήταν η 9η θερμιδόρ σύμφωνα με το Γαλλικό Επαναστατικό ημερολόγιο, η δικτατορία των Ιακωβίνων ανατράπηκε και ανπκαταστάθηκε από μια συντηρητική κυβέρ­νηση που πήρε τον τίτλο του Διευθυντηρίου τον επόμενο χρόνο. Αυτή η αλ­λαγή οδήγησε τελικά σε μια κοινωνική αντίδραση και στη δικτατορία του Να- πολέοντα Βοναπάρτη.

"θερμιδόρ" ήταν ένας όρος που χρησιμοποιούνταν πολύ στις αντιπαρα­θέσεις της δεκαετίας του 1920 στη Ρωσία. Είχαμε, λοιπόν, στη Ρωσία ένα "θερμιδόρ"; Αν ναι, ποια ήταν η ταξική του βάση; Αυτά τα ζητήματα ήταν α­κόμα ανοιχτά το 1923. Αλλά η απειλή του θερμιδόρ ήταν προφανής και οι πιο αριστερές τάσεις του Ρωσικού και του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμ­ματος, ήδη συζητούσαν γι' αυτή. Τι πραγματικά συνέβαινε στις ηγεσίες της Κομιντέρν και του Ρώσικου Κομμουνιστικού Κόμματος;

Ο Λένιν δεν ήταν πλέον "ο άνθρωπος που κρατούσε το τιμόνι". Η υγεία του είχε καταρρεύσει τον Δεκέμβρη του 1921 και η ανάκαμψή της ήταν πά­ντοτε περιορισμένη. Τον Μάη του 1922 έπαθε ημιπληγία που τον παρέλυσε και που προσωρινά τον εμπόδισε να μιλάει. Τον Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου έπαθε δυο ακόμα προσβολές. Μία τέταρτη, τον Μάρτη του 1923, έδωσε τέ ­λος στην πολιτική του ζωή, αν και έζησε ως τον Γενάρη του 1924. Κατά συ­νέπεια, το 1923, δεν μπορούσε καθόλου να επηρεάσει την κατεύθυνση της

91

Ντάνκαν Χά λ α ς

Κομιντέρν, πράγμα που έπαιξε σημαντικό ρόλο, καθώς κανένας άλλος δεν συνδύαζε το τρομερό κύρος του Λένιν με την βαθύτατη κατανόηση της δυ­ναμικής της επανάστασης.

Η αναγέννηση της ρωσικής επανάστασης, μετά την καταστροφή της βιο­μηχανικής βάσης της Ρωσίας στα χρόνια του παγκόσμιου πολέμου, του εμ­φυλίου πολέμου, του λιμού και της ξένης επέμβασης που είχε αποδεκατίσει την εργατική τάξη, ήταν απόλυτα αναγκαία. Αυτή η αναγέννηση εξαρτιόταν τώρα περισσότερο παρά ποτέ από αυτό που συνέβαιναν έξω από τη Ρωσία, πάνω απ' όλα από τις εξελίξεις στη Γερμανία. Εξαρτιόταν λοιπόν από την ω­ριμότητα και την πολιτική ικανότητα των ηγεσιών των ευρωπαϊκών κομμουνι­στικών κομμάτων, ειδικά από το KPD και από την ικανότητα της ηγεσίας της Κομιντέρν να το βοηθήσει και να το καθοδηγήσει.

Στο Τέταρτο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κομιντέρν, ο μηχανισμός της ηγε­σίας επεκτάθηκε σημαντικά. Πάρθηκε απόφαση να γίνονται κάθε τέσσερις μήνες συνεδριάσεις μιας "διευρυμένης εκτελεστικής επιτροπής" με αντιπρο­σώπους από όλα τα Κομμουνιστικά Κόμματα. Φτιάχτηκε ένα προεδρείο στο πρότυπο του Ρώσικου Πολιτικού Γ ραφείου, καθώς και ένα οργανωτικό γρα­φείο, ένα τμήμα προπαγάνδας, ένα τμήμα στατιστικής και άλλα. Τίποτε απ' όλα αυτά δεν βελτίωσε την πολιτική αποτελεσματικότητα της εκτελεστικής επιτροπής της Κομιντέρν.

Τον αποφασιστικό ρόλο εξακολούθησαν να παίζουν τρία μέλη του Ρώσι­κου κόμματος. Ο Ζηνόβιεφ, ο Μπουχάριν και ο Ράντεκ. Το πολιτικό τους πα­ρελθόν έδειχνε ότι δεν αποτελούσαν ένα συνδυασμό που θα έπρεπε να ε ­μπνέει εμπιστοσύνη. Ο Ζηνόβιεφ και ο Μπουχάριν είχαν εγκρίνει την τυχο­διωκτική τρέλα των ημερών του Μάρτη στη Γ ερμανία, ενώ ο Ζηνόβιεφ είχε επίσης αντιταχθεί στην εξέγερση του Οκτώβρη του 1917 στη Ρωσία. Ο Ρά­ντεκ ήταν έξυπνος, αλλά, όπως έλεγε ο Λένιν, "πολύ εύπλαστος".

Βέβαια αυτός ο συνδυασμός καθοδηγούσε την Κομιντέρν από το 1919, αλλά με μια διαφορά. "Με την καθοδήγηση του Λένιν", έγραφε ο Τρότσκι λί­γα χρόνια αργότερα, "η άμεση ηγεσία των υποθέσεων της Διεθνούς είχε α- φεθεί στο Ζηνόβιεφ, τον Ράντεκ και τον Μπουχάριν. Στην επίλυση όλων των ζητημάτων μεγάλης σημασίας έπαιρνε μέρος ο Λένιν όπως και ο συγγραφέ­ας αυτών των γραμμών. Δεν χρειάζεται να τονίσουμε, ότι σε όλα τα θεμελια­κά ζητήματα της Διεθνούς, το κλειδί ήταν στα χέρια του Λένιν". 3 Τώρα ο Λένιν ήταν εκτός μάχης και ο Τρότσκι, όπως θα έδειχναν τα γεγονότα, δεν μπορούσε να ασκήσει την ίδια επιρροή που ασκούσε πιο πριν με την υποστή­ριξη του Λένιν.

92

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

Παρόλα αυτά, το αποτέλεσμα των γεγονότων του 1923 δεν μπορεί α­πλώς να αποδοθεί στις πράξεις της κεντρικής ηγεσίας της Κομιντέρν. Δεν ή­ταν παντοδύναμη. Οι πολιτικές αδυναμίες του Βουλγάρικου και του Γερμανι- κού Κομμουνιστικού Κόμματος ήταν περισσότερο σημαντικές. Αυτός ο συν­δυασμός αδυναμίας στο πεδίο της μάχης και στο επιτελείο, αποδείχτηκε θα­νάσιμος.

Η απουσία ενός πολιτικά εκπαιδευμένου στελεχικού δυναμικού, που να έχει αρκετή εμπειρία ήταν η βασική αδυναμία όλων σχεδόν των κομμάτων της Διεθνούς με εξαίρεση το Ρωσικό. Αυτή η αδυναμία δεν μπορούσε να διορθωθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Η ήττα στη Βουλγαρία"Ο ένοπλος αγώνας μεταξύ των οπαδών της κυβέρνησης που έχει ανα­

τραπεί και αυτών της νέας κυβέρνησης δεν έχει ακόμα τελειώσει. Το Κομ­μουνιστικό Κόμμα και οι εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες και αγρότες ενωμέ­νοι κάτω από τη σημαία του, δεν παίρνουν μέρος στον αγώνα αυτό... Είναι ένας αγώνας για την εξουσία μεταξύ των αστικών τάξεων της πόλης και του χωριού, δηλαδή, μεταξύ δυο κομματιών της καπιταλιστικής τάξης".

Δήλωση της χεπριχής επιτροπής του Βουλγάριχον Κομμουνιστικού Κόμματος. I I ίοιη'ίου 1923

Στις 9 Ιουνίου 1923 ο Βουλγάρικος στρατός και η αστυνομία, ενθαρυμμέ- νοι από τους ηγέτες των δεξιών πολιτικών κομμάτων και υποστηριζόμενοι α­πό τις ένοπλες ομάδες της Μακεδονικής εθνικιστικής οργάνωσης, της IMRO, εξαπέλυσαν ένα πραξικόπημα ενάντια στην κυβέρνηση του κόμματος της Αγροτικής Ενωσης του Αλεξάντερ Σταμπουλίνσκι. Στις συγκρούσεις που α­κολούθησαν το Βουλγάρικο Κομμουνιστικό Κόμμα, όχι απλώς διακήρυξε την ουδετερότητά του απέναντι σ' αυτό που αποκαλούσε "έναν αγώνα μεταξύ δυο κομματιών της καπιταλιστικής τάξης", αλλά καταδίκασε και επέπληξε του κομμουνιστές της περιοχής της Πλέβνας που αυθορμήτως συμμετείχαν στην αντίσταση στο πραξικόπημα.

Ηταν μια επανάληψη, αλλά σε χειρότερη μορφή, της αρχικής αντίδρασης των ηγετών του KPD απέναντι στο Πραξικόπημα του Καππ στην Γερμανία. Ηταν χειρότερη, επειδή δεν αντιστράφηκε κάτω από την πίεση της βάσης και επειδή το Βουλγάρικο ΚΚ, αντίθετα με το KPD δεν ήταν μια καινούργια ορ­γάνωση, αλλά υπήρχε από το 1903.

93

Ντ άνκαν Χά λ α ς

Ο Τσάνκοφ, ο ηγέτης του πραξικοπήματος, βοηθημένος απ' αυτή την πα- θητικότητα του ΚΚΒ πέτυχε να τσακίσει την αντίσταση της Αγροτικής Ενω­σης του Σταμπουλίνσκι. Εγκαθίδρυσε ένα στρατιωτικό καθεστώς, στολισμέ­νο με τους αντιπροσώπους των αστικών κομμάτων και των Βούλγαρων σο­σιαλδημοκρατών.

Οι ηγέτες του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος δεν ήταν οπορ­τουνιστές και δεν ήταν δειλοί. Είχαν αναταχθεί αποφασιστικά στον ιμπερια­λιστικό παγκόσμιο πόλεμο, αντέχοντας στις διώξεις και στις φυλακίσεις. Ού­τε ήταν ανίκανοι, με την τρέχουσα έννοια του όρου. Είχαν χτίσει ένα μαζικό κίνημα και είχαν βάλει στη γωνία τους σοσιαλδημοκράτες.

Μια ιδέα για τον συσχετισμό δυνάμεων μπορούμε να πάρουμε από τα α­ποτελέσματα των τοπικών εκλογών τον Γενάρη 1923: "Η Αγροτική Ενωση πήρε 437.000 ψήφους, περίπου το 50% του συνόλου, αμέσως μετά ακολου­θούσε το Βουλγαρικό Κομμουνιστικό Κόμμα με 230.000, ενώ όλα τα αστικά κόμματα μαζί μάζεψαν μόνο 220.000 ψήφους και οι “πλατιοί” (ή δεξιοί) σο­σιαλιστές όχι παραπάνω από 40.000"4 Στις γενικές εκλογές που ακολούθη­σαν τον Απρίλη και τις οποίες τα κόμματα της αντιπολίτευσης καταδίκασαν σαν εκλογές βίας και νοθείας, το Κομμουνιστικό Κόμμα πήρε 210.000 ψή­φους σε σχέση με τις 500.000 της Αγροτικής Ενωσης. Το Κομμουνιστικό Κόμμα είχε 39.000 μέλη, δηλαδή έναν σημαντικό αριθμό σε μια χώρα με λι­γότερο από πέντε εκατομμύρια κατοίκους και έλεγχε τα περισότερα από τα ομολογουμένως αδύναμα εργατικά συνδικάτα.

Γιατί τό τε το Κομμουνιστικό Κόμμα αντιμετώπισε παθητικά την κρίση του Ιούνη 1923; Τον Γενάρη το κόμμα είχε υιοθετήσει το σύνθημα για μια κυβέρ­νηση εργατών και αγροτών (καθώς γύρω στα 4/5 του πληθυσμού ήταν αγρό­τες), αλλά είχε διακηρύξει: "Η εργατική και αγροτική κυβέρνηση δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί σήμερα στη Βουλγαρία μέσω ενός συνασπισμού του Κομμουνιστικού Κόμματος με την Αγροτική Ενωση ή μέσω μιας αγροτικής κυβέρνησης που πηγάζει από ένα τέτοιο συνασπισμό". 5

Αυτό σίγουρα ήταν σωστό. Στο βαθμό που το σύνθημα για μια εργατική και αγροτική κυβέρνηση μπορούσε να αποκτήσει ένα επαναστατικό περιεχό­μενο, αυτό ήταν δυνατόν να γίνει μόνο με τη διάσπαση του αγροτικού κόμ­ματος στη διάρκεια μιας επανάστασης. Κάτι τέτοιο είχε συμβεί στη Ρωσία στο τέλος του 1917, όταν οι Μπολσεβίκοι είχαν σχηματίσει μια σοβιετική κυ­βέρνηση συνασπισμού με την αριστερή πτέρυγα του αγροτικού Σοσιαλιστι­κού Επαναστατικού Κόμματος.

Ο ηγέτης του Βουλγάρικου Κομμουνιστικού Κόμματος, ο Καμπάκτσιεφ,

94

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

είχε απόλυτο δίκιο όταν ηεριέγραφε την Αγροτική Ενωση σαν κυριαρχούμε­νη από τους πλούσιους αγρότες (Κουλάκους) και την αστική τάξη της επαρ­χίας. Σωστά είχε διακηρύξει: "Η κυβέρνηση των εργατών και των αγροτών μπορεί να δημιουργηθεί μόνο μέσω της επαναστατικής πάλης των μαζών, δηλαδή μέσω του ανεξάρτητου αγώνα του προλεταριάτου της πόλης και των μικρών και ακτήμονων χωρικών". 6 Ομως, αυτή η απόλυτα ορθόδοξη ανάλυ­ση δεν είχε καμιά σχέση με το ζήτημα του πραξικοπήματος του Τσάνκοφ.

Τον Αύγουστο του 1917 οι Μπολσεβίκοι στη Ρωσία είχαν ρίξει όλες τους τις δυνάμεις στον αγώνα ενάντια στον στρατηγό Κορνίλοφ όταν αυτός επι­χείρησε ένα πραξικόπημα ενάντια στην κυβέρνηση Κερένσκι. Η ίδια κυβέρνη­ση κατεδίωκε τους Μπολσεβίκους, είχε οδηγήσει τον Λένιν στην εξορία και είχε ρίξει τον Τρότσκι στη φυλακή. Αλλά όλα αυτά δεν είχαν εμποδίσει τους Μπολσεβίκους να κατανοήσουν το βασικό γεγονός ότι η νίκη του Κορνίλοφ θα ήταν μια τρομακτική ήττα για την εργατική τάξη και τις προοπτικές της ε ­πανάστασης.

Οι Μπολσεβίκοι, όμως, δεν έδωσαν πολιτική υποστήριξη στον Κερένσκι. Οπως έλεγε ο Λένιν: "Θα πολεμήσουμε, πολεμούμε ενάντια στον Κορνίλοφ όπως κάνουν τα στρατεύματα του Κερένσκι, αλλά δεν υποστηρίζουμε τον Κερένσκι. Αντίθετα, αποκαλύπτουμε τις αδυναμίες του... Αυτή τη στιγμή δεν κινούμαστε τόσο πολύ άμεσα κατά του Κερένσκυ, όσο έμμεσα ενάντιά του, δηλαδή, με το να απαιτούμε έναν όλο και περισσότερο ενεργό, πραγματικά επαναστατικό πόλεμο ενάντια στον Κορνίλοφ. Η ανάπτυξη αυτού του πολέ­μου μπορεί να μας οδηγήσει στην εξουσία".7

Αυτό όντως συνέβει στη Ρωσία. Το αν το ίδιο αποτέλεσμα θα μπορούσε να είχε εξασφαλιστεί και στη Βουλγαρία παρέμεινε άγνωστο. Το Βουλγάρικο Κομμουνιστικό Κόμμα απείχε από τον αγώνα ενάντια στον Τσάνκοφ και υιο­θέτησε μια πολιτική που οδηγούσε εγγυημένα στην καταστροφή. Οι ηγέτες του δεν είχαν διδαχθεί από την εμπειρία των Μπολσεβίκων ενάντια στον Κορνίλοφ ή από το Πραξικόπημα του Καππ στη Γερμανία. Τους ενδιέφερε τόσο πολύ να διατηρήσουν την πολιτική τους ανεξαρτησία από τον Σταμπου- λίνσκι, ώστε οδηγήθηκαν σε παθητικότητα και αγνόησαν τον κύριο κίνδυνο, τον Τσάνκοφ. Δεν ήταν περίεργο που ο Τρότσκι είχε αποκαλέσει τον Καμπά- κτσιεφ "άψυχο δογματικό". Στη ρίζα της Βουλγάρικης καταστροφής βρισκό­ταν η αποτυχία του ΚΚ να εκτιμήσει τις πραγματικότητες της νέας κατάστα­σης.

Η εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν, που συνεδρίασε από τις 12 Ιούνη, πήρε μια σωστή στάση. Το Βουλγάρικο Κόμμα, είπε ο Ζηνόβιεφ, "πρέπει να

95

Ντάνκαν Χά λ α ς

συμμαχήσει με τους αγρότες και ακόμα και με τον μισητό Σταμπουλΐνσκι για να οργανώσει έναν κοινό αγώνα ενάντια στους Λευκούς".8 Αλλά ακόμα και σ’ αυτήν την δέκατη τρίτη ώρα οι Βούλγαροι Κομμουνιστές επέμειναν στη γραμμή τους με μια επιμονή που θα ήταν αξιοθαύμαστη αν έμπαινε στην υ­πηρεσία μιας καλύτερης πολιτικής.

Το Βουλγαρικό Κομμουνιστικό Κόμμα έβγαλε την εξής ανακοίνωση νωρίς τον Ιούλη: "Το κομματικό συμβούλιο πλήρως συμφωνεί με την στάση που υι­οθέτησε η κεντρική επιτροπή του κόμματος απέναντι στα γεγονότα της 9ης Ιούνη... η οποία... ήταν η μόνη δυνατή κάτω από εκείνες τις συνθήκες. Το κομματικό συμβούλιο έχει την άποψη ότι οι διαφορές γνώμης μεταξύ της ε ­κτελεστικής επιτροπής της Διεθνούς... και του Κομμουνιστικού Κόμματος της Βουλγαρίας, σε σχέση με την τακτική του κόμματος επ’ ευκαιρία του πραξικοπήματος πρέπει να αποδοθούν σε ελλειπή πληροφόρηση της εκτε ­λεστικής επιτροπής της Διεθνούς για τα γεγονότα της 9ης Ιούνη... Σε σχέση με την έκκληση που έκανε η εκτελεστική επιτροπή της Διεθνούς στις εργα­ζόμενες μάζες, στην οποία αυτές καλούνται να ενώσουν τις δυνάμεις τους με τους ηγέτες της Αγροτικής Ενωσης, το κομματικό συμβούλιο είναι της γνώμης ότι... θα ήταν λάθος για το Κομμουνιστικό Κ όμματα ξαναδώσει στους ηγέτες των αγροτών, που έχουν προδώσει τα συμφέροντα των εργα­ζόμενων της υπαίθρου, τη χαμένη τους επιρροή".8

Φυσικά, η κυβέρνηση Τσάνκοφ, αφού ξεμπέρδεψε με την αντίσταση της Αγροτικής Ενωσης, έριξε όλο το βάρος της καταστολής ενάντια στο Κομ­μουνιστικό Κόμμα.

Μετά από οξεία εσωτερική σύγκρουση η κομματική ηγεσία στράφηκε προς τη γραμμή του ενιαίου μετώπου τον Αύγουστο του 1923, σωστά, αλλά πια πολύ αργό. Δυστυχώς δεν σταμάτησε εκεί. Αφού έχασε την κατάλληλη ευκαιρία τον Ιούνη, τώρα, ενώ οι εργάτες και οι αγρότες ήταν αποδιοργανω- μένοι και σε οπισθοχώρηση, προετοίμασε τη δική του ένοπλη εξέγερση, αρ­χικά για τον Οκτώβρη, μετά για τις 22 Σεπτέμβρη.

Ηταν μια καταστροφή. Ο Τσάνκοφ, που έμαθε το σχέδιο, χτύπησε πρώ­τος με μαζικές συλλήψεις. Σκόρπιες εξεγέρσεις ξέσπασαν μεταξύ της 19ης και της 28ης του μήνα αλλά τσακίστηκαν μέσα σε λίγες μέρες. Δεν είχαν υ­πάρξει σοβαρές πολιτικές προετοιμασίες και η κατάσταση δεν ήταν καθόλου ευνοϊκή. Η εξέγερση ήταν καθαρός τυχοδιωκτισμός. Ακολούθησε μια Λευκή Τρομοκρατία.

Η καταστροφή του Σεπτέμβρη 1923 στη Βουλγαρία, αντίθετα μ' αυτή του Ιούνη, δεν οφειλόταν μόνο στο ΚΚ Βουλγαρίας. Η ηγεσία Ζηνόβιεφ-Μπουχά-

96

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ριν στο Προεδρείο της Κομιντέρν την είχε παρακινήσει. Αν και η δημόσια διακήρυξη της Κομιντέρν τον Ιούλη μιλούσε μόνο με γενικούς όρους, ο Κο- λάροφ, ο απεσταλμένος του Ζηνόβιεφ είχε φέρει πολύ πιο συγκεκριμένες ο­δηγίες τον Αύγουστο, που οδήγησαν στην απόπειρα εξέγερσης.

Μετά την καταστροφή, αυτοί που άσκησαν κριτική στην απόπειρα ε ξ έ ­γερσης, διώχτηκαν από το κόμμα, ενώ ο Κολάροφ και ο Δημητρόφ, διορίστη­καν σαν η εγκεκριμένη από τη Μόσχα ηγεσία.

Ο Γερμανικός Οκτώβρης"Τους τελευταίους μήνες αυτού του χρόνου, είδαμε στη Γερμανία ένα

κλασσικό παράδειγμα του πώς είναι δυνατό να χαθεί μια απολύτως εξαιρε­τική επαναστατική κατάσταση κοσμοϊστορικής σημασίας".

Τρότωα, Τ α διδάγματα τον Οχτώβρη", 1924

ΣΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ της 1ης Αυγούστου του 1921 το KPD είχε υιοθετήσει την τακτική του ενιαίου μετώπου -παρά την αντίδραση της αριστερής του πτέρυγας- και είχε διαμορφώσει ένα πρόγραμμα δράσης με επιμέρους αιτή­ματα. Γρήγορα αποτελέσματα δεν μπορούσαν να αναμένονται, αλλά το επό­μενο καλοκαίρι υπήρξε η πρώτη σημαντική επιτυχία.

Τον Ιούνη του 1922, ο Ρατενάου, ο υπουργός εξωτερικών στην κυβέρνη­ση συνασπισμού του καγκελάριου Βιρθ, στην οποία οι Σοσιαλδημοκράτες έ­παιζαν ένα σημαντικό ρόλο, δολοφονήθηκε από έναν εθνικιστή. Ηταν η κο­ρύφωση μιας σειράς δολοφονιών από δεξιές συμμορίες που είχαν δεσμούς με κυκλώματα του στρατού και της αστυνομίας. Είχαν γίνει τουλάχιστον 354 τέτοιοι φόνοι από τον Γενάρη του 1919, που συνοδεύτηκαν από μόνο 24 κα­ταδίκες και αυτές ήταν αστείες. Ο μέσος όρος ήταν τέσσερις μήνες φυλάκι­ση. 10

Μετά τη δολοφονία του Ρατενάου, το KPD μπόρεσε να υποχρεώσει την συνδικαλιστική ομοσπονδία ADGB, το SPD και ότι απέμεινε από το USPD να συμμετέχουν όλοι μαζί σε μαζικές διαδηλώσεις για την εκκαθάριση των α­κροδεξιών στοιχείων από το στρατό, τις δημόσιες υπηρεσίες και τα δικαστή­ρια, για να δοθεί μια γενική αμνηστία στους πολιτικούς κρατούμενους, από τους οποίους υπήρχαν αρκετές χιλιάδες, κυρίως αριστεροί και για να τεθούν εκτός νόμου οι εθνικιστικές συμμορίες. Το κίνημα απόκτησε τέτο ιες διαστά­σεις που η κυβέρνηση Βιρθ βρέθηκε υποχρεωμένη να εισάγει νομοθεσία που δεχόταν καταρχήν αυτά τα αιτήματα.

97

Νι ά ν κ ο ν Χά λ α ς

Η αριστερά του KPD όμως, που στην ηγεσία της ήταν ο Αρκάντι Μάσλοβ και η Ρούθ Φίσερ, ασκούσε έντονη κριτική στο πώς είχε καθοδηγηθεί η όλη επιχείρηση από την πλειοψηφία της κομματικής ηγεσίας υπό τον Μέγιερ και τον Μπράντλερ. Τα περισσότερα από τα επιχειρήματα της αριστερός δεν ά­ξιζαν τίποτα, στην πραγματικότητα ήταν απλές παραλλαγές της "θεωρίας της εφόδου", αλλά ένα αξίζει συζήτηση. Ο Μάσλοβ και η Φίσερ υποστήριζαν ότι το να μπαίνουν αιτήματα στην κυβέρνηση (ή στους ηγέτες του SPD χω­ρίς τους οποίους η κυβέρνηση δεν μπορούσε να επιβιώσει) σήμαινε την ενί­σχυση των ψευδαισθήσεων για την αστική δημοκρατία και για την πιθανότη­τα ότι οι γραφειοκράτες του SPD και του ADGB μπορούσαν πραγματικά να πολεμήσουν ενάντια στους αντιδραστικούς.

Αυτό το επιχείρημα ήταν λανθασμένο για τρεις λόγους. Πρώτον, η βασι­κή ανάγκη στην περίοδο μετά την τρέλα του Μάρτη ήταν να αποδεχθούν και να εφαρμόσουν τα μέλη του KPD την τακτική του ενιαίου μετώπου και στην πράξη και η υπόθεση Ρατενάου ήταν η τέλεια ευκαιρία για να γίνει αυτό. Ο κύριος κίνδυνος εκείνη τη στιγμή ήταν ο αριστερισμός, όχι ο οπορτουνισμός.

Δεύτερον, αν και η τακτική να μπαίνουν αιτήματα προς τους ρεφορμιστές ηγέτες συχνά έχει χρησιμοποιηθεί με λάθος τρόπο (μάλιστα κατά καιρούς έ ­χει γίνει φετίχ), αποτελεί ένα αναγκαίο στοιχείο της μαζικής προπαγάνδας από ένα μειοψηφικό εργατικό κόμμα που σκοπός του είναι να τραβήξει πολ­λούς εργάτες στη δράση. Το να καλείς για μαζική δράση που θα υποχρεώσει μια κυβέρνηση να πάρει κάποια μέτρα, δεν είναι καθόλου το ίδιο με το να βα­σίζεσαι σε μια κυβέρνηση να πάρει μέτρα σαν αποτέλεσμα ψηφισμάτων ή διαλόγου (όπως πιστεύουν οι ρεφορμιστές). Ως προς τη "δημιουργία ψευδαι­σθήσεων στην αστική δημοκρατία", στην πραγματικότητα, όποιες κατακτή­σεις κερδηθούν μέσα από την μαζική δράση της εργατικής τάξης, ανεβάζουν την ταξική συνείδηση και την αυτοπεποίθησή της παρά ενισχύουν τις κοινο­βουλευτικές αυταπάτες της.

Τρίτον, παρόλο που γενικά υπάρχει πολύ πραγματικός κίνδυνος όταν κα­λείς το αστικό κράτος να δράσει ενάντια στις ακροδεξιές εθνικιστικές συμ­μορίες, στις συγκεκριμένες συνθήκες, μια τέτοια κίνηση, που αναγκαστικά α­ποτελούσε συμβιβασμό με τους ρεφορμιστές και τους κεντριστές, ήταν δι­καιολογημένη.

Το βραχυπρόθεσμο αποτέλεσμα και αυτής και άλλων ενιαιομετωπικών κι­νήσεων, ειδικά στα συνδικάτα, ήταν ευνοϊκό για το KPD. Τα μέλη του κόμμα­τος ασξήθηκαν ξεπερνώντας τις 218.000 στα τέλη του 1922. Η αύξηση της κομματικής επιρροής ήταν ακόμα μεγαλύτερη. Την ίδια εποχή το SPD έχασε

98

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

47.000 μέλη.Δυστυχώς, η εμπειρία είχε και αρνητικές συνέπειες. Η δεξιά ηγεσία του

KPD πείστηκε ότι το κόμμα θα μπορούσε να μεγαλώνει επ' άπειρον χωρίς να ξεφύγει από την "ομαλότητα", απλά και μόνο με το να απευθύνεται στο SPD και κυρίως στην αριστερή του πτέρυγα.

Ετσι, στο επόμενο κομματικό συνέδριο, στη Λειψία τον Γενάρη του 1923, η απόφαση για "εργατική κυβέρνηση" διακήρυσσε: "Η εργατική κυβέρνηση δεν είναι το ίδιο πράγμα με την προλεταριακή δικτατορία, ούτε είναι μια προ­σπάθεια να εξασφαλιστεί αυτή η δικτατορία με ειρηνικά κοινοβουλευτικά μέ­σα. Είναι μια προσπάθεια των εργατικών τάξεων να εφαρμόσουν μια εργατι­κή πολιτική μέσα στο πλαίσιο και με τα μέσα της αστικής δημοκρατίας, στη­ριγμένη από προλεταριακούς θεσμούς και μαζικά κινήματα".11

Αυτή η πρόταση, που ψηφίστηκε με 122 ψήφους έναντι 81, έκλινε καθα­ρά και επικίνδυνα προς την παλιά σοσιαλδημοκρατική διάκριση μεταξύ των άμεσων αγώνων και του τελικού στόχου της εργατικής εξουσίας. Οταν υιο­θετήθηκε, η οριακή σταθερότητα της Δημοκρατίας της Βάίμάρης κατέρρεε, για να ανοίξει ο δρόμος σε μια νέα και βαθύτερη κρίση. Είχε αρχίσει η περίο­δος του υπερπληθωρισμού και στις 11 Γενάρη 1923 ο Γαλλικός στρατός μπή­κε στο Ρουρ, που ήταν η βιομηχανική καρδιά της Γερμανίας.

Τον Ιούνη με 300 γερμανικά μάρκα αγόραζες ένα αμερικάνικο δολλάριο. 6 μήνες αργότερα χρειάζονταν 8.000 μάρκα. Η διεθνής αξία του μάρκου μει­ωνόταν στο μισό περίπου κάθε 6 βδομάδες. Οι τιμές μέσα στη Γερμανία δεν ανέβαιναν τόσο γρήγορα, αλλά παρόλα αυτά ανέβαιναν με ρυθμούς που δεν είχαν προηγούμενο. Οι επιπτώσεις στα μεροκάματα ήταν καταστροφικές. Το 1920 οι γερμανοί ανθρακωρύχοι, για παράδειγμα, είχαν δει τους πραγματι­κούς τους μισθούς να ανεβαίνουν μέσα σ' ένα χρόνο από 60% του επιπέδου του 1914, σε 90%. Στη διάρκεια του 1922 έπεσαν σε λιγότερο από το μισό του επιπέδου του 1914.12

Αυτά δεν ήταν τίποτε μπροστά σ' εκείνα που επρόκειτο ν' ακολουθήσουν. Στο τέλος του καλοκαιριού του 1923 το Γερμανικό νόμισμα στην πράξη δεν άξιζε τίποτα. Οταν τελικά ξανασταθεροποιήθηκε, στη βάση του νέου Ράϊχ- σμαρκ, η αξία του ορίστηκε σε ένα προς 10.000 δισεκατομμύρια παλιά μάρ­κα!

Ο καλπάζων πληθωρισμός του 1922 ήταν κυρίως το προϊόν μιας προσπά­θειας από τους μεγαλοκαπιταλιστές να κόψουν έντονα τα μεροκάματα. Ο υ­περπληθωρισμός που ακολούθησε, το 1923, ήταν επίσης ένα όπλο των Γερ- μανών μεγαλοκαπιταλιστών και της νέας δεξιάς κυβέρνησης υπό τον Κούνο,

99

Ντάνκαν Χάλ ας

ένα όπλο ενάντια στις Δυτικές δυνάμεις και ιδιαίτερα στη Γαλλία. Τέλος ο πληθωρισμός έγινε ένα αυτοτροφοδοτούμενο τέρας, ανεξέλεγκτο.

Η κυβέρνηση Κούνο, που είχε αντικαταστήσει την κυβέρνηση συνασπι­σμού του Βιρθ τον Νοέμβρη του 1922, ήταν πιο δεξιά από αυτή του 1918.0 σκοπός της ήταν να κυβερνήσει χωρίς -και μάλιστα, ενάντια- στους σοσιαλ­δημοκράτες και τα συνδικάτα, να ανατρέψει όσες κοινωνικές κατακτήσεις του 1918 είχαν απομείνει, ιδιαίτερα το 8ωρο, να κόψει τα πραγματικά μερο­κάματα κι άλλο και να υποχρεώσει τη Γαλλική κυβέρνηση και τους συμμά­χους της να δεχθούν μια ριζική μείωση των οικονομικών αποζημιώσεων.

Σύμφωνα με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών το Γερμανικό κράτος ήταν υπο­χρεωμένο να πληρώνει, σε ετήσιες δόσεις, "αποζημιώσεις" για πολεμικές κα­ταστροφές, ιδιαίτερα στη Γαλλία και το Βέλγιο. Το σύνολο που έπρεπε να πληρωθεί, ήταν 132 δισεκατομμύρια χρυσά μάρκα, δηλαδή μάρκα στην αξία του 1914, πολύ υψηλότερη από το ήδη βαρύτατα υποτιμημένο νόμισμα του 1919. Οι "επανορθώσεις" περιελάμβαναν και την παράδοση άνω του ενός τετάρτου της συνολικής παραγωγής κάρβουνου της Γερμανίας.

Ο Κούνο αρνήθηκε να συνεχίσει τις παραδόσεις κάρβουνου, ελπίζοντας να επιβάλλει έναν συμβιβασμό. Η δεξιά Γαλλική κυβέρνηση, που είχε επικε­φαλής τον Πουανκαρέ, αντέδρασε στέλνοντας τον στρατό της στο Ρουρ τον Γενάρη του 1923, για να πάρει το κάρβουνο η ίδια. Δυο μέρες αργότερα η Γερμανική κυβέρνηση κάλεσε σε "παθητική αντίσταση και μη συνεργασία’ με τις δυνάμεις κατοχής. Ελπιζε όχι μόνο να δημιουργήσει πρόβλημα στους Γ άλλους αλλά να δημιουργήσει εθνικιστική υστερία και έτσι να αποδυναμώ­σει την αντίσταση των γερμανών εργατών στη δεξιά πολιτική του. Στην αρχή είχε κάποια επιτυχία.

To KPD αντέδρασε καλά. Οταν ο Κούνο ζήτησε ψήφο εμπιστοσύνης στο Ράϊχσταγκ για την πολιτική του και για την "εθνική ενότητα", οι λίγοι βουλευ­τές του KPD ήταν οι μόνοι που τον καταψήφισαν. Η κομματική γραμμή συνο­ψίστηκε στο σύνθημα "Χτυπήστε τον Πουανκαρέ στο Ρουρ και τον Κούνο στο Σπρέε", δηλαδή στο Βερολίνο.

Η Κομιντέρν οργάνωσε μια εκστρατεία διεθνούς αλληλεγγύης. Το Γαλλι­κό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCF) από το οποίο μόλις είχαν διασπαστεί ο Φροσσάρ και οι φίλοι του, οργάνωσε μια δυναμική καμπάνια. "Στις 18,19 και 20 Γ ενάρη οργανώθηκαν τριάντα συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας σε διαφορετι­κές συνοικίες του Παρισιού ενάντια στην κατοχή του Ρουρ. Η L' Humanite δημοσίευσε μια έκκληση από την Κομιντέρν και την Προφιντέρν προς του γάλλους εργάτες (19 Γενάρη) που διακήρυσσε ότι “ο εχθρός σας είναι στη

100

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

χώρα σας..." Οι Γάλλοι έκαναν το καθήκον τους. Γύρω στο τέλος του Απρίλη η φυλακή της Σαντέ ήταν γεμάτη με κομμουνιστές... συνδικαλιστές... και μέ­λη της κομμουνιστικής νεολαίας... που κατηγορούνταν για μια εντυπωσιακή ποικιλία αδικημάτων που έφταναν από την “πρόκληση σε εγκλήματα ενάντια στην εξωτερική και εσωτερική ασφάλεια του κράτους” εώς “την απεύθυνση σε σ τρατιώ τες με το σκοπό της απομάκρυνσής τους από τα καθήκοντά τους”" . 13

Η διεθνής κινητοποίηση ήταν ένας παράγοντας που αποδυνάμωσε την ε ­πιρροή της "εθνικής ενότητας" πάνω στους γερμανούς εργάτες που στην αρχή ήταν ισχυρή. Ενας άλλος παράγοντας, ήταν η εμφανής συνεργασία των γερμανών βιομηχάνων του Ρουρ με τη Γαλλία. Ενας τρίτος παράγοντας και ο πιο σημαντικός απ' όλους, ήταν το ξεκίνημα του υπερπληθωρισμού τον Απρίλη. Οι τιμές άρχισαν να διπλασιάζονται κάθε βδομάδα και μετά κάθε μέ­ρα. Ενα μαζικό κύμα ανεπίσημων απεργιών, οικονομικών απεργιών καθώς τα μεροκάματα έχασαν κάθε αξία, άρχισε στο Ρουρ και σάρωσε το μεγαλύτερο μέρος της Γερμανίας τον Μάη, τον Ιούνη και νωρίς τον Ιούλη.

Οι συνδικαλιστικές ηγεσίες έχασαν τον έλεγχο. Τα εργοστασιακά συμ­βούλια έγιναν στην πράξη τα ηγετικά όργανα. Μια συγκέντρωση των εργο­στασιακών συμβουλίων που έγινε στα τέλη του 1922 με πρωτοβουλία του KPD ζήτησε από την ηγεσία της ADGB να καλέσει μια πανεθνική σύσκεψη των συμβουλίων. Οταν αυτό το αίτημα απορρίφθηκε, όπως αναμενόταν, η σύσκεψη οργανώθηκε ανεξάρτητα από τα συμβούλια του Βερολίνου. Ο πυ­ρήνας μιας πανεθνικής οργάνωσης, που να επηρεάζεται κύρια από το KPD, είχε στηθεί.

Οταν το κίνημα κλιμακώθηκε την άνοιξη του 1923, αυτός ο πυρήνας απέ­κτησε πολύ ευρύτερη επιρροή. Δυο πρωτοβουλίες ήταν ειδικά σημαντικές. Πρώτον, το κάλεσμα να οργανωθούν οι "προλεταριακές εκατονταρχίες", ου­σιαστικά μια εργατική πολιτοφυλακή που να βασίζεται στους χώρους δουλει­άς για να αντισταθεί στη δεξιά. Και δεύτερον, το κάλεσμα για "επιτροπές ε ­λέγχου" από τα συμβούλια και τις νοικοκυρές της εργατικής τάξης έτσι ώστε να υπάρξει άμεση δράση ενάντια στην αύξηση των τιμών. Το φθινόπωρο εί­χαν φτιαχτεί κάπου 800 προλεταριακές εκατονταρχίες, που αποτελούνταν σύμφωνα με τα στοιχεία του KPD από περίπου 60.000 εργάτες. Ο Τρότσκι αργότερα υποστήριζε ότι τα εργοστασιακά συμβούλια θα μπορούσαν στην πράξη να αντικαταστήσουν τα σοβιέτ και όντως πλησίαζαν πολύ στη σοβιετι­κή μορφή οργάνωσης.

To KPD μεγάλωνε ραγδαία σε επιρροή κερδίζοντας 70.000 νέα μέλη μέ-

101

Ντ άνκαν Χάλ ας

χρι τον Ιούνη. Είχαν δημιουργηθεί μορφές οργάνωσης της εργατικής τάξης έξω από τον έλεγχο των ρεφορμιστικών γραφειοκρατιών και υπήρχε μαζική ριζοσπαστικοποίηση, μια γενική αίσθηση ότι 'τα πράγματα δεν μπορούν να πάνε άλλο έτσι". Εν ολίγοις, υπήρχε μια επαναστατική κατάσταση.

Αλλά η έκβαση της σύγκρουσης εξαρτιόταν, όπως πάντα, από την ηγε­σία. Το κίνημα χρειαζόταν ένα κέντρο, χρειαζόταν συγκεκριμένους στόχους, που θα το έσπρωχναν μπροστά στον αγώνα για την εξουσία. Η πραγματική κατάληψη της εξουσίας έπρεπε να οργανωθεί και το αστικό κράτος, που εί­χαν ξαναδημιουργήσει οι σοσιαλδημοκράτες το 1919, έπρεπε να τσακιστεί. Ολα αυτά απαιτούσαν από το KPD σταθερότητα και ευελιξία. Καθαρούς στό­χους, αλλά επίσης γρήγορες αντιδράσεις σε μια κατάσταση που άλλαζε συ­νέχεια.

Ως το καλοκαίρι το KPD τα είχε καταφέρει σχετικά καλά, αν εξαιρέσουμε μια προσωρινή ταλάντευση προς τον εθνικισμό.14 Βέβαια, το κόμμα αιφνι- διάστηκε από το απεργιακό κύμα τον Μάη. Ομως η σταθερή ενιαιομετωπική δουλειά που είχε κάνει γύρω από τα εργοστασιακά συμβούλια, του επέτρε­ψαν να ανακτήσει τον χαμένο χρόνο και η κατεύθυνση που έδωσε στα συμ­βούλια ήταν αναμφισβήτητα σωστή. Αλλά αυτό μόνο δεν αρκούσε.

To KPD δεν χρειαζόταν μόνο γενικά πολιτικά συνθήματα -"Κάτω ο Κού- νο", "Για μια εργατική κυβέρνηση"- αλλά και συγκεκριμένους στόχους, συ­γκεκριμένα καλέσματα για μαζική δράση που θα έλεγχαν την επιρροή του και την θερμοκρασία του κινήματος και που θα όξυναν την πόλωση των ερ­γατών ενάντια στη Σοσιαλδημοκρατική δεξιά.

Ενας τέτο ιος συγκεκριμένος στόχος ήταν το κάλεσμα για οργάνωση μιας Αντιφασιστικής Μέρας. Η ακροδεξιά είχε αυξήσει και αυτή την επιρροή της, αν και στο μεγαλύτερο μέρος της Γερμανίας το βάρος της ήταν πολύ μικρότερο απ' αυτό της αριστερός. Αλλά στη Βαυαρία η δεξιά τοπική κυβέρ­νηση έκανε επιθέσεις ακόμα και στο SPD ενώ το Ναζιστικό Κόμμα έβρισκε αρκετή υποστήριξη σε κομμάτια του στρατού. Στις αρχές Ιούλη, ο Μπρά- ντλερ κάλεσε σε προετοιμασία για ένοπλη πάλη ενάντια στους φασίστες και για την οργάνωση μιας πανεθνικής Αντιφασιστικής Μέρας διαδηλώσεων στις 29 Ιούλη.

Ηταν ακόμα μια ενιαιομετωπική κίνηση. Ολες οι εργατικές οργανώσεις καλούνταν να λάβουν μέρος και πολύ σωστά. Αλλά ταυτόχρονα άνοιγε το δρόμο για το πέρασμα από την άμυνα (για την οποία είχε χτιστεί το ενιαίο μέτωπο) προς την επίθεση. Οι διαδηλώσεις θα ήταν, στις δεδομένες συνθή­κες, σίγουρα βίαιες και οι δεξιοί Σοσιαλδημοκράτες σίγουρα θα αντιτάσο-

102

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

νταν. Ετσι ο βαθμός διαφοροποίησης μεταξύ αριστερός και δεξιάς στις γραμμές των Σοσιαλδημοκρατών θα μεγάλωνε στην πράξη.

Το κάλεσμα για μια Αντιφασιστική Μέρα δεν ήταν τυχοδιωκτισμός. Η ε ­μπειρία του πραξικοπήματος του Καππ ήταν ακόμα ζωντανή στα μυαλά εκα­τομμυρίων εργατών. Η κυβέρνηση Κούνο κατέρρεε. Μια καινούργια προσπά­θεια ανατροπής της δημοκρατίας από τα δεξιά φαινόταν να είναι πολύ ορα­τός κίνδυνος. "Η κυβέρνηση Κούνο είναι χρεωκοπημένη. Οι εσωτερικές και εξωτερικές κρίσεις την έχουν φέρει στο χείλος της καταστροφής", έγραφε ο Μπράντλερ. "Είμαστε στην αρχή σκληρών αγώνων. Πρέπει να είμαστε εντε ­λώς έτοιμοι να δράσουμε".15

Ως εδώ, καλά. Αλλά η ηγεσία του KPD άρχισε γρήγορα να πανικοβάλε- ται. Η ελεγχόμενη από το SPD κυβέρνηση της Πρωσσίας, του μεγαλύτερου κρατιδίου της Γερμανίας, απαγόρευσε την διαδήλωση. Αλλες τοπικές κυβερ­νήσεις ακολούθησαν, εκτός από αυτές της Σαξονίας και της θουριγγίας, που ελέγχονταν από αριστερούς Σοσιαλδημοκράτες. Ο Μπράντλερ συνάντησε α­ντίδραση στην Κεντρική επιτροπή του KPD, όχι μόνο από την δεξιά αλλά και από την αριστερά, που καταψήφιζε όλες τις προτάσεις του, καλές και κακές εξίσου, στο πνεύμα του θεσμοθετημένου φραξιονισμού. Συμβουλεύτηκε τη­λεγραφικά την εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν. Η απάντηση, που είχε υπογράψει ο Ράντεκ, έλεγε: "Το Προεδρείο της Διεθνούς συμβουλεύει την εγκατάλειψη των διαδηλώσεων της 29ης Ιούλη... Φοβόμαστε μια παγίδα".16 To KPD υπάκουσε.

Ηταν ένα σοβαρό λάθος. Η Αντιφασιστική Μέρα ήταν θαυμάσια ευκαιρία για μια δοκιμή στην πράξη του συσχετισμού δυνάμεων, με πολύ μικρό ρίσκο και με τη δυνατότητα να κλιμακώσει το KPD και η εργατική τάξη την επίθεσή τους στην περίπτωση επιτυχίας. Είχε χαθεί. Αυτό από μόνο του δεν ήταν ένα καταστροφικό λάθος, όπως θα έδειχναν τα γεγονότα, αλλά ήταν ένα ανησυ­χητικό σημάδι των διαιρέσεων, των αδυναμιών και της έλλειψης αυτοπεποί­θησης της ηγεσίας του KPD και του καθοδηγητικού κέντρου της Κομιντέρν.

Πάντως, αυτή η υποχώρηση ούτε που έγινε αντιληπτή. Καλύφτηκε από μαζικές συγκεντρώσεις στη θέση των διαδηλώσεων και το KPD πανηγύριζε για μια συγκέντρωση 200.000 στο Βερολίνο. Στις αρχές του Αυγούστου, με τον υπερπληθωρισμό να φτάνει στο αποκορύφωμά του, ξέσπασε ένα νέο και ακόμα πιο μαζικό απεργιακό κύμα. Αυτό άλλαξε όλη την κατάσταση. Οι αντι­πρόσωποι των εργοστασιακών συμβουλίων του Βερολίνου κάλεσαν μια άμε­ση γενική απεργία στις 11 Αυγούστου για να ανατρέψουν τον Κούνο και να εγκαταστήσουν μια εργατική κυβέρνηση. Παρέλυσε η πρωτεύουσα. Αλλού η

103

Ντάνκαν Χά λ α ς

κατάσταση ήταν ρευστή αλλά το μέγεθος των απεργιών στο Βερολίνο απο- δείχτηκε αρκετό.

Ο Κούνο παραιτήθηκε και σχηματίστηκε νέα κυβέρνηση. Οχι μια εργατική κυβέρνηση, αλλά ένας "μεγάλος συνασπισμός" του SPD με όλα τα "αξιοπρε­πή" αστικά κόμματα. Μόνο το KPD και οι Ναζί εξαιρούνταν. Ο Στρέζεμαν, ο νέος Καγκελάριος, ήταν μέλος του ίδιου δεξιού κόμματος που ήταν και ο Κούνο. Προσπάθησε να χρησιμοποιήσει το SPD για να ελέγξει τους γερμα- νούς εργάτες, τοποθετώντας τέσσερις Σοσιαλδημοκράτες υπουργούς για να δώσει στην κυβέρνησή του ένα "αριστερό προσωπείο" και προσπάθησε να κλείσει μια συμφωνία με τη Γαλλική κυβέρνηση με τη βοήθεια των Βρετανι­κών και Αμερικάνικων αρχουσών τάξεων.

Ακόμα κι έτσι όμως, οι προοπτικές για τους Γερμανούς αστούς έμοιαζαν πολύ φτωχές. Ο ιστορικός Ε.Χ. Καρρ που ήταν ιδιαίτερα καλοπληροφορημέ- νος για την Γερμανική και Ευρωπαϊκή πολιτική της περιόδου έγραφε: "Λίγοι άνθρωποι μέσα ή έξω από την Γερμανία... είχαν οποιαδήποτε εμπιστοσύνη στην ικανότητα της κυβέρνησης Στρέζεμαν να επιβιώσει στη θύελλα".17

To SPD ήταν βαθιά διασπασμένο. Αν και το κόμμα είχε "ανεχθεί" τον Κούνο ψηφίζοντας τα μέτρα του στη Βουλή ή απέχοντας από την ψηφοφο­ρία, η δεξιά του ηγεσία αντιμετώπιζε αυξανόμενη δυσκολία να ελέγξει ακό­μα και την κοινοβουλευτική του ομάδα. Στην ψήφο εμπιστοσύνης για την κυ­βέρνηση του Στρέζεμαν 53 από τους 171 βουλευτές του SPD παραβίασαν την πειθαρχία και απείχαν. Η τακτική του ενιαίου μετώπου του KPD είχε φέ­ρει πραγματικά αποτελέσματα.

Στην Σαξονία και στη Θουριγγία οι αριστερές κυβερνήσεις του SPD κυ­βερνούσαν με την υποστήριξη του KPD, παρά την εχθρότητα της κεντρικής ηγεσίας του SPD. Αυτά τα γεγονότα είναι σημαντικά. Μαζί με τις μαζικές α­περγίες που περιελάμβαναν εκατοντάδες χιλιάδες οπαδούς του SPD, ήταν η ζωντανή απόδειξη ότι τον Αύγουστο του 1923 η πολιτική γραμμή του KPD, είχε την υποστήριξη της μεγάλης πλειοψηφίας των γερμανών εργατών.

Υπήρχε ένα πρόβλημα. Η "εργατική κυβέρνηση" δεν μπορούσε να πραγ­ματοποιηθεί με κοινοβουλευτικό τρόπο. Τα εργατικά κόμματα δεν είχαν την πλειοψηφία στη Βουλή. Μόνο σε κάποια κρατίδια το SPD και το KPD είχαν μαζί μια πλειοψηφία ψήφων. Ομως το κέντρο στο Βερολίνο ήταν καθοριστικό προς το παρόν. To SPD είχε τη δυνατότητα να προχωρήσει σε ένα συνασπι­σμό με την τάξη των αφεντικών μόνο στην βάση του ότι αυτό ήταν το "μι­κρότερο κακό". Η πλειοψηφία των εργατών που υποστήριζαν το SPD ή δεν υποστήριζαν κανένα κόμμα, δεν ήταν πεπεισμένη ότι τα εργοστασιακά συμ­

104

Κο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

βούλια μπορούν να προσφέρουν μια εναλλακτική λύση σε επίπεδο κυβέρνη­σης. Υπήρχε λοιπόν μια παύση. To KPD χρειαζόταν μια νέα κατεύθυνση.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι επικρατούσε μια επαναστατική κατάσταση, πιο έντονη απ' ότι την άνοιξη. Πολλοί παρατηρητές, από όλες τις πλευρές του πολιτικού ορίζοντα, το βεβαιώνουν.

Αρκούν τα λόγια ενός για να δώσουν την εικόνα: 'Τον Σεπτέμβρη, τον Οκτώβρη και τον Νοέμβρη η Γερμανία έζησε μια βαθιά επαναστατική εμπει­ρία... Ενα εκατομμύριο επαναστάτες, ήταν έτοιμοι, περιμένοντας να δοθεί το σύνθημα για επίθεση. Πίσω τους περίμεναν εκατομμύρια άνεργοι, πεινασμέ- νοι, απελπισμένοι, ένας λαός που πονούσε και μουρμούριζε “Και εμείς μαζί, και εμείς μαζί”. Ο κόσμος τέντωνε τους μυς του, οι γροθιές ήδη έσφιγγαν τα Μάουζερ (τα τουφέκια) που θα έστρεφαν ενάντια στα θωρακισμένα αυτοκί­νητα της Reichswehr. 1β

Τι πολιτικά συνθήματα έπρεπε να προβάλλει το KPD;To KPD συνέχιζε να καλεί για την εγκαθίδρυση μιας εργατικής κυβέρνη­

σης, να ζητάει από το SPD να ξεκόψει από τα αστικά κόμματα. Αναμφισβή­τητα αυτό ήταν σωστό, αλλά στην ουσία ήταν ένα προπαγανδιστικό σύνθη­μα. Σωστό και αναγκαίο, αλλά εντελώς ανεπαρκές σε μια επαναστατική κα­τάσταση. Τι άλλο έκανε το KPD; Καλούσε για την υπεράσπιση των τοπικών κυβερνήσεων που έλεγχε η αριστερή πτέρυγα του SPD με την υποστήριξη του KPD. Ενα τέτοιο σύνθημα στις δεδομένες συνθήκες επέτρεπε να κερδη- θεί η πλειοψηφία των εργατών στη δράση. Και αυτή η αμυντική δράση μπο­ρούσε μετά να περάσει στην επίθεση, με την προϋπόθεση βέβαια ότι θα γενι­κευόταν σε όλη τη Γ ερμανία, θα απλωνόταν στο Ρουρ και στην Πρωσία.

Ας δούμε τώρα τι γινόταν στην καθοδήγηση της Κομιντέρν. Οταν το τη­λεγράφημα του Μπράντλερ που ζητούσε οδηγίες για την Αντιφασιστική Μέ­ρα έφτασε στη Μόσχα, όλοι οι σημαντικοί Ρώσοι ηγέτες εκτός του Λένιν, που ήταν άρρωστος, βρίσκονταν σε διακοπές. Ο Ράντεκ υποχρεώθηκε να τους τηλεγραφήσει. Οι απαντήσεις τους ήταν: ο Ζηνόβιεφ και ο Μπουχάριν είπαν ότι η Αντιφασιστική Μέρα θα έπρεπε να προχωρήσει, ο Στάλιν είπε “κάντε πίσω', ο Τρότσκι “δεν ξέρω". Ομως αυτές οι απαντήσεις είχαν πολύ μικρότερη σημασία από το γεγονός ότι όλοι τους, συμπεριλαμβανομένου του Τρότσκι, ήταν τόσο απασχολημένοι με ρώσικα ζητήματα ώστε δεν πήραν στα σοβαρά την αναπτυσσόμενη επαναστατική κατάσταση στη Γ ερμανία.

Η πτώση του Κούνο τους ξύπνησε. Για μια σύντομη περίοδο η ρώσικη ηγε­σία, για τελευταία φορά βρέθηκε ενωμένη σε ένα κοινό στόχο: να υποστηρί­ξει την προσπάθεια ενός μεγάλου Κομμουνιστικού Κόμματος να καταλάβει

105

Ν ι ά ν κ α ν Χά λ α ς

την εξουσία. Ακόμα και ο Στάλιν παρασύρθηκε από ενθουσιασμό. "Η επανά­σταση στη Γερμανία είναι το πιο σημαντικό γεγονός του καιρού μας", έγραφε. "Η νίκη της γερμανικής επανάστασης θα είναι ακόμα πιο σημαντική για το προλεταριάτο της Ευρώπης και της Αμερικής απ' ότι ήταν η Ρώσικη επανά­σταση πριν από 6 χρόνια. Η νίκη της γερμανικής επανάστασης θα μεταφέρει το κέντρο της παγκόσμιας επανάστασης από τη Μόσχα στο Βερολίνο".19

Αλλά οι σάλπιγγες σήμαναν ένα αβέβαιο κάλεσμα. Οι ηγέτες του γερμα­νικού KPD, αν και είχαν τη στήριξη της Μόσχας, δεν είχαν πραγματική εμπι­στοσύνη στη δυνατότητά τους ότι θα μπορούσαν να υπερασπιστούν τη Σαξο­νία και τη Θουριγγία και μετά να περάσουν στην επίθεση. Ολα τα λάθη των γερμανών κομμουνιστών τα τελευταία πέντε χρόνια (η εξέγερση των Σπαρ- τακιστών, η αποχή τις πρώτες μέρες του πραξικοπήματος Καππ, η Δράση του Μάρτη) ήταν "αριστερίστικα" λάθη. Τώρα είχαν μάθει το μάθημά τους κα­λά, τόσο καλά που τράβηξαν στην άλλη άκρη. Αντιμέτωποι με μια πραγματι­κή επαναστατική κατάσταση, έκαναν πίσω.

Είναι αλήθεια, ότι είχαν αποφασίσει να οργανώσουν μια εξέγερση, αλλά με φόβο και δισταγμούς κι όχι με τόλμη και αποφασιστικότητα. Αρχισαν την τεχνική προετοιμασία. Μάλιστα, υπερτίμησαν τόσο πολύ την ανάγκη για πρακτικές και στρατιωτικές προπαρασκευές που υποτίμησαν την πολιτική προετοιμασία, την ανάγκη για μαζική προπαγάνδιση, για συνεχή επαφή με τις μάζες της εργατικής τάξης. Το σχέδιο ήταν αποτέλεσμα ενός συμβιβα­σμού ανάμεσα στις ηγεσίες του ρώσικου και του γερμανικού ΚΚ και την ηγε­σία της Κομιντέρν. Προέβλεπε πως το KPD θα έμπαινε στις κυβερνήσεις της Σαξονίας και της Θουριγγίας (όπου οι αριστεροί η γέτες του SPD ήθελαν να το έχουν ως "αριστερή κάλυψη") και μετά θα εξόπλιζε τους εργάτες χρησι­μοποιώντας τα οπλοστάσια των κρατιδίων. Οταν αναπόφευκτα, η κεντρική κυβέρνηση θα έστελνε το στρατό, θα αντιστεκόταν και θα εξαπέλυε μια παν- γερμανική εξέγερση όπου το κύριο βάρος θα έπεφτε στις προλεταριακές ε ­κατονταρχίες.

Ομως, υπήρχαν βασικές αδυναμίες. Πρώτον, η αριστερά του SPD δεν ή­ταν έτοιμη για εμφύλιο πόλεμο. Κωλυσιεργούσε και έσερνε και το KPD από πίσω της. Δεύτερον, οι τεχνικοί και πολιτικοί ελιγμοί απασχολούσαν τόσο το KPD, ώστε αγνοήθηκαν οι βασικές πολιτικές ανάγκες της κατάστασης, δηλα­δή η μαζική προπαγάνδα, η υποστήριξη και καθοδήγηση των μερικών αγώ­νων έτσι ώστε να ανέβει η θερμοκρασία.

Στις 20 Οκτώβρη ο στρατός μπήκε στη Σαξονία. Η πλειοψηφία του SPD στην κυβέρνηση της Σαξονίας αρνήθηκε να στηρίξει την ένοπλη αντίσταση ή

106

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ένα κάλεσμα για μια πανεθνική γενική απεργία. Η ηγεσία του KPD υποχώρη­σε. Η πανεθνική εξέγερση, που σχεδιαζόταν για τις 22 Οκτώβρη ακυρώθηκε από το κόμμα. Το μήνυμα όμως, δεν έφτασε στο Αμβούργο, όπου έγινε μια απομονωμένη εξέγερση και καθώς ήταν απομονωμένη τσακίστηκε αναπό­φευκτα.

Ετσι ο Γερμανικός Οκτώβρης έληξε με νίκη του Στρέζεμαν και της αστι­κής τάξης. Και αυτό αποδείχτηκε καθοριστικό για την τύχη της Κομιντέρν.

Η αποφασιστική ήττα δεν συνέβη στην ίδια τη Γερμανία, αν και εκεί υ­πήρξε το πιο σοβαρό πισωγύρισμα από το 1918.0 'μεγάλος κυβερνητικός συνασπισμός" ακόμα βασιζόταν στο SPD, δηλαδή στη συνδικαλιστική γρα­φειοκρατία. Το γερμανικό εργατικό κίνημα αποδυναμώθηκε αλλά διατήρησε μεγάλο κομμάτι της δύναμής του. To KPD αν και κηρύχτηκε εκτός νόμου για ένα διάστημα, δεν τσακίστηκε. Μάλιστα, το 1924, φαινόταν να έχει ενισχύ- σει τη θέση του σε σχέση με το SPD. Στις εκλογές του Μάη του 1924, τις πρώτες από το 1920, το KPD πήρε 3.693.300 ψήφους σε σχέση με τις 6.008.900 του SPD εκλέγοντας 62 βουλευτές ενώ το SPD 99. Σε καθαρά ε ­κλογικούς όρους αυτό ήταν προχώρημα και σαν τέτοιο το έβλεπαν οι "αρι­στεροί' η γέτες του KPD που στο μεταξύ είχαν διώξει τον Μπράντλερ. Πριν τις εκλογές το KPD είχε μόνο 14 βουλευτές.

Αλλά στην πραγματικότητα, το KPD δεν βρισκόταν σε μια περίοδο ανά­πτυξης, αλλά παρακμής. Οπως υποστήριζε ο Τρότσκι τον Ιούνη του 1924: "Στις τελευτα ίες κοινοβουλευτικές εκλογές το Κομμουνιστικό Κόμμα πήρε 3.700.000 ψήφους. Αυτός, φυσικά, είναι ένας πολύ καλός πυρήνας της εργα­τικής τάξης. Αλλά ο αριθμός πρέπει να εκτιμηθεί δυναμικά. Δεν υπάρχει αμ­φιβολία ότι τον Αύγουστο - Οκτώβρη του περασμένου χρόνου το Κομμουνι­στικό Κόμμα μπορούσε να πάρει έναν ασύγκριτα μεγαλύτερο αριθμό ψήφων. Από την άλλη μεριά, πολλά δείχνουν ότι αν οι εκλογές γίνονταν δυο ή τρεις μήνες αργότερα οι ψήφοι του Κομμουνιστικού Κόμματος θα ήταν λιγότεροι. Αυτό σημαίνει, μ' άλλα λόγια, ότι η επιρροή του κόμματος είναι τώρα σε πα­ρακμή. Θα ήταν ανόητο να κλείσουμε τα μάτια μας σ' αυτό. Η επαναστατική πολιτική δεν είναι η πολιτική της στρουθοκαμήλου...

"Μετά την ήττα του 1905 (στη Ρωσία) χρειαστήκαμε εφτά χρόνια πριν το κίνημα, να αρχίσει ξανά να κινείται προς τα πάνω με την ώθηση των απερ- γιακών κινητοποιήσεων στον Λένα... Το Γερμανικό προλεταριάτο χτυπήθηκε πέρσι από μια πολύ μεγάλη ήττα. Θα χρειαστεί ένα συγκεκριμένο και αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα για να συνειδητοποιήσει αυτή την ήττα, να διδα­χθεί απ' αυτήν και να ανακάμψει... Το Κομμουνιστικό Κόμμα θα μπορέσει να

107

Ντ άνκαν Χάλ ας

εξασφαλίσει την νίκη του προλεταριάτου μόνο αν και αυτό αφομοιώσει πλή­ρως τα μαθήματα της εμπειρίας του τελευταίου χρόνου.

"Πόσος χρόνος θα χρειαστεί γι' αυτές τις διαδικασίες; Πέντε χρόνια; Δώ­δεκα χρόνια; Δεν μπορεί να δοθεί σαφής απάντηση... Αλλά την παρούσα στιγ­μή αυτό που παρατηρούμε είναι φαινόμενα άμπωτης και όχι παλίρροιας και η τακτική μας, φυσικά, πρέπει να προσαρμοστεί σ' αυτή την κατάσταση".20

Στην πράξη το KPD έκανε μια εντελώς αλλοπρόσαλη στροφή προς τα α­ριστερά, καταλήγοντας σε αριστερίστικες ανοησίες. Μετά ακολούθησε, το 1925, μια υπερβολική διόρθωση προς τα δεξιό. Το κόμμα παρέμεινε μια ισχυ­ρή δύναμη μέσα στην εργατική τάξη, αν και μειοψηφία σε σχέση με το SPD. To KPD θα είχε μια ακόμα μεγάλη ευκαιρία -και μόνο μία- το 1930-32. Αλλά τότε πια είχε εξελιχθεί σε ένα πειθήνιο εργαλείο της Κομιντέρν που κι αυτή με τη σειρά της είχε μετατραπεί σε εργαλείο της Ρώσικης εξωτερικής πολιτι­κής.

Η Αντίδραση στη Ρωσία"Αν δεν κλείνουμε τα μάτια μας στην πραγματικότητα πρέπει να παρα­

δεχτούμε ότι, αυτή τη στιγμή, η προλεταριακή πολιτική του κόμματος δεν καθορίζεται από τον χαρακτήρα των μελών του, αλλά από το μεγάλο συνο­λικό κύρος που απολαμβάνει μια μικρή ομάδα που μπορούμε να την αποκα- λέσουμε Παλιά Φρουρά του κόμματος. Μια μικρή σύγκρουση μέσα σ' αυτή την ομάδα θα αρκέσει, αν όχι να καταστρέψει αυτό το κύρος, να αποδυνα­μώσει αυτή την ομάδα σε τέτοιο σημείο ώστε να της στερήσει τη δυνατότη­τα να καθορίζει την πολιτική".

Λένιν, Γράμμα στην Κεντρική Επιτροπή, Μάρτιος 1922

Η ΧΩΡΑ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ο Οκτώβρης του 1923 έπαιξε καθοριστικό ρόλο ή­ταν η Ρωσία. Το άρρωστο, γραφειοκρατικοποιημένο εργατικό κράτος κινήθη­κε έντονα προς τα δεξιά. Η γραφειοκρατία άρχισε να αποκτά τη δική της συλλογική συνείδηση που καθοριζόταν, όπως κάθε συλλογική συνείδηση, α­πό τη θέση της ενάντια σε άλλες ομάδες. Τον Οκτώβρη του 1923 ακόμα και ο Στάλιν, που ήδη εμφανιζόταν σαν ο ηγέτης της γραφειοκρατίας, είχε συ- γκινηθεί αρκετά ώστε να γράψει: "Η επανάσταση που πλησιάζει στη Γερμα­νία είναι το πιο σημαντικό γεγονός της εποχής μας".

Στους γραφειοκρατικούς κύκλους αυτή η διάθεση γρήγορα εξατμίστηκε με την ήττα. Χρειάζεται να εξετάσουμε αυτούς τους κύκλους με περισσότερη

108

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

λεπτομέρεια. Στο 11ο Συνέδριο του Ρώσικου Κομμουνιστικού Κόμματος τον Μάρτη - Απρίλη του 1922, το τελευταίο στο οποίο ο Λένιν μπόρεσε να παρα­κολουθήσει, είπε στον εναρκτήριο λόγο του: "Αν δούμε τη Μόσχα με τους 4.700 Κομμουνιστές της που βρίσκονται σε υπεύθυνες θέσεις και δούμε ταυ­τόχρονα και αυτή την πελώρια γραφειοκρατική μηχανή, αυτό τον γιγαντιαίο σωρό, πρέπει να ρωτήσουμε: Ποιος διευθύνει ποιον; Αμφιβάλλω ιδιαίτερα αν μπορούμε να πούμε πραγματικά ότι οι κομμουνιστές διευθύνουν αυτό το σω­ρό. Για να πούμε την αλήθεια, δεν διευθύνουν, αλλά διευθύνονται... Θα κατα­λάβουν οι υπεύθυνοι κομμουνιστές ότι δεν μπορούν να διοικήσουν; Οτι μόνο φαντάζονται ότι διευθύνουν, αλλά στην πραγματικότητα διευθύνονται;"21

Η μεγάλη πλειοψηφία αυτών των γραφειοκρατών ήταν πολιτικά "ραπανά­κια", απ' έξω είχαν μια λεπτή κόκκινη φλούδα, αλλά από μέσα ήταν κάτα­σπροι. Προέρχονταν από την Ρώσικη μεσαία τάξη και είχαν μετενσαρκωθεί σε σοβιετικούς αξιωματούχους. Πώς συνέβη αυτό; Η απάντηση του Λένιν είναι αποκαλυπτική: "Η κουλτούρα τους είναι άθλια, ασήμαντη αλλά παρόλα αυτά είναι σε ανώτερο επίπεδο από τη δική μας... Είναι ψηλότερη απ' αυτή των υ­πεύθυνων κομμουνιστών γιατί σ' αυτούς λείπει η διοικητική ικανότητα".22

Αυτή η παρατήρηση είναι αποκαλυπτική γιατί διαπιστώνει ότι το κράτος - Κομμούνα, το "περίπου κράτος" για το οποίο μιλά ο Λένιν στο "Κράτος και Επανάσταση", το κράτος στο οποίο "κάθε μαγείρισα μπορεί να κυβερνά", δεν υπήρχε πλέον. Ο έλεγχος του κράτους δεν ήταν πλέον θέμα της εργατικής εξουσίας, αλλά του πολιτιστικού επίπεδου που είχαν οι Κομμουνιστές σε σχέση μ' αυτό που είχαν τα "ραπανάκια".

Ομως, αυτό είναι υποκατάσταση στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό. Ο κομ­ματικός έλεγχος του κράτους υποκαθιστά τον έλεγχο που θα ασκούσαν οι εργάτες. Και ο Λένιν το ήξερε. Αντίκρυζε κατάματα την πραγματικότητα και έψαχνε για παυσίπονα που θα μείωναν το κακό εώς ότου ερχόταν η βοήθεια απ' έξω, από τις εργατικές τάξεις των μεγάλων βιομηχανικών χωρών. Τους τελευταίους μήνες της ζωής του, ημιπαράλυτος καθώς ήταν, τους αφιέρωσε σε μια ολοένα και πιο απεγνωσμένη πάλη ενάντια στη γραφειοκρατία που δυνάμωνε στο κράτος και στο κόμμα. Από εδώ πηγάζει και η πρότασή του ότι ο Στάλιν θα έπρεπε να διωχθεί από το αξίωμα του γενικού γραμματέα του κόμματος. Αλλά μέσα στις υπάρχουσες συνθήκες ήταν σίγουρο ότι η "παλιά φρουρά" του κόμματος δεν μπορούσε για πολύ να συνεχίσει να διατηρεί μια "προλεταριακή πολιτική" χωρίς να υπάρξει μια πραγματική αλλαγή στον διε­θνή συσχετισμό ταξικών δυνάμεων.

Ο Γερμανικός Οκτώβρης ήταν μια τέτοια αλλαγή, αλλά στη λάθος κατεύ-

109

Ντ άνκαν Χάλ ας

θυνση. Επακολούθησαν, μετά τον θάνατο του Λένιν, οι εκστρατείες ενάντια στον Τράτσκι, η νέα ιδεολογία του "σοσιαλισμού σε μια χώρα".

Ακόμα και τον Μάη του 1924 ο ίδιος ο Στάλιν επαναλάμβανε την ορθόδο­ξη μαρξιστική θέση: “Το κύριο καθήκον του σοσιαλισμού, δηλαδή η οργάνω­ση της σοσιαλιστικής παραγωγής, δεν έχει ακόμα εκπληρωθεί. Μπορεί αυτό το καθήκον να εκπληρωθεί, μπορεί η τελική νίκη του σοσιαλισμού να εξα ­σφαλιστεί σε μια χώρα, χωρίς τις κοινές προσπάθειες των προλετάριων σε αρκετές ανεπτυγμένες χώρες; Οχι, δεν μπορεί... Για την οργάνωση της σο­σιαλιστικής παραγωγής, οι προσπάθειες μιας χώρας, ειδικά μιας αγροτικής χώρας όπως η Ρωσία, είναι ανεπαρκείς. Γ ια να γίνει αυτό απαιτούνται οι προσπάθειες των εργατών αρκετών ανεπτυγμένων χωρών".23

Αλλά με την ήττα στη Γερμανία τον Οκτώβρη του 1923, η συνεχιζόμενη εμμονή στο στόχο της διεθνούς σοσιαλιστικής επανάστασης δεν φαινόταν πολύ ελκυστική. Γ ια την γραφειοκρατία που σταθεροποιούνταν και αύξανε τα προνόμιά της, το κύριο μέλημα ήταν η ειρήνη πάση θυσία. Οι διεθνιστικές "περιπέτειες" μπορεί να οδηγούσαν σε επαναστατικές κρίσεις και ίσως και σε καινούργιες ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις ενάντια στην ΕΣΣΔ.

Τα "προνόμια" της γραφειοκρατίας ήταν ακόμα πολύ σχετικά και δεν εί­χαν καμιά σχέση με τις τρομακτικές διαφορές στο βιωτικό επίπεδο που υ­πάρχουν σήμερα μεταξύ των απλών εργατών και των κορυφαίων γραφειο­κρατών στην ΕΣΣΔ. Παρόλα αυτά, γύρω στο 20% της εργατικής τάξης των πόλεων ήταν άνεργη. Μια ασφαλής δουλειά γραφείου αποτελούσε "προνό­μιο". Η προοπτική μιας τέτοιας θέσης που προϋπόθετε την πιστή υπηρεσία στο "Κόμμα", δηλαδή στον κομματικό μηχανισμό, ήταν ένα δυνατό κίνητρο για υπακοή. Αυτή η συντηρητική τάση μέσα στην εργατική τάξη ενισχύθηκε από την εμφάνιση ενός στρώματος σχετικά πιο πλούσιων αγροτών. Αυτές ή­ταν οι κοινωνικές δυνάμεις πάνω στις οποίες χτίστηκε η κομματική μηχανή του Στάλιν.

Ο "Σοσιαλισμός σε μια χώρα" ταίριαζε καλά με τις ανάγκες και επιθυμίες της αναδυόμενης γραφειοκρατίας. Σήμαινε την επικέντρωση της πολιτικής στο εθνικό πεδίο (που προσπαθούσε να ελέγξει) και όχι στη διεθνή ταξική πάλη (που δεν μπορούσε). Ταυτόχρονα ήταν η σημαία γύρω από την οποία οι γραφειοκράτες μπορούσαν να συσπειρωθούν. Οπως έγραφε ο Τρότσκι, ο σοσιαλισμός σε μια χώρα "εξέφραζε αναμφισβήτητα τη διάθεση της γραφει­οκρατίας. Οταν μιλούσαν για τη νίκη του σοσιαλισμού, μιλούσαν για τη δική τους νίκη". 24

Αλλά αυτό ήταν μόνο η αρχή της μάχης. Το 1923-4 η Ρώσικη γραφειο-

110

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

κραχία αισθανόταν ακόμα μόνο τα πρώτα σκιρτήματα της πολιτικής της συ­νείδησης σαν μια ανεξάρτητη κοινωνική δύναμη. Στο τέλος του 1923 η κομ­ματική μηχανή του Στάλιν απείχε πολύ από το να μπορεί να υπαγορεύει τις επιθυμίες της στα μεγάλα κομμουνιστικά κόμματα. Επρεπε επίσης να αντιμε­τωπίζει προσεκτικά τις επαναστατικές τάσεις στο εσωτερικό και στο εξω τε­ρικό. Ο Στάλιν είχε ανάγκη από συμμάχους που να είναι εφοδιασμένοι με καλύτερες επαναστατικές περγαμηνές από τις δικές του και χρειαζόταν χρό­νο για να υπονομεύσει τις ακόμα ισχυρές παραδόσεις των πρώτων τεσσά­ρων συνεδρίων της Κομιντέρν. Κατά συνέπεια, αμέσως μετά τον Γερμανικό Οκτώβρη, υποστήριξε τον "αριστερισμό" του Ζηνόβιεφ για να μπορέσει να χτυπήσει την πραγματική αριστερά, τον επαναστατικό διεθνισμό που αντι­προσώπευε ο Τρότσκι.

Μετά τον Δεκέμβρη του 1924, η διακήρυξη πίστης στον "σοσιαλισμό σε μια χώρα" -μ' άλλα λόγια στη Ρωσία- έγινε το κριτήριο αξιοπιστίας και αφο­σίωσης στο κόμμα. Αυτοί που ήταν τόσο τολμηροί ώστε να επιμένουν στη θέση που ακόμα και ο Στάλιν υποστήριζε πριν από λίγους μήνες, μπήκαν στη μαύρη λίστα.

Η επίδραση στη Διεθνή ήταν πολύ μεγάλη. Η Κομιντέρν ήταν ακόμα ανα­γκαία. Η Ρωσία ήταν ακόμα αδύναμη οικονομικά και στρατιωτικά. Οι ηγέτες της χρειάζονταν όλη την υποστήριξη που μπορούσαν να εξασφαλίσουν από το εξωτερικό. Αλλά, αναπόφευκτα πλέον, η πολιτική της Κομιντέρν κυριαρ­χήθηκε από υπολογισμούς, που είχαν σαν βάση τους, όχι τη διεθνή σοσιαλι­στική επανάσταση, αλλά την ρώσικη εξωτερική πολιτική. Αυτό απαιτούσε την μετατροπή της Διεθνούς σ' ένα υπάκουο εργαλείο της Μόσχας και τελικά σε μια συντηρητική δύναμη. Η διαδικασία χρειάστηκε πολύ χρόνο για να ολο­κληρωθεί. Αλλά το 1923 ήταν το σημείο καμπής.

111

Νι ά ν κ α ν Χάλ ας

ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΤΑΛΑΝΤΕΥΣΗ, ΔΕΞΙΑ ΣΤΡΟΦΗ

1 9 2 4 -8"Σύντομα αποκαλύφθηκε η πλήρης ανεπάρκεια της πολιτικής των σημα­

ντικότερων κομμουνιστικών κομμάτων που είχαν εναρμονιστεί με το Πέ­μπτο Συνέδριο. Τα ψευτο·"αριστερά” λάθη, που εμπόδισαν την ανάπτυξη των κομμουνιστικών κομμάτων, έδωσαν ώθηση σ' ένα νέο εμπειρίστικο πα­ραπάτημα, συγκεκριμένα σε μια επιταχυνόμενη διολίσθηση προς τα δεξιά. Ο αριστερίστικος τυχοδιωκτισμός άνοιξε το δρόμο σ' ένα ανοιχτό οπορτου­νισμό δεξιού κεντριστικού τύπου".

Τρότσκι, "Στρατηγική και Τακτική στην περίοδο του Ιμπεριαλισμού"

Η ΑΜΕΣΗ αντίδραση της ηγεσίας της Κομιντέρν στην αποτυχία του Γερ­μανικού Οκτώβρη ήταν πρώτα απ' όλα να διασφαλίσει την ορθότητα της δι­κής της καθοδήγησης σε κάθε φάση και να διακηρύξει ότι η Γερμανία βρισκό­ταν σε παρατεταμένη επαναστατική κατάσταση. Ετσι η Εκτελεστική της Επι­τροπή δήλωνε τον Γενάρη του 1924 ότι "επί της ουσίας δεν έχει αλλάξει κα­νένα απ' τα βασικά σημεία της εκτίμησής μας για την κατάσταση στη Γ ερμα­νία απ' τον προηγούμενο Σεπτέμβρη. Ο χαρακτήρας αυτής της φάσης της μάχης και τα κύρια καθήκοντα του κόμματος είναι τα ίδια. To KPD δεν πρέπει να εξαλείψει απ' την ημερήσια διάταξη το ζήτημα της εξέγερσης και την κα­τάληψη της εξουσίας".1

Πρόκειται για μια χαρακτηριστική δήλωση της "αριστερής ταλάντευσης"

112

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

που δεν κράτησε για πολύ και που, όπως πικρόχολα σχολίασε ο Τρότσκι, "μπέρδευε το πρόσωπο της επανάστασης, με τον πισινό της, μιας και αυτή είχε ήδη γυρίσει τα νώτα τη ς ".2 Οι ρητορικές κορώνες, οι μπλόφες, οι φα­ντασιώσεις και πάνω απ' όλα η έλλειψη οποιουδήποτε ειλικρινούς απολογι­σμού ήταν η σφραγίδα της νέας πολιτικής, που πήγαινε χέρι-χέρι μ' έναν μάλλον υποτονικό αριστερισμό (παρόλο που αυτή η πολιτική δεν εφαρμόστη­κε γενικά και δεν άγγιξε καθόλου πολλά κομμουνιστικά κόμματα, όπως το βρετανικό, το αμερικάνικο, το κινέζικο και το γιουγκοσλάβικο).

Φυσικά υπήρξαν αλλαγές στις κομματικές ηγεσίες. Στην Γερμανία ανέλα­βε ο Αρκάντι Μάσλοβ, η Ρουθ Φίσερ και οι υποστηρικτές τους, δηλαδή η αρι­στερή πτέρυγα του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, που απ' τον Μόρ­τη του 1924 ήταν ξανά νόμιμο. Στην Πολωνία, που τον Νοέμβρη του 1923 εί­χε γίνει μια γενική απεργία και μια τοπική εξέγερση στην Κρακοβία, η δεξιά ηγεσία των Βάρσκι, Βαλέτσκι και Βέρα Κοστρίεβα αντικαταστάθηκε επίσης απ' την αριστερή πτέρυγα των Ντόμσκι, Σόφια Ούνσλιχτ και Λένσκι. Στην Γαλλία παραμερίστηκαν οι Ροσμέρ, Μονάτ και Σουβαρέν και τοποθετήθηκαν οι προστατευόμενοι του Ζινόβιεφ, Τραίντ και Σουζάν Ζιρώ. Στη Σουηδία ο δε­ξιός Χόεγκλουντ αντικαταστάθηκε απ' τον Κίλμπομ.

Ωστόσο αυτές οι αλλαγές δεν ήταν σε καμμιά περίπτωση πολιτικά ταυτό­σημες. Η Διεθνής βρισκόταν ακόμα κάτω απ' την επιρροή του Ζηνόβιεφ και όχι του Στάλιν. Η "Τρόικα" των Ζηνόβιεφ, Στάλιν και Κάμενεφ τον Γενάρη του 1924 είχε νικήσει την Αριστερή Αντιπολίτευση στην δέκατη τρίτη συν­διάσκεψη και στο δέκατο τρίτο συνέδριο του ΚΚΣΕ τον Γενάρη και τον Μάη του 1924 αντίστοιχα. Καλλιεργούσαν πλέον με κάθε τρόπο την λατρεία του "Λενινισμού" με την οποία επιχειρούσαν ν' αντιπαρατεθούν στην πολιτική γραμμή του Τρότσκι και κατέβαλαν, όχι χωρίς επιτυχία, αρκετές προσπάθει­ες για να εξασφαλίσουν την υποστήριξη αυτής της επίθεσής τους από τα υ­πόλοιπα κομμουνιστικά κόμματα. Η Διεθνής ήταν πια κάτι σαν φέουδο του Ζηνόβιεφ.

Ωστόσο στο εσωτερικό των διαφόρων κομμουνιστικών κομμάτων υπήρχε ακόμα η δυνατότητα ελεύθερης αντιπαράθεσης. Οι νέοι ηγέτες δεν ήταν α­πλά όργανα της Μόσχας. Εξασφάλιζαν στο πρόσωπό τους αυθεντική υπο­στήριξη στον ένα ή τον άλλο βαθμό και οι περισσότεροι απ' αυτούς σύντομα θα' ρχονταν σε σύγκρουση με την εκτελεστική επιτροπή της Διεθνούς.

Στη Γερμανία η ομάδα των Μόσλοβ-Φίσερ στο συνέδριο του γερμανικού ΚΚ που έγινε τον Απρίλη του 1924 στην Φρανγκφούρτη, είχε τέτοια συντρι­πτική πλειοψηφία που μπόρεσε και παραμέρισε τελείως την προσπάθεια του

113

Νι ά ν κ α ν Χ ό λ ο ς

αντιπροσώπου της Διεθνούς, Μανουήλσκι να περιορίσει τη νίκη τους συμπε- ριλαμβάνοντας μερικούς αντιπρόσωπους απ' την παλιά ηγεσία στην σύνθεση της νέας. Στην Σουηδία ο Κίλμπομ είχε καθαρά την υποστήριξη της πλειοψη- φίας και είχε τη δύναμη να διώξει τον Χόεγκλουντ ακόμα και χωρίς την πα­ρέμβαση της Διεθνούς.

Στην Πολωνία, όμως, και τη Γαλλία τα πράγματα ήταν λίγο διαφορετικά. "Τον Αύγουστο του 1923 οι Κεντρικές Επιτροπές του Πολωνικού, του Γαλλι­κού και του Γερμανικού κόμματος διαμαρτυρήθηκαν... στην Κεντρική Επιτρο­πή του ΚΚΣΕ για την βιαιότητα των επιθέσεων ενάντια στον Τρότσκι... Αυτό το επεισόδιο είχε σοβαρές συνέπειες. Ο Στάλιν ποτέ δεν ξέχασε, ούτε συγ- χώρεσε αυτή τη διαμαρτυρία. Ο Ζηνόβιεφ, που ήταν τό τε ο πρόεδρος της Διεθνούς, την αντιμετώπισε σαν ψήφο μη-εμπιστοσύνης στον ίδιο προσωπι­κά". 3

Η επίθεση στην προηγούμενη ηγεσία του Πολωνικού κόμματος είχε να κάνει περισσότερο με την διστακτικότητά της να καταδικάσει τον Τρότσκι παρά με τις ταλαντεύσεις που πράγματι είχε τον Νοέμβρη του 1923. Αυτοί που τους αντικατέστησαν είχαν σοβαρή υποστήριξη, όχι όμως την πλειοψη- φία. Χρωστούσαν την επικράτησή τους στην παρέμβαση της Εκτελεστικής Επιτροπής της Διεθνούς. Τα ίδια κι ακόμα χειρότερα συνέβαιναν και με τον Τραιντ και τη Ζιρώ στην Γαλλία. Με αυτές τις επεμβάσεις ο Ζηνόβιεφ είχε προκαλέσει ένα καταστροφικό προηγούμενο. Αυτός και οι υποστηρικτές του σύντομα θα έπεφταν και οι ίδιοι θύματα στην παγίδα που είχαν δημιουργή­σει.

Η περίοδος της "αριστερής ταλάντευσης" είναι σημαντική πολιτικά για τρεις λόγους: Για το ότι στην πραγματικότητα εγκαταλείφθηκε η τακτική του ενιαίου μετώπου, μολονότι στα λόγια ακόμα υπήρχε η αναφορά σ' αυτήν. Γ ια το ότι για πρώτη φορά έκανε την εμφάνισή του το διαβόητο δόγμα του "σοσιαλφασισμού". Και για την "Μπολσεβικοποίηση".

Η "Μπολσεβικοποίηση" ήταν το σύνθημα του 5ου Συνεδρίου της Κομι- ντέρν που έγινε στα τέλη του Ιούνη του 1924. Συνδυάστηκε με την καλλιέρ­γεια της λατρείας του νεκρού Λένιν στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ και ο πραγμα­τικός της στόχος ήταν ο ίδιος: Η άνευ όρων υποταγή στην τρόικα των Στά­λιν, Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ, διαμέσου της αναγνώρισής τους σαν των υποτιθέ­μενων φρουρών της Λενινιστικής ορθοδοξίας και της αποκήρυξης κάθε επι- κριτικής φωνής, πάνω απ' όλα του Τρότσκι. Φυσικά αυτός ο "Λενινισμός" δεν είχε τίποτα κοινό με το πνεύμα και την ουσία της πολιτικής του ίδιου του Λέ­νιν. Μερικά χρόνια πιο μπροστά ο ίδιος ο Λένιν είχε γράψει σχετικά με την

114

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

μοίρα των μεγάλων επαναστατών ότι "μετά το θάνατό τους γίνεται προσπά­θεια να τους μετατρέψουν σε αβλαβή εικονίσματα, να τους αγιοποιήσουν, να μετατρέψουν σε όσιο και ιερό τ' όνομα τους... την ίδια ώρα που ευνουχίζουν την επαναστατική τους θεωρία, τις επαναστατικές της αιχμές και την εκχυ- δαίζουν".4

Σχετικά με την τακτική του ενιαίου μετώπου το Πέμπτο Παγκόσμιο Συνέ­δριο προχώρησε σε μια τυπικά ορθή δήλωση.5 Πάνω απ' όλα η Τρόικα εμφα­νιζόταν σαν κληρονόμος του Λένιν και η τοποθέτηση του Λένιν πάνω στο συγκεκριμένο θέμα ήταν και σαφής και πολύ πρόσφατη και ευρύτατα γνω­στή. Ωστόσο όλη η έμφαση που έδωσε ο Ζηνόβιεφ στην ομιλία του σχετικά με τον προσανατολισμό και την τακτική της Διεθνούς ήταν προς διαφορετική κατεύθυνση. Η ουσία της πολιτικής γραμμής που πρότεινε ο Ζηνόβιεφ ήταν το σύνθημα "μόνο από τα κάτω*. Αυτό σήμαινε ότι η ενιαιομετωπική δράση πρέπει να απευθύνεται μόνο στη βάση των άλλων κομμάτων και των εργατι­κών οργανώσεων, όχι προς τις ηγεσίες τους.

Είναι προφανές ότι υπάρχουν περιστάσεις στις οποίες η τακτική του ενι­αίου μετώπου είναι φανερά ακατάλληλη, είναι μια λάθος τακτική. Μια τέτοια περίπτωση ήταν η κατάσταση στη Ρωσία μεταξύ του Σεπτέμβρη και του Οκτώβρη του 1917, τις βδομάδες δηλαδή πριν την εξέγερση. Μια ενιαιομε- τωπική απεύθυνση προς τους Μενσεβίκους και προς την δεξιά πτέρυγα του κόμματος των Σοσιαλιστών Επαναστατών απ' την πλευρά των Μπολσεβίκων θα σήμαινε σ' εκείνη τη φάση πισωγύρισμα της μάχης για την κατάληψη της εξουσίας. Επίσης, σε περιπτώσεις που η επαναστατική αριστερά είναι εξαι­ρετικά αδύναμη, η τακτική του ενιαίου μετώπου είναι λάθος, ή απλά εκτός τόπου και χρόνου. Ενιαίο μέτωπο σημαίνει ενότητα στη δράση και αυτό μέ­νει κενό γράμμα, εάν οι επαναστάτες δεν έχουν τις υπαρκτές δυνάμεις για να εμπλακούν σε μια τέτοιου είδους δράση.

Στην περίπτωση όμως που η τακτική του ενιαίου μετώπου κρίνεται ακα­τάλληλη είναι πολιτικά απαραίτητο αυτό να λέγεται καθαρά. Η κατεύθυνση της πολιτικής γραμμής του Πέμπτου Συνεδρίου της Κομιντέρν ήταν ότι στην ημερήσια διάταξη του προλεταριάτου μιας σειράς χωρών και ιδιαιτέρως της Γερμανίας, βρισκόταν η έφοδος, εκτίμηση βέβαια που ήταν τραγικά λαθεμέ­νη. Αλλά ακόμα κι αν ήταν σωστή αυτή η εκτίμηση, η τακτική του ενιαίου με­τώπου -που είναι μια τακτική αμυντική- θα' πρεπε να 'χε κριθεί απ' το συνέ­δριο τουλάχιστον σαν ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας, αν όχι, τελείως λα­θεμένη.

Τίποτα τέτοιο όμως δεν συνέβη. Αντί για την γραμμή του ενιαίου μετώ-

115

Ντ άνκαν Χάλ ας

που διακηρύχθηκε η γραμμή "μόνο από τα κάτω", που ήταν μια ανοησία, μιας και η ουσία της ενιαιομετωπικής τακτικής έγκειται στο ότι η πρόσκληση των επαναστατών για ενιαία δράση απευθύνεται τόσο στην ηγεσία μιας άλλης εργατικής οργάνωσης, όσο και στη βάση, μολονότι βεβαίως τα πάντα εξαρ- τώνται απ' την ανταπόκριση της βάσης. Τότε είναι που η ενότητα στην δράση αποδεικνύει στα μέλη αυτής της άλλης οργάνωσης ότι η πολιτική των επανα­στατών είναι ανώτερη απ' την αντίστοιχη της δικής τους ηγεσίας. Το ν' απευ­θύνεις την πρόσκληση για ενιαία δράση μόνο στην βάση, δεν αποτελεί σε καμμιά περίπτωση ενιαιομετωπική τακτική. Είναι απλά μια απεύθυνση σε διά­φορα ξεχωριστά άτομα να δουλέψουν μαζί με το Κόμμα ή να μπουν στο Κόμ­μα, μια απεύθυνση δηλαδή που οι επαναστάτες έτσι κι αλλιώς πρέπει να προτείνουν πάντα και κάτω από οποιαδήποτε περίσταση.

Κάθε έντιμη ηγεσία κομμουνιστικού κόμματος που πίστευε στο προσκλη­τήριο επίθεσης που σάλπιζε το Πέμπτο Παγκόσμιο Συνέδριο όφειλε να επι­χειρηματολογήσει υπέρ αυτής της κατεύθυνσης. Μερικές ηγεσίες πράγματι το έκαναν. Ο Μπορντίγκα, μιλώντας εκ μέρους της ιταλικής αντιπροσωπείας, τοποθετήθηκε εναντίον του ενιαίου μετώπου γενικά και ο πολωνός Ντόμσκι εναντίον των εφαρμογών του ενιαίου μετώπου, στην πράξη. Ωστόσο επικρά­τησε η γεμάτη αυταπάτες και άτολμη τοποθέτηση του Ζηνόβιεφ και των υπο- στηρικτών του.

Οι άμεσες συνέπειες αυτής της επικράτησης ήταν τελικά τελείως ασήμα­ντες. Ωστόσο η γραμμή "μόνο από τα κάτω" θα αναβίωνε την περίοδο 1929- 33, αυτή τη φορά με πραγματικά καταστροφικές συνέπειες.

Το ίδιο ισχύει και με το δόγμα του "σοσιαλφασισμού". Ο Μπορντίγκα, έ ­νας αυθεντικός και αδιόρθωτος αριστεριστής, είπε στο Πέμπτο Συνέδριο: "Ο φασισμός, κατά κύριο λόγο, απλά επαναλαμβάνει το παλιό παιχνίδι των αστι­κών αριστερών κομμάτων, δηλαδή να μιλάει στο προλεταριάτο για κοινωνική ειρήνη. Επιχειρεί να πετύχει αυτόν του το στόχο σχηματίζοντας συνδικαλιστι­κές ενώσεις βιομηχανικών εργατών και εργατών γης, τις οποίες στη συνέχεια πρακτικά καθοδηγεί στην συνεργασία με τις ενώσεις των αφεντικών".6

Ποια είναι τότε η διαφορά μεταξύ φασισμού και σοσιαλδημοκρατίας; Στη βάση αυτής της ανάλυσης δεν υπήρχε καμιά διαφορά, όσο κι αν αυτό είναι μια ολοφάνερη ανοησία. Γιατί η ουσιαστική ειδοποιός διαφορά του φασισμού είναι ότι στοχεύει στη διάλυση όλων των αυτόνομων οργανώσεων των εργα­ζόμενων, είτε είναι επαναστατικές, είτε ρεφορμιστικές, να εξατομικοποιήσει την εργατική τάξη κι έτσι να την εκμηδενίσει πολιτικά. Αυτό είχε ήδη αρχίσει να συμβαίνει στην Ιταλία του 1924, την ώρα που ο Μπορντίγκα εξέθετε τις

116

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

παραπάνω απόψεις. Η Σοσιαλδημοκρατία, αντιθέτως, στηρίζεται στις πραγ­ματικές οργανώσεις των εργατών, έστω και σαν παράσιτο πάνω τους. Χωρίς τις οργανώσεις αυτές δεν έχει κανένα απολύτως έρεισμα.

Η ταξική βάση του φασισμού είναι εκ Θεμελίων διαφορετική απ' αυτή της σοσιαλδημοκρατίας. Οπως συμβαίνει και με τους επαναστάτες σοσιαλιστές, οι φασίστες μπορούν να κερδίσουν μια πραγματικά μαζική βάση μόνο σε συνθήκες βαθιάς κοινωνικής κρίσης. Ενώ όμως οι επαναστάτες σοσιαλιστές στηρίζονται στην οργανωμένη εργατική τάξη ή στους αγώνες των εργατών για να οπλίσουν τους εργάτες με τη συλλογική δυνατότητα να γκρεμίσουν τον καπιταλισμό και να χτίσουν μια νέα κοινωνία, οι φασίστες στηρίζονται στους μικροαστούς, στα πιο καθυστερημένα και ανοργάνωτα κομμάτια της εργατικής τάξης και στο "λούμπεν προλεταριάτο". Εχοντας οδηγηθεί στα ό­ρια της απόγνωσης τα θύματα της κρίσης και χωρίς δικές τους οργανώσεις να τους υπερασπιστούν, μπορούν να στρατολογηθούν εύκολα απ' τους φασί­στες, οι οποίοι τους προσφέρουν μια ψευδαίσθηση αλληλεγγύης που εργα­λείο της έχει την προκατάληψη και την παραστρατιωτική βία σε μια περίοδο βαθιάς κοινωνικής κρίσης.

Οι φασίστες, σε αντίθεση με τους σοσιαλδημοκράτες, δεν αναγνωρίζουν την αστική δημοκρατία. Και σε αντίθεση με τους επαναστάτες σοσιαλιστές, δεσμεύονται να υπερασπίσουν τη δικτατορία του κεφαλαίου (παρόλο που το γεγονός ότι αντλούν μέρος της υποστήριξής τους απ' τα θύματα του καπιτα­λισμού, σημαίνει το τσάκισμα ακριβώς αυτής της πτέρυγάς τους στην περί­πτωση που καταλάβουν την εξουσία, όπως συνέβη με τον Χίτλερ το 1934, ό­ταν διέλυσε την φράξια των Ραίμ-Στράσερ στο Ναζιστικό Κόμμα).

Ωστόσο το Πέμπτο Παγκόσμιο Συνέδριο ενθάρρυνε τις ανοησίες του Μπορντίγκα, αποδεχόμενο σαν ευαγγέλιο την πρόταση ότι "ο φασισμός και η σοσιαλδημοκρατία είναι δυο αιχμές του ίδιου όπλου που έχει στα χέρια της η δικτατορία του μεγάλου κεφαλαίου". 7 Σ' αυτή την περίοδο ανήκει επίσης και ο διαβόητος ισχυρισμός του Στάλιν ότι "η σοσιαλδημοκρατία και ο φασι­σμός δεν είναι αντίποδες, αλλά δίδυμα". Και πάλι ο άμεσος αντίκτυπος αυ­τής της ανάλυσης ήταν ασήμαντος, αλλά η αναβίωση αυτών των εννοιών στην περίοδο μεταξύ 1929 και 1933 θ' απέβαινε καταστροφική. Ο φασισμός και η σοσιαλδημοκρατία δεν είναι οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος. Είναι δυο εντελώς διαφορετικές εναλλακτικές προοπτικές στήριξης του καπιταλι­σμού.

Η κατάληξη της περιόδου της "αριστερής ταλάντευσης" ήταν η απομά­κρυνση από ηγετικές θέσεις στη Διεθνή και σε μερικά σημαντικά κομμουνι­

117

Ντ άνκαν Χά λ α ς

στικά κόμματα, όσων κομμουνιστών και της "δεξιάς" και της "αριστερής" πτέ­ρυγας, είχαν ανεξάρτητη σκέψη. Μερικοί απ' αυτούς πράγματι παρέκλιναν προς σοσιαλδημοκρατικές θέσεις. Κάποιοι όμως είχαν δίκιο -άλλος λιγότερο, άλλος περισσότερο- στην κριτική που ασκούσαν. Είχε συντελεστεί τελικά το μεγάλο βήμα για τη δημιουργία μιας ανεπιθύμητης κατάστασης, παρόλες τις προειδοποιήσεις που μερικά χρόνια νωρίτερα είχε απευθύνει ο Λένιν προς τον Μπουχάριν και τον Ζηνόβιεφ, ότι δηλαδή "αν οδηγήσουν εκτός κόμματος όλους τους συντρόφους που δεν είναι απαραίτητα πρόθυμοι να υπακούσουν, αλλά έχουν όμως κοφτερό μυαλό, θα τους απομείνουν κάποιοι υπάκουοι ηλί­θιοι και τότε σίγουρα θα καταστρέψουν το κόμμα". 8

Υπήρχαν ωστόσο και κάποιες συνέπειες αυτής της περιόδου που υπήρ­ξαν τραγικές. Τον Δεκέμβρη του 1924 το αδύναμο ΚΚ της Εσθονίας, παρακι­νήθηκε απ' τον Ζηνόβιεφ, που έψαχνε απελπισμένα για μια επιτυχία, να εξα ­πολύσει ένα αριστερό πραξικόπημα. "Οι εξεγερμένοι, εκμεταλλευόμενοι το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού, σημείωσαν αρχικά μερική επιτυχία στην πρωτεύουσα Ρεβάλ. Αλλά μέσα σε λίγες ώρες όλα είχαν τελειώσει. Ηταν έ­να υπόδειγμα απεγνωσμένου πραξικοπήματος. Μετά την αποτυχία του όχι μόνο εντάθηκε η καταστολή, όπως ήταν φυσικό, αλλά και δόθηκε και η κα­τάλληλη αφορμή για να εγκαθιδρυθεί μια στρατιωτική δικτατορία".9

Αντίθετα με το πραξικόπημα στην Ρεβάλ, η βομβιστική επίθεση στον Κα­θεδρικό Ναό της Σόφιας τον Απρίλη του 1925 δεν έγινε βέβαια με παρότρυν­ση της Διεθνούς. Χρωστούσε όμως αναμφίβολα πολλά στο κλίμα του "αρι­στερισμού" που καλλιέργησε ο Ζηνόβιεφ. Το σχέδιο της επιχείρησης, που οργανώθηκε απ' το στρατιωτικό σκέλος του Βουλγάρικου ΚΚ χωρίς να γνω­ρίζει τίποτα η εξόριστη ηγεσία του κόμματος, βασιζόταν στην ανατίναξη του Καθεδρικού Ναού της Σόφιας την στιγμή που ο βασιλιάς, η κυβέρνηση και η ηγεσία του στρατού θα παρακολουθούσαν την κηδεία ενός στρατηγού που είχε δολοφονηθεί.

Ό λη η επίσημη Βουλγαρία παρακολουθούσε την κηδεία. Η βόμβα εξερά- γη, σκότωσε πάνω από 100 άτομα και τραυμάτισε 300, μολονότι όλα τα μέλη της κυβέρνησης ως εκ θαύματος διέφυγαν... Δυο ηγετικά μέλη του στρατιω­τικού σκέλους του Βουλγάρικου ΚΚ, ο Γιανκόφ και ο Μίνκοφ σκοτώθηκαν επί τόπου προσπαθώντας ν' αποφύγουν τη σύλληψη. Εκατοντάδες κομμουνι­στές συνελήφθησαν, αποσπάστηκαν ομολογίες με βασανιστήρια και οι πε­ρισσότεροι εκτελέστηκαν, ακόμη και χωρίς δίκη".10

Η Εκτελεστική Επιτροπή της Διεθνούς αρνήθηκε οποιαδήποτε υπευθυνό­τητα γι' αυτή την ενέργεια, πράγμα που τυπικά ήταν αλήθεια. Το Βουλγάρικο

118

Κο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ΚΚ την περίοδο που ακολούθησε διαλύθηκε κάτω απ' το κράτος της καταστο­λής.

Η πέμπτη ολομέλεια της Εκτελεστικής Επιτροπής της Διεθνούς τον Μάρ­τη του 1925 έδωσε τέλος στην βραχύχρονη περίοδο της "αριστερής ταλά- ντευσης". Είχε γίνει αντιληπτό με καθυστέρηση ότι "στο κέντρο της Ευρώ­πης, στη Γερμανία είχε ήδη περάσει η περίοδος της επαναστατικής αναταρα­χής". 11 Αποφασίστηκε κατά συνέπεια ότι ήταν αναγκαίο να επικεντρωθεί ό­λη η έμφαση ξανά στην τακτική του ενιαίου μετώπου. Τα συνθήματα "μόνο α­πό τα κάτω" και "ενάντια στον σοσιαλφασισμό" πολύ γρήγορα εγκαταλεί- φθηακν τελείως. Αυτό το βήμα προς τα πίσω, βήμα που ήταν σωστό, αν και υιοθετήθηκε με καθυστέρηση δεκάξι μηνών, γρήγορα έγινε το σκαλοπάτι ε ­νός ξεδιάντροπου οπορτουνισμού.

Οπως έγραφε αργότερα ο Τρότσκι, "όποιος καεί απ' τον χυλό, φυσάει και το γιαούρτι. Οι “αριστερές" κεντρικές επιτροπές ενός μεγάλου αριθμού κομ­μάτων απαλλάχτηκαν από τα καθήκοντό τους κατά τον ίδιο βίαιο τρόπο με τον οποίο τις είχαν τοποθετήσει σε αυτές τις θέσεις πριν το Πέμπτο Συνέ­δριο. Ο αριστερίστικος τυχοδιωκτισμός έδωσε την θέση του σ' έναν καθαρό, δεξιό οπορτουνισμό".

Τ ια ν' αντιληφθεί κανείς τον χαρακτήρα και τους ρυθμούς αυτής της δε­ξιάς στροφής στη Διεθνή και τις οργανώσεις της, δεν έχει παρά να θυμηθεί ότι ο Στάλιν, ο ενορχηστρωτής της, στα 1924 εξυμνούσε την παράδοση της κομματικής ηγεσίας στα χέρια των Μάσλοβ, Φίσερ, Τραιντ, Ζιρώ και άλλων, ως έκφραση της μπολσεβικοποίησης των κομμάτων... Δέκα μήνες αργότερα αυτοί οι αυθεντικοί Μπολσεβίκοι και επαναστάτες ηγέτες κατηγορούνταν ως κραγμένοι σοσιαλδημοκράτες και αποστάτες, εκδιώχτηκαν απ' την ηγεσία και διαγράφηκαν απ' τα κόμματά το υ ς".12

Πολύ σύντομα την ίδια κατάληξη θα είχε και ο προστάτης τους ο Ζηνό- βιεφ. Η δεξιά στροφή μέσα στην ίδια τη Ρωσία, η όλο και μεγαλύτερη αυτο­πεποίθηση που άρχισε ν' αποκτά η γραφειοκρατία στις δικές της δυνάμεις και δυνατότητες και που εκφραζόταν στο νέο σύνθημα "Σοσιαλισμός σε μια χώρα", οδήγησαν στην διάσπαση της Τρόικας και στο πέρασμα του Ζηνόβιεφ και του Κάμενεφ, στην αντιπολίτευση. Αρχιζε πια ν' ανατέλει το άστρο του Στάλιν.

Η περίοδος της κυριαρχίας του Ζηνόβιεφ στην Διεθνή ήταν μια παταγώ­δη αποτυχία. Οι "αριστεροί" και οι ψευδοαριστεροί τυχοδιωκτισμοί συνδυάζο­νταν, όπως θα διαπιστώσουμε, με τον πιο κραυγαλέο και οπορτουνιστικό τυ­χοδιωκτισμό. Παρόλες όμως τις αδυναμίες και ταλαντεύσεις του, ο Ζηνόβιεφ

119

Ντ άνκαν Χάλ ας

αναγνώριζε ότι υπάρχουν όρια που δεν είναι δυνατόν να παραβιαστούν. Μπολσεβίκος απ' το 1903, μέλος της Κ.Ε. απ' το 1907, ο κυριότερος συνερ­γάτης του Λένιν τα πρώτα ιδρυτικά χρόνια της Διεθνούς, ο Ζηνόβιεφ είχε α­πορροφήσει αρκετό απ' τον διεθνισμό του Λένιν, για να μπορέσει να γίνει το κατάλληλο όργανο μιας γραφειοκρατικής δικτατορίας που γινόταν όλο και πιο εθνικιστική.

Ο Ζηνόβιεφ, μολονότι δεν απομακρύνθηκε επισήμως πριν από το 1926 απ' την ηγεσία της Διεθνούς, ήδη, μετά την Πέμπτη Ολομέλεια της Εκτελε­στικής Επιτροπής στις αρχές του 1925 είχε χάσει την επιρροή του. Ηγέτης ήταν τώρα ο Στάλιν, μολονότι ακόμα "πρώτος μεταξύ ίσων’ στο σύνολο μιας γραφειοκρατίας που αναγνώριζε όλο και πιο πολύ στο πρόσωπό του ότι ήταν το νέο αφεντικό.

Ο Στάλιν αναμειγνύονταν για πρώτη φορά με τη Διεθνή. "Την περίοδο που η Διεθνής ήταν ένας ζωντανός οργανισμός και συγκέντρωνε τη σταθερή και γεμάτη ανησυχία προσοχή του Λένιν, του Τρότσκι και του Ζηνόβιεφ, ο Στάλιν παρέμενε μάλλον αδιάφορος απέναντι της. Μόνο το 1924 στράφηκε προς τη Διεθνή, όταν αυτή είχε μετατραπεί σε μια γραφειοκρατική μηχανή, ι­κανή να αντιπροσωπεύσει και να γίνει το μακρύ χέρι της ρώσικης εξωτερικής πολιτικής ή των δικών του σχεδιασμών".13

Για τον Στάλιν, η Διεθνής δεν ήταν στην πραγματικότητα παρά ένα όργα­νο εξωτερικής πολιτικής. Ομως κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να ομολογηθεί δημόσια, ούτε ο Στάλιν θα μπορούσε να το επιβάλλει μόνο με τις δικές του δυνάμεις ή διαμέσου κάποιων αντιπροσώπων. Χρειαζόταν ένα επιφανή "πα­λιό Μπολσεβίκο", αυθεντικών προδιαγραφών και αυθεντικής συνειδητής προ­σήλωσης στην αναγκαιότητα της δεξιάς στροφής. Αυτός ο άνθρωπος ήταν ο Νικολάι Μπουχάριν. Η περίοδος της δεξιάς στροφής ήταν η περίοδος της Διεθνούς του Μπουχάριν.

Ο Μπουχάριν ήταν ένας θεωρητικός με την κυριολεκτική σημασία της λέ­ξης. Ο Λένιν στην "Διαθήκη" του, ακριβώς πριν απ' τον θάνατό του είχε γρά­ψει ότι "οι θεωρητικές απόψεις του Μπουχάριν ποτέ δεν ήταν ατόφια μαρξι­στικές. Πάντα έφεραν την σφραγίδα ενός σχολαστικισμού (ποτέ δεν μελέτη­σε και νομίζω ποτέ δεν κατάλαβε στην πραγματικότητα την διαλεκτική)"14. Τα πρώτα χρόνια μετά τη Ρώσικη Επανάσταση ο Μπουχάριν υπήρξε ένας έν­θερμος υπεραριστερός. Τώρα πλέον ήταν, με το ίδιο πάθος και εξαιτίας της ίδιας μηχανιστικής λογικής με την οποία αντιλαμβανόταν τα πράγματα, δε­ξιός στις απόψεις του -και όσον αφορά την κατάσταση στο εσωτερικό της Ρωσίας και όσον αφορά τις διεθνείς εξελίξεις. Κάτω από τη δική του ηγεσία

120

Κ ο μ ι ν τ έ ρ υ - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

προχώρησε ακόμα πιο βαθιά ο εκφυλισμός της Διεθνούς. Μέχρι τέτοιου ση­μείου που ήταν πλέον κάτι τελείως διαφορετικό απ' την Διεθνή που ίδρυσαν το 1919 ο Λένιν και ο Τρότσκι.

Ηταν η περίοδος του "κεντροδεξιού συνασπισμού" στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ, η περίοδος της συμμαχίας μεταξύ Μπουχάριν και Στάλιν. Ηταν η επο­χή "της οικοδόμησης του σοσιαλισμού με το ρυθμό του σαλιγκαριού", κατά την έκφραση του Μπουχάριν -και βέβαια "σε μια μόνο χώρα". Στηρίχθηκε στους αγρότες, προτρέποντάς τους "πλουτίστε", και απέκλειε την σχεδια­σμένη εκβιομηχάνιση ως "τυχοδιωκτισμό".

Η αντίστοιχη πολιτική στο επίπεδο της Διεθνούς σήμαινε συμμαχίες με "αριστερούς" συνδικαλιστές γραφειοκράτες, "αριστερούς" σοσιαλδημοκρά­τες και ακόμη και μικροαστούς εθνικιστές.

Μικροαστοί "Σύμμαχοι”"Χάρη στη γεμάτη προνόμια θέση της και τη συντηρητική λογική της, η

σοβιετική γραφειοκρατία... τείνει να εμπιστεύεται περισσότερο την “επανα- στατική” Κουμιτάνγκ, την "αριστερή” γραφειοκρατία των βρετανικών συν­δικάτων, τους κάθε λογής μικροαστούς “φίλους της Σοβιετικής Ενωσης”, τους φιλελεύθερους ή ριζοσπάστες ειρηνιστές, από άτι την ανεξάρτητη και επαναστατική δραστηριότητα του προλεταριάτου".

Τρότσκι, "Η Διεθνής Αριστερή Α ντιπολίτενση"

ΟΙ ΡΙΖΕΣ της δεξιάς στροφής βρίσκονται στην περίοδο της αριστερής τα- λάντευσης, όχι μόνο επειδή η πρώτη επιβλήθηκε σαν αντίδραση στη δεύτε­ρη, αλλά επίσης επειδή ο γραφειοκρατικός τυχοδιωκτισμός που χαρακτήριζε το καθεστώς του Ζηνόβιεφ στη Διεθνή περιείχε τους σπόρους του πιο χυδαί­ου οπορτουνισμού.

Ας επιστρέφουμε στο φθινόπωρο του 1923. Μια συνάντηση αντιπροσώ­πων, που υποτίθεται ότι εκπροσωπούσαν αγροτικές οργανώσεις σαράντα χωρών, ίδρυσε στη Μόσχα ένα "Διεθνή Συμβούλιο των Αγροτών". Το Πέμπτο Παγκόσμιο Συνέδριο χαρακτήρισε αυτό το σκιώδες όργανο σαν "Αγροτική Διεθνή" (Krestintern). Αρχισαν διαβουλεύσεις με τους ηγέτες της εξόριστης Ενωσης Βουλγάρων Αγροτών, στους οποίους υποσχέθηκαν οικονομική ενί­σχυση αν εντάσσοταν στην Αγροτική Διεθνή. Οι πανούργοι βούλγαροι ηγέ­τες πήραν τα χρήματα (περίπου είκοσι εκατομμύρια δηνάρια) και εξαφανί­στηκαν. 15

121

Νι ά ν κ α ν Χάλ ας

Αυτή η επιτυχία των Βούλγαρων είναι που παρακίνησε τον Στέφαν Ρά- ντιτς, ηγέτη του Κροατικού Αγροτικού Κόμματος, να πάει στη Μόσχα το 1924 και να συνδεθεί με την Αγροτική Διεθνή. Κατάφερε μ' αυτή την κίνηση να κάνει την γιουγκοσλάβικη κυβέρνηση ν' ανησυχήσει, ν' αρχίσει τις συννε- νοήσεις μαζί του και να συμπεριλάβει τελικά το κόμμα του σε μια κυβέρνηση Συνασπισμού. "Ξεκινώντας απ' το πράσινο Ζάγκρεμπ, θεώρησε ενδεδειγμένο να εμφανιστεί στην Κόκκινη Μόσχα προκειμένου να ενισχύσει τις πιθανότη­τες να γίνει υπουργός στο Λευκό Βελιγράδι", σημείωσε ο Τρότσκι.16

Η Διεθνής των Αγροτών εξαφανίστηκε σύντομα από το προσκήνιο, μολο­νότι, όπως θα δούμε παρακάτω, επέζησε για αρκετό χρονικό διάστημα, ώστε να διαδραματίσει έναν ελάσσονα ρόλο στην καταστροφική παρέμβαση της Κομιντέρν κατά τη διάρκεια της Κινέζικης Επανάστασης στα 1925-27.

Στη συνέχεια ακολούθησε το κωμικό επεισόδιο του Κόμματος των Ενω­μένων Αγροτών και Εργατών. "Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι μικροί αγρότες έ­χουν ιδρύσει ένα Εργατικό - Αγροτικό Κόμμα, που γίνεται όλο και ριζοσπα­στικότερο, αποκτά όλο και στενότερες σχέσεις με τους κομμουνιστές κι αρ­χίζει να διακατέχεται απ' την ιδέα της γέννησης μιας κυβέρνησης εργατών και αγροτών στη χώρα αυτή". Αυτός ήταν ο ισχυρισμός του Πέμπτου Παγκό­σμιου Συνέδριου.17

Στην πραγματικότητα αυτή η περιγραφή ανήκε στο χώρο της φαντασίας. Το περίφημο Εργατικό - Αγροτικό Κόμμα δεν ήταν τίποτα περισσότερο από μια πολιτική κίνηση των αριστεριζόντων ηγετών της Εργατικής Ομοσπονδίας του Σικάγο, δηλαδή του τοπικού παραρτήματος της AFL. Αυτοί οι συνδικαλι­στές είχαν ένα μικρό κόμμα, το Εργατικό Κόμμα, που απλά πρόσθεσαν στον τίτλο του τη λέξη "Αγροτικό" για να προσελκύσουν ψήφους στις εκλογές. Για τον ίδιο λόγο οργάνωσαν και μια Συνδιάσκεψη στο Σικάγο τον Ιούλη του 1923.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα των ΗΠΑ που τό τε ονομαζόταν Κόμμα των Εργατών, έβαλε στόχο να επικρατήσει σε αυτή τη Συνδιάσκεψη. Το ΚΚ ήταν πολύ μικρό. Σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις αριθμούσε περίπου 14.000 μέλη από τα οποία τα περισσότερα ήταν μετανάστες που δεν μιλούσαν αγγλικά. Μέχρι πολύ πρόσφατα η πολιτική του ήταν έντονα αριστερίστικη. Τώρα, με την καθοδήγηση ενός σ τελέχους της Διεθνούς, τον ουγγρικής καταγωγής Πογκάνι (που είχε το ψευδώνυμο Πέπερ στις ΗΠΑ), το κόμμα αποφάσισε να συμμετέχει στις προεδρικές εκλογές του 1924 μέσα από ένα μετωπικό σχή­μα.

"Μερικές εκατοντάδες αντιπρόσωποι, που δήλωναν ότι εκπροσωπούν γύ-

122

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ρω στις 600.000 εργάτες κι αγρότες, πήγαν στο Σικάγο για τη Συνδιάσκε­ψη... Μόνο δέκα από αυτούς ανήκαν επίσημα στο Κόμμα των Εργατών... αλ­λά οι κομμουνιστές βρήκαν τρόπο ν' αυξήσουν τον αριθμό των αντιπροσώ­πων τους: δεκάδες συμμετείχαν σαν εκπρόσωποι μικρών τοπικών συνδικά­των, ενώ άλλοι πέτυχαν να νομιμοποιηθούν σαν εκπρόσωποι οργανώσεων ό­πως η “Λογοτεχνική Εταιρεία Λιθουανών Εργατών”, ο “Ρουμανικός Προδευ- τικός Σύλλογος" ή η “Ενωση Εργαζόμενων Τραγουδιστών".

"Το Εργατικό - Αγροτικό Κόμμα δεν αντιπροσώπευε κάποιο μεγάλο κομ­μάτι της αμερικάνικης εργατικής τάξης, ωστόσο η επιρροή του δεν ήταν ανύ­παρκτη: στις εκλογές του 1920 ο υποψήφιος που κατέβασε για το αξίωμα του προέδρου, είχε συγκεντρώσει 250.000 ψήφους. Απ' την άλλη μεριά το Κόμμα των Εργατών δεν εκπροσωπούσε σχεδόν τίποτα, αλλά κατόρθωσε με τους πολλούς αντιπροσώπους που κινητοποίησε να πάρει την πλειοψηφία στη Συνδιάσκεψη. Μετά από αυτό, οι υποστηρικτές του Εργατικού - Αγροτι­κού Κόμματος αποχώρησαν και οι υποψήφιοι που πρότεινε το Κόμμα των Εργατών έγιναν αναγκαστικά δεκτοί. Η ηγεσία του κόμματος ήταν ενθουσια­σμένη. Το Κόμμα των Εργατών "πήρε την ηγεσία κι έτσι γεννήθηκε το πρώτο μαζικό κόμμα των αμερικανών εργατών κι αγροτών".19

Αλλά η οργάνωση που "πήρε την ηγεσία της" το Κόμμα των Εργατών ή­ταν στην κυριολεξία ένα κουφάρι. Και μάλιστα ένα ρεφορμιστικό κουφάρι, α­φού το πρόγραμμα που υιοθετήθηκε δεν διέφερε σε τίποτα από το παλιό πρόγραμμα του Εργατικού - Αγροτικού Κόμματος. Μέσα σ' ένα χρόνο η απο­σύνθεση ήταν τέτοια που άφησε το Κόμμα των Εργατών μικρότερο απ' ότι ή­ταν πριν τη Συνδιάσκεψη.

Αυτοί οι ανόητοι οπορτουνισμοί στις ΗΠΑ έγιναν ενώ ακόμα κυριαρχού­σε η περίοδος της "αριστερής ταλάντευσης". Το πολύ πιο σοβαρό "λάθος του Μάη" στην Πολωνία, συνέβη ενώ η ηγεσία της Διεθνούς επιχειρούσε μια ο­λοταχώς "δεξιά στροφή".

Η πολιτική της αριστερίστικης ηγεσίας που είχε τοποθετηθεί το 1924 στο Πολωνικό Κομμουνιστικό Κόμμα, είχε αδυνατίσει εξαιρετικά την ισχύ του κόμματος. Α ξίζει να σημειωθεί ότι σε όλη τη διάρκεια της ζωής του σαν πραγματικό εργατικό κόμμα, το Πολωνικό ΚΚ βρισκόταν στην παρανομία, με πολύ μικρές δυνατότητες μισο-νόμιμης δράσης.

Το 1924-25 η πολιτική του σφραγίστηκε από μια λαθεμένη επίδειξη υπερ­βολικού επαναστατικού ζήλου. Αυτή η πολιτική γινόταν ακόμα περισσότερο καταστροφική επειδή μετά την κρίση του Νοέμβρη 1923 οι αντικειμενικές δυ­νατότητες για επαναστατική δράση είχαν μειωθεί. Κατά τη διάρκεια αυτής

123

Ντ άνκαν Χάλ ας

της περιόδου το ΠΚΚ απέρριψε τελείως την τακτική του ενιαίου μετώπου και σπατάλησε τις προσπάθειές του σε μάταιους τυχοδιωκτισμούς. Το αποτέλε­σμα ήταν να χάσει την επιρροή του και ν' αποκοπεί από τις μάζες των εργα­τών.

‘ Αξίζει, βέβαια, να θυμηθεί κανείς ότι στις αρχές του 1924 το ΠΚΚ βγήκε πιο ισχυρό από το Σοσιαλιστικό Κόμμα στις δημοτικές εκλογές. Αλλά αυτή η επιτυχία δεν ήταν παρά ο απόηχος της ριζοσπαστικοποίησης των μαζών από τα γεγονότα του 1923 και όχι ο πρόλογος ενός νέου επαναστατικού κύμα­τος. Τον επόμενο χρόνο η επιρροή του κόμματος έπεσε κατακόρυφα".20

Με πρόσχημα αυτούς τους λόγους, αλλά πολύ περισσότερο επειδή ήταν ένθερμοι υποστηρικτές του Ζηνόβιεφ, διώχτηκαν από την ηγεσία οι Ντόμσκι και Ούνσλιχτ. Τον Δεκέμβρη του 1925, στη θέση τους τοποθετήκε ο Βάρσκι - που στο μεταξύ είχε προβεί στην απαιτούμενη αποκήρυξη του Τρότσκι. Η νέα ηγεσία διακήρυξε την άνευ όρων υποστήριξή της προς το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ενωσης (ΚΚΣΕ), δηλαδή προς τον Στάλιν.

Στις 12 Μάη του 1926, ο Γιόζεφ Πιλσούντσκι που το 1920 ήταν αρχηγός του πολωνικού στρατού, εξαπέλυσε ένα πραξικόπημα εναντίον της δεξιάς α­στικής δημοκρατικής κυβέρνησης η οποία είχε πρωθυπουργό τον ηγέτη του Αγροτικού Κόμματος, Βίτος. Το Πολωνικό Κομμουνιστικό Κόμμα υποστήριξε το πραξικόπημα. Το αποτέλεσμα ήταν η εγκαθίδρυση μιας στρατιωτικής δι­κτατορίας την οποία πολύ σύντομα η Διεθνής θα κατάγγελνε σαν "το φασι­στικό καθεστώς του Πιλσούντσκι"!

Πώς κατέληξε το ΠΚΚ να πάρει μια τέτοια παρανοϊκή θέση; Δυο ήταν οι κύριοι λόγοι. Ο Πιλσούντσκι είχε την υποστήριξη του Πολωνικού Σοσιαλιστι­κού Κόμματος του οποίου κάποτε (στα 1905) ήταν μέλος. Για το Κομμουνι­στικό Κόμμα η πολιτική του ενιαίου μετώπου σήμαινε πλέον ότι έπρεπε να γίνει ουρά της Σοσιαλδημοκρατίας και άρα να συρθεί στην υποστήριξη του Πιλσούντσκι. Υπήρχε κι ένας τρίτος λόγος ακόμα πιο παρανοϊκός, που ήταν προϊόν της εκστρατείας ενάντια στον Τρότσκι και τη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης. Η επανάσταση στην Πολωνία δεν ήταν δυνατόν να είναι σο­σιαλιστική, αλλά αστική. Επομένως ο Πιλσούντσκι ήταν ο πολωνός ...Ροβε- σπιέρος.

"Αυτό που απασχολούσε κυρίως τη Διεθνή ήταν το ξερίζωμα των οπαδών του Τρότσκι και του Ζηνόβιεφ. Η ηγεσία της προσδιόρισε ότι τα βασικά χα­ρακτηριστικά αυτών των “αιρέσεων" ήταν ο "αριστερισμός" και η αρνητική στάση απέναντι “στις συμμαχίες με τα μεσοστρώματα”, μια στάση που πήγα­ζε από την απροθυμία των “αιρετικών" να αναγνωρίσουν ότι η αστική επανά-

124

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

στάση, ιδιαίτερα στις υπανάπτυκτες χώρες, αποτελούσε ένα ιδιαίτερο στά­διο στην ιστορική εξέλιξη στο οποίο η αστική τάξη διαδραμάτιζε έναν προο­δευτικό ως και επαναστατικό ρόλο.

"Η Διεθνής έδινε την εντύπωση ότι διακατεχόταν από μια λατρεία των 'συμμαχιών'. Κάθε σημάδι σκεπτικισμού απέναντι σε αυτή τη λατρεία στιγμα­τιζόταν σαν “Τροτσκισμός”. Αυτή η αποθέωση των συμμαχιών εξυπηρετούσε ένα διπλό στόχο: Μέσα στην Σοβιετική Ενωση δικαίωνε τη δεξιά γραμμή Μπουχάριν - Στάλιν. Σε διεθνές επίπεδο δικαίωνε την πολιτική της ΕΣΣΔ στην Κίνα, μια πολιτική που απαιτούσε την υποταγή του Κινέζικου Κομμουνι­στικού Κόμματος στους εθνικιστές της Κουομιτάνγκ και το έθετε κάτω από τις διαταγές του Τσανγκ Κάι Σεκ."2 ’

Φυσικά, στην περίπτωση της Πολωνίας, γρήγορα φάνηκε πόσο σκουπίδια ήταν τέτο ιες απόψεις. Ο Πιλσούντσκι σαν αξιόπιστος σύμμαχος του γαλλι­κού ιμπεριαλισμού, στράφηκε ενάντια στην ΕΣΣΔ και το καθεστώς του κατα­δίωξε κάθε εργατική οργάνωση, και ιδιαίτερα το ΚΚ, με πολύ μεγαλύτερη λύσσα απ' όσο η κυβέρνηση του Βίτος.

Η γενική απεργία στη Βρετανία"Ο Ζηνόθιεφ μας έδωσε να καταλάβουμε ότι κατά τη γνώμη του ο δρό­

μος για την επανάσταση δεν θα περνούσε μέσα από τη στενή δίοδο του Κομμουνιστικού Κόμματος Βρετανίας, αλλά από την πλατιά πύλη των συν­δικάτων. Η πάλη για να κερδηθούν στο κόμμα οι μάζες των συνδικαλισμέ­νων εργατών, αντικαταστάθηκε από την ελπίδα ότι θα μπορούσε να χρησι­μοποιηθεί ο έτοιμος μηχανισμός των συνδικάτων για την υπόθεση της επα­νάστασης. Πάνω σε αυτή τη λαθεμένη βάση αναπτύχθηκε αργότερα η πολι­τική της Αγγλο-Ρωσικής Επιτροπής..."

Τρότσχι, "Ενας ισολογισμός της Αγγλο-Ριοσιχής Επιτροπής"

ΤΟΝ ΙΔΙΟ εκείνο Μάη του 1926, ξέσπασε στη Βρετανία η Γενική Απερ­γία 22 Οπως είπαμε παραπάνω, το Βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα είχε μείνει ανεπηρέαστο απ' την "αριστερή ταλάντευση”. Το 1924 η κεντρική αιχ­μή της δράσης του ήταν η ενιαιομετωπική δουλειά μέσα στα συνδικάτα κι έ ­στιαζε ιδιαίτερα στο Κίνημα Μειοψηφίας συνδικαλιστών βάσης που είχε πα­νεθνική εμβέλεια. Ο σχηματισμός της Άγγλο-Σοβιετικής Επιτροπής Συνδικά­των” τον Απρίλη του 1925, μετατόπισε αυτή τη σοβαρή και σωστή προσπά­θεια, πολιτικά προς τα δεξιά. Μάλιστα η ηγεσία της Διεθνούς δεν έκρυβε τον

125

Ντ άνκαν Χάλ ας

ενθουσιασμό της απέναντι σ' αυτή τη μεταστροφή.Τον Μάρτη του 1926 η έκτη ολομέλεια της Εκτελεστικής Επιτροπής της

Διεθνούς δήλωσε ότι "η αλλαγή της διάθεσης μέσα στην εργατική τάξη και στην πλειοψηφία του οργανωμένου κομματιού της στην Αγγλία εκφράζεται οργανωτικά με την δημιουργία της “Επιτροπής για την Αγγλο-Ρωσική ενότη­τα". Αυτή η Επιτροπή, που η ίδρυσή της χαιρετίστηκε με ιδιαίτερη χαρά απ' τις μάζες, αποτελεί την αφετηρία ενός νέου σταδίου στην ιστορία του διε­θνούς κινήματος των συνδικάτων. Αποδεικνύει την πρακτική δυνατότητα που υπάρχει για τη δημιουργία μιας ενιαίας Διεθνούς για κοινό αγώνα των εργα­τών που προέρχονται από διαφορετικές πολιτικές τάσεις ενάντια στην αντί­δραση, τον φασισμό και την επίθεση των καπιταλιστών".23

Αυτό όμως που αποδείχθηκε στην πραγματικότητα ήταν το απλό γεγο­νός ότι οι αριστεροί ρεφορμιστές γραφειοκράτες στο Γενικό Συμβούλιο της TUC (της Βρετανικής ΓΣΕΕ) που πρόσκαιρα είχαν αποκτήσει το πάνω χέρι, ανακάλυψαν ότι θα τους ήταν χρήσιμο να κερδίσουν την προστασία μιας "α­ριστερής επικάλυψης" και μάλιστα χωρίς κόστος. Την περίοδο απ' τον Ιούλη του 1925 ως τον Μάη του 1926 η βρετανική κυβέρνηση ψύχραιμα και προσε­κτικά ετοιμαζόταν να τσακίσει την δύναμη του συνδικάτου των ανθρακωρύ­χων. Αυτήν ακριβώς την ίδια περίοδο η αριστερή πτέρυγα της ηγεσίας των συνδικάτων, οι ήρωες της Άγγλο-Σοβιετικής Επιτροπής των Συνδικάτων', κοίμιζαν με "αριστερή" ρητορική τους υποστηρικτές τους στη βάση και δεν προετοιμάζονταν καθόλου για την αναπόφευκτη σύγκρουση με την κυβέρνη­ση. Μέσα σε δυο μήνες απ' την Εκτη Ολομέλεια, που ήταν τόσο πρόθυμη ν' ανταποκριθεί στην έκκλησή τους, ένωσαν τις δυνάμεις τους με τη δεξιά πτέ­ρυγα των συνδικάτων και ξεπούλησαν την Γενική Απεργία.

Αυτοί οι αριστεροί γραφειοκράτες δεν ήταν άγνωστοι στους ηγέτες του Βρετανικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Ηταν όλοι τους παλιοί συνδικαλιστές πριν τον Παγκόσμιο Πόλεμο και είχαν γίνει πια κομμάτι του κατεστημένου, αποτελώντας το "αριστερό" του προσωπείο. Την περίοδο 1920-21 ένα κομ­μάτι απ' αυτούς είχε οργανωθεί στο Κομμουνιστικό Κόμμα, αλλά το εγκατέ- λειψαν μόλις το Κόμμα άρχισε να τους πιέζει να δρουν σαν πειθαρχημένα κομματικά μέλη. Στην καλύτερη περίπτωση, το μόνο που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ήταν ταλαντευόμενοι και μη-αξιόπιστοι σύμμαχοι, κάτι που κατα­λάβαιναν τουλάχιστον αρκετά καλά μερικοί απ' τους ηγέτες του Κομμουνι­στικού Κόμματος: "Θα' ταν αυτοκτονία για το Κομμουνιστικό Κόμμα και το Κί­νημα Μειοψηφίας να δείξει τόσο μεγάλη εμπιστοσύνη στην λεγάμενη επίση­μη αριστερή πτέρυγα", έγραφε το μηνιαίο περιοδικό του κόμματος τον Σε­

126

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί ι η Δ ι ε θ ν ή ς

πτέμβρη του 1924. 24 Αντίθετα, η έμφαση θα' πρεπε να δοθεί, σύμφωνα με τη συνέχεια στο ίδιο άρθρο, "στον σχηματισμό επιτροπών στους χώρους δουλειάς ως αναγκαίο βήμα για την αντιμετώπιση της γραφειοκρατίας".

Αυτή η έμφαση όμως άλλαξε τελείως όταν συγκροτήθηκε η Αγγλοσοβιε- τική Επιτροπή, δήθεν "για να προαγάγει την υπόθεση της ενότητας στο διε­θνές κίνημα των συνδικάτων", σαν ένα βήμα προς τη "διεθνιστική ενότητα των εργατών σ’ όλες τις χώρες" και σαν μια "ακλόνητη δέσμευση για ειρήνη και οικονομική ασφάλεια". 2S. Τον Σεπτέμβρη του 1924, εγκρίθηκε ομόφωνα απ' την βρετανική TUC η συμφωνία με τα ρώσικα συνδικάτα. Κι έτσι το Βρε­τανικό Κομμουνιστικό Κόμμα υιοθέτησε κι αυτό με τη σειρά του την "αυτο- κτονική" πολιτική. Φυσικά, υπήρχαν μέσα στην ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος οπορτουνιστικές τάσεις που αυθόρμητα υπερθεμάτισαν την αλλα­γή της γραμμής, αλλά ήταν η Διεθνής και οι ρώσοι ηγέτες που εξασφάλισαν ότι αυτή η οπορτουνιστική γραμμή θα παραμείνει σταθερή.

Η σκέψη των ρώσων ηγετών εκείνη την περίοδο κυριαρχούνταν απ' την ι­δέα ότι ενώ το Βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν μικρό και χωρίς δύνα­μη, η TUC ήταν μια υπαρκτή δύναμη στην Βρετανία, μια δύναμη μάλιστα την οποία θα μπορούσαν να προσελκύσουν υπέρ των συμφερόντων της ΕΣΣΔ. Συνεπώς καθήκον του Κομμουνιστικού Κόμματος θα' ταν να ενθαρρύνει την TUC και όχι να την ενοχλεί με "ανώριμες" κριτικές.

Αυτό όμως που ήταν εγκληματικό δεν ήταν αυτή καθεαυτή η Αγγλο-Σο- βιετική Επιτροπή, η οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί και σαν τακτικός ελιγ­μός για να εξασθενήσει η Διεθνής του Αμστερνταμ. Ηταν η συνειδητή δημι­ουργία αυταπατών για τους "αριστερούς" της TUC και η πολιτική παράλυση που επέβαλε η Διεθνής πάνω στο Βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Κατά τη διάρκεια της εννιάμηνης ανακωχής μεταξύ κυβέρνησης - συνδικάτων, η ο­ποία έληγε τον Μάη του 1926, είχε ζωτική σημασία για το Κομμουνιστικό Κόμμα ν' ασκήσει κριτική σταθερά ενάντια στην αδράνεια των αριστερών η­γετών των συνδικάτων, όταν η κυβέρνηση έδειχνε ότι προετοιμάζεται για μια αποφασιστική αναμέτρηση. Να προειδοποιήσει για την επερχόμενη κατα­στροφή, να καταβάλλει κάθε προσπάθεια για να οργανώσει την κινητοποίηση της βάσης ανεξάρτητα απ' τους γραφειοκράτες των συνδικάτων, είτε ήταν ο­παδοί της δεξιάς, είτε ήταν οπαδοί της αριστερής πτέρυγας. Αντί γι' αυτό, βοήθησε να δυναμώσουν οι αυταπάτες για την αριστερή πτέρυγα της γρα­φειοκρατίας, που ήταν πλέον "οι φίλοι της ΕΣΣΔ". Βοήθησε επίσης ακριβώς αυτή την αριστερή πτέρυγα να διατηρήσει τον έλεγχο του συνδικαλιστικού κινήματος, μ' ένα διαβόητο σύνθημα που λάνσαρε τό τε το Κομμουνιστικό

127

Ν ι ά ν κ α ν Χά λ α ς

Κόμμα: "Ολη η εξουσία στο Γενικό Συμβούλιο". Ενα Γενικό Συμβούλιο Προ­δοτών όπως σύντομα επρόκειτο ν' αποδειχθεί.

Αλλά ακόμα και μετά την προδοσία της Γενικής Απεργίας η ηγεσία των Μπουχάριν-Στάλιν παρέμεινε προσκολημένη παθητικά προς την "Αγγλο-Σο- βιετική Επιτροπή των Συνδικάτων", μέχρι που το 1927, όταν η βρετανική κυ­βέρνηση διέκοψε τις διπλωματικές τις σχέσεις με την ΕΣΣΔ, χρησιμοποιώ­ντας ως πρόσχημα την "κομμουνιστική προπαγάνδα στις Ινδίες", η Επιτροπή έδειξε όλη την πραγματική της αξία σαν σύμμαχος: "Η TUC αποχώρησε απ' την Επιτροπή και κατήγγειλε τους Ρώσους!

Η Κινέζικη Επανάσταση"Η Κουομιτάνγκ, της οποίας η κυριότερη πολιτική ομάδα συμμάχησε με

τους Κινέζους Κομμουνιστές, αντιπροσωπεύει έναν επαναστατικό συνασπι· σμό εργατών, αγροτών, διανοούμενων και διάφορων δημοκρατών μέσα στις πόλεις, στην βάση της κοινότητας των ταξικών συμφερόντων αυτών των κοινωνικών στρωμάτων στον αγώνα ενάντια στους ιμπεριαλιστές και ολόκληρη τη στρατοκρατική φεουδαρχική τάξη, για την επίτευξη της ανε­ξαρτησίας της χώρας και μιας ενιαίας επαναστατικής-δημοκρατικής κυβέρ­νησης".

Απόφαση της Εκτελεστικής Επιτροπής της Διεθνούς, Μάρτης 1926

ΕΚΕΙΝΑ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ξέσπασε η Κινέζικη Επανάσταση του 1925-27, που ήταν μια γιγάντια, κοσμοίστορικής σημασίας εξέγερση. Η Κίνα στις αρχές της δεκαετίας του '20 ήταν ημιαποικία, χωρισμένη σε "σφαίρες επιρροής" με­ταξύ διάφορων ανταγωνιστικών μεταξύ τους ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, απ' τις οποίες οι πιο σημαντικές ήταν η Βρετανία και η Ιαπωνία. Αυτές οι δυνά­μεις διατηρούσαν τον έλεγχο έχοντας αποσπάσει εδαφικά δικαιώματα στις παραλιακές πόλεις της Κίνας. Τοποθέτησαν δικό τους στρατό σ' αυτές τις περιοχές για να εξασφαλίζουν την επικυριαρχία τους και καλλιέργησαν δε­σμούς με τους ντόπιους πολέμαρχους που είχαν διαμοιράσει μεταξύ τους την χώρα με τις συμμορίες τους. Ο “φιλοβρετανός" Βου Πέι Φου, που είχε τον έλεγχο του μεγαλύτερου μέρους της κεντρικής Κίνας και ο "φιλοϊάπω- νας" Τσανγκ Τσο-Λιν, που ήταν κυρίαρχος στον βορρά, ήταν οι σημαντικότε­ροι απ' αυτούς, αλλά υπήρχε και ένας μεγάλος αριθμός μικρών πολέμαρχων, που πότε ακολουθούσε τον ένα και πότε τον άλλο μεγαλοκαρχαρία. Στην Καντώνα, στα νότια της Κίνας, μια ανίσχυρη εθνικιστική κυβέρνηση, αυτή της

128

Κο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

Κουομιτάνγκ (ΚΜΤ), κατόρθωνε να επιβιώνει συμμαχώντας πότε με τον ένα, πότε με τον άλλο τοπικό πολέμαρχο. Στην πρωτεύουσα, το Πεκίνο, η επίση­μη εθνική κυβέρνηση της Κίνας ήταν τελείως ανίσχυρη.

Η Κουμιτάνγκ ήταν ένα αστικό εθνικιστικό κόμμα, το οποίο είχε υιοθετή­σει μια ασαφή αριστερή ρητορική. Ό ι εκπεφρασμένοι στόχοι του ήταν οι Τρεις Αρχές του Ανθρώπου": Εθνικισμός, Δημοκρατία (τ' ανθρώπινα δικαιώμα­τα) και Σοσιαλισμός (οι συνθήκες ζωής του ανθρώπου). Σ' αυτές τις αφηρημέ- νες αοριστίες δεν αντιστοιχούσε καμιά συγκεκριμένη πρόταση. Αυτό που είχε σημασία ήταν η στρατιωτική ισχύς και γι' αυτό η σοβιετική στρατιωτική βοή­θεια προσέλκυσε την Κουομιτάνγκ σε μια συμμαχία με την ΕΣΣΔ". 26 Στα 1923 μεταξύ της Κουομιτάνγκ και της κυβέρνησης της ΕΣΣΔ κλείστηκε μια συμφωνία για αποστολή ρώσικων όπλων καθώς και στρατιωτικών και πολιτι­κών συμβούλων στην Καντώνα τον επόμενο χρόνο. Πολύ γρήγορα η Κουομι- τάνγκ είχε ένα σχετικά ικανό στρατό κάτω από την ηγεσία του Τσιανγκ Και- Σεκ, ο οποίος είχε αποκτήσει την στρατιωτική του εκπαίδευση στη Ρωσία.

Το Κινέζικο ΚΚ που ιδρύθηκε τον Ιούλη του 1921, ήταν ακόμα πολύ μικρό στα 1923. Στις αρχές αυτού του χρόνου η Εκτελεστική Επιτροπή της Δ ιε­θνούς αποφάσισε ότι όλα τα μέλη του Κινέζικου ΚΚ θα πρέπει να ενταχθούν ατομικά στην Κουομιτάνγκ, ενώ την ίδια στιγμή θα ’πρεπε το Κόμμα να "δια­τηρήσει και την ανεξάρτητη οργάνωσή του... Το Κομμουνιστικό Κόμμα την ί­δια ώρα που θα υποστήριζε τη Κουομιτάνγκ σ' όλες τις εκστρατείες του εθνι- κού-επαναστατικού μετώπου, στον βαθμό που το μέτωπο αυτό ασκεί μια α­ντικειμενικά σωστή πολιτική, δεν θα πρέπει παράλληλα να συγχωνεύεται μ' αυτό και δεν θα πρέπει να υποστέλλει τη σημαία του σ' αυτούς τους αγώ­νες". 27 Δεν υπήρχε όμως καμμιά επεξήγηση για τον τρόπο με τον οποίο θα επιτυγχάνοταν αυτοί οι δυο αντιφατικοί μεταξύ τους στόχοι.

Στις 30 Μάη του 1925 η αστυνομία της Σαγκάης, που την διοικούσαν βρε- τανοί αξιωματικοί άνοιξε πυρ εναντίον μιας διαδήλωσης και δολοφόνησε δώ­δεκα ανθρώπους. "Η αντίδραση ήταν άμεση και εκρηκτική. Η Σαγκάη, το κυ- ριότερο προπύργιο της ξένης επικυριαρχίας στην Κίνα, με τις Δυτικές τράπε­ζες και τα Δυτικά εργοστάσια, είχε παραλύσει από μια γενική απεργία. Ακό­μα και οι υπηρέτες εγκατέλειψαν τα σπίτια των ξένων... Πολύ γρήγορα η α­περγία απλώθηκε... Κάποιες στατιστικές που δεν είναι πλήρεις κατέγραψαν 135 απεργίες που ξέσπασαν αμέσως μετά τη σφαγή στις 30 του Μάη, στις ο­ποίες συμμετείχαν τετρακόσιες χιλιάδες εργάτες.

"Στο Χανκού στις 111ούνη ένα απόσπασμα βρετανών πεζοναυτών άνοιξε πυρ εναντίον μιας διαδήλωσης, σκοτώνοντας οκτώ και τραυματίζοντας δώ-

129

Νι ά ν κ ο ν Χάλ ας

δέκα ανθρώπους. Στην Καντώνα, οι κινέζοι ναύτες που δούλευαν σε βρετανι­κές εφοπλιστικές εταιρείες, στις 19 Ιούνη κατέβηκαν σε απεργία. Στις 22 Ιούνη έγινε στην Καντώνα μια διαδήλωση φοιτητών, εργατών και σπουδα­στών στρατιωτικών σχολών. Βρετανοί και Γάλλοι πολυβολητές άνοιξαν πυρ εναντίον των διαδηλωτών. Δολοφονήθηκαν επί τόπου πενήντα δύο φοιτητές κι εργάτες και τραυματίστηκαν 117. Αμέσως ξέσπασε εμπορικός αποκλει­σμός των βρετανικών προϊόντων και γενική απεργία. Το Χονγκ-Κονγκ, που ή­ταν το προπύργιο της Βρετανίας στην Κίνα, είχε τελείως ακινητοποιηθεί. Δεν γύριζε ούτε ένας τροχός. Δεν κινήθηκε κανένα εμπόρευμα. Ολα τα πλοία πα- ρέμειναν στο αγκυροβολιό".28

Αυτή η έκρηξη είχε στην ηγεσία της ανεξάρτητους επαναστάτες και ν ε ­αρούς εθνικιστές, αλλά και το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας, το οποίο και αναπτύχθηκε ραγδαία μέσα απ' αυτήν την κατάσταση. Πολύ γρήγορα έφτα­σε τα 30 χιλιάδες μέλη, ενώ το 1924 είχε λιγότερα από χίλια, από τα οποία η συντριπτική πλειοψηφία ήταν εργάτες των παραλιακών πόλεων.

Η κινέζικη εργατική τάξη μπορεί να ήταν καινούργια, αλλά είχε μεγαλώ­σει αριθμητικά. Γύρω στα τρισήμισυ εκατομμύρια απασχολούνταν στους πιο σύγχρονους τομείς της βιομηχανίας, που κατά κύριο λόγο ανήκαν σε ξένους ιδιοκτήτες. Ηταν συγκεντρωμένη σε λίγες πόλεις. Πριν την έκρηξη που ακο­λούθησε την 30 Μάη, τα συνδικάτα, που αρκετά απ' αυτά είχαν στην ηγεσία τους κομμουνιστές, δεν είχαν παρά μερικές χιλιάδες μέλη. Στα τέλη του 1925 είχαν τρία εκατομμύρια μέλη. Ταυτόχρονα άρχισε να αναπτύσσεται ένα αγροτικό κίνημα στις περιοχές που ήταν κοντά στις πόλεις, περισσότερο στην Καντώνα, με κύριο αίτημα την άρνηση πληρωμής ενοικίου για τη γη.

Ολα αυτά ήταν ιδιαίτερα ανησυχητικά για τους ηγέτες της Κουομιτάνγκ, στην οποία πλέον το πάνω χέρι το' χε ο Τσιανγκ Κάι-Σεκ μετά το θάνατο του Σουν Γιατ-Σεν στα τέλη του 1924.

Οι ηγέτες της Κουμιτάνγκ ήταν εθνικιστές. Γνώριζαν ότι χωρίς μαζική λαϊκή υποστήριξη δεν είχαν ελπίδες να νικήσουν τους ιμπεριαλιστές και τους προστατευόμενούς τους πολέμαρχους. Γ Γ αυτό τον λόγο έπρεπε να υποστη­ρίξουν τα κινήματα διαμαρτυρίας μετά τις 30 Μάη. Καθώς όμως ήταν αστοί ε- θνικιστές, είχαν αμέτρητους δεσμούς αίματος με τους εμπόρους, τους καπι­ταλιστές και τους φεουδάρχες, ομάδες που ήταν στενά διαπλεκόμενες μετα­ξύ τους στην Κίνα. Συνεπώς η προοπτική της εξουσίας των εργατών και η α­γροτική εξέγερση τους τρομοκρατούσε τόσο όσο και τα ξένα αφεντικά των εργοστασίων και των τραπεζών της Σαγκάης ή του Χονγκ-Κονγκ.

Γ Γ αυτό και η Κουμιτάνγκ επιχείρησε πρώτα να ελέγξει και μετά να κατα-

130

Κο μ ι ν χ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

στρέψει το μαζικό κίνημα. Δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Στην πραγματικότητα, ήταν αδύνατο χωρίς δυο προϋποθέσεις: Τη διατήρηση της υποταγής του ρα­γδαία αναπτυσσόμενου Κομμουνιστικού Κόμματος προς την Κουομιτάνγκ και τη συνέχιση της προμήθειας ρωσικών όπλων και στρατιωτικών πραγματο- γνωμόνων. Μόνο τα ρώσικα όπλα μπορούσαν να εγγυηθούν τη συγκρότηση ενός πραγματικού "επαγγελματικού" στρατού, που θα μπορούσε να χρησιμο­ποιηθεί εναντίον των εργατών και των αγροτών και ταυτόχρονα εναντίον των πολέμαρχων.

Η ηγεσία των Μπουχάριν-Στάλιν εγγυήθηκε και τις δυο παραπάνω προϋ­ποθέσεις. Οταν ο Τσιανγκ Κάι-Σεκ εξαπέλυσε το πρώτο στρατιωτικό πραξικό­πημα στην Καντώνα τον Μάρτη του 1926 και φυλάκισε την ηγεσία του Κομ­μουνιστικού Κόμματος της περιοχής καθώς και τα ενεργά μέλη των απεργια- κών επιτροπών, το Κινέζικο ΚΚ διατάχθηκε να υπακούσει. Κι ενώ τον Γενάρη το ΚΚΣΕ είχε διακηρύξει ότι "είμαστε περήφανοι που έτυχε στο Κόμμα μας το ιστορικό καθήκον της πρώτης νικηφόρας προλεταριακής επανάστασης στον κόσμο... Είμαστε σίγουροι ότι η Κουομιτάνγκ θα πετύχει να παίξει τον ί­διο ρόλο στην Ανατολή", 29 τον Μάρτη, μετά το πραξικόπημα, ενισχύθηκε α­κόμα περισσότερο η υποταγή του Κινέζικου ΚΚ στην Κουομιτάνγκ.

Η υποταγή του Κομμουνιστικού Κόμματος στην κινέζικη αστική τάξη είχε την αιτία της στα συμφέροντα της εξωτερικής πολιτικής που προωθούσε ε­κείνη την περίοδο η ρώσικη γραφειοκρατία. Ο κυριότερος απεσταλμένος του Στάλιν στην Κίνα, ο Μποροντίν, δήλωνε χαρακτηριστικά: "Η σημερινή περίο­δος είναι τέτοια που οι κομμουνιστές πρέπει να αναλάβουν το χαμαλίκι της Κουμιτάνγκ".30 Τον Μάρτη του 1926 ένας δεξιός ηγέτης της Κουμιτάνγκ, ο Χου Χαν-Μιν, εκλέχθηκε στο προεδρείο της "Αγροτικής Διεθνούς" και έστει­λε αδελφικούς χαιρετισμούς στην Εκτη Ολομέλεια της Εκτελεστικής Επιτρο­πής της Διεθνούς!

"Τον Μάρτη του 1926... η Εκτη Ολομέλεια της Εκτελεστικής Επιτροπής της Διεθνούς καθαγίασε την πολιτική του “μπλοκ των τάξεων" στην Κίνα. Το πραξικόπημα του Τσιανγκ έδειξε καθαρά τι σήμαινε η έννοια “κοινότητα ταξι­κών συμφερόντων" πάνω στην οποία βασιζόταν η πολιτική του “μπλοκ των τάξεων". Αλλά οι ηγέτες του Κρεμλίνου, που μόνο στόχο έχουν να πάρουν με το μέρος τους έναν δυνατό σύμμαχο στην Κίνα, ξεπέρασαν αυτή τη δυ­σκολία απλά αγνοώντας την και αποκρύπτοντας το γεγονός ότι η εξουσία στην Καντώνα είχε περάσει στα χέρια της άκρας δεξιάς πτέρυγας της Κουο- μιτάνγκ, που ήταν κάτω από την ηγεσία του Τσιανγκ Κάι-Σεκ. Λίγο αργότερα το Πολιτικό Γ ραφείο του ΚΚΣΕ, ενέκρινε την είσοδο της Κουομιτάνγκ στην

131

Ντ άνκαν Χάλ ας

Κομμουνιστική Διεθνή, με μόνο μια ψήφο εναντίον -αυτή του Τρότσκι, που έ ­γραψε γι' αυτό το γεγονός: “Προετοιμαζόμενος για τον ρόλο του εκτελεστή, ο Τσιανγκ Κάι Σεκ ήθελε να' χει την κάλυψη του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος -και την είχε” . 31

Εχοντας πλέον καλυμμένες τις πλάτες του ο Τσιανγκ τερμάτισε τον ε ­μπορικό αποκλεισμό των βρετανικών προϊόντων, επανασύναψε σχέσεις με τον βρετανικό ιμπεριαλισμό και εξαπέλυσε μια εκστρατεία για να κατακτήσει στρατιωτικά την Κίνα, που έγινε δεκτή μ' ενθουσιασμό από ένα κύμα αγροτι­κών εξεγέρσεων. Αυτός ο στρατός ήταν αρχικά μικρός. Αριθμούσε μόνο 60 χιλιάδες. Ωστόσο οι αριθμητικά ανώτερες δυνάμεις των πολέμαρχων άρχι­σαν να διαλύονται.

Τον Φλεβάρη του 1927 τα στρατεύματα του Τσιανγκ πλησίαζαν τον πο­ταμό Γιανκτσέ. Το Κινέζικο ΚΚ ξεκίνησε μια γενική απεργία για να υποστηρί­ξει την Κουομιτάνγκ στη Σανγκάη, τη μεγαλύτερη πόλη που ακόμα κατείχαν τα στρατεύματα των πολέμαρχων. Μετά από σκληρές συγκρούσεις οι εργα­ζόμενοι κατέλαβαν την εξουσία στη Σανγκάη τον Μάρτη. Ο Τσιανγκ κατέ- φθασε αμέσως με μόνο στόχο να τσακίσει τις οργανώσεις των εργατών. Το ΚΚ είχε αυστηρές εντολές να μην αντισταθεί: Οι αντιπρόσωποι της Εκτελε­στικής Επιτροπής της Διεθνούς συμβούλευαν τους Κινέζους κομμουνιστές να κρύψουν τα όπλα τους και να μην τα χρησιμοποιήσουν σε καμιά περίπτω­ση. Το κόμμα εξακολουθούσε να φλερτάρει με τον Τσιανγκ και να προσποι­είται ότι όλα "βαίνουν καλώς".

Στις 12 του Απρίλη του 1927 οι δυνάμεις της Κουμιτάνγκ πέρασαν στην επίθεση. Δεν επρόκειτο για μια επανάληψη του πραξικοπήματος στην Κα- ντώνα. Ηταν ένα λουτρό αίματος, μια σφαγή. Αυτό που επιθυμούσε ο Τσιαν- γκ ήταν να διαβεβαιώσει τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, ότι μπορούν να νοιώ­θουν ασφαλείς με την Κουομιτάνγκ. Το Κομμουνιστικό Κόμμα, τα συνδικάτα και οποιοδήποτε ίχνος εργατικής οργάνωσης εξοντώθηκαν ολοκληρωτικά και συστηματικά.

Ακόμα όμως και αυτή την δέκατη τρίτη ώρα ο Μπουχάριν και ο Στάλιν δεν επιχείρησαν να κόψουν κάθε σχέση με την Κουμιτάνγκ. Απλά μετατόπι­σαν την συμμαχία τους απ' τον Τσιάνγκ στην "αριστερά" της Κουμιτάνγκ, που ηγέτης της ήταν ο Γουάνγκ Τσιν-Γουέι. Αυτή η πτέρυγα, προβλήθηκε σαν "η επαναστατική Κουομιτάνγκ" και βάση της είχε την περιοχή του Βου- χάν. Μέσα σε λιγότερο όμως από τρεις μήνες οι ηγέτες της είχαν καταλήξει σε συμφωνία με τον Τσιανγκ και στράφηκαν εναντίον των κομμουνιστών. Ο Γουάνγκ Τσιν-Γουέι θα γινόταν στη δεκαετία του '30 πρωθυπουργός της "κυ­

132

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

βέρνησης" που είχε επιβληθεί στην Κίνα στη διάρκεια της ιαπωνικής κατο­χής·

Ακολούθησε ένα κύμα αγροτικών εξεγέρσεων, αλλά το εργατικό κίνημα στις πόλεις είχε τσακιστεί. Οι ηγέτες του ΚΚ που βρίσκονταν έξω απ' τις πό­λεις, ιδιαίτερα ο Μάο Τσε Τουνγκ και ο Τσου-Τεχ, τέθηκαν επικεφαλής ομά­δων αγροτών ανταρτών. Η Κουμιτάνγκ δεν κατάφερε ποτέ να να νικήσει αυ­τές τις αγροτικές ομάδες, ωστόσο όμως η ταξική φύση του Κινέζικου ΚΚ, που πλέον βασιζόταν στην αγροτιά, είχε αλλάξει.

Ο τελευταίος σπασμός του αγώνα μέσα στις πόλεις ήταν η απόπειρα ε ­νός αριστερού πραξικοπήματος στην Καντώνα, στην οποία το ΚΚ εξακολου­θούσε να διατηρεί μια αξιόλογη οργάνωση. Είχε σχεδιαστεί ώστε να συμπέ- σει με το 14ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ τον Δεκέμβρη του 1927, το Συνέδριο που απαγόρευσε τις αντιπολιτεύσεις μέσα στη Ρωσία. Ο σκοπός του ήταν να δώ­σει στον Μπουχάριν και τον Στάλιν μια "νίκη· για να πανηγυρίσουν και καθο­δηγήθηκε απ' τον προσωπικό απεσταλμένο του Στάλιν, τον Χανς Νόυμαν. Χωρίς πολιτική προετοιμασία και χωρίς πραγματική υποστήριξη, μέσα σε λί­γες μέρες το πραξικόπημα τσακίστηκε. Επακολούθησε άλλη μια σφαγή των εργατών, μ' αποτέλεσμα να εξαλειφθεί και η τελευταία ταξική βάση υποστή­ριξης του κινέζικου ΚΚ.

Αυτό ήταν και το τελευταίο "κατόρθωμα" της περιόδου Μπουχάριν στην ηγεσία της Διεθνούς.

133

Ντ άνκαν Χά λ α ς

Η ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1928-34

"Οχι, σύντροφοι... ο ρυθμός δεν πρέπει να χαλαρώσει. Αντίθετα πρέπει να τον επιταχύνουμε όσο πιο πολύ μπορούμε... Είμαστε πενήντα ή εκατό χρόνια πίσω από τις αναπτυγμένες χώρες. Πρέπει να καλύψουμε αυτό το χάσμα σε δέκα χρόνια. Ή θα το κάνουμε ή θα μας συντρίψουν".

Στάλιν, Ομιλία σε διευθυντές εργοστασίων, 1931

ΤΟ 1928 η Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΡ) στη Ρωσία έμπαινε στην τελι­κή κρίση της. Οι αντιπολιτεύσεις μέσα στο ΚΚΣΕ είχαν τσακιστεί. Ο Τρότσκι, ο Ζηνόβιεφ και πολλοί άλλοι διώχθηκαν από το κόμμα και πολλοί άλλοι ήταν στη φυλακή ή στην εξορία. Τα τελευταία υπολείματα εσωκομματικής δημο­κρατίας είχαν καταστραφεί.

Η γραφειοκρατία είχε συμμαχήσει με τις δυνάμεις του μικροκαπιταλι- σμού στη Ρωσία ενάντια στις αντιπολιτεύσεις και ενάντια στον κίνδυνο α­νόρθωσης της εργατικής τάξης. Αυτή ήταν η ουσία της συμμαχίας Μπουχά- ριν-Στάλιν.

Τώρα, τη στιγμή του θριάμβου της, βρέθηκε αντιμέτωπη με μια επίθεση των κουλάκων, την "απεργία σιταριού" στο τέλος του 1927. Οι κουλάκοι, η πλούσια μειοψηφία ανάμεσα στους αγρότες, έλεγχαν πρακτικά όλο το σιτάρι που πήγαινε στην αγορά της Ρωσίας, δηλαδή το πλεόνασμα πέρα από την κατανάλωση των αγροτών. Προσπάθησαν να ανεβάσουν τις τιμές παγώνο­ντας τις πωλήσεις.

"Το στάρι που μαζεύτηκε το φθινόπωρο του 1927, στους καλύτερους μή-

134

Κο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

νες, ήταν λιγότερο από τη μισή ποσότητα αυτού που είχε μαζευτεί το 1926".1 Σε μια χώρα που ήταν ακόμα ως επί το πλείστον αγροτική, αυτό σήμαινε κατα­στροφή.

Η γραφειοκρατία υποχρεώθηκε να καταφύγει στην αναγκαστική επίταξη του σιταριού την άνοιξη του 1928. Αυτή η ενέργειά της υπονόμευσε τα θεμέ­λια της ΝΕΡ, προκαλώντας τη μαζική αντίσταση των αγροτών. Η απάντηση της γραφειοκρατίας ήταν η υποχρεωτική κολλεκτιβοποίηση της γεωργίας και η υιοθέτηση από τον Στάλιν του προγράμματος εκβιομηχάνισης που είχε προτείνει η Αντιπολίτευση αλλά στην πιο ακραία και υπερβολική εκδοχή του. Ετσι επιβλήθηκε το Πρώτο Πεντάχρονο Πλάνο.

Η πρωτοβουλία ανήκε αποκλειστικά στον Στάλιν. Το κομμάτι της γραφει­οκρατίας γύρω από τον Μπουχάριν δίσταζε να προχωρήσει στη μαζική κατα­στολή που ήταν αναγκαία για τα Πεντάχρονα Πλάνα. ΓΓ αυτό σε λίγο καιρό αποκλείστηκε από την εξουσία. Το ίδιο έγινε και με ένα τμήμα της φράξιας του ίδιου του Στάλιν. Ο Στάλιν έπαυσε να είναι μόνο ο εκπρόσωπος της γρα­φειοκρατίας και έγινε ο αφέντης της, ένας τύραννος που "γινόταν όλο και πιο αυθαίρετος, άγριος και κτηνώδης", όπως έλεγε ο διάδοχός του, ο Χρου- τσόφτο 1956.

Η ΕΣΣΔ μεταμορφώθηκε. Τα τελευταία απομεινάρια ενός καθεστώτος, που το 1920 ο Λένιν το αποκαλούσε "εργατικό κράτος με γραφειοκρατικές παραμορφώσεις", σαρώθηκαν. Η γραφειοκρατία έγινε μια συνειδητή άρχου- σα τάξη. Ο γραφειοκρατικός κρατικός καπιταλισμός εδραιώθηκε γερά και φυ­σικά, η ιδεολογία του ήταν "ο Σοσιαλισμός σε μια μόνο χώρα".

Το αρχικό Πεντάχρονο Πλάνο προέβλεπε ότι το 20% των αγροτικών νοι­κοκυριών που παρήγαν σιτάρι θα είχαν κολλεκτιβοποιηθεί ως το 1934. Στην πραγματικότητα ως τον Μάρτιο του 1930, κολλεκτιβοποιήθηκε το 55% των νοικοκυριών συνολικά. Ακολούθησε μια προσωρινή παύση, που το σύνθημα γι' αυτήν είχε δώσει η ομιλία του Στάλιν για την "μέθη της επιτυχίας", με την οποία κατηγορούσε τους τοπικούς αξιωματούχους για "υπερβολές". Μετά ήρθε η δεύτερη επίθεση, που συνοδεύτηκε από μαζικές εκτοπίσεις των πραγ­ματικών κουλάκων αλλά και εκατοντάδων χιλιάδων πολύ πιο φτωχών αγρο­τών. Το 1934 το 71,5% των νοικοκυριών και το 87,5% της καλλιεργούμενης έκτασης είχαν κολλεκτιβοποιηθεί.2

Το αποτέλεσμα ήταν μια μείωση στη σοδειά του σταριού από 73,5 εκα­τομμύρια τόνους το 1928 σε 67,5 εκατομμύρια τόνους το 1934, παρά τις ση­μαντικές επενδύσεις στη γεωργία. Μόνο στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930 έφτασε η παραγωγή σιταριού κατά μέσο όρο στα επίπεδα που ήταν

135

Ντ άνκαν Χά λ α ς

στο τέλος της δεκαετίας του 1920. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία (που δημοσιεύτηκαν μετά τον Στάλιν) ο αριθμός των βοοειδών ήταν 70,5 εκατομ­μύρια το 1928 και 42,5 εκατομμύρια το 1934. Το δελτίο για το ψωμί επανεπι- βλήθηκε στις πόλεις και διατηρήθηκε ως το 1936.

Αυτό που έχει σημασία εδώ δεν είναι ο οικονομικός παραλογισμός αυτής της διαδικασίας, αλλά το γεγονός ότι μπορούσε να εφαρμοστεί μόνο μέσω της μαζικής τρομοκρατίας. Δημιουργήθηκε ένα μεγάλο δίκτυο στρατόπεδων καταναγκαστικής εργασίας, που στην αρχή γέμισαν από εκτοπισμένους α­γρότες. Σύντομα, όμως προστέθηκαν μια πληθώρα από εργάτες, τεχνικούς, αξιωματούχους και κάθε λογής ανθρώπους που κατηγορούνταν για "σαμπο- τάζ", για μικροκλοπές και για αντίδραση κάθε είδους. Μετά το 1935, η κατα- ναγκαστική εργασία, η σύγχρονη δουλεία, αποτελούσε ένα σημαντικό τομέα της οικονομίας και ένα πολύ δυνατό αποτρεπτικό μέσο απέναντι σε οποιου- δήποτε είδους αντίσταση ενάντια στο νέο δεσποτισμό. Η πελώρια κλίμακα της καταναγκαστικής εργασίας που στο απόγειο της Σταλινικής περιόδου σύμφωνα με τις εκτιμήσεις κυμαινόταν από πέντε μέχρι δεκαπέντε εκατομ­μύρια ανθρώπους, αύξησε τρομερά το ρόλο της Γκε Πε Ου, της πολιτικής α­στυνομίας και μαζί της αύξησε και τη γενική κτηνωδία του καθεστώτος.

Η εργατική τάξη μετασχηματίστηκε. Αυξήθηκε από 11 εκατομμύρια, συ­μπεριλαμβανομένων και των διοικητικών υπαλλήλων το 1928, σε 23 εκατομ­μύρια το 1932. Καθώς μια τεράστια πλημμυρίδα από πρώην αγρότες σύρθηκε στις πόλεις, όλα τα υπολείμματα των συνδικαλιστικών δικαιωμάτων εξαφανί­στηκαν. Τα συνδικάτα έγιναν στην πράξη, αν και όχι στον τύπο, κρατικές υ­πηρεσίες για την πειθάρχηση των εργαζόμενων και την αύξηση της παραγω­γής. Αυτό το γρήγορα αυξανόμενο εργατικό δυναμικό εξατομικοποιήθηκε α­πό την κτηνώδη καταστολή. Αλλά δεν ήταν μόνο αυτό. Στρώματα έμπειρων εργατών τοποθετήθηκαν σε διευθυντικές και διοικητικές θέσεις και λίγο αρ­γότερα η επιβολή ενός συστήματος πριμ παραγωγικότητας δημιούργησε με­γάλες μισθολογικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στους ίδιους τους εργαζόμε­νους. Ο μέσος πραγματικός μισθός μειώθηκε πολύ. Οι επίσημες (μετά τον Στάλιν) στατιστικές δείχνουν μια μείωση 12% μεταξύ του 1928 και του 1932, αν και σίγουρα η μείωση ήταν πολύ μεγαλύτερη. Δημιουργήθηκε μια "εργατι­κή αριστοκρατία" με εισοδήματα πολύ μεγαλύτερα από το μέσο όρο. Σαν πο­λιτική δύναμη η εργατική τάξη δεν υπήρχε πλέον. Το γραφειοκρατικό κρατι- κοκαπιταλιστικό ολοκληρωτικό καθεστώς είχε εδραιωθεί.

Μ' αυτά τα μέσα η Ρωσία εκβιομηχανίσθηκε. Η παραγωγή ατσαλιού από 4 εκατομμύρια τόνους το 1927-8 αυξήθηκε στα 6 εκατομμύρια τόνους το

136

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

1932. Η παραγωγή κάρβουνου αυξήθηκε πιο γρήγορα, από 35 εκατομμύρια τόνους σε 64 εκατομμύρια τόνους στην ίδια περίοδο. Αλλοι τομείς της οικο­νομίας είχαν επίσης σημαντική αύξηση.

Η Κομιντέρν τώρα χρησίμευε στη Μόσχα, σαν ένα βοηθητικό εργαλείο αυτής της διαδικασίας εκβιομηχάνισης και της γραφειοκρατίας που τη διεύ- θυνε. Οποιαδήποτε εξωτερική αναταραχή στις διεθνείς σχέσεις, οτιδήποτε θα μπορούσε να έχει αρνητικές επιπτώσεις στο εξωτερικό εμπόριο της ΕΣΣΔ -καθώς το πρώτο Πεντάχρονο Πλάνο προϋπέθετε μια σημαντική αύξηση στο εξωτερικό εμπόριο- αποκλειόταν. Ο υστερικός αριστερισμός της "Τρίτης Πε­ριόδου" της Κομιντέρν, είχε κατά παράδοξο τρόπο αυτό το επιθυμητό αποτέ­λεσμα.

Θα περίμενε κανείς πως μια αριστερή πολιτική θα έσπρωχνε τα Κομμου­νιστικά Κόμματα έξω από τη Ρωσία σε σύγκρουση με τις κυβερνήσεις των χωρών τους. Ο αριστερισμός της Τρίτης Περιόδου όμως ήταν τόσο ακραίος που στην πράξη απομόνωσε αυτά τα Κομμουνιστικά Κόμματα από το εργατι­κό κίνημα, οδηγώντας τα στην αποχή και στην παθητικοποίηση. Κατά συνέ­πεια δεν αποτελούσαν απειλή για τις άρχουσες τάξεις τους και δεν δημιουρ­γούσαν κινδύνους για την εξωτερική πολιτική της ΕΣΣΔ. Αυτό ίσχυε ιδιαίτε­ρα για τη Γερμανία, όπου η Σταλινική εξωτερική πολιτική βασιζόταν κυρίως σε προσπάθειες συνεργασίας με τη Δημοκρατία της Βαίμάρης, συμπεριλαμ­βανομένων και των στρατοκρατών της, στους οποίους είχε δώσει στρατιωτι­κές διευκολύνσεις στη Ρωσία προκειμένου οι τελευταίοι να αποφύγουν τους περιορισμούς στον επανεξοπλισμό που επέβαλλε η Συνθήκη των Βερσαλιών.

Ο αριστερισμός αυτής της περιόδου δεν επιβλήθηκε από την Κομιντέρν συνειδητά για να απομονώσει τα Κομμουνιστικά Κόμματα. Οι αριστερίστικες πολιτικές αναπτύχθηκαν για να δικαιολογήσουν την σύγκρουση που έδινε η γραφειοκρατία μέσα στην ΕΣΣΔ ενάντια στη δεξιά πτέρυγα γύρω από τον Μπουχάριν. Αλλά το αποτέλεσμα ήταν ευνοϊκό. Το γάντι ταίριαζε και η Κομι- ντέρν το φόρεσε.

Η νέα γραμμή"Οπως η σοσιαλδημοκρατία μετεξελίσσεται από τον σοσιαλιμπεριαλι-

σμό στον σοσιαλφασισμό και γίνεται μέρος της εμπροσθοφυλακής του σύγ­χρονου καπιταλιστικού κράτους... έτσι η σοσιαλφσσιστική συνδικαλιστική γραφειοκρατία στη διάρκεια της περιόδου των οξυνόμενων οικονομικών μαχών, περνάει πλήρως στην πλευρά της μεγάλης αστικής τάξης... μετά-

137

Ντ όνκαν Χάλ ας

τρέποντας το ρεφορμιστικό συνδικαλιστικό μηχανισμό σε μια απεργοσπα· στική οργάνωση. Γ αυτή τη διαδικασία της ραγδαίας φασιστικοποίησης του ρεφορμιστικού συνδικαλιστικού μηχανισμού και της συγχώνευσής του με το αστικό κρότος, ένας ιδιαίτερα βλαβερός ρόλος παίζεται από τη λεγόμενη αριστερή πτέρυγα της Διεθνούς του Αμστερνταμ (Κουκ, Φίνμεν κλπ) που, Φορώντας τον μανδύα της αντιπολίτευσης ενάντια στους αντιδραστικούς ηγέτες της Διεθνούς του Αμστερνταμ, προσπαθεί να κρύψει από τους εργά­τες την πραγματική σημασία της διαδικασίας και αποτελεί ένα ενεργό και συστατικό κομμάτι (και από τα πιο σημαντικά) του συστήματος του σοσιαλ- φασισμού".

Απόφαση της ΙΟης Ολομέλειας της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομιντέρν, Ιούλιος 1929

Η ΝΕΑ γραμμή της Κομιντέρν εμφανίστηκε με το Εκτο Παγκόσμιο Συνέ­δριο τον Ιούλη - Αύγουστο του 1928, που διακήρυξε το τέλος της καπιταλι­στικής σταθεροποίησης (η δεύτερη περίοδος) και την αρχή της "τρίτης περιό­δου... μιας περιόδου έντονης ανάπτυξης των αντιφάσεων της παγκόσμιας οι­κονομίας... της γενικής κρίσης του καπιταλισμού... μιας νέας εποχής ιμπερια­λιστικών πολέμων ανάμεσα στα ίδια τα ιμπεριαλιστικά κράτη, πολέμων των ι­μπεριαλιστικών κρατών ενάντια στην ΕΣΣΔ, πολέμων εθνικής απελευθέρω­σης ενάντια στον ιμπεριαλισμό, πολέμων ιμπεριαλιστικής επέμβασης και γι- γαντιαίων ταξικών μαχών".3

Τα συμπεράσματα που πήγαζαν από αυτή την ανάλυση, δεν διατυπώνο­νταν ακόμα πολύ καθαρά, ίσως επειδή οι υποστηρικτές του Μπουχάριν έδι­ναν ακόμα μια μάχη οπισθοφυλακών (η τελευταία εμφάνιση του Μπουχάριν στην Κομιντέρν ήταν σ' αυτό το συνέδριο). Αλλά αυτή η αδυναμία διορθώθη­κε στη δέκατη ολομέλεια της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομιντέρν τον Ιούλη του 1929: "Σ' αυτή την κατάσταση των αυξανόμενων ιμπεριαλιστικών αντιφάσεων και της όξυνσης της ταξικής πάλης, ο φασισμός γίνεται όλο και περισσότερο η κυρίαρχη μέθοδος της αστικής κυριαρχίας. Σε χώρες όπου υ­πάρχουν ισχυρά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, ο φασισμός παίρνει τον ειδικό χαρακτήρα του σοσιαλφασισμού, που σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό υπηρε­τεί την αστική τάξη σαν όργανο για να παραλύσει τις μάζες στον αγώνα του ενάντια στο καθεστώς της φασιστικής δικτατορίας". 4

Αυτό που σήμαινε στην πράξη ο παραπάνω ωκεανός ανοησίας ήταν η άρ­νηση του ενιαίου μετώπου, όχι ξεκάθαρα φυσικά, αλλά μέσω της πρότασης για ενιαιομετωπική δράση "μόνο από τα κάτω". Οι σοσιαλδημοκράτες ήταν

138

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

τώρα ο κύριος εχθρός, όχι οι πραγματικοί φασίστες. Εχουμε ήδη ασχοληθεί με το πόση ανοησία κρύβει η "σοσιαλφασιστική" ανάλυση. Ως προς το ερώ­τημα του ποιος είναι ο κύριος αντίπαλος, αυτό βέβαια δεν μπορεί να απαντη­θεί στη βάση αιώνιων γενικεύσεων. Εξαρτάται από την συγκεκριμένη κατά­σταση. Ομως, σίγουρα στη χώρα όπου αυτή η "νέα γραμμή" πραγματικά έπαι­ξε ρόλο, στην Γερμανία την εποχή της ανόδου του Χίτλερ, ο κύριος εχθρός ήταν καθαρά οι φασίστες του ναζιστικού κόμματος και όχι οι σοσιαλδημο­κράτες του SPD.

Η άποψη ότι η συνδικαλιστική γραφειοκρατία ήταν σοσιαλφασιστική, ο ­δηγούσε λογικά στη θεωρία της διάσπασης των συνδικάτων, στη δημιουργία ξεχωριστών "κόκκινων" συνδικάτων. Αυτό δεν υποστηρίχθηκε βέβαια επίση­μα, κύρια λόγω της σαφούς καταδίκης από τον Λένιν κάθε "απόπειρας διά­σπασης του συνδικαλιστικού κινήματος". Ομως, οι αριστερίστικες και τυχο­διωκτικές πολιτικές που ακολουθήθηκαν, επέτρεψαν στις συνδικαλιστικές γραφειοκρατίες να διώξουν την αριστερά (πράγμα που συνέβη στη Γ ερμανία, στη Βρετανία και τις ΗΠΑ) ή να απομονώσουν τα αριστερά συνδικάτα (όπως στη Γαλλία και την Τσεχοσλοβακία). Το αποτέλεσμα ήταν η ισχυροποίηση της δεξιάς σε κάθε περίπτωση.

Είναι αλήθεια ότι η πολιτική της σοσιαλδημοκρατίας ήταν προκλητική. Κυριαρχούσε η ταξική συνεργασία και έγιναν τραγικά ξεπουλήματα. Αν πά­ρουμε τη Βρετανία σαν παράδειγμα, είναι σίγουρο ότι μετά το 1926, οι ηγέ­τες της TUC έδρασαν σαν "απεργοσπαστική οργάνωση" για πολλά χρόνια.

Πολύ συχνά οι γραφειοκρατικές ηγεσίες λειτουργούσαν κυριολεκτικά σαν "απεργοσπαστική οργάνωση". Για πολλούς εργάτες έμπαινε το δίλημμα, αν θα έπρεπε να φτιάξουν καινούργια συνδικάτα. Ομως, τα Κομμουνιστικά Κόμματα και η εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν όχι μόνο δεν επιχειρημα­τολόγησαν σκληρά όπως ο Λένιν το 1920, ενάντια στις αριστερίστικες ψευ­δαισθήσεις για "κόκκινα συνδικάτα", αλλά αντίθετα τις υποστήριξαν. Η γραμ­μή της "Τρίτης Περιόδου" της Κομιντέρν στην πράξη βοήθησε τους γραφειο­κράτες. Απέτυχε να εκμεταλλευτεί τις διασπάσεις μεταξύ αριστερός και δε­ξιάς που συνέβαιναν στις συνδικαλιστικές γραφειοκρατίες και απομόνωσε τους αγωνιστές και την άμεση περιφέρεια τους από τη μάζα των μελών των συνδικάτων.

Αυτή η στροφή προς τον αριστερισμό οφειλόταν εν μέρει στην ανάγκη της γραφειοκρατίας στη Ρωσία να απαλύνει την κακή εντύπωση που προκα- λούσαν στα άλλα Κομμουνιστικά Κόμματα, οι κριτικές της Αντιπολίτευσης για τις δεξιές πολιτικές της προηγούμενης περιόδου, ιδιαίτερα μετά το κατα-

139

Ντάνκαν Χάλ ας

ατροφικό τους αποτέλεσμα στην Βρετανία και στην Κίνα. Αλλά μεγαλύτερο ρόλο έπαιξε η ανάγκη του Στάλιν να διώξει τους υποστηρικτές του Μπουχά- ριν από τις θέσεις επιρροής που είχαν σε διάφορα Κομμουνιστικά Κόμματα. Διακηρύχτηκε ότι "ο κύριος κίνδυνος έρχεται από τα δεξιά". Οι γνωστές τε ­χνικές που πλέον είχαν εδραιωθεί καλά -δηλαδή η γραφειοκρατική εξουδε- τέρωση των ενοχλητικά ανεξάρτητων κομματικών μελών, μια μέθοδος που είχε πρωτοχρησιμοποιήσει ο Ζηνόβιεφ και ανέπτυξε ο Μπουχάριν- χρησιμο­ποιήθηκαν τώρα αμείλικτα ενάντια στους υποστηρικτές του τελευταίου.

Οι πραγματικοί αριστεροί όμως που εκκαθαρίστηκαν στη διάρκεια της κυ­ριαρχίας του Μπουχάριν, δεν αποκαταστάθηκαν ποτέ. Αντίθετα, στη θέση τους προωθήθηκαν "ηγέτες νέου τύπου" που έγιναν αντικείμενο λατρείας α­νάλογης μ’ αυτήν που αναπτυσσόταν γύρω απ τον Στάλιν στη Ρωσία. Η τυ ­φλή υπακοή χωρίς ερωτήσεις και η άκριτη λατρεία του Στάλιν και όλων των πράξεών του ήταν τώρα οι απαιτήσεις.

Ο Ερνστ Τέλμαν του KPD αποτελεί ένα καλό παράδειγμα για τις προδια­γραφές του ηγέτη "νέου τύπου". "Ηταν αυθεντικός εργάτης και απολάμβανε μεγάλη δημοτικότητα. Αλλά σαν ηγέτης αποτελούσε απλά ένα διακοσμητικό στοιχείο. Δεν είχε κανένα άλλο προσόν". s Ομως, ήταν απαρέγκλιτα υπάκου­ος κι έτσι έγινε ηγέτης του μεγαλύτερου κομμουνιστικού κόμματος στον κό­σμο, έξω από την ΕΣΣΔ.

Στο κέντρο της Διεθνούς, στη Μόσχα, ο Μολότοφ, το παιδί για όλες τις δουλειές γραφείου του Στάλιν, ανέλαβε την ηγεσία. Δεν είχε παίξει κανένα ρόλο στις υποθέσεις της Κομιντέρν ως το 1928.

Υπήρχε μια διαφορά μεταξύ του "αριστερισμού" της Τρίτης Περιόδου και αυτού του 1924-25. Τότε, παρόλα τα λάθη που έκανε, η Κομιντέρν ακόμα προσπαθούσε να παίξει έναν επαναστατικό ρόλο. Το 1928-34 δεν ίσχυε αυ­τό. Η ακραία ριζοσπαστική φρασεολογία πήγαινε χέρι-χέρι με την πρακτική παθητικότητα. Τα κομμουνιστικά κόμματα απομονώθηκαν και μετά φώναζαν οργισμένα κολλημένα στη γωνία.

Αυτή η εξέλιξη βόλευε τον Στάλιν. Χρειαζόταν ακόμα αυτά τα κόμματα, αλλά κύρια ως προπαγανδιστικούς μηχανισμούς για την ΕΣΣΔ. Μια ενεργή πολιτική, όπως για παράδειγμα η προσέγγιση των Σοσιαλδημοκρατών με στόχο ένα επιθετικό Ενιαίο Μέτωπο ενάντια στον Χίτλερ, περιέκλειε τον κίν­δυνο της δημιουργίας πολιτικών αναταραχών. Αυτό ήταν το τελευταίο πράγ­μα που ήθελε ο Στάλιν. Η πολιτική του ήταν συντηρητική: αποφυγή εξωτερι­κών εμπλοκών ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος ξένης επέμβασης. Ο αριστε­ρισμός της Τρίτης Περιόδου ταίριαζε πολύ καλά μ' αυτό το στόχο. Η Κομι-

140

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ντέρν είχε παύσει να είναι μια επαναστατική οργάνωση.Γιατί τα κόμματα της Κομιντέρν αποδέχτηκαν τη νέα γραμμή; Σημαντικό

ρόλο έπαιξε το κύρος που είχε κληρονομήσει ο Στάλιν από τη Ρώσικη Επα­νάσταση, ένα γεγονός που ήταν ακόμα πολύ πρόσφατο. Η Σοβιετική Δημο­κρατία ήταν ακόμα σύμβολο ελπίδας για τους κομμουνιστές αγωνιστές. Οσο χειρότερη γινόταν η κατάσταση στις άλλες χώρες, τόσο περισσότερη σημα­σία αποκτούσε ο μύθος (όπως είχε καταλήξει να είναι) της εργατικής εξου­σίας στη Ρωσία και του κύρους του Στάλιν. Το 1930 ήρθε μια πραγματική και δραματική αλλαγή στην παγκόσμια κατάσταση. Οταν υιοθετήθηκε η νέα γραμμή το καλοκαίρι του 1928, η παγκόσμια οικονομία ήταν στην κορύφωση της άνθισης της δεκαετίας του 1920. Αυτή η άνθιση συνεχίστηκε για τους πρώτους 15 μήνες της "Τρίτης Περιόδου". Ομως το 1930, μετά το Κραχ στη Γούολ Στρητ τον Οκτώβρη του 1929, ξέσπασε μια καταστρεπτική οικονομική κρίση. Η παραγωγή έπεσε και η ανεργία ανέβηκε στα ύψη σε όλο τον κόσμο. Αλλά στην ΕΣΣΔ, το πρώτο Πεντάχρονο Πλάνο προχωρούσε και η παραγωγή ανέβαινε γρήγορα. Αυτή η αντίθεση ενίσχυσε τρομερά τον ρώσικο μύθο και κατά συνέπεια το κύρος του Στάλιν σε όλα τα κόμματα της Κομιντέρν.

Στα περισσότερα από αυτά τα κόμματα επικρατούσε μια δικαιολογημένη απέχθεια απέναντι στις ακρότητες της προηγούμενης δεξιάς στροφής και της κατάληξής της. Αυτή η απέχθεια έδωσε στην ηγεσία της Κομιντέρν, που αποτελούνταν πλέον από ανθρώπους του Στάλιν, ένα μοχλό ενάντια σε "δε­ξιές" ηγεσίες.

Στις περισσότερες περιπτώσεις δεν χρειάστηκε πολύ πίεση. Τα μεγάλα κόμματα, στη Γερμανία, στη Γαλλία και στην Τσεχοσλοβακία είχαν υποστεί διαδοχικές εκκαθαρίσεις, αρχικά δεξιών (πραγματικών και υποτιθέμενων) ως το 1925 και μετά αριστερών (επίσης πραγματικών και υποτιθέμενων) το 1925-27. Τα στελέχη που επέζησαν από τις εκκαθαρίσεις είχαν αναπτύξει εύκαμπτες ραχοκοκαλιές και προσαρμόστηκαν στη νέα γραμμή και στους "η­γέτες νέου τύπου" χωρίς μεγάλη δυσκολία. Είχαν καταγγείλει τον Τρότσκι και τον Ζηνόβιεφ, τώρα ήταν η σειρά του Μπουχάριν.

Υπήρξαν ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως στην περίπτωση των κομμουνιστι­κών κομμάτων των ΗΠΑ και της Σουηδίας όπου υπήρξε αντίδραση στις πιέ­σεις του Στάλιν.

Ο αριθμός των μελών μειώθηκε έντονα σε πολλές περιπτώσεις. Στη Γαλ­λία, τα μέλη του Γαλλικού Κ.Κ. μειώθηκαν επίσημα από 52.526 το 1928 σε39.000 τον Μάη του 1930 και σε 30.000 τον Μάρτη του 1932. Το Τσεχοσλο­βάκικο κόμμα που ισχυριζόταν ότι είχε 150.000 μέλη το 1928, έπεσε στα

141

Ντάνκαν Χά λ α ς

35.000 το 1931.6 Το Βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα είχε 5.526 καταγε- γραμμένα μέλη τον Μάρτη του 1928, στα τέλη του 1929 είχε μόνο 3.500. Το Νορβηγικό κόμμα, που ήταν ένα μικρό αλλά ακόμα σημαντικό εργατικό κόμ­μα το 1928, είχε μεταβληθεί σε μια απομονωμένη σέχτα το 1932.

Πάλι, υπήρχαν εξαιρέσεις. Η πιο σημαντική ήταν αυτή του KPD. *Από έ ­να σταθερό σύνολο 125.000 μελών στο τέλος της δεκαετίας του 1920 ανέ­βηκε στα 170.000 μέλη το 1930, σε 240.000 το 1931 και σε 360.000 στο τ έ ­λος του 1932, λίγο πριν από την καταστροφή"/

Ο Τρότσκι το 1931, αποκάλεσε τη Γερμανία το "κλειδί της διεθνούς κατά­στασης". Και στη Γερμανία ήταν που δοκιμάστηκε η νέα γραμμή στην πράξη από ένα μαζικό κόμμα σε συνθήκες βαθιάς και οξυνόμενης κοινωνικής κρί­σης.

"Μετά τον Χίτλερ η σειρά μας""Ο κύριος Μπρύνινγκ το εξέφρασε πολύ καθαρά. Μόλις αυτοί (οι Ναζί)

βρεθούν στην εξουσία, το ενιαίο μέτωπο του προλεταριάτου θα εμφανιστεί και θα σαρώσει τα πάντα... Δεν φοβόμαστε τους φασίστες. Θα φαληρήσουν γρηγορότερα από οποιαδήποτε άλλη κυβέρνηση".

Ρέμμελε. ηγέτης τον Γερμανικού ΚΚ, σε ομιλία τον στη Βονλή τον Οκτώβρη τον 1931

ΣΤΙΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΕΣ ομοσπονδιακές εκλογές του Μάη του 1928, το SPD κέρδισε το 29%, πάνω από 9 εκατομμύρια ψήφους, δηλαδή είχε μια αύξηση πάνω από 1,3 εκατομμύρια σε σχέση με τις εκλογές του Δεκέμβρη του 1924. Το Κομμουνιστικό Κόμμα πήρε 10,6%, 3,2 εκατομμύρια ψήφους, μια αύξηση πάνω από μισό εκατομμύριο. Οι Ναζί πήραν μόνο 810.000 ψήφους, 2,6% του συνόλου. Το αποτέλεσμα ήταν ένας νέος "μεγάλος συνασπισμός", δηλαδή μια κυβέρνηση του SPD, του κόμματος του Καθολικού Κέντρου, των φιλε­λεύθερων Δημοκρατών και του δεξιού Γερμανικού Λαϊκού Κόμματος, με πρωθυπουργό τον ηγέτη του SPD, τον Χέρμαν Μύλερ.

Η νέα κυβέρνηση σύντομα απέδειξε τον συντηρητικό της χαρακτήρα. Εβαλε μπρος την κατασκευή του θωρηκτού τσέπης "Deutschland", αν και το SPD είχε έντονα αντιταχθεί σ' αυτό στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρα­τείας. Υποστήριξε τους βιομήχανους του χάλυβα στο λοκ-άουτ που έκαναν το φθινόπωρο του 1928. Και ακολούθησε μια σκληρή πολιτική "νόμου και τά­ξης" με πιο διαβόητο παράδειγμα την Πρωτομαγιά του 1929.

142

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

0 Τσοργκίεμπελ, ένα μέλος του SPD και διευθυντής της αστυνομίας του Βερολίνου, απαγόρευσε τις διαδηλώσεις την Πρωτομαγιά. Το ΚΚ κάλεσε σε διαδήλωση η οποία ήταν μεγάλη με τη συμμετοχή πολλών μελών του SPD. Η αστυνομία του Τσοργκίεμπελ πυροβόλησε τους εργάτες, σκοτώνοντας 25 και τραυματίζοντας σοβαρά άλλους 3 6 .0 Τσοργκίεμπελ κάλυψε την αστυνο­μία, ισχυριζόμενος ότι οι διαδηλωτές είχαν πυροβολήσει πρώτοι, αλλά δεν αποδοκιμάστηκε από τους υπουργούς του SPD.

To KPD, λοιπόν, είχε θαυμάσιες ευκαιρίες να αυξήσει την επιρροή του και να κερδίσει τους εργάτες του SPD. Ομως, φρόντισε να πετάξει αυτές τις ευκαιρίες, με υστερικές φωνασκίες περί "σοσιαλφασισμού*, με το να αποκα- λεί τα μέλη του SPD "μικρούς Τσοργκίεμπελ" και με την πλήρη άρνησή του να προσεγγίσει την αριστερή αντιπολίτευση μέσα στο SPD, που την αποκα- λούσαν "αριστερούς σοσιαλφασίστες".

Επειτα ήρθε η οικονομική κρίση. "Από το 1929 και μετά, η ανεργία αυξα­νόταν σταθερά μέχρι να φτάσει και να ξεπεράσει τα 6 εκατομμύρια άνερ­γους τον Γενάρη του 1933. Αυτός ήταν ο επίσημος αριθμός των καταγε- γραμμένων ανέργων. Στην πραγματικότητα οι άνεργοι έφταναν τα οκτώ εκα­τομμύρια. Ταυτόχρονα, οι μισθοί και τα μεροκάματα μειώθηκαν, το επίδομα ανεργίας κόπηκε και λόγω της ραγδαίας μείωσης της αγοραστικής δύναμης των εργατών, εκατομμύρια μικρομαγαζάτορες, έμποροι, μάστοροι και αγρό­τες καταστράφηκαν... Ολοι ζητούσαν μια ριζική λύση, αδιάφορο τι είδους. Αρκεί να ήταν αρκετά ριζική και αποτελεσματική, αυτό ακριβώς έψαχναν όλο και περισσότεροι Γερμανοί εκείνα τα χρόνια εώς ότου η φράση “so kann es nicht weitergehen" (τα πράγματα δεν μπορούν να συνεχίσουν έτσι) ήταν τόσο συχνή όσο και το “guten Tag”(Kαλημέpα)".8

Σ' αυτή την κατάσταση το Γερμανικό ΚΚ χρειαζόταν συγκεκριμένα συν­θήματα και αποτελεσματικά αιτήματα με τα οποία να επηρεάσει όλο και πε­ρισσότερους εργάτες πέραν των γραμμών του. Αντί γι' αυτά, το Γ ερμανικό ΚΚ έτρεφε τους υποστηρικτές του με πολυλογία για τους "εντεινόμενους ε ­παναστατικούς αγώνες", για την οξυνόμενη κρίση (που όλοι ούτως ή άλλως έβλεπαν), τις ένδοξες νίκες του Πεντάχρονου Πλάνου και την απειλή του σοσιαλφασισμού. Ηταν πολιτικά παθητικό, παρά τις έντονες προπαγανδιστι­κές του καμπάνιες.

Ο "μεγάλος συνασπισμός" κατέρρευσε στα τέλη του Μάρτη του 1930 και το SPD παρά τη θέλησή του πέρασε στην αντιπολίτευση επειδή ακόμα και η δεξιά πτέρυγά του δεν μπορούσε να δεχτεί τις περαιτέρω περικοπές στους μισθούς και στην κοινωνική πρόνοια που απαιτούσαν οι μεγαλοβιομήχανοι.

143

Νΐ ά ν κ α ν Χάλ ας

Αυτή ήταν η ιδεώδης στιγμή για το Γερμανικό ΚΚ να εξαπολύσει μια στα­θερή ενιαιομετωπική καμπάνια, να βάλει δηλαδή το ενιαίο μέτωπο στο κέ­ντρο του πολιτικού του προσανατολισμού. Ενάντια στις ανοησίες της θεω­ρίας του "σοσιαλφασισμού" ο Τρότσκι υπομονετικά εξηγούσε: Ή Σοσιαλδη­μοκρατία, που είναι σήμερα ο κύριος αντιπρόσωπος του κοινοβουλευτικού-α- στικού καθεστώτος, υπάρχει επειδή την υποστηρίζουν οι εργάτες. Ο φασι­σμός στηρίζεται από τους μικροαστούς. Η Σοσιαλδημοκρατία χωρίς τις μαζι­κές οργανώσεις της εργατικής τάξης δεν μπορεί να έχει επιρροή. Ο φασι­σμός δεν μπορεί να εδραιωθεί στην εξουσία χωρίς το τσάκισμα των οργανώ­σεων των εργατών...

Τ ια την μονοπωλιακή αστική τάξη, το κοινοβουλευτικό και φασιστικό κα­θεστώς αντιπροσωπεύουν μόνο διαφορετικά εργαλεία κυριαρχίας... Αλλά και για τη Σοσιαλδημοκρατία και το φασισμό, η επιλογή του ενός ή του άλλου εργαλείου... είναι ένα θέμα πολιτικής ζωής ή θανάτου...

Ό ταν ένα κράτος γίνεται φασιστικό, αυτό δεν σημαίνει μόνο ότι οι μορ­φές και μέθοδοι διακυβέρνησης αλλάζουν σύμφωνα με τα πρότυπα που έθε­σε ο Μουσολίνι... αλλά πρώτα και κύρια ότι οι οργανώσεις των εργατών συ­ντρίβονται, ότι η εργατική τάξη υποβιβάζεται σε μια άμορφη μάζα και ότι δη- μιουργείται ένα σύστημα διοίκησης που διεισδύει βαθιά μέσα στις μάζες και που λειτουργεί για να εμποδίσει την ανεξάρτητη αποκρυστάλλωση του προ­λεταριάτου. Εκεί ακριβώς βρίσκεται η ουσία του φασισμού".θ

Αρα υπήρχε αντικειμενική βάση για ένα ενιαίο μέτωπο ενάντια στο φασι­σμό, ένα πραγματικό κοινό συμφέρον στην διατήρηση ανεξάρτητων εργατι­κών οργανώσεων. Οχι ότι ο Τρότσκι είχε οποιεσδήποτε ψευδαισθήσεις ότι οι ηγέτες του SPD και της ADGB, αν αφήνονταν μόνοι τους, θα αναγνώριζαν αυτό το κοινό συμφέρον. Το αντίθετο μάλλον. Αλλά μια σημαντική και αυξα­νόμενη μερίδα των υποστηρικτών τους θα προσχωρούσε στο ενιαίο μέτωπο αν το Γ ερμανικό ΚΚ το έκανε κέντρο στην πολιτική του. Γ ια να κερδίσει τους εργάτες που επηρεάζονταν από το SPD ήταν αναγκαίο όχι μόνο να τους α­πευθυνθεί ευθέως, αλλά επίσης να απευθυνθεί και στους ηγέτες τους, κατ' επανάληψη και με συγκεκριμένες προτάσεις σε κάθε νέα στροφή του αγώνα, αγνοώντας τις απορρίψεις, ακριβώς για να επηρεάσει τη βάση και να σπρώ­ξει τουλάχιστον κομμάτια του μηχανισμού του SPD/ADGB σ' ένα ενιαίο μέ­τωπο. Αλλά το Σταλινικό KPD ακολούθησε ακριβώς την αντίθετη πολιτική.

Μετά την κατάρρευση του "μεγάλου συνασπισμού", ο Μπρύνινγκ, ο ηγέ­της του κόμματος του κέντρου, ανέλαβε την πρωθυπουργία, κυβερνώντας με διατάγματα όπως επέτρεπε το σύνταγμα της Βαϊμάρης, γιατί δεν είχε κοινο­

144

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

βουλευτική πλειοψηφία. Το Σεπτέμβρη του 1930 έγιναν εκλογές. Επί δυο χρόνια, ακολουθώντας τη θεωρία του "σοσιαλφασισμού", το Γερμανικό ΚΚ εί­χε συγκεντρώσει τα πυρά του στο SPD. Τώρα είχε εκλογική άνοδο σε βάρος του SPD. To KPD πήρε 4.592.100 ψήφους ή το 13,1% του συνόλου. Οι ψήφοι του SPD ήταν 8.577.700 σε σχέση με 9.153.000 το 1928, δηλαδή είχε μια πτώση από το 29,8% στο 24,5%. Αλλά ταυτόχρονα οι Ναζί είχαν μια εντυπω­σιακή άνοδο: πήραν 6.409.600 ψήφους ή 18,3% και οκταπλασίασαν την ε ­κλογική τους δύναμη. Ακόμα χειρότερα, το συνολικό ποσοστό των εργατι­κών κομμάτων έπεσε από το 40,4% σε 37,6%. Ο Μπρύνινγκ εξακολουθούσε να μην έχει πλειοψηφία, αλλά παρέμεινε πρωθυπουργός χάρη στην ανοχή του SPD που ποτέ δεν καταψήφισε την κυβέρνηση όταν έμπαινε θέμα ψή­φου εμπιστοσύνης.

Οι ηγέτες του KPD πανηγύριζαν. Είχαν 77 αντιπροσώπους στη Βουλή α­ντί για 54. Εδειχναν αδιαφορία για την άνοδο των Ναζί. Ή 14η Σεπτέμβρη ή­ταν το απόγειο του εθνικοσοσιαλιστικού κινήματος στη Γερμανία... Αυτό που θα επακολουθήσει δεν μπορεί παρά να είναι η παρακμή και η πτώση" διεκή- ρυσσε η ημερήσια εφημερίδα του KPD στο Βερολίνο. Οσο δε για τον κίνδυνο της ανόδου του φασισμού στην εξουσία, έλεγε ότι "Η φασιστική δικτατορία δεν είναι απλώς μια απειλή, είναι ήδη εδώ ",10 εννοώντας ότι η κυβέρνηση Μπρύνινγκ ήταν ήδη φασιστική, όπως και η προκάτοχός της κάτω από την η­γεσία των σοσιαλδημοκρατών.

Επρόκειτο για ένα συνδυασμό τύφλωσης, αριστερίστικων κομπασμών και κοινοβουλευτικού κρετινισμού.

Η σοβαρή και αιχμηρή κριτική του Τρότσκι γράφτηκε τον ίδιο αυτό Σε­πτέμβρη του 1930: "Από την οπτική γωνία των “κανονικών" κοινοβουλευτικών μηχανισμών, η αύξηση των 1.300.000 ψήφων είναι σημαντική, ακόμα και αν πάρουμε υπόψη την αύξηση του αριθμού των ψηφοφόρων. Αλλά η άνοδος του κόμματος φαίνεται ασήμαντη μπροστά στην άνοδο του φασισμού από800.000 ψήφους σε 6.400.000. Εξίσου μεγάλης σημασίας για την εκτίμηση των εκλογών είναι το γεγονός ότι η σοσιαλδημοκρατία, παρά τις σημαντικές της απώλειες, διατήρησε τα βασικά στελέχη της και πήρε παρόλα αυτά έναν σημαντικά μεγαλύτερο αριθμό ψήφων από το Γ ερμανικό ΚΚ.

"Βέβαια, αν αναρωτηθούμε ποιος συνδυασμός διεθνών και τοπικών συν­θηκών μπορεί να στρέψει την εργατική τάξη προς τον κομμουνισμό με μεγα­λύτερη ταχύτητα, δεν μπορούμε να βρούμε παράδειγμα πιο ευνοϊκών συνθη­κών για μια τέτο ια στροφή από την κατάσταση στη σημερινή Γερμανία... Αφού το Γ ερμανικό ΚΚ παρά τις εξαιρετικά ευνοϊκές συνθήκες, έχει αποδει-

145

Ντάνκαν Χά λ α ς

χθεί ανίκανο να τραντάξει σοβαρά τη δομή της σοσιαλδημοκρατίας με τη βοήθεια της θεωρίας του “σοσιαλφασισμού", τώρα ο πραγματικός φασισμός απειλεί αυτή τη δομή...

'Είναι αλήθεια ότι η σοσιαλδημοκρατία προετοίμασε αυτή την άνθιση του φασισμού με όλη την πολιτική της, αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι ο φασισμός εμφανίζεται σαν μια θανάσιμη απειλή ενάντια και σ' αυτή την ίδια την σο­σιαλδημοκρατία... Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι την κρίσιμη στιγμή, οι ηγέτες της σοσιαλδημοκρατίας θα προτιμήσουν τον θρίαμβο του φασισμού από την επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου. Αλλά ακριβώς, η ανάγκη να α­παντήσουν σε αυτό το δίλημμα δημιουργεί τρομερές δυσκολίες για τους σο­σιαλδημοκράτες ηγέτες απέναντι στους δικούς τους εργάτες. Η πολιτική του ενιαίου μετώπου των εργατών ενάντια στο φασισμό απορρέει από όλη αυτή την κατάσταση. Ανοίγονται τρομερές δυνατότητες για το KPD. Μια προϋπό­θεση για την επιτυχία, όμως, είναι η απόρριψη της θεωρίας και πρακτικής του “σοσιαλφασισμού", η βλαβερότητα της οποίας γίνεται εξαιρετικά απειλητική στις παρούσες συνθήκες".11

Ομως, οι ηγέτες του Γερμανικού ΚΚ δεν μπορούσαν ν' αλλάξουν πολιτι­κή. Ο Στάλιν είχε διακηρύξει τη θεωρία του σοσιαλφασισμού και μόνο αυτός μπορούσε να την απορρίψει. Υπήρξαν, βέβαια, κάποιες μικροαλλαγές στην τακτική του KPD, αλλά η βασική αιχμή της γραμμής διατηρήθηκε, ότι δηλαδή το SPD ήταν ο κύριος εχθρός.

Ετσι όταν οι Ναζί πρότειναν να γίνει δημοψήφισμα για να διωχθεί η σο­σιαλδημοκρατική τοπική κυβέρνηση της Πρωσίας το καλοκαίρι του 1931, το KPD υποστήριξε αυτή την κίνηση, αποκαλώντας την "κόκκινο" δημοψήφισμα κι έκανε ότι μπορούσε (ανεπιτυχώς) για να ανατρέψει την κυβέρνηση σε συνθήκες που η μόνη εναλλακτική κυβέρνηση ήταν ένας συνασπισμός Ναζί- συντηρητικών.

Το 1932 το KPD βρέθηκε σε συμμαχία με τους Ναζί στην υποστήριξη μιας ανεπίσημης απεργίας των εργατών στις συγκοινωνίες στο Βερολίνο. "Οργανώθηκε έρανος στους δρόμους για το απεργιακό ταμείο και σε κάποιες συνοικίες του Βερολίνου μπορούσε να δει κανείς το μοναδικό θέαμα ενός Κομμουνιστή και ενός Ναζί να στέκονται χέρι-χέρι και να φωνάζουν ρυθμικά, ενώ κουνούσαν τα κουτιά της ενίσχυσης: “Για το απεργιακό ταμείο του NSBO (Ναζιστική Συνδικαλιστική Παράταξη) για το απεργιακό ταμείο του RGO (Κόκκινη Συνδικαλιστική Αντιπολίτευση)” . Το θέαμα αυτού του δια- στρευλωμένου ενιαίου μετώπου ήταν τόσο απωθητικό στους περισσότερους συνδικαλισμένους εργάτες που η αρχική συμπάθεια για τους απεργούς μετα­

146

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

τράπηκε σε αηδία και εχθρότητα’ . 12 Ετσι η απεργία κατέρρευσε γρήγορα και η απομόνωση του KPD από τη μάζα των σοσιαλδημοκρατών εργατών ενι- σχύθηκε.

Ο Τέλμαν, ακόμα και τον Σεπτέμβρη του 1932, τέσσερις μήνες πριν ο Χίτ- λερ γίνει Καγκελάριος της Γερμανίας, επαναλάμβανε μηχανικά: "Οι τροτσκι- στές προτείνουν το σύνθημα της ενότητας του SPD με το KPD για να στρέ­ψουν την επιθυμία για ενότητα των μαζών σε ψεύτικες πολιτικές διεξόδους: ...Ακριβώς στην παρούσα φάση στη Γερμανία οι δύο (το SPD και οι Ναζί) εμ­φανίζονται με την πραγματική τους αμφίεση, ως “δίδυμοι αδελφοί", όπως ο σύντροφος Στάλιν πολύ σωστά τόνισε... Το κόμμα μας τελευταία πολεμάει με μεγάλη επιτυχία όλες τις τάσεις της αποδυνάμωσης του αγώνα κύρια ε ­νάντια στη σοσιαλδημοκρατία και έχει παλέψει σκληρά ενάντια σε όλες τις θεωρίες ότι ο κύριος αγώνας μέσα στην εργατική τάξη δεν θα έπρεπε να στρέφεται κατά της σοσιαλδημοκρατίας".13

Στην πραγματικότητα η πολιτική του KPD ενίσχυσε τη θέση της ηγεσίας του SPD απέναντι στους εργάτες της βάσης του. Το ποσοστό του KPD στις εκλογές συνέχιζε να μεγαλώνει. Στις τελευτα ίες ελεύθερες εκλογές (τον Νοέμβρη του 1932) πήρε 5.980.000 ψήφους (16,9%), ενώ το SPD 7.248.000 (20,4%) και οι Ναζί 11.737.000 (33,1%).

Αλλά οι ψήφοι δεν καθόριζαν τίποτα. Η παθητικότητα του KPD στην πρά­ξη, τα σκουπίδια της θεωρίας του "σοσιαλφασισμού", η τύφλωση απέναντι στην πραγματικότητα, αυτά ήταν που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο. Το 1930, 1931 ακόμα και το 1932, μια μαχητική πολιτική ενιαίου μετώπου θα μπορού­σε να είχε νικήσει τον Χίτλερ. Ομως, η Κομιντέρν του Στάλιν εξασφάλισε ότι μια τέτοια πολιτική δεν θα ακολουθούνταν.

Γιατί; Σίγουρα δεν ήταν προς συμφέρον της σταλινικής γραφειοκρατίας στην ΕΣΣΔ να ανέβουν οι Ναζί στην εξουσία, να τσακίσουν το KPD, το SPD και τα συνδικάτα, να εξαπολύσουν ένα τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλι- σμού και μετά να ξεκινήσουν, συνειδητά και με σχέδιο, για να τσακίσουν τη δύναμη της Βρετανίας και της Γαλλίας στην Ευρώπη και να κυριαρχήσουν, σε όλη την ήπειρο. Αυτό θα συνεπαγόταν αναπόφευκτα και επίθεση ενάντια στην ίδια την ΕΣΣΔ, όπως και συνέβη το 1941. Ακόμα χειρότερα, αυτό το πρόγραμμα δηλωνόταν ανοιχτά στο βιβλίο του Χίτλερ ’Mein Kampf", που εί­χε γραφτεί ήδη από το 1923. Πώς μπορούσε ο Στάλιν να είναι τόσο τυφλω­μένος:

Υπάρχουν δυο λόγοι. Ο πρώτος είναι η απλή άγνοια. Ο Στάλιν, αν και ή­ταν εξαιρετικά πονηρός και σκληρός στη γραφειοκρατική πολιτική, δεν κατα­

147

Νι ά ν κ α ν ΧάΔας

λάβαινε πολλά πράγματα για την πραγματικότητα της ταξικής πάλης έξω α­πό τη Ρωσία. Ο διαβόητος ορισμός του για τον φασισμό το 1924, που ήδη έ ­χουμε αναφέρει δυο φορές, αξίζει να παρατεθεί πλήρως εδώ: Ό φασισμός είναι η μαχητική οργάνωση της αστικής τάξης που βασίζεται στην ενεργό υ­ποστήριξη της σοσιαλδημοκρατίας. Η σοσιαλδημοκρατία είναι στην πράξη η μετριοπαθής πτέρυγα του φασισμού".14 Ετσι "δεν βρίσκονται στους αντίπο­δες αλλά είναι δίδυμοι".

Βεβαίως και υπήρχαν στελέχη ακόμα και στο κέντρο του μηχανισμού της Κομιντέρν, που καταλάβαιναν την ανοησία αυτού του ορισμού. Ετσι ο Τολιά- τι, ένας μαθητής του Γκράμσι που αργότερα έγινε ηγέτης του Ιταλικού Κομ­μουνιστικού Κόμματος στην περίοδο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε δώσει μια θαυμάσια ανάλυση της σχέσης και της ριζικής σύγκρουσης συμφερόντων μεταξύ της σοσιαλδημοκρατίας και του φασισμού ακόμα και στο Εκτο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κομιντέρν το 1928, όπου η αριστερίστικη γραμμή είχε σχεδόν πλήρως επικρατήσει.

Ο Τολιάτι ήταν ένας άνθρωπος με μεγάλες ικανότητες, αλλά δεν μπο­ρούσε να φανταστεί μια πολιτική ανεξάρτητη από τη Ρώσικη ηγεσία. Κατά συνέπεια, όπως περιγράφει ο Τρότσκι, "έσπευσε να αποδείξει ότι, όσο πολύ­τιμη και να του ήταν η αλήθεια, ο Μολότοφ ήταν πιο πολύτιμος κα ι... έγραψε μια εισήγηση υπεράσπισης της θεωρίας του σοσιαλφασισμού. “Η Ιταλική Σο­σιαλδημοκρατία”, ανακοίνωνε τον Φλεβάρη του 1930 "φασιστικοποιείται με τη μεγαλύτερη ευκολία”. Δυστυχώς, οι υπάλληλοι του επίσημου κομμουνι­σμού γίνονται λακέδες ακόμα πιο εύκολα".15

Ο δεύτερος και πιο σημαντικός λόγος ήταν η τρομερή ανησυχία όλων των κομματιών της γραφειοκρατίας, (συμπεριλαμβανομένων και αυτών που δεν ήταν ευχαριστημένα με την κυριαρχία του Στάλιν) σχετικά με την απομό­νωση τους από οποιοδήποτε άλλο κομμάτι της ρώσικης κοινωνίας. Αναγνώ­ριζαν ότι καταρχήν, η πλειοψηφία του πληθυσμού, εργάτες και αγρότες, ή­ταν εξαιρετικά εχθρική στις τρομερές στερήσεις που τους επέβαλλε το Πρώ­το Πεντάχρονο Πλάνο. Η ξένη επέμβαση μπορεί τώρα να αποδεικνυόταν μοιραία, γιατί θα πάταγε πάνω σ' αυτή την ως τώρα παθητική εχθρότητα. Η ρώσικη γραφειοκρατία ακόμα έβλεπε την Βρετανία και τη Γαλλία, τις χώρες που είχαν σ τείλει στρατεύματα στη Ρωσία κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου μετά την επανάσταση, ως τους κύριους εχθρούς.

Ετσι η Πράβδα πανηγύριζε μετά τις εκλογές στη Γερμανία το 1930 ότι οι επιτυχίες των Ναζί δημιούργησαν "αρκετές δυσκολίες για τον Γαλλικό ιμπε­ριαλισμό". 16 Η ύστατη ελπίδα ότι μια ακροδεξιά κυβέρνηση στη Γερμανία

148

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

θα κρατούσε μια έντονα ανηγαλλική πολιτική κυριαρχούσε στη σκέψη τους.Κι έτσι επιβλήθηκε η παθητικότητα στο KPD. Η Κομιντέρν εμπόδισε το

1928 την πλειοψηφία της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος ν' αμφισβητή­σει τον Τέλμαν. Αργότερα, το 1931-32 ο Νόυμαν και ο Ρέμμελε, που η Μό­σχα τους είχε ανεβάσει στην κεντρική ηγεσία του KPD, εξοντώθηκαν με τη σειρά τους. Είχαν παλέψει, εκτός των ορίων της 'νέας γραμμής" για μια υ­περβολικά ενεργή πολιτική από μέρους του KPD. Και μια ενεργή πολιτική ο­ποιοσδήποτε είδους ήταν ανάθεμα για τη Μόσχα. Ο Τέλμαν το όργανο του Στάλιν, κράτησε τη θέση του.

Ετσι ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία χωρίς αντίσταση τον Γενάρη του 1933. Βέβαια, το πρώτο του υπουργικό συμβούλιο περιείχε μόνο μια μειοψη­φία Ναζί, καθώς το κόμμα του είχε πάρει μόνο το ένα τρίτο των ψήφων στις προηγούμενες εκλογές του Νοέμβρη του 1932. Αλλά όλα αυτά δεν είχαν κα­μιά σημασία. Αφού βρέθηκε στην ηγεσία και σιγουρεύτηκε ότι οι εργάτες, βαθιά διαιρεμένοι από τις ηγεσίες του SPD και του KPD, δεν θα ενώνονταν ενεργά εναντίον του, κήρυξε παράνομο πρώτα το KPD, μετά το SPD και με­τά τα συνδικάτα. Δεν υπήρξε αποτελεσματική αντίσταση στο καθεστώς τρο­μοκρατίας που εξαπέλυσαν τα Ναζιστικά τάγματα εφόδου. Μετά την εξόντω­ση των εργατικών κομμάτων, τα απομεινάρια της Βουλής τον εξέλεξαν δι­κτάτορα.

Το εργατικό κίνημα συντρίφτηκε και η τάξη εξατομικοποιήθηκε. Ο Τρό- τσκι περιέγραψε όλη αυτή την εμπειρία λίγες μέρες αφού ο Χίτλερ έγινε Κα­γκελάριος:

"Η ιστορία της γερμανικής εργατικής τάξης είναι η πιο τραγική σελίδα της σύγχρονης ιστορίας. Τι τρομακτικές προδοσίες από το ιστορικό της κόμ­μα, την σοσιαλδημοκρατία! Τι ανικανότητα και αδυναμία από μέρους της ε ­παναστατικής της πτέρυγας! Αλλά δεν χρειάζεται να πάει κανείς τόσο πίσω. Για τα τελευταία δύο ή τρία χρόνια της φασιστικής ανόδου, η πολιτική της σταλινικής γραφειοκρατίας δεν ήταν τίποτε άλλο από μια αλυσίδα εγκλημά­των που κυριολεκτικά έσωσαν τον ρεφορμισμό και κατά συνέπεια προετοίμα­σαν τις μετέπειτα επιτυχίες του φασισμού".17

149

Ντάνκαν Χάλ ας

Η ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΛΑΪΚΑ ΜΕΤΩΠΑ

'Το 1937 αποκαλύφτηκαν νέα στοιχεία σχετικά με τα φρικτά εγκλήματα της συμμορίας Μπουχάριν-Τρότσκι... Οι δίκες έδειξαν ότι αυτά τα κατακά­θια της ανθρωπότητας, σε συνεργασία με τους εχθρούς του λαού, Τρότσκι, Ζηνόβιεφ και Κάμενεφ, συνωμοτούσαν ενάντια στον Λένιν, το Κόμμα και το Σοβιετικό κράτος από τις πρώτες μέρες της Οκτωβριανής Επανάστασης... Οι δίκες έφεραν στο φως το γεγονός ότι τα τέρατα Τρότσκι-Μπουχάριν, υ- πακούοντας στις επιθυμίες των αφεντικών τους, δηλαδή τις υπηρεσίες κα­τασκοπίας ξένων κρατών, είχαν αποφασίσει να καταστρέψουν το Κόμμα και το Σοβιετικό κράτος, να υπονομεύσουν την αμυντική ικανότητα της χώ­ρας, να βοηθήσουν ξένες στρατιωτικές επεμβάσεις, να ανοίξουν το δρόμο για την ήττα του Κόκκινου Στρατού, να προκαλέσουν τον διαμελισμό της ΕΣΣΔ... και να επαναφέρουν την καπιταλιστική δουλεία στην ΕΣΣΔ".

Ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης, 1938

ΤΟΝ ΓΕΝΑΡΗ του 1934, έγινε το δέκατο έβδομο συνέδριο του Κομμου­νιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης. Σύμφωνα με την επίσημη ιστο­ρία, "το 17ο Συνέδριο είναι γνωστό στην ιστορία ως το “Συνέδριο των Νικη­τών”". Γιόρτασε "τη νίκη του σοσιαλισμού σε όλους τους τομείς της εθνικής οικονομίας (η οποία) είχε καταργήσει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άν­θρωπο". 1 Ομως, εκτός απ' αυτές τις φαντασιώσεις, η Σταλινική γραφειοκρα­τία είχε πραγματικά να γιορτάσει για κάτι. Οι κουλάκοι είχαν "εξοντωθεί ως

150

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

τάξη", η μάζα των αγροτών ήταν τώρα μαντρωμένη στα συλλογικά αγροκτή­ματα και κυρίως η βιομηχανική παραγωγή είχε αυξηθεί κατακόρυφα (οι επί­σημοι αριθμοί μιλούσαν για μια 70% αύξηση κατά μέσο όρο, από το 1928). Η γραφειοκρατία είχε πια εδραιώσει και την εξουσία και τα προνόμιά της.

Δεν υπήρξε καμιά συζήτηση. Ολες οι αποφάσεις υιοθετήθηκαν ομόφωνα, αλλά πίσω από την ομοφωνία και τους ύμνους λατρείας για ’τον μεγάλο η­γέτη και δάσκαλο", τον Στάλιν, υπήρχαν εντάσεις. Η πλειοψηφία των εργα­τών και των κολλεκτιβοποιημένων εργατών ήταν αδρανείς, παγωμένοι, αλλά η παραγωγικότητα της εργασίας ήταν πολύ χαμηλή σε σχέση με το επίπεδο της Δύσης. Κομμάτια της γραφειοκρατίας άρχισαν να αναρωτιούνται, αν αυ­τή η εξαιρετικά επικίνδυνη κατάσταση πραγμάτων θα μπορούσε να διορθω­θεί απλώς με τη συνεχιζόμενη αστυνομική τρομοκρατία. Μερικοί υποστήρι­ζαν ότι έπρεπε να γίνει μεγαλύτερη χρήση κινήτρων και μια κάποια χαλάρω­ση της τρομοκρατίας. Σωστά ή λάθος, τέτο ιες απόψεις αποδίδονταν στον Σ.Μ. Κίροφ, μέλος του Πολιτικού Γραφείου και κομματικό αφεντικό της πε­ριοχής του Λένινγκραντ.

Την 1η Δεκέμβρη του 1934 δολοφονήθηκε ο Κίροφ. Ο θάνατός του ήταν το σύνθημα για την εξαπόλυση ενός νέου κύματος κρατικής τρομοκρατίας που θα κράταγε για πέντε χρόνια. Σε αντίθεση με το προηγούμενο κύμα τρο­μοκρατίας από το 1929 και μετά, αυτή η τρομοκρατία δεν στόχευε κύρια τους εργάτες και τους αγρότες, αν και αναπόφευκτα αυτοί αποτελούσαν ένα μεγάλο ποσοστό των θυμάτων της. Ο Στάλιν στράφηκε ενάντια στην ίδια την γραφειοκρατία, με σκοπό να επιβάλει σε όλες τις βαθμίδες της ιεραρχίας, την απόλυτη, χωρίς συζήτηση, υπακοή στη θέλησή του.

Ο Στάλιν τυπικά δεν είχε κυβερνητική θέση το 1934. Η εξουσία του, στο βαθμό που είχε οποιαδήποτε "νομική" βάση, απέρρεε απόλυτα από τη θέση του ως Γενικού Γραμματέα του Ρώσικου Κομμουνιστικού Κόμματος. Θεωρη­τικά, όμως, σε αυτή τη θέση εκλεγόταν με ψηφοφορία. Οποιαδήποτε συνε­δρίαση της Κεντρικής Επιτροπής μπορούσε να τον καθαιρέσει. Πολύ πιο γρή­γορα, το παντοδύναμο Πολιτικό Γραφείο μπορούσε να τον παύσει και να προτείνει έναν αντικαταστάτη του. Ηταν κατά συνέπεια αναγκαίο για τον Στάλιν να εξασφαλίσει μια αδιαφιλονίκητη υπεροχή απέναντι στους άμεσους συνεργάτες του στο Πολιτικό Γ ραφείο. Από κει πήγαζαν και οι πελώριες "συ­νωμοσίες" που κάθε τόσο "αποκάλυπταν" οι αρχηγοί της αστυνομίας του, ο Γιαγκόντα, ο Γιέζοφ και ο Μπέρια. (Οι δυο πρώτοι εκτελέστηκαν σαν προδό­τες στη διάρκεια της ζωής του Στάλιν, ο τρίτος τουφεκίστηκε αμέσως μετά το θάνατο του Στάλιν κατά διαταγή των διαδόχων του).

151

Ντ άνκαν Χάλ ας

Σ' ένα βαθύτερο επίπεδο, οι μεγάλες εκκαθαρίσεις και οι δικαστικές πα­ρωδίες που αποτελούσαν τη θεαματική αποκορύφωσή τους, σήμαιναν την α­ποκήρυξη της Οκτωβριανής Επανάστασης μέσω της φυσικής εξόντωσης ό­λων όσων συμμετείχαν σ' αυτήν. Ολοι οι "παλιοί ΜπολσεβίκοΓ εξοντώθηκαν. Εχει σημασία ότι τα σοβιέτ, που στην πράξη ήταν από πολύ καιρό νεκρά, α- ντικαταστάθηκαν το 1936 με συμβατικές εκλογικές περιφέρειες. Μια νέα άρ- χουσα τάξη εδραιωνόταν και αυτό απαιτούσε την καταστροφή όλων εκείνων που είχαν ακόμα και μακρινή σχέση με το επαναστατικό παρελθόν.

Η μοίρα των "νικητών" του 1934, αποκαλύφτηκε το 1956 από έναν από αυτούς που επέζησαν, τον διάδοχο του Στάλιν, τον Χρουτσόφ: "Από τα 139 μέλη και αναπληρωματικά μέλη της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος που εκλέχτηκαν στο 17ο Συνέδριο, 98 άτομα, δηλαδή 70% συνελήφθησαν και ε- κτελέστηκαν... Από τους 1966 συνέδρους με δικαίωμα ψήφου ή λόγου, οι 1108 συνελήφθησαν με κατηγορίες αντεπαναστατικών εγκλημάτων..."2

Εάν εξαιρέσουμε μια χούφτα επιζώντων από την εποχή των επαναστατι­κών χρόνων, όλοι αυτοί οι άνθρωποι ήταν Σταλινικοί: εκτός από τον Κιροφ, που μάλλον δολοφονήθηκε με διαταγή του Στάλιν, τουλάχιστον άλλα 6 μέλη του Πολιτικού Γραφείου που ο ίδιος ο Στάλιν είχε ορίσει τουφεκίστηκαν πριν από το 1940. Τα φανταστικά εγκλήματα για τα οποία αυτοί οι άνθρωποι κα­ταδικάστηκαν αποδίδονταν στην επιρροή και στις εντολές των πρώην ηγε­τών της αντιπολίτευσης στον Στάλιν και πάνω απ' όλα στον αρχιδιάβολο Τρότσκι. Στις τρεις μεγάλες δίκες του Αυγούστου 1936, του Γενάρη 1937 και του Μάρτη 1938 οι επιζώντες ηγέτες της επανάστασης, συμπεριλαμβανομέ­νων των Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ και Μπουχάριν, υποχρεώθηκαν να ομολογή­σουν ότι κάτω από τις διαταγές του Τρότσκι είχαν οργανώσει συνωμοσίες για να "επαναφέρουν τον καπιταλισμό" στην ΕΣΣΔ.

Για να εδραιώσει ο Στάλιν διεθνώς τη δύναμή του, ήταν αναγκαίο τα κόμ­ματα της Κομιντέρν να θωρακιστούν απέναντι σε οποιαδήποτε κριτική γινό­ταν από την επαναστατική αριστερά. Η Κομιντέρν επρόκειτο τώρα να στρα­φεί από τους ανθρώπους του Στάλιν σε μια θέση που βρισκόταν στα δεξιά των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, σε μια θέση ταξικής συνεργασίας ακρι­βώς ίδια με αυτή που είχαν πάρει οι Σοσιαλδημοκράτες στη διάρκεια και με­τά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και ενάντια στην οποία είχαν εξεγερθεί οι ιδρυτές της Κομιντέρν. Το "Λαϊκό Μέτωπο", η συστηματική ταξική συνεργα­σία με την "φιλελεύθερη" αστική τάξη ήταν τώρα η γραμμή που εξυπηρετού­σε την Σοβιετική εξωτερική πολιτική. Η διεθνής εκστρατεία ενάντια στον "Τροτσκισμό", κατέληξε να περιλαμβάνει όχι μόνο τους πραγματικούς τρο-

152

Κο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

τοκιστές αλλά και οποιαδήποτε αριστερή τάση κοίταγε, όσο δειλά και να γι­νόταν αυτό, προς τις παραδόσεις των πέντε πρώτων χρόνων της Κομιντέρν. Η αντιτροτσκιστική εκστρατεία εντάθηκε μετά το 1935, ακριβώς επειδή σ' αυ­τό τα χρόνια η Κομιντέρν προσπαθούσε να επιβάλει στο εργατικό κίνημα την πιο δεξιά γραμμή. Αυτοί που αντιστέκονταν καταγγέλονταν ως "Τροτσκι- στές" και ο Τρότσκι ο ίδιος στιγματίστηκε ως πράκτορας του Χΐτλερ.

Οι δίκες της Μόσχας, οι καμπάνιες ενάντια στον τροτσκισμό και η νέα γραμμή του Λαϊκού Μετώπου ήταν άρρηκτα δεμένες. Οι περισσότεροι σο­σιαλδημοκράτες, φιλελεύθεροι διανοούμενοι και διάφοροι "προοδευτικοί" που υποστήριζαν το Λαϊκό Μέτωπο, υπεράσπιζαν επίσης, με ελάχιστες εξαι­ρέσεις, τις Δίκες της Μόσχας και την αντιτροτσκιστική υστερία. Αυτό ήταν κατανοητό. Δεν ήταν μόνο ο φόβος του Χΐτλερ που τους έσπρωχνε προς τον Στάλιν, αλλά και η δυνατότητα που έβλεπαν ότι συμμαχώντας με τον Στάλιν μπορούσαν να ποδοπατήσουν μια επαναστατική παράδοση, αυτή του Μαρξ και του Λένιν, που τη μισούσαν και τη φοβόντουσαν. Δεν είναι τυχαίο ότι σ' αυτή την περίοδο τα κομμουνιστικά κόμματα μπόρεσαν να προσελκύσουν για πρώτη φορά μάζες μελών και συμπαθούντων από τη μεσαία τάξη.

Το Λαϊκό Μέτωπο στη Γαλλία"Σήμερα η κατάσταση δεν είναι αυτή που ήταν το 1914. Τώρα, δεν είναι

μόνο η εργατική τάξη, οι αγρότες και όλοι οι εργαζόμενοι άνθρωποι που εί­ναι αποφασισμένοι να διατηρήσουν την ειρήνη, αλλά επίσης οι καταπιεσμέ­νες χώρες και τα αδύναμα έθνη που η ανεξαρτησία τους απειλείται από τον πόλεμο. Η Σοβιετική Ενωση, το ανίκητο φρούριο του παγκόσμιου προλετα­ριάτου και των καταπιεσμένων όλων των χωρών είναι η αιχμή όλων των δυ­νάμεων που παλεύουν για την ειρήνη. Στην παρούσα φάση, ακόμα και ένας αριθμός καπιταλιστικών κρατών ενδιαφέρονται να διατηρήσουν την ειρήνη. Ετσι υπάρχει η δυνατότητα για τη δημιουργία ενός πλατιού μεχώπου της εργατικής τάξης, όλων των εργαζόμενων ανθρώπων και όλων των'εθνών ε­νάντια στον κίνδυνο του ιμπεριαλιστικού πολέμου".

Απόφαση της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομιντέρν, Απρίλης 1936

Ο ΧΪΤΛΕΡ όταν βρέθηκε στην εξουσία, πολύ γρήγορα κατήγγειλε τη συν­θήκη των Βερσαλλιών που περιόριζε τον Γερμανικό στρατό σ' ένα μάξιμουμ 100.000 ανδρών και ξεκίνησε μια προσπάθεια μαζικού επανεξοπλισμού. Προ­φανώς ετοιμαζόταν για έναν πόλεμο στον οποίο η ΕΣΣΔ ήταν ένα από τα υ­

153

Ντ άνκαν Χά λ α ς

ποψήφια θύματά του. Ο Στάλιν αναζήτησε στρατιωτικές συμμαχίες με τις τό­τε ακόμα κυρίαρχες δυνάμεις της Ευρώπης, τη Βρετανία και τη Γαλλία.

Η γραμμή του “Λαϊκού Μετώπου" είχε μοναδικό σκοπό την άσκηση πίε­σης σ' αυτές τις κυβερνήσεις και σε οποιεσδήποτε άλλες που θα μπορούσαν να πειστούν να συμμετέχουν σε μια στρατιωτική συμμαχία ενάντια στον Χίτ- λερ. Το Εβδομο και τελευταίο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κομιντέρν, τον Ιού- λη-Αύγουστο του 1935, συγκλήθηκε με στόχο να προωθήσει ένα τέτοιο σκο­πό.

Ό αγώνας για την ειρήνη ανοίγει στα κομμουνιστικά κόμματα τις μεγα­λύτερες ευκαιρίες για τη δημιουργία του ευρύτερου δυνατού ενιαίου μετώ­που’ διακήρυττε. “Ολοι αυτοί που ενδιαφέρονται για τη διατήρηση της ειρή­νης θα πρέπει να τραβηχτούν σ' αυτό το ενιαίο μέτωπο. Η συγκέντρωση των δυνάμεων ενάντια στους κύριους υποκινητές του πολέμου σε κάθε δεδομένη στιγμή (αυτή τη στιγμή, ενάντια στη φασιστική Γερμανία και ενάντια στην Πολωνία και την Ιαπωνία που είναι σε συμμαχία μαζί της), αποτελεί ένα πολύ σημαντικό καθήκον τακτικής... Η δημιουργία ενός μετώπου ενότητας με σο­σιαλδημοκρατικές και ρεφορμιστικές οργανώσεις... με μαζικές εθνικοαπε- λευθερωτικές, θρησκευτικές - δημοκρατικές και ειρηνιστικές οργανώσεις και τους οπαδούς τους, είναι αποφασιστικής σημασίας για τον αγώνα ενάντια στον πόλεμο και τους φασίστες υποκινητές του σε όλες τις χώ ρες'.3

Φυσικά αυτή δεν ήταν η τακτική του ενιαίου μετώπου. Δεν ήταν καθόλου ζήτημα ταξικής πολιτικής, αλλά ζήτημα κινητοποίησης για την υποστήριξη της εξωτερικής πολιτικής του Στάλιν, υποστήριξη από οποιαδήποτε τάξη και ειδικότερα από τις άρχουσες τάξεις των άλλων χωρών. Η Κομιντέρν είχε ο ­λοκληρώσει τον κύκλο της. Από τη ρήξη με τους σοσιαλδημοκράτες λόγω της πολιτικής εθνικισμού και ταξικής συνεργασίας που ασκούσαν, η ίδια η Κομιντέρν επιζητούσε τώρα πιο ανοιχτά την ταξική συνεργασία απ' όσο οι περισσότεροι σοσιαλδημοκράτες.

Το θέμα πλέον δεν ήταν η υποταγή της εργατικής τάξης μιας ημιαποικια- κής χώρας σε μια υποτιθέμενη “προοδευτική εθνική αστική τάξη ' (υποτίθεται για να υπηρετηθεί ο αγώνας κατά του ιμπεριαλισμού κάτι που ούτως ή άλ­λως ήταν μια πολιτική ευθέως αντίθετη στις αποφάσεις του Δεύτερου Συνε­δρίου της Κομιντέρν). Το θέμα τώρα ήταν η υποταγή των εργατικών τάξεων και των εθνικών κινημάτων στις άρχουσες τάξεις των δύο μεγαλύτερων α­ποικιακών αυτοκρατοριών του πλανήτη, τη Βρετανία και τη Γαλλία.

Ενα πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό του 7ου Συνεδρίου της Κομιντέρν ή­ταν η προσεκτική αποφυγή αντιιμπεριαλιστικών ομιλιών, που ακόμα και στο

154

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

6ο Συνέδριο είχαν ακόμα μια πολύ σημαντική θέση. Δεν μίλησε κανένας α­ντιπρόσωπος από την Ινδία, κάτι που συνέβαινε για πρώτη φορά από το 1919, ούτε από την Ινδονησία. Η ομιλία ενός αντιπροσώπου από την Αίγυπτο (που τότε ελεγχόταν από την Βρετανία) ο οποίος προφανώς είχε προσκληθεί κατά λάθος, δεν περιλήφτηκε στα επίσημα πρακτικά. Μίλησαν οι αντιπρόσω­ποι από τις γαλλικές αποικίες της Συρίας και του Βιετνάμ, αλλά κατάφεραν να αποφύγουν οποιαδήποτε αναφορά στον ιμπεριαλισμό!

Με την υιοθέτηση της γραμμής του "Λαϊκού Μετώπου", η Κομιντέρν απέ­κτησε νέα διεύθυνση. Ο Γκεόργκι Δημητρόφ, ο Βούλγαρος εξόριστος που εί­χε δουλέψει στη Γερμανία σ' όλη τη διάρκεια της "Τρίτης Περιόδου", ανέλα­βε τα ηνία. Ηταν ένας δυναμικός και αποτελεσματικός υποστηρικτής της νέ­ας στροφής και όχι ένας απλός υπάλληλος.

Τον Μάη του 1935 η ΕΣΣΔ υπέγραψε ένα "σύμφωνο αμοιβαίας ασφάλει­ας" με τη Γαλλία. Το Γαλλικό ΚΚ (PCF) που ως πολύ πρόσφατα χρησιμοποι­ούσε την υστερική ρητορεία της "Τρίτης Περιόδου" και αποκαλούσε την Γαλ­λική κυβέρνηση φασιστική, τώρα έκανε στροφή 180 μοιρών. Ο Τορέζ, ο ηγέ­της του διακήρυξε: Ή πολιτική ειρήνης της Σοβιετικής κυβέρνησης συμφωνεί με τις ιστορικές οδηγίες του Λένιν, καθοδηγείται με σταθερότητα από τον Στάλιν, συμβαδίζει με τα συμφέροντα του διεθνούς προλεταριάτου... Υπάρ­χει, προς στιγμή, μια ταυτότητα συμφερόντων μεταξύ της αστικής Γαλλίας και της Σοβιετικής Ενωσης ενάντια στον Χ ίτλερ".4 Αλλά ο Στάλιν (δικαίως) δυσπιστούσε απέναντι στη Γαλλική συντηρητική κυβέρνηση, της οποίας πρω­θυπουργός ήταν ο Πιερ Λαβάλ, ένας μελλοντικός συνεργάτης του Χίτλερ. Το Γαλλικό ΚΚ άρχισε να ασκεί πιέσεις με στόχο τη δημιουργία ενός "Λαϊκού Μετώπου" για τις επόμενες εκλογές που θα γίνονταν την άνοιξη του 1936. Αυτή η έκκληση έπεσε σε πρόσφορο έδαφος.

Ανεξάρτητα από τις επιδιώξεις της Μόσχας, οι εργαζόμενοι έτσι κι αλ­λιώς είχαν αρχίσει να εκφράζουν ανοιχτά την απέχθειά τους ενάντια στον κρετινισμό της "Τρίτης Περιόδου". Η νίκη του Χίτλερ μέσα στη Γερμανία είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ρεύματος υπέρ της ενότητας ανάμεσα στους πολιτικά συνειδητούς εργάτες. Εκείνα τα Κομμουνιστικά Κόμματα που διέθεταν ακόμα κάποια σοβαρή βάση μέσα στην εργατική τάξη αναπόφευκτα αισθάνθηκαν τις πιέσεις αυτής της ενωτικής διάθεσης. Ορισμένοι ηγέτες των Κομμουνιστικών Κομμάτων, ακόμα και πριν την αλλαγή της γραμμής, έψα­χναν να βρουν τρόπους για να μειώσουν την απομόνωση των κομμάτων τους χωρίς βέβαια να συγκρουστούν με την κεντρική ηγεσία της Κομιντέρν. Αντί­στοιχες πιέσεις ανάγκασαν και τα σοσιαλιστικά κόμματα να γίνονται επίσης

155

Ντ άνκαν Χάλ ας

πιο ανοιχτά στις εκκλήσεις για ενότητα.Στη Γαλλία η στροφή άρχισε το 1934. Στις 6 Φλεβάρη, οι φασιστικές ορ­

γανώσεις οργάνωσαν μια επίθεση στη Βουλή με στόχο να υποχρεώσουν την κυβέρνηση να παραιτηθεί. Μετά τη σύγκρουση με την αστυνομία υπήρχαν 13 νεκροί και πάνω από 300 σοβαρά τραυματισμένοι. Η ρεφορμιστική CGT κά- λεσε μαζική απεργία και διαδήλωση στις 12 του μήνα. Η CGTU, μετά από μια οξεία σύγκρουση στην κορυφή υιοθέτησε το κάλεσμα. Η απεργία είχε μαζική συμμετοχή στο Παρίσι και οι ξεχωριστές διαδηλώσεις των δυο οργανώσεων τελικά ενώθηκαν.

Η πίεση για ενιαίο μέτωπο αυξήθηκε. Διατακτικά, η ηγεσία του Γαλλικού ΚΚ άρχισε να στρίβει. Ο Τορέζ ήταν στην Μόσχα τον Μάη και φαίνεται να πήρε την άδεια για κάποιου είδους προσέγγιση του SFIO με στόχο την ενιαία δράση ενάντια στους φασίστες. Η ηγεσία του SFIO δεχόταν κι αυτή πίεση α­πό τη βάση της. Τον Φλεβάρη του 1934 οι Αυστριακοί αντιδραστικοί χρησι­μοποίησαν το στρατό για να τσακίσουν το Σοσιαλιστικό Κόμμα και τα συνδι­κάτα και να εγκαθιδρύσουν μια στρατιωτική αστυνομική δικτατορία. Οι ηγέ­τες του SFIO είχαν ανησυχήσει σοβαρά κι έτσι, μετά από διάφορους ελιγ­μούς, υπογράφτηκε μια συμφωνία στο Ιβρύ μεταξύ των δύο κομμάτων για ε­νιαία δράση ενάντια στους φασίστες.

Τον Οκτώβρη άρχισαν διαπραγματεύσεις για ένωση μεταξύ της CGT και της CGTU. Η τελική συμφωνία για ένωση έγινε το 1936, αλλά η προοπτική της ενότητας βοήθησε στο μεγάλωμα και των δυο ομοσπονδιών. Μέχρι εκεί­νη τη στιγμή το αντιφασιστικό μέτωπο αφορούσε μόνο τις οργανώσεις των εργατών. Σύντομα, όμως, καλέστηκαν να συμμετέχουν οι Ριζοσπάστες, το κύριο αστικό κόμμα του κέντρου, μαζί με κάποιες μικρότερες ομάδες. Το Λαϊκό Μέτωπο γεννήθηκε σαν μια εκλογική συμμαχία βασισμένη πάνω σε μια αόριστα "προοδευτική", αλλά σίγουρα μη-σοσιαλιστική πλατφόρμα που τόνιζε την "συλλογική ασφάλεια" της χώρας, δηλαδή την στρατιωτική ισχύ. Κέρδισε εύκολα τις εκλογές του Απρίλη -Μάη 1936. Στο δεύτερο γύρο οι σο­σιαλιστές πήραν 182 έδρες, οι Ριζοσπάστες 116 και το Γαλλικό ΚΚ, που όλη του η προεκλογική εκστρατεία περιστρεφόταν γύρω από το σύνθημα "για μια ισχυρή, ελεύθερη και ευτυχισμένη Γαλλία" πήρε 72. "Τολμηρά, στερήσαμε τους εχθρούς μας από τα πράγματα που μας είχαν κλέψει και ποδοπατήσει. Πήραμε πίσω την τρίχρωμη (γαλλική) σημαία και τη Μασσαλιώτιδα (τον εθνι­κό ύμνο)", είπε ο Τορέζ.

Και τα δυο εργατικά κόμματα αύξησαν τις ψήφους τους σε σχέση με το 1932. To SFIO από 1.950.000 ανέβηκε στις 2.206.000, το PCF από 800.000

156

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

σε 1.468.000. Οι Ριζοσπάστες, όπως και η Δεξιά έχασαν έδαφος. Ο Λέον Μπλουμ, ο ηγέτης του Σοσιαλιστικού Κόμματος έγινε πρωθυπουργός της κυ­βέρνησης του Λαϊκού Μετώπου με την ενθουσιώδη υποστήριξη του PCF. Αλλά το Κομμουνιστικό Κόμμα δεν πήρε υπουργεία στην κυβέρνηση. Ο Το- ρέζ ήθελε να παζαρέψει τη συμμετοχή του κόμματός του αλλά ο Στάλιν και ο Μπλουμ για διαφορετικούς λόγους ο καθένας δεν θεώρησαν σωστό να τρο­μάξουν τους αστούς με υποτιθέμενους "κόκκινους" υπουργούς. To PCF δέ­χτηκε χωρίς διαφωνία.

Λίγο μετά τις εκλογές, τα γεγονότα πήραν μια τροπή που κανένας από τους ηγέτες δεν περίμενε. Η οικονομική κρίση είχε χτυπήσει με καθυστέρη­ση τη Γαλλία, αλλά την είχε χτυπήσει σκληρά. Τα αφεντικό βρήκαν την ευ­καιρία για να μειώσουν τα μεροκάματα. Ομως, την εκλογική ήττα της δεξιάς την ακολούθησε μια μεγάλη έκρηξη απεργιών και καταλήψεων. Πάνω από έ ­ξι εκατομμύρια εργάτες συμμετείχαν τον Ιούνη. Ο συνολικός αριθμός των συνδικαλισμένων εργατών, που μόλις ξεπέρναγε το 1 εκατομμύριο την άνοι­ξη (CGT 800.000, CGTU 300.000), ξεπέρασε τα πέντε εκατομμύρια το καλο­καίρι. Το απεργιακό κύμα δεν ήταν απλώς οικονομικό. Εβαζε αιτήματα για εργατικό έλεγχο, για κρατικοποιήσεις, για ριζικές αλλαγές. Ηταν ένα πραγ­ματικό "πανηγύρι των καταπιεσμένων". Ανοργάνωτοι εργάτες χωρίς προη­γούμενη εμπειρία αγώνα, που ανάμεσα τους ήταν εργαζόμενοι σε ασφαλι­στικές εταιρείες και υπάλληλοι τραπεζών, κατέλαβαν τους χώρους δουλειάς τους. Σε κάποιες περιπτώσεις οι καταλήψεις άρχιζαν πριν ακόμα διατυπω­θούν τα οποιαδήποτε αιτήματα.

Ο Τρότσκι, από την εξορία του στη Νορβηγία, έγραφε: "Τα πάντα είναι δυνατόν να γίνουν". Τώρα ήταν η ώρα για ένα επαναστατικό σοσιαλιστικό κόμμα να γενικεύσει τους αγώνες των εργατών σ' έναν αγώνα για την εργα­τική εξουσία. Αλλά το Γαλλικό ΚΚ δεν ήταν πλέον ένα επαναστατικό κόμμα.

Η αστική τά ξη , τρομοκρα τημένη , έκα νε έκκληση στον Μπλουμ. Ο Μπλουμ έκανε έκκληση στον Τορέζ. Ολοι καταλάβαιναν ότι δεν ήταν δυνα­τόν να ελέγξουν την έκρηξη απλώς με υποσχέσεις. Επρεπε να δοθούν πραγ­ματικές παραχωρήσεις. Ετσι, τα αφεντικά που στην πλειοψηφία τους λίγες βδομάδες πριν ούτε καν σκέφτονταν να δεχτούν την ύπαρξη συνδικάτων στο εργοστάσιό τους τώρα έσπευσαν να συμφωνήσουν με τους συνδικαλι­στές, αποδεχόμενοι την αναγνώριση των συνδικάτων, μεγάλες αυξήσεις στους μισθούς και εργάσιμη βδομάδα των 40 ωρών, που ήταν μια εντυπωσια­κή κατάκτηση για εκείνη την εποχή. Αλλά αυτές οι μεγάλες παραχωρήσεις δεν αρκούσαν για να μειώσουν την μαχητικότητα των εργατών. Η αναταρα­

157

Ντάνκαν Χά λ α ς

χή ήταν τόσο βαθιά ώστε οι ηγέτες του σοσιαλιστικού κόμματος και της (ενι­αίας) CGT δεν μπορούσαν να την ελέγξουν μόνοι τους. To PCF έπαιξε καθο­ριστικό ρόλο για να πειστούν οι εργάτες να αρκεστούν σ' αυτή τη "συμφωνία του Ματινιόν' (δηλαδή τις παραχωρήσεις).

To PCF που μόλις πριν από ένα χρόνο μιλούσε για "εντεινόμενους επα­ναστατικούς αγώνες" κάθε φορά που γινόταν μια τοπική απεργία και απαι­τούσε (εντελώς άκαιρα) "να χτιστούν σοβιέτ παντού", θεωρούνταν από τους εργάτες που μόλις είχαν ριζοσπαστικοποιηθεί ως το πραγματικό "κόκκινο" κόμμα. Τα μέλη του αυξήθηκαν σε πάνω από 100.000.

Αλλά χρησιμοποίησε όλο το νεοαποκτημένο κύρος του όχι για να ανα­πτύξει, αλλά για να σταματήσει το κίνημα. "Πρέπει να ξέρουμε πότε να στα­ματάμε μια απεργία" διακήρυσσε ο Τορέζ. "Τα πάντα δεν είναι δυνατά" δια­κήρυσσε η καθημερινή εφημερίδα του κόμματος. Ηταν "τροτσκισμός" να επι­μένει κανείς ότι οι αγώνες μπορούν να κλιμακωθούν και ο "τροτσκισμός", ό­πως είχε αποδειχτεί στη Μόσχα, ήταν ένα "πρακτορείο των φασιστών". Κά­ποιες απεργίες και καταλήψεις συνεχίστηκαν για ένα διάστημα, αλλά το Γαλλικό ΚΚ κατάφερε να πνίξει το κίνημα.

Αξίζει να τονιστεί η απόσταση μεταξύ της πολιτικής που υιοθέτησε το PCF στην περίοδο του Λαϊκού Μετώπου και της τακτικής του ενιαίου μετώ­που, όπως αυτή έμπαινε στα πρώτα χρόνια της Κομιντέρν. Ενώ το Δεύτερο Συνέδριο της Διεθνούς τόνιζε τη σημασία της διατήρησης της πολιτικής ανε­ξαρτησίας των κομμουνιστών στα πλαίσια του ενιαίου μετώπου, το Γαλλικό ΚΚ σταμάτησε να κάνει κάθε κριτική στους σοσιαλιστές συμμάχους του. Η "ενότητα", αντί για συμφωνία για συγκεκριμένη "δράση" με στόχο να δοκιμα­στούν οι ρεφορμιστές ηγέτες στα μάτια των υποστηρικτών τους, κατέληξε να σημαίνει μια σκέτη εκλογική συμμαχία που δεν έβαζε πιέσεις σε καμιά η­γεσία. Η συνεργασία ανάμεσα στις οργανώσεις των εργατών, μετατράπηκε από το PCF σε μια παθητική, άκριτη ενότητα με τις οργανώσεις των αστών. Στο όνομα του αντιφασισμού, τα συμφέροντα των εργατών υποτάχτηκαν σ' αυτά της Γαλλικής άρχουσας τάξης.

Το Λαϊκό Μέτωπο δεν σπατάλησε απλώς την ευκαιρία να εγκαθιδρύσει την εργατική εξουσία. Καθώς η αστική τάξη άρχισε να ανακτά την αυτοπε­ποίθησή της, η ίδια η κυβέρνηση κινήθηκε προς τα δεξιά. Το ίδιο έκανε και το PCF. Στα τέλη του 1936 έφτασε να ζητήσει τη μετατροπή του "Λαϊκού Με­τώπου" σ' ένα "Γαλλικό Μέτωπο", με τη συμμετοχή όλων εκείνων των δεξιών συντηρητικών που ήταν έντονα αντιγερμανοί σε μια εθνικιστική βάση. Η κυ­βέρνηση άρχισε, προσεκτικά στην αρχή, να ροκανίζει τις κατακτήσεις των

158

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

εργατών από τη Συμφωνία του Ματινιόν. Η εργατική τάξη άρχισε να αποθαρ­ρύνεται.

0 Μπλουμ αντικαταστάθηκε ως πρωθυπουργός από τον ηγέτη του ριζο­σπαστικού κόμματος, τον Σωτάν. Το Κομμουνιστικό Κόμμα στήριξε τον Σω- τάν που με τη σειρά του στήριξε τα αφεντικά, πολύ πιο ανοικτά απ' ότι ο Μπλουμ. Και όταν ο Σωτάν ο ίδιος αντικαταστάθηκε από τον πιο συντηρητικό Νταλαντιέ, το PCF συνέχισε την υποστήριξή του. Σταμάτησε μόνο τον Σε­πτέμβρη του 1938, όχι λόγω κάποιας αλλαγής στην εσωτερική πολιτική, αλ­λά γιατί αυτό το μήνα στο Μόναχο, η Βρετανική και η Γαλλική κυβέρνηση συμφώνησαν να θυσιάσουν τον σύμμαχό τους, την Τσεχοσλοβακία, στον Χίτλερ ελπίζοντας έτσι να τον εξευμενίσουν.

Η ΕΣΣΔ απομονώθηκε. Τότε, και μόνο τότε, οι βουλευτές του PCF ψήφι­σαν ενάντια στην κυβέρνηση, που τυπικά ήταν ακόμη κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου, όταν μπήκε θέμα ψήφου εμπιστοσύνης.

Σ' αυτή τη φάση το εργατικό κίνημα ήταν σε πλήρη υποχώρηση. Η απο- θάρρυνση είχε γενικευτεί. Ο Χίτλερ γινόταν όλο και ισχυρότερος. Η μυρωδιά της ήττας βρισκόταν παντού. Στα τέλη του Σεπτέμβρη του 1939, η ίδια αυτή βουλή, με την πλειοψηφία του Λαϊκού Μετώπου, κήρυξε παράνομο το Γαλλι­κό ΚΚ. Μετά, τον Ιούνη του 1940 αυτή η ίδια πλειοψηφία ψήφισε την εγκαθί­δρυση του ημιφασισπκού καθεστώτος του Πεταίν και του Λαβάλ. Ετσι, τελεί­ωσε το Λαϊκό Μέτωπο στη Γαλλία.

Σ' ένα ζήτημα -και μόνο σ' αυτό- ασκούσε το Κομμουνιστικό Κόμμα κριτι­κή στις κυβερνήσεις του Λαϊκού Μετώπου από την αρχή. Στο ζήτημα της προσφοράς στρατιωτικής βοήθειας στην Ισπανική Δημοκρατία. Επειδή η Γαλ­λική και η Βρετανική άρχουσα τάξη στήριξαν τον Φράνκο, ο Μπλουμ και οι υ­πόλοιποι πάντοτε αρνούνταν να πουλήσουν όπλα που θα χρησιμοποιούνταν εναντίον του. To PCF και ο Στάλιν ήθελαν την επιβίωση της Ισπανικής Δημο­κρατίας, αλλά σαν μια αστική δημοκρατία κάτω από μια κυβέρνηση Λαϊκού Μετώπου. Στην Ισπανία, όπως ακριβώς και στη Γαλλία η πολιτική του Λαϊκού Μετώπου οδήγησε σε μια συντριπτική ήττα την εργατική τάξη.

Η Ισπανική Επανάσταση"Η ισπανική εργατική τάξη επέδειξε στρατιωτικές ικανότητες πρώτης

τάξης. Οσον αφορά τη σημασία της στην οικονομική ζωή της χώρας, στο πολιτικό και πολιτιστικό της επίπεδο, η ισπανική εργατική τάξη στεκόταν α­πό την πρώτη μέρα της επανάστασης, όχι πιο κάτω, αλλά πιο πάνω από

159

Νιάνκαν ΧάΛαςτους ρώσους εργάτες των αρχών του 1917. Στο δρόμο της νίκης συνάντησε τα κύρια εμπόδια μέσα στις δικές της οργανώσεις. ...Οι "δημοκρατικοί” στρατιωτικοί διοικητές ενδιαφέρονταν περισσότερο να τσακίσουν την κοι­νωνική επανάσταση από το να πετύχουν στρατιωτικές νίκες. Οι στρατιώτες έχασαν την εμπιστοσύνή τους στους διοικητές τους, οι μάζες την εμπιστο­σύνη τους στην κυβέρνηση, οι αγρότες αδιαφόρησαν, οι εργάτες κουρά­στηκαν, η μια ήττα ακολουθούσε την άλλη, η αποθάρρυνση μεγάλωνε αλμα- τωδώς... Αφού το Λαϊκό Μέτωπο ανέλαβε το καθήκον της σωτηρίας του κα­πιταλιστικού καθεστώτος, καταδίκασε και τον εαυτό του σε στρατιωτική ήτ­τα... Ο Στάλιν πέτυχε τέλεια να παίξει το ρόλο του νεκροθάφτη της επανά­στασης".

Τρότσκι "Τα μαθήματα της Ισπανίας: Η τελευταία προειδοποίηση"

ΤΟ ΙΣΠΑΝΙΚΟ ΛΑΪΚΟ ΜΕΤΩΠΟ περιελάμβανε τέσσερα αστικά κόμματα - την Δημοκρατική Ενωση, την Δημοκρατική Αριστερά, τους Καταλάνους Εθνι- κιστές, τους Βάσκους Εθνικιστές- μαζί με το Ισπανικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (PSE), το Κομμουνιστικό Κόμμα (PCE) και το POUM, ένα κόμμα που ισχυρι­ζόταν ότι ήταν επαναστατικό αλλά στην πράξη ήταν κεντριστικό. Το Λαϊκό Μέτωπο όφειλε την εκλογική του νίκη τον Φλεβάρη του 1936 στην σιωπηρή υποστήριξη των αναρχικών, που έλεγχαν τη μεγαλύτερη συνδικαλιστική ο­μοσπονδία της Ισπανίας, την CNT. Αρχικά, πρωθυπουργός της κυβέρνησης ήταν ο Μανουέλ Αθάνια, ένας μετριοπαθής συντηρητικός, πρώην υπουργός πολέμου και πρώην πρωθυπουργός, τον οποίο το PCE αποκαλούσε φασίστα ως το 1935. Στην αρχή όλοι οι υπουργοί προέρχονταν από τα αστικά κόμμα­τα.

Ίσως το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του προγράμματος του Λαϊκού Μετώπου ήταν η απουσία οποιωνδήποτε σοβαρών κοινωνικών και οικονομι­κών αιτημάτων", τόνιζε ο οξυδερκής αστός ιστορικός Ε. X. Καρ. "Η αριστερά προπαγάνδιζε ενεργά την κατάληψη της γης από τους αγρότες και των ερ ­γοστασίων από τους εργάτες... Αλλά αυτή η προπαγάνδα δεν έβρισκε ούτε αντανάκλαση, ούτε ενθάρρυνση στο πρόγραμμα του Λαϊκού Μετώπου. Σε σύγκριση με τις ο ξυμένες αντιπαραθέσεις της εποχής ήταν ένα ήπιο και α­νώδυνο κείμενο, προφανώς γραμμένο για να συσπειρώσει ένα ευρύ συνα­σπισμό διαφορετικών συμφερόντων και κομματιών της κοινής γνώμης, που το μόνο κοινό στοιχείο που τα ένωνε ήταν η αφοσίωσή τους σε κάποια μορ­φή δημοκρατικής κυβέρνησης"6

Ομως, πρέπει να πάρουμε υπόψη την κατάσταση που επικρατούσε: Η

160

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

Ισπανική μοναρχία είχε ανατραπεί μόλις το 1931 και η συντηρητική δεξιά κα­θόλου δεν είχε αποδεχθεί την ανατροπή της. Ενα συγκεκριμένο μέτρο που η κυβέρνηση Αθάνια υποσχέθηκε και πραγματικά εφάρμοσε μόλις βρέθηκε στην εξουσία ήταν η αμνηστία για τους πολιτικούς κρατούμενους, που ήταν γύρω στους 30.000, κυρίως αριστεροί και στην πλειοψηφία τους αναρχικοί. Η 'Δημοκρατία' σήμαινε πολύ διαφορετικά πράγματα για τους Ισπανούς α­στούς (που οι περισότεροι δεν ήθελαν καθόλου την αμνηστία για τους πολι­τικούς κρατούμενους) και για τα ταξικά συνειδητά κομμάτια της εργατικής τάξης και των αγροτών.

Η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου ήταν πολύ μετριοπαθής, αλλά παρόλα αυτά η εκλογή της ήταν η σπίθα για να ξεκινήσει ένα κύμα απεργιών, κατα­λήψεων γης από τους αγρότες και λαϊκής βίας ενάντια στους μισητούς εκ­προσώπους της άκρας δεξιάς. Ο Αθάνια είχε διαδεχθεί μια ακροδεξιά κυβέρ­νηση που η καταστολή της είχε ριζοσπαστικοποιήσει και τους εργάτες και τους αγρότες. Το μέγεθος του απεργιακού κύματος δίνει κάποια ιδέα της έ­κρηξης του κινήματος. Ενα εκατομμύριο εργάτες απεργούσαν στις 10 Ιούνη, μειώθηκαν στο μισό εκατομμύριο δέκα μέρες μετά και έφτασαν ξανά στο ένα εκατομμύριο νωρίς τον Ιούλη.

Ο "Νόμος και η Τάξη" κατέρρεαν. Η κατάσταση γινόταν επαναστατική πα­ρά τις προσπάθειες των υπουργών του Σοσιαλιστικού κόμματος -κι ακόμα πε- ρισότερο του Κομμουνιστικού Κόμματος- να ηρεμήσουν τα πράγματα.

Στις 17 Ιούλη εξαπολύθηκε ένα στρατιωτικό πραξικόπημα, που υποστηρι­ζόταν από τους φασίστες, την ιεραρχία της Καθολικής Εκκλησίας και ουσια­στικά όλη την άρχουσα τάξη που είχε χάσει την εμπιστοσύνη της στην ικανό­τητα του Αθάνια να ελέγξει την κατάσταση. Ο ίδιος ο Αθάνια, που ήταν πρό­εδρος από τον Μάη, ήξερε ότι προετοιμαζόταν πραξικόπημα, όπως και κάποι­οι από τους υπουργούς του. Δεν είπαν κουβέντα.

Οταν οι στρατιωτικές φρουρές και οι μονάδες της χωροφυλακής προσπά­θησαν να καταλάβουν τις κύριες πόλεις βρέθηκαν αντιμέτωπες με την πιο ε ­ντυπωσιακή αυθόρμητη εργατική εξέγερση που έχει γίνει ποτέ. Η αντίσταση ξεκίνησε στη Βαρκελώνη στις 19 Ιούλη και οδήγησε στην ήττα του στρατού και των φασιστών σ' ένα μεγάλο κομμάτι της Ισπανίας. Οι κορυφαίοι ηγέτες των εργατικών κομμάτων έπαιξαν μικρό ρόλο στην εξέγερση. Η δράση καθο­δηγήθηκε κυρίως από τους κατά τόπους αναρχικούς και σοσιαλιστές αγωνι­στές. Οι κομματικές ηγεσίες κινήθηκαν για να αναλάβουν ξανά τον έλεγχο. Το Ισπανικό Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν στην δεξιά πτέρυγα αυτού του κινή­ματος.

161

Ντ άνκαν Χά λ α ς

"Είναι απόλυτα εσφαλμένο", διακήρυσσε ο Χεσούς Χερνάνχεθ, εκδότης της καθημερινής εφημερίδας του Κομμουνιστικού Κόμματος "ότι αυτό το ερ­γατικό κίνημα έχει για σκοπό του την εγκαθίδρυση μιας προλεταριακής δι­κτατορίας μετά το τέλος του πολέμου. Η συμμετοχή μας στον πόλεμο είναι ανεξάρτητη από οποιοδήποτε κοινωνικό ταξικό κίνητρο. Εμείς οι κομμουνι­στές είμαστε οι πρώτοι που θα απορρίψουμε μια τέτοια υπόνοια. Κινούμαστε αποκλειστικά από την επιθυμία της υπεράσπισης της Δημοκρατίας".7

Η Δημοκρατία είχε παύσει να υπάρχει. Η κυβέρνηση δεν είχε πραγματικά ούτε στρατιωτικές, ούτε αστυνομικές δυνάμεις στη διάθεσή της. Οι στρατιώ­τες ήταν είτε με τον Στρατηγό Φράνκο και τους φασίστες, είτε είχαν πάει με τις εργατικές πολιτοφυλακές που αποτελούσαν τώρα τη μοναδική ένοπλη δύναμη έξω από την ακόμα μικρή περιοχή που έλεγχε ο Φράνκο. Η κυβέρνη­ση δεν διέθετε ούτε καν ένα αποτελεσματικό διοικητικό μηχανισμό. Οι εργα­τικές επιτροπές είχαν αναλάβει και αυτό τον τομέα.

"Μόλις περάσεις τα σύνορα, σε σταματούν ένοπλοι άνδρες. Ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι; Εργάτες. Είναι πολιτοφύλακες, δηλαδή εργάτες με τα κα­νονικά τους ρούχα, αλλά οπλισμένοι με τουφέκια ή περίστροφα και με περι­βραχιόνια στα μπράτσα τους που δείχνουν τις αρμοδιότητές τους ή την ε ­ξουσία που εκφράζουν... Είναι αυτοί που... θα αποφασίσουν... να μην σου ε ­πιτρέψουν να περάσεις ή θα αναφέρουν το περιστατικό στην “επιτροπή”. Η ε ­πιτροπή είναι η ομάδα των ανθρώπων που ηγούνται στο πλαϊνό χωριό και α­σκούν πλήρη εξουσία εκεί. Η επιτροπή είναι που φροντίζει για τις κανονικές δημοτικές λειτουργίες, που έφτιαξε την τοπική πολιτοφυλακή, την εξόπλισε και την προμήθευσε με τρόφιμα και στέγη από τους πόρους που συγκεντρώ­θηκαν από τις εισφορές όλων των κατοίκων. Είναι αυτοί που σου δίνουν την άδεια να μπεις ή να βγεις από την πόλη, που έκλεισαν τα μαγαζιά των ντό­πιων φασιστών και που έκαναν τις αναγκαίες επιτάξεις".θ

Με λίγα λόγια, η κατάσταση ήταν όμοια μ' αυτή της Ρωσία τον Μάρτη του 1917 ή της Γερμανίας τον Νοέμβρη του 1918. Η ηγεσία του Κομμουνιστι­κού Κόμματος προσπάθησε να ξαναστήσει στα πόδια της την αστική δημο­κρατία, όπως είχαν κάνει οι ηγέτες του SPD στη Γερμανία του 1918. Το έκα­νε με τη βοήθεια του Σοσιαλιστικού Κόμματος και των αστών συμμάχων του. Χωρίς βέβαια οι αστοί σύμμαχοι να αντιπροσωπεύουν κάτι το σημαντικό. Το Κομμουνιστικό Κόμμα έκανε μια συμμαχία "με την σκιά της αστικής τάξης", όπως έλεγε ο Τρότσκι, γιατί η πραγματική αστική τάξη ήταν τώρα με τον Φράνκο.

Η στρατιωτική απειλή του Φράνκο ήταν σοβαρή, βέβαια, αλλά το Λαϊκό

162

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

Μέτωπο στην πραγματικότητα τον βοήθησε να ανακάμψει από την αρχική ήτ­τα που του προκόλεσε η εργατική εξέγερση. Τον Ιούλη και τον Αύγουστο του 1936, ο Φράνκο στηρίχτηκε πολύ στα μαροκινά στρατεύματα που έφτα­σαν από το Ισπανικό Μαρόκο με γερμανικά μεταγωγικά αεροπλάνα. Ο μηχα­νοκίνητος στρατός του χτίστηκε, αρχικά γύρω απ’ αυτό τον μαροκινό πυρή­να. Ομως στη δεκαετία του 1920 είχε γίνει μια τρομακτική εξέγερση στο Μα­ρόκο (και στο Γαλλικό και στο Ισπανικό) με ηγέτη τον Αμπντ-Ελ-Κριμ. Χρειά­στηκαν χρόνια για να καταπνίγει αυτή η εξέγερση. Αν η Δημοκρατική κυβέρ­νηση της Ισπανίας διακήρυττε άμεσα την ανεξαρτησία του Μαρόκου θα είχε υπονομεύσει την κύρια βάση του Φράνκο. Ο ίδιος ο Αμπντ-Ελ-Κριμ, που ή­ταν κρατούμενος του Γαλλικού Λαϊκού Μετώπου του ’ συντρόφου" Μπλουμ, έκανε έκκληση στον Καμπαλλέρο, τον ηγέτη του Ισπανικού Σοσιαλιστικού Κόμματος, να μεσολαβήσει στον Μπλουμ έτσι ώστε να τον αφήσουν ελεύθε­ρο και να γυρίσει στο Μαρόκο για να πολεμήσει ενάντια στον Φράνκο.

Αυτό αποκλειόταν. Η ανεξαρτησία για το Ισπανικό Μαρόκο θα σήμαινε ξαναφούντωμα της εξέγερσης και στο Γαλλικό Μαρόκο. Αν συνέβαινε κάτι τέτο ιο, θα κατέρεε όλος ο σκοπός του Λαϊκού Μετώπου που ήταν να εξα ­σφαλιστεί η συνεργασία του γαλλικού και του βρετανικού ιμπεριαλισμού με την ΕΣΣΔ. Ετσι τα Μαροκινά στρατεύματα έμειναν με τον Φράνκο.

Το θέμα του Μαρόκου δεν ήταν μια εξαιρετική περίπτωση. Σε όλα τα άλ­λα ζητήματα, ακόμα και σ' αυτά που είχαν άμεσα στρατιωτικό χαρακτήρα, η νίκη στον πόλεμο θυσιάστηκε για να μην διαταραχτούν οι σχέσεις με τις κυ­βερνήσεις της Βρετανίας και της Γαλλίας. Ετσι το ναυτικό, που το μεγαλύτε­ρο μέρος του είχε στασιάσει στις αρχές του πολέμου και είχε περάσει με την πλευρά της Δημοκρατίας, κρατήθηκε στο λιμάνι από τη δημοκρατική κυβέρ­νηση από φόβο ότι η χρήση του θα ενοχλούσε τις κυβερνήσεις της Γαλλίας και της Βρετανίας, επειδή αυτές οι χώρες είχαν συμπράξει με την Γερμανία και την Ιταλία στη διεξαγωγή ναυτικών περιπολιών για να επιβληθεί η "μη ε­πέμβαση" στην Ισπανία, μια μη-επέμβαση που στρεφόταν αποκλειστικά ενά­ντια στη Δημοκρατία.

Οπως το PCF στη Γαλλία, έτσι και το Ισπανικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCE) βοήθησε στη νίκη της αντεπανάστασης στο όνομα της "δημοκρατίας" και "του αγώνα ενάντια στον τροτσκισμό και τον φασισμό". Επειδή το PCE ήταν αρχικά πολύ αδύνατο -είχε γύρω στα 1000 μέλη το 1934, που ανέβηκαν σε 35.000 τον Φλεβάρη του 1936- βασίστηκε έντονα στην υποστήριξη της Ρωσίας και της Κομιντέρν. Η ΕΣΣΔ προμήθευε όπλα και πυρομαχικά τη Δη­μοκρατία, αλλά με ένα πολύ προσεκτικό τρόπο, έτσι ώστε ο έλεγχος να βρί­

163

Ντάνκαν Χάλ ας

σκεται στα χέρια του Κομμουνιστικού Κόμματος. Η συνεισφορά της Κομι- ντέρν ήταν οι Διεθνείς Ταξιαρχίες, γύρω στους 40.000 άνδρες συνολικά, από τους οποίους 10.000 ήταν Γάλλοι. θ Αυτή η πολύ σημαντική στρατιωτική συ­νεισφορά αύξησε σημαντικά την επιρροή του Ισπανικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Ομως, ο ηρωισμός των εθελοντών των Διεθνών Ταξιαρχιών έγινε αντικείμενο εκμετάλλευσης για να εξυπηρετηθεί η Ρώσικη εξωτερική πολιτι­κή.

Αλλά το PCE δεν βασίστηκε μόνο στη βοήθεια της Ρωσίας. Δημιούργησε και μια βάση μέσα στην μεσαία τάξη:

“Παρασυρμένα από την παλίροια της επανάστασης, τα φιλελεύθερα, ό­πως και τα συντηρητικά μέλη των μεσαίων τάξεων είχαν τρομάξει από την πρόδηλη ανικανότητα των κομμάτων τους και γρήγορα άρχισαν να ψάχνουν για μια οργάνωση που θα χρησίμευε ως κυματοθραύστης που θα σταμάταγε το επαναστατικό κύμα που έβαζαν σε κίνηση τα συνδικάτα μαζί με τις εργα­τικές επιτροπές, τους αναρχικούς, το POUM κλπ.

"Δεν χρειάστηκε να ψάξουν πολύ. Πριν περάσουν πολλές βδομάδες, η οργάνωση που κατάφερε να συγκεντρώσει πάνω της τις άμεσες ελπίδες των μεσοστρωμάτων ήταν το Κομμουνιστικό Κόμμα...

Τ ο Κομμουνιστικό Κόμμα σύντομα θα καθόριζε αποφασιστικά την πορεία των γεγονότων στο στρατόπεδο των αντιφρανκικών δυνάμεων. Εκφράζο­ντας τα συμφέροντα των μεσαίων τάξεων της πόλης και της υπαίθρου -μια στάση που λίγοι τολμούσαν να υιοθετήσουν μέσα σ' αυτή την ατμόσφαιρα της επαναστατικής έξαρσης- το Κομμουνιστικό Κόμμα έγινε μέσα σε λίγους μήνες το καταφύγιο (σύμφωνα με τα δικά του στοιχεία) 76.700 αγροτών ιδιο­κτητών γης και 15.485 μελών των μεσαίων τάξεων της πόλης. Από την αρχή της Επανάστασης το Κομμουνιστικό Κόμμα, ανέλαβε την υπεράσπιση των μεσαίων τάξεων που είχαν πνιγεί στη δίνη του κινήματος των κολλεκτιβοποι- ήσεων ή που πλήττονταν από την διακοπή του εμπορίου, την έλλειψη οικο­νομικών πόρων και από τις επιτάξεις που έκαναν οι εργατικές πολιτοφυλα­κές".

"Σε μια καπιταλιστική κοινωνία, οι μικροί έμποροι και βιοτέχνες", διεκή- ρυσσε το Mundo Obrero, η εφημερίδα του Κομμουνιστικού Κόμματος στη Μαδρίτη, "αποτελούν μια τάξη που έχει πολλά κοινά με το προλεταριάτο. Εί­ναι φυσικά με την πλευρά της Δημοκρατίας και είναι εξίσου εχθρική στους μεγαλοκαπιταλιστές και στους επικεφαλής των μεγάλων φασιστικών επιχει­ρήσεων όσο και οι εργάτες. Αφού ισχύουν όλα αυτά είναι καθήκον όλων να σεβαστούν την περιουσία αυτών των μικροεμπόρων και βιοτεχνών. Κατά συ­

164

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

νέπεια καλούμε τα μέλη του κόμματος μας και την πολιτοφυλακή γενικά να απαιτήσει και αν χρειαστεί να επιβάλλει το σεβασμό γι' αυτούς τους πολίτες της μεσαίας τάξης’ .

θα ήταν ασυγχώρητο", έλεγε η Treball, η Κομμουνιστική εφημερίδα στην Καταλωνία, 'να ξεχάσουμε το πλήθος των μικρών εμπορευματικών πα­ραγωγών και επιχειρηματιών της περιοχής μας. Η μεγάλη πλειοψηφία των μικρών εμπορευματικών παραγωγών και των επιχειρηματιών, που ζούσαν ε ­ντελώς στο περιθώριο των γεγονότων, τώρα είναι πιο μπερδεμένοι από οποι- ονδήποτε, γιατί αισθάνονται ότι βλάπτονται και ότι βρίσκονται σε προφανώς μειονεκτική θέση σε σχέση με τους μισθωτούς. Διακηρύσσουν ότι κανείς δεν ενδιαφέρεται για την τύχη τους. Η στερημένη κατάσταση πολλών απ' αυτούς τους ανθρώπους είναι προφανής. Δεν μπορούν να δουλέψουν τα μαγαζιά και τις επιχειρήσεις τους γιατί δεν έχουν απόθεμα κεφαλαίου. Οι μισθοί που πρέπει να πληρώνουν στους λίγους εργάτες που απασχολούν, τους εμποδί­ζουν να φροντίσουν τις δικές τους καθημερινές ανάγκες..."

Για να τραβήξει με το μέρος του όλα αυτά τα κοινωνικά μεσοστρώματα, το Κομμουνιστικό Κόμμα όρισε την κοινωνική ανατροπή όχι ως μια προλετα­ριακή αλλά ως μια αστικοδημοκρατική επανάσταση. Μερικές μέρες μετά την έκρηξη του πολέμου, η Ντολόρες Ιμπαρούρι, η ηγέτης των Κομμουνιστών, γνωστή σαν "Πασιονάρια" διακήρυξε στο όνομα της Κεντρικής Επιτροπής:

"Η επανάσταση που συμβαίνει στη χώρα μας είναι η αστικοδημοκρατική ε ­πανάσταση που επιτεύχθηκε πριν από έναν αιώνα στις άλλες χώρες, όπως στη Γαλλία και εμείς οι κομμουνιστές είμαστε μαχητές στην πρώτη γραμμή σ' αυτό τον αγώνα ενάντια στις σκοταδιστικές δυνάμεις του παρελθόντος"10

Χρειάστηκαν δυο χρόνια πολύπλοκων ελιγμών για να πνίξουν την δυαδι­κή εξουσία που σάρωνε την Ισπανία το 1936 και να ξαναδώσουν τον έλεγχο στην αστική δημοκρατία 11, δύο χρόνια στα οποία ο Φράνκο μπόρεσε να κα­τακτήσει μεγάλο κομμάτι της Ισπανίας. Χωρίς την πολιτική γραμμή του Λαϊ­κού Μετώπου που κατέστρεψε την επανάσταση, οι προοπτικές του Φράνκο δεν θα ήταν καθόλου καλές. Μόνο όταν η εργατική επανάσταση στραγγαλί­στηκε από το Λαϊκό Μέτωπο, μπόρεσε ο Φράνκο να νικήσει τη Δημοκρατία. Η νίκη του τον Μάρτη του 1939, εγκαθίδρυσε μια δεξιά δικτατορία που θα κράταγε σχεδόν 40 χρόνια.

Το Ισπανικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCE) χρησιμοποίησε την επιρροή του και για να υποστηρίξει τους αστούς υπουργούς ενάντια στους σοσιαλιστές και για να υποστηρίξει τους δεξιούς σοσιαλιστές ενάντια στην αριστερή πτέ­ρυγα του Ισπανικού Σοσιαλιστικού Κόμματος (PSE), ενάντια στους αναρχο-

165

Νι ά ν κ ο ν Χά λ α ς

συνδικαλιστές και ενάντια στο POUM.To POUM κατηγορήθηκε σαν τροτσκιστικό (που δεν ήταν) και μετά το

1937, βγήκε εκτός νόμου, μαζί με την αριστερή πτέρυγα των αναρχοσυνδι- καλιστών. Πολλοί δολοφονήθηκαν. Η GPU δρούσε ελεύθερα κάτω από την προστασία του Ισπανικού Λαϊκού Μετώπου. Οι αριστεροί σοσιαλιστές, συ­μπεριλαμβανομένου και του πρωθυπουργού, του Λάργκο Καμπαλέρο, διώ­χτηκαν από την κυβέρνηση. Ξαναδημιουργήθηκαν κανονικές αστυνομικές δυνάμεις. Στο στρατό, το σώμα των αξιωματικών απέκτησε ξανά την απόλυ­τη εξουσία. Οι πολιτοφυλακές απορροφήθηκαν ή διαλύθηκαν βίαια. Οι κατα­κτήσεις του 1936 σταδιακά πάρθηκαν πίσω. Στο τέλος, η αναδιοργανωμένη αστική κρατική μηχανή, κάτω από την ηγεσία του Στρατηγού Κασσάδο, ανέ­τρεψε την κυβέρνηση και παραδόθηκε στον Φράνκο τον Μάρτη του 1939. Ο Σταλινισμός είχε καταστρέφει την Ισπανική Επανάσταση.

Ο τελευταίος σπασμός 1939-1943'Το οριστικό πέρασμα της Κομιντέρν στην πλευρά της αστικής τάξης, ο

κυνικά αντεπαναστατικός της ρόλος σε όλο τον κόσμο, ειδικά στην Ισπανία, τη Γαλλία, τις Ηνωμένες Πολιτείες και σε άλλες “δημοκρατικές” χώρες, δη­μιούργησε εξαιρετικές επιπρόσθετες δυσκολίες για την παγκόσμια εργατι­κή τάξη".

Τρότσχι, Το Μ εταβατικό Πρόγραμμα, 1938

ΤΟΝ ΑΥΓΟΥΣΤΟ του 1939 ο Στάλιν έκανε στροφή 180 μοιρών στην εξω­τερική του πολιτική. Εγκαταλείποντας κάθε ελπίδα για μια αποτελεσματική στρατιωτική συμμαχία με τη Βρετανία και τη Γαλλία, έκανε συμφωνία με τον Χίτλερ στις 23 Αυγούστου. Η βάση αυτής της συμφωνίας ήταν ο διαμελισμός της Πολωνίας μεταξύ της Γερμανίας και της ΕΣΣΔ, η απορρόφηση των Βαλ­τικών κρατών (της Εσθονίας, της Λετονίας και της Λιθουανίας) από την ΕΣΣΔ και μια υπόσχεση ρώσικης ουδετερότητας στον επερχόμενο πόλεμο. Ο πόλεμος άρχισε μια βδομάδα μετά. Ο γερμανικός στρατός εισέβαλλε στην Πολωνία την 1 η Σεπτέμβρη. Στις 3 Σεπτέμβρη η Γερμανία βρισκόταν σε πό­λεμο με την Βρετανία και τη Γαλλία. Αλλά ο Στάλιν τήρησε τη συμφωνία του με τους Ναζί. Στις 17 Σεπτέμβρη ο Ρώσικος στρατός πέρασε τα σύνορα της Πολωνίας για να αρπάξει τη μερίδα του από το πλιάτσικο.

Η ηγεσία της Κομιντέρν δεν αντέδρασε αμέσως στη νέα κατάσταση. Προφανώς δεν της είχαν πει τι να λέει. Πάντως, το Βρετανικό και Γαλλικό

166

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

Κομμουνιστικό Κόμμα δεν άλλαζαν αμέσως πορεία. Αν και χαιρέτησαν τη συμφωνία Χίτλερ-Στάλιν ως "ένα θρίαμβο της πολιτικής ειρήνης της Μεγά­λης Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας"12 υποστήριξαν τις κυβερνήσεις τους με την έκρηξη του πολέμου. Οι βουλευτές του Γαλλικού ΚΚ ψήφισαν υπέρ του πο­λέμου με περισσότερο ενθουσιασμό από τους βουλευτές των άλλων κομμά­των, ενώ ο ηγέτης του Βρετανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, Χάρυ Πόλλιτ, έγραψε ένα φυλλάδιο με τον τίτλο "Πώς να κερδίσουμε τον πόλεμο".

Αλλά σύντομα φάνηκε ότι αυτή η στάση δεν ήταν η επιθυμητή. Η Μόσχα αποφάσισε ότι η "αντιφασιστική συμμαχία" τώρα πια ήταν εκτός γραμμής. Στις αρχές του Νοέμβρη του 1939 η εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν διακήρυσσε: "Οι κύκλοι που ασκούν την εξουσία στην Αγγλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία πολεμούν για την κυριαρχία στον πλανήτη. Αυτός ο πόλεμος εί­ναι η συνέχιση πολλών χρόνων ιμπεριαλιστικής σύγκρουσης στο στρατόπε­δο του καπιταλισμού. Τρία από τα πλουσιότερα κράτη, δηλαδή η Αγγλία, η Γαλλία και οι ΗΠΑ ασκούν έλεγχο πάνω στα πιο σημαντικά περάσματα και τις αγορές. Εχουν τον έλεγχο των κυριότερων πηγών πρώτων υλών. Στα χέ­ρια τους υπάρχουν μεγάλοι οικονομικοί πόροι. Κρατούν σε υποταγή πάνω α­πό τη μισή ανθρωπότητα. Συγκαλύπτουν την εκμετάλλευση του εργαζόμε­νου λαού, την εκμετάλλευση των καταπιεσμένων λαών, με το ψεύτικο φά­ντασμα της δημοκρατίας, έτσι ώστε να μπορούν εύκολα να κοροϊδέψουν τις μάζες.

"Τα άλλα καπιταλιστικά κράτη, που μπήκαν πιο αργά στην αρένα της α­ποικιακής επέκτασης, πολεμούν για τη δική τους κυριαρχία, θέλουν να μοι­ράσουν ξανά, προς όφελός τους, τις πηγές των πρώτων υλών, των τροφί­μων, των αποθεμάτων χρυσού και τις μεγάλες λαϊκές μάζες στις αποικίες. Αυτό είναι το πραγματικό νόημα αυτού του πολέμου, που είναι ένας άδικος, αντιδραστικός και ιμπεριαλιστικός πόλεμος... Η εργατική τάξη δεν μπορεί να υποστηρίζει ένα τέτοιο πόλεμο" (ενάντια στη Γερμανία)13

Η διαφορά από αυτά που έλεγε η Κομιντέρν μετά το 1935 είναι προφα­νής! Ο ωμός κυνισμός και το θράσος αυτής της απότομης αλλαγής θέσης τράνταξε πολλά Κομμουνιστικά Κόμματα. 21 βουλευτές του PCF είχαν ήδη παραιτηθεί από το κόμμα μετά την ανακοίνωση του Συμφώνου Χίτλερ-Στά- λιν. Στην Βρετανία, ο Πόλλιτ αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τη θέση του ως ηγέτης του κόμματος.

Αλλά ο σκληρός πυρήνας των ΚΚ κράτησε με σταθερότητα. Ο μύθος της "σοσιαλιστικής πατρίδας", η υποψία ότι τα κίνητρα των ηγετών της Βρετα­νίας και της Γαλλίας ήταν ακριβώς όπως τα περιέγραφε η δήλωση της Κομι-

167

Ντάνκαν Χά λ α ς

ντέρν (κάτι που πράγματι ε ίχε βάση), η πίστη ότι ο Στάλιν θα "την φέρει" στον Χίτλερ, η πλήρης σταλινοποίηση των κομματικών μηχανισμών και οι α­πό πολύ καιρό καθιερωμένες συνήθειες υπακοής, όλα βοήθησαν στο να εξα ­σφαλίσουν την αποδοχή της νέας στροφής.

Φυσικά η νέα γραμμή δεν αντιπροσώπευε μια επιστροφή στην επαναστα­τική θέση των πρώτων χρόνων της Κομιντέρν. Αυτό που τώρα απαιτούνταν ήταν μόνο η ειρήνη, μ' άλλα λόγια μια ειρήνη με διαπραγματεύσεις με τον Χίτλερ και τους Ναζί στη βάση της νέας κατάστασης πραγμάτων που φυσικά περιελάμβανε την κατοχή από την ΕΣΣΔ της μισής Πολωνίας και των κρατών της Βαλτικής. Συνέπεσε με τις "ειρηνευτικές προσπάθειες" του υπουργείου Εξωτερικών του Χίτλερ, ειδικά σε δυο περιόδους: αμέσως μετά την κατάλη­ψη της Πολωνίας και ξανά στο καλοκαίρι του 1940 μετά την ήττα της Γαλ- λίας, όταν ο Χίτλερ εξαπέλυσε τις δικές του "επιθέσεις ειρήνης".

Λιγότερο από δυο χρόνια μετά, τα γεγονότα υποχρέωσαν τον Στάλιν να κάνει άλλη μια στροφή στην εξωτερική του πολιτική. Οι δυνάμεις του Χίτλερ εισέβαλλαν στην ΕΣΣΔ. Η Κομιντέρν ξανά ακολούθησε υπάκουα (χωρίς μια λέξη εξήγησης γι' αυτή τη στροφή), καλώντας για "την κινητοποίηση κάθε δύναμης μέσα στα έθνη που πολεμούν ενάντια στον Χίτλερ σ' έναν αγώνα ζωής και θανάτου".14 Ο πόλεμος που στις 21 Ιούνη 1941 ήταν ένας ιμπερια­λιστικός πόλεμος, ξαφνικά έγινε πόλεμος για τη δημοκρατία μια μέρα αργό­τερα!

Η Κομιντέρν έπαυσε τώρα να έχει οποιαδήποτε σημασία για τον Στάλιν. Είχε εξαντλήσει τα όριά της όσον αφορά το σκοπό της. Ο Τσώρτσιλ και ο Ρούσβελτ, που αντιπροσώπευαν τις άρχουσες τάξεις της Δύσης που τώρα ή­ταν σύμμαχοι του Στάλιν, δεν αρέσκονταν σε οτιδήποτε θύμιζε στους εργά­τες τα επαναστατικά χρόνια, ακόμα και μόνο στο όνομα. Τον Μάη του 1943 η εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν ζήτησε τη διάλυσή της. Τον Ιούνη ανα­κοίνωσε ότι αυτό είχε "ομόφωνα συμφωνηθεί" από όλα τα τμήματα. Στις 8 Ιούνη 1943 η Κομιντέρν καταργήθηκε και τυπικά.

Ο Στάλιν σχολίασε το γεγονός, σε μια συνέντευξη με τον ανταποκριτή του πρακτορείου Ρόιτερ στη Μόσχα ως εξής:

"Ερώτηση: Τα Βρετανικά σχόλια είναι πολύ ευνοϊκά για την απόφαση να καταργηθεί η Κομιντέρν. Ποια είναι η σοβιετική άποψη σ' αυτό το θέμα;"

Απάντηση: Η διάλυση της Κομιντέρν είναι σωστή και έγκαιρη γιατί διευ­κολύνει την οργάνωση της κοινής επίθεσης όλων των εθνών που αγαπούν την ελευθερία ενάντια στον κοινό τους εχθρό, τον Χιτλερισμό... Διευκολύνει τη δουλειά των πατριωτών όλων των χωρών για να ενώσουν τις προοδευτι­

168

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η T p i t n Δ ι ε θ ν ή ς

κές δυνάμεις των χωρών τους, ασχέτως κομματικής ένταξης ή θρησκευτικής πίστης, σ' ένα στρατόπεδο εθνικής απελευθέρωσης..."15

"Πατριώτες", "έθνη που αγαπούν την ελευθερία"! Πόσο απέχουν αυτά α­πό τις διακηρύξεις του Μαρξ που έγραφε ότι όλη η ιστορία είναι η ιστορία των ταξικών αγώνων. Η τυπική διάλυση της Κομιντέρν ήρθε πολύ μετά τον θάνατό της σαν μια επαναστατική Διεθνής των εργατών.

Η εξολόθρευση των ηγετικών της στελεχών είχε επίσης προηγηθεί. Το Μπολσεβίκικο Κόμμα, η προωθητική δύναμη στα πρώτα χρόνια της Κομι- ντέρν είχε μια κεντρική επιτροπή 24 μελών το 1917. Εφτά πέθαναν πριν ο Στάλιν εγκαθιδρύσει την δικτατορία του και δύο, ο ίδιος ο Στάλιν και η Αλε­ξάνδρα Κολλοντάι, ζούσαν ακόμα το 1943. Οι υπόλοιποι δεκαπέντε δολοφο­νήθηκαν με ή χωρίς "δίκη" από το σταλινικό καθεστώς. Σε αυτούς περιλαμβά­νονταν όλοι οι Μπολσεβίκοι αντιπρόσωποι στην εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν τα πρώτα χρόνια -Μπουχάριν, Ράντεκ, Τρότσκι και Ζηνόβιεφ. Η μόνη εξαίρεση ήταν ο Λένιν.

Ολη η ηγεσία του Πολωνικού Κομμουνιστικού Κόμματος που είχε κατα- φύγει στην ΕΣΣΔ εξοντώθηκε στη μεγάλη εκκαθάριση της δεκαετίας του 1930.0 Βάρσκι, ο Βαλέκι και η Βέρα Κοστρίεβα, από τη δεξιά πτέρυγα του κόμματος, ο Ντόμσκι και η Ούνσλιχτ από την αριστερή και ακόμα και ο σταλι­νικός Λένσκι που ήταν γενικός γραμματέας από το 1929, όλοι εξοντώθηκαν. Τα μόνο εξέχοντα μέλη του κόμματος που επιβίωσαν ήταν αυτά που είχαν την καλή τύχη να είναι φυλακισμένα για πολλά χρόνια σε πολωνικές φυλα­κές, με σημαντικότερο ανάμεσά τους τον Γκομούλκα. Το ίδιο το πολωνικό κόμμα διαλύθηκε από τους πράκτορες του Στάλιν το 1938.

Οι Γερμανοί Κομμουνιστές δεν πέρασαν πολύ καλύτερα. Ο Βίλχελμ Πικ, ένα ιδρυτικό μέλος του KPD διατηρήθηκε ως μια συμβολική μορφή. Ολοι οι υπόλοιποι διάσημοι η γέτες του KPD που είχαν καταφύγει στην ΕΣΣΔ δολο­φονήθηκαν. Περιελάμβαναν τον Ούγκο Εμπερλάιν, τον μόνο γερμανό αντι­πρόσωπο στο ιδρυτικό συνέδριο της Κομιντέρν το 1919 και μέλος επί χρόνια της εκτελεστικής επιτροπής της Διεθνούς. Από τους τρεις βασικούς ηγέτες του KPD την περίφημη "Τρίτη Περίοδο", ο Νόυμαν και ο Ρέμμελε δολοφονή­θηκαν στην ΕΣΣΔ, ο Τέλμαν πέθανε σ’ ένα Ναζισπκό στρατόπεδο συγκέ­ντρωσης.

Οι περισσότεροι από τους ηγέτες των ανατολικοευρωπαϊκών κομμάτων που βρίσκονταν στην ΕΣΣΔ επίσης συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν ή στάλ­θηκαν να πεθάνουν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης από τον Στάλιν. Ο Τίτο, ο κατοπινός ηγέτης της Γιουγκοσλαβίας, ομολόγησε πολύ αργότερα: "Το 1938

169

Ντ άνκαν Χάλ ας

όταν ήμουν στη Μόσχα... συζητούσαμε αν έπρεπε να διαλυθεί το Γιουγκο- σλαβικό ΚΚ ή όχι. Ολοι οι γιουγκοσλάβοι ηγέτες που βρίσκονταν στη Σοβιετι­κή Ενωση είχαν συλληφθεί. Ημουν μόνος...’ 1β

Ομοια, οι περισσότεροι από τους Ούγγρους, συμπεριλαμβανομένου του Μπέλα Κουν, τους Φινλανδούς, συμπεριλαμβανομένου του Μάννερ, που ή­ταν επικεφαλής της βραχύβιας Φινλανδικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας το 1918 και μετά υπήρξε μέλος της εκτελεστικής επιτροπής της Διεθνούς, τους Λεττονούς, συμπεριλαμβανομένου του Μπερζίν που είχε υπογράψει τη δια­κήρυξη της αριστερός του Τσίμμερβαλντ, επίσης εξαφανίστηκαν. Από τα με­γάλα παράνομα κόμματα μόνο οι Ιταλοί, οι περισσότεροι από τους η γέτες των οποίων ήταν εξόριστοι στη Γαλλία μετά την κατάληψη της εξουσίας από τον Μουσολίνι και οι Κινέζοι που τώρα έλεγχαν μια δική τους περιοχή σ' ένα κομμάτι της Κίνας, γλίτωσαν. Για όλους τους υπόλοιπους, η προσπάθεια να βρουν καταφύγιο στην "σοσιαλιστική πατρίδα’ κυνηγημένοι από καταπιεστι­κά καθεστώτα στις δικές τους χώρες, σήμαινε θάνατο.

Ο Στάλιν προσπάθησε να καταστρέψει την επαναστατική Μαρξιστική πα­ράδοση και φυσικά και πολιτικά, καθώς ήταν ο κύριος εκπρόσωπος της νέας άρχουσας τάξης στη Ρωσία.

170

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΚΟΜΙΝΤΕΡΝ

Η ΚΟΜΙΝΤΕΡΝ είχε ιδρυθεί στα 1919 σαν μια συνεπής διεθνιστική οργά­νωση. Κληρονόμησε την αριστερά του Τσίμερβαλντ και ήταν εχθρική προς κάθε άρχουσα τάξη και προς κάθε "διαλυτικό συνοθύλευμα οπορτουνισμού και σοσιαλπατριωτισμού' μέσα στο εργατικό κίνημα.

Οταν διαλύθηκε το 1943, είχε μετατραπεί (ήδη για μια δεκαετία) σε ένα εργαλείο εθνικιστικής πολιτικής που στόχο είχε να πείθει τους εργάτες να υ­ποστηρίζουν τις "δικές" τους άρχουσες τάξεις ενάντια σε άλλες άρχουσες τάξεις.

Το 1919 η Κομιντέρν υποστήριζε τον αγώνα της εργατικής τάξης χωρίς συμβιβασμούς. Το 1943 υποστήριζε την συστηματική ταξική συνεργασία με διάφορες αστικές και μικροαστικές δυνάμεις, υποτάσσοντας τα συμφέροντα της εργατικής τάξης στα δικά τους, σύμφωνα με τις μεταβαλλόμενες ανά­γκες της Ρώσικης διπλωματίας.

Στην ίδρυσή της, η Κομιντέρν είχε διακηρύξει την εχθρότητά της σε ό­λους τους ιμπεριαλισμούς και διακήρυξε το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης όλων των λαών. Το 1943 είχε καταλήξει να αντιτάσσεται στους εθνικοαπελευθε- ρωτικούς αγώνες που ξέσπαγαν στις αποικίες και στις "σφαίρες επιρροής" των δυτικών συμμάχων της Ρωσίας. Ετσι, όταν το Ινδικό Εθνικό Κογκρέσο ξεκίνησε το 1942 μια καμπάνια με σύνθημα "Ανεξαρτησία Τώρα" στην Ινδία (που ήταν αποικία της Αγγλίας) το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ινδίας καταδί­κασε τους ηγέτες του Κογκρέσσου ως "προδότες" και "πράκτορες των Για­

171

Ντ όν καν Χά λ α ς

πωνέζων". Οι ηγέτες του Κογκρέσσου, που περιελάμβαναν τον Γκάντι και τον Νεχρού, φυλακίστηκαν από τους Αγγλους. Ομως η ηγεσία του Ινδικού ΚΚ έκανε ότι μπορούσε να καταπνίξει την μαζική έκρηξη. Το 1943 ο Στάλιν, ο Ρούζβελτ και ο Τσώρτσιλ ήρθαν σε συμφωνία στην Τεχεράνη να ξαναμοιρά­σουν τον κόσμο μεταξύ τους σε νέες σφαίρες επιρροής. Η ίδια η ΕΣΣΔ, πλέ­ον, είχε προσχωρήσει στις γραμμές των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων.

Το 1919 η Κομιντέρν υποστήριζε αταλάντευτα την εργατική επανάσταση και την εργατική εξουσία που βασίζεται σ' ένα σύστημα εργατικών συμβου­λίων: ΊΗ νίκη της εργατικής τάξης συνίσταται στο τσάκισμα της οργάνωσης της εχθρικής δύναμης και στην οργάνωση της εργατικής εξουσίας. Συνίστα- ται στην καταστροφή της αστικής κρατικής μηχανής και στην οικοδόμηση της εργατικής κρατικής μηχανής", διακήρυσσε η Πλατφόρμα του 1919. Ολα αυτά εγκαταλείφθηκαν εντελώς με το Συνέδριο του 1935 και ποτέ δεν ξανα­ζωντάνεψαν. Ο Τρότσκι το αποκάλεσε "Συνέδριο Διάλυσης της Κομιντέρν". Τα κόμματα της Κομιντέρν ύμνησαν χωρίς να κοκκινίζουν από ντροπή την βάρβαρη, δεσποτική δικτατορία του Στάλιν πάνω στην εργατική τάξη της ΕΣΣΔ. Η Κομιντέρν είχε γίνει απλώς ένα όργανο της ταξικής κυριαρχίας της Ρώσικης γραφειοκρατίας.

Ο κύκλος είχε ολοκληρωθεί. Η Κομιντέρν κατάντησε να απορρίπτει όλα όσα υπεράσπιζε στην αρχή. Αυτό δεν ήταν ζήτημα κάποιων αλλαγών τακτι­κής που είχαν στόχο την προσαρμογή στις συνθήκες που μεταβάλλονταν, αν και φυσικά αυτό το επιχείρημα συνέχεια χρησιμοποιούνταν για να δικαιολο­γηθεί κάθε νέα προδοσία. Ο διεθνισμός, η εργατική εξουσία, ο αντιμπεριαλι- σμός, δεν αποτελούν τακτικές, αλλά βασικές αρχές, αναγκαίες συνθήκες ε ­νός πετυχημένου αγώνα για τον σοσιαλισμό. Η ίδια η Κομιντέρν ιδρύθηκε α­κριβώς επειδή τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα είχαν εγκαταλείψει αυτές τις αρχές.

Αναπόφευκτα, έτσι όπως ήρθαν τα πράγματα, πολλοί αγωνιστές σήμερα αμφισβητούν την ορθότητα της παράδοσης που αντιπροσωπεύουν τα πρώτα χρόνια της Κομιντέρν. Μήπως αυτή η παράδοση εμπεριέχει η ίδια κάποιο αρ­χικό σφάλμα, αμάρτημα ή αδυναμία που οδήγησε ή τέλος πάντων διευκόλυ­νε στο να μετατραπεί η Κομιντέρν σε όργανο της εξωτερικής πολιτικής του Στάλιν;

Ο παλιός μύθος του "προπατορικού αμαρτήματος" του Μπολσεβικισμού, που πάει πίσω μέχρι το 1902, ο μύθος του μονολιθικού κόμματος που ελέγ­χεται δικτατορικά από τα πάνω, δεν μπορεί να αντέξει σε οποιαδήποτε κριτι­κή εξέταση (πράγμα που δεν εμποδίζει, φυσικά, όλους τους εχθρούς του σο­

172

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

σιαλισμού να τον παρουσιάζουν ως την αδιαμφισβήτητη αλήθεια). Στην πραγματικότητα, όπως ακόμα και μια στοιχειώδης γνώση της ιστορίας μπορεί να δείξει, η μπολσεβίκικη οργάνωση δεν ήταν καθόλου μονολιθική. Ηταν γε­μάτη από οξείες εσωτερικές συγκρούσεις που λύνονταν με συζήτηση -μερι­κές φορές δημόσια- και με ψηφοφορίες στα συνέδρια. Πάνω από μια φορά ο Λένιν, ο υποτιθέμενος 'δικτάτορας*, βρέθηκε στη μειοψηφία.1

Πιο σοβαρό είναι το επιχείρημα ότι η Κομιντέρν επέβαλλε στα κόμματα έξω από τη Ρωσία ακατάλληλες μορφές οργάνωσης, εμπνευσμένες από τις Ρωσικές συνθήκες και ότι αυτό ήταν μια σημαντική αιτία του τελικού τους εκφυλισμού. Οπως έχουμε δει, ο Λένιν ο ίδιος ανησυχούσε από το 1922 με μια τάση που υπήρχε να αντιγράφεται μηχανιστικά η Ρώσικη εμπειρία.

Οι περισσότεροι που ασκούν κριτική όμως, τοποθετούν τον υποτιθέμενο εκφυλισμό νωρίτερα από το 1922. ΓΓ αυτούς η πηγή του κακού είναι οι *21 ΟροΓ ένταξης στη Διεθνή του 1920.

Ετσι ο Κλαουντίν, ένας πρώην ηγέτης του Ισπανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, περιγράφει τους 21 Ορους ώς ’ ένα πρότυπο σεχταρισμού και γραφειοκρατικής μεθόδου στην ιστορία του εργατικού κινήματος... Σήμαιναν στην πράξη ότι οι κομμουνιστές οργάνωναν μια ρήξη στο εργατικό κίνημα και το έκαναν μάλιστα, μ' ένα μηχανιστικό τρόπο και όχι μέσα από μια πολιτι­κή και ιδεολογική διαδικασία που θα επέτρεπε στους εργαζόμενους να πει- σθούν ότι ήταν αναγκαία αυτή η ρήξη... Ενας μεγάλος αριθμός σοσιαλιστών και συνδικαλιστών ήθελαν να μπουν στην Κομιντέρν επειδή συμπαθούσαν την Ρώσικη Επανάσταση και μοιράζονταν γενικά τους επαναστατικούς στό­χους της νέας Διεθνούς, διαφωνούσαν όμως μαζί της σε ορισμένα σημεία ει­δικά σε ότι αφορούσε τις δομές και μεθόδους δουλειάς".2

Ας εξετάσουμε αυτές τις αντιρρήσεις σοβαρά. "Οργάνωσαν ρήξη στο ερ­γατικό κίνημα;* Αλλά η κύρια ρήξη στο εργατικό κίνημα έγινε τον Αύγουστο του 1914, σχεδόν 5 χρόνια πριν την ίδρυση της Διεθνούς, όταν τα μεγαλύτε­ρα Σοσιαλδημοκρατικά Κόμματα εγκατέλειψαν τη διεθνιστική θέση την οποία είχαν ψηφίσει στα συνέδρια της Στουτγκάρδης και της Βασιλείας της Δ εύτε­ρης Διεθνούς και στήριξαν τις δικές τους κυβερνήσεις στο σφαγείο του Α' Παγκόσμιου Πολέμου. Ηταν μήπως ο Λήμπκνεχτ, η Λούξεμπουργκ, ο Κόννο- λυ, ο Μακλήν, ο Λένιν, ο Τρότσκι, ο Ντέμπς, "σεχταριστές*, επειδή αρνήθη- καν να υποστηρίξουν τον πόλεμο; Μήπως ο Λήμπκνεχτ ήταν σεχταριστής ό­ταν διακήρυσσε ότι *ο κύριος εχθρός είναι στη χώρα μας;" Μήπως ο Κόννολυ ήταν σεχταριστής όταν διακήρυσσε "ούτε Βασιλιά, ούτε Κάιζερ"; Μήπως ο Λένιν ήταν σεχταριστής όταν έγραφε το 1914: "Αυτοί που ταλαντεύονται με­

173

Ντ άν κον Χάλ ας

ταξύ του οπορτουνισμού και της επανάστασης προσφέρουν τη χειρότερη δυ­νατή υπηρεσία στους εργάτες... Είναι οι ίδιοι που προσπαθούν να συγκαλύ- ψουν την κατάρρευση της Δεύτερης Διεθνούς ή να την μεταμφιέσουν με δι­πλωματικές φράσεις".3

Η Δεύτερη Διεθνής κατάρρευσε το 1914. Η ευθύνη ανήκει αποκλειστικά στην σοσιαλδημοκρατική δεξιά. Η ρήξη ακολούθησε αυτή την κατάρρευση και βάθυνε ακόμα περισσότερο από την ανοιχτά αντεπαναστατική δράση του SPD στη Γερμανία το 1918.

Ομως, αυτό με το οποίο διαφωνούν κύρια ο Κλαουντίν και όσοι κάνουν α­ντίστοιχη κριτική στην Τρίτη Διεθνή είναι η μεταγενέστερη ρήξη με τους κε- ντριστές το 1920. Είναι αλήθεια ότι το 1920 κάποια από τα κεντριστικά κόμ­ματα είχαν μια "εισροή επαναστατών εργατών". Αυτοί οι εργάτες έπρεπε να κερδηθούν και για να κερδηθούν ήταν αναγκαία μια ρήξη με τους ταλαντευ­όμενους, μεσοβέζους και συχνά προδοτικούς κεντριστές ηγέτες. Ηταν απα­ραίτητη η σύγκρουση με τον Ράμσεί Μακντόναλντ, τον Καρλ Κάουτσκι, τον Λέον Μπλουμ και άλλους ηγέτες που ήταν πρόθυμοι να χρησιμοποιήσουν την ρητορεία του επαναστατικού σοσιαλισμού αλλά στην πράξη απείχαν πο­λύ απ' αυτόν. Αλλιώς, το κίνημα διακινδύνευε από μια επανάληψη του Αύ­γουστου του 1914.

Μήπως όμως οι 21 Οροι είχαν ανεπιθύμητες παρενέργειες; Δεν χρειάζε­ται να τους εξιδανικεύσουμε. Οι 19 απ' αυτούς συντάχτηκαν βιαστικά στις παραμονές του Δεύτερου Συνεδρίου και δύο προστέθηκαν την τελευταία στιγμή. Σαν εργαλείο, ήταν αρκετά χοντροκομένοι, αλλά πέτυχαν τον κύριο σκοπό τους. Δεν αποκλείστηκαν όλοι οι κεντριστές ηγέτες, όπως είδαμε, αλ­λά οι χειρότεροι απατεώνες. Οι "διαφωνίες σε ορισμένα σημεία", για τις ο­ποίες μιλάει ο Κλαουντίν, ήταν στην πραγματικότητα διαφωνίες για βασικά ζητήματα. Οσο για την "πολιτική και ιδεολογική διαδικασία" που χρειαζόταν, τι άλλο έξω απ’ αυτό ήταν οι συζητήσεις στην Χάλε και στην Τουρ; Η Κομι- ντέρν, τό τε, δεν δ ιέθετε κανένα "γραφειοκρατικό" μέσο στην κεντρική και δυτική Ευρώπη, αντίθετα με τους Κεντριστές και τους Σοσιαλδημοκράτες. Και στην πράξη, οι 21 Οροι δεν εφαρμόστηκαν ποτέ πλήρως από οποιοδήπο- τε κομμουνιστικό κόμμα στην επαναστατική περίοδο, άλλες φορές δικαιολο­γημένα και άλλες όχι.

Φυσικά, το πραγματικό ζήτημα εδώ είναι η "κυριαρχία της Μόσχας", όχι οι ίδιοι οι όροι. Η παρακμή της Ρώσικης επανάστασης και η Σταλινική αντε­πανάσταση που επακολούθησε, όντως κατέστρεψαν την Κομιντέρν. Αυτό εί­ναι αδιαμφισβήτητο. Αλλά όπως έχει ήδη κατ' επανάληψη εξηγηθεί, η τύχη

174

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

της επανάστασης ήταν άρρηκτα δεμένη με την τύχη της Διεθνούς. Ηταν ε ­ντελώς αδιανόητη η ύπαρξη μιας επαναστατικής Διεθνούς αποστασιοποιημέ- νης από τη Σοβιετική Ρωσία (και η Ρωσία ήταν ακόμα Σοβιετική το 1920).

Πρέπει να τονιστεί ξανά ότι στα πρώτα χρόνια οι συμβουλές της εκτελε­στικής επιτροπής της Κομιντέρν ήταν προφανώς πολιτικά ανώτερες απ' αυ­τές των διάφορων, "αντιρωσικών" τάσεων στα διάφορα κόμματα. Ας δούμε τι έγινε. Είχε λάθος η "Μόσχα' στην εκτίμησή της για τους Γάλλους, τους Γερ- μανούς και τους Νορβηγούς κεντριστές ηγέτες; Είχε λάθος στον σκληρό της αγώνα ενάντια στους σεχταριστές και τους οπαδούς της αποχής και της κα­θαρής προπαγάνδας όπως ο Πάννεκουκ και ο Βίνκοοπ ή ενάντια στους τυχο­διωκτισμούς του Μπέλα Κουν, της Φίσερ και του Ταλχάιμερ; Φυσικά και όχι.

Είχε λάθος το 1921, όταν υποστήριζε ότι το επαναστατικό κύμα είχε πε­ράσει, ότι χρειαζόταν μια υποχώρηση, ότι κεντρικό ρόλο θα έπαιζε η τακτική του ενιαίου μετώπου; Και πάλι όχι.

Φυσικά έγιναν και λάθη. Η ρήξη με τους Ιταλούς κεντριστές μπορούσε να είχε γίνει με καλύτερο τρόπο. Η προοπτική της Κόκκινης Διεθνούς των Εργα­τικών Συνδικάτων ήταν λαθεμένη και από το 1921 αυτό θα έπρεπε να είχε α­ναγνωριστεί και να βγουν τα αναγκαία ασυμπεράσματα. Αλλά στα κύρια ζη­τήματα, στην κεντρική αιχμή της πολιτικής της γραμμής, η ηγεσία της Κομι- ντέρν είχε δίκιο και όλοι οι αντίπαλοί της, με διαφορετικό τρόπο ο καθένας, είχαν άδικο. Ακριβώς γι' αυτό το λόγο, η κληρονομιά των τεσσάρων πρώτων συνεδρίων, όσον αφορά τις αρχές, την στρατηγική και την τακτική, είναι τό­σο απαραίτητη στους επαναστάτες σοσιαλιστές σήμερα.

Οπωσδήποτε, θα ήταν λάθος να εφαρμόζει κανείς το γράμμα των αποφά­σεων της Κομιντέρν μ' ένα μηχανιστικό τρόπο, ανεξάρτητα από τις συγκεκρι­μένες συνθήκες. Για παράδειγμα, αν μια λεπτομερής ανάλυση του συσχετι­σμού των ταξικών δυνάμεων, της κατάστασης των εργατικών οργανώσεων και της δύναμης των ρεφορμιστικών κομμάτων, δείχνει ότι έχει νόημα να γί­νει ενιαιομετωπική δουλειά, τότε οι βασικές κατευθυντήριες γραμμές για τέ ­τοια δουλειά μπορούν να μελετηθούν από τα πρώτα χρόνια της Κομιντέρν. Είναι εξίσου αναγκαίο σήμερα, όπως και τότε, το οποιοδήποτε ενιαίο μέτωπο να έχει σαν κέντρο συμφωνίες για ενότητα στη δράση παρά σε προπαγάνδα, όπως και ότι μια βασική προϋπόθεση θα έπρεπε να είναι η ύπαρξη ενός ανε­ξάρτητου και πολιτικά καθαρού επαναστατικού κόμματος και ότι η προσπά­θεια για ενότητα δεν σημαίνει την συγκάλυψη των διαφορών σε ουσιώδη ση­μεία. Αυτά τα πράγματα τα γνωρίζουμε, όχι απλώς από την επαναστατική ε ­μπειρία των ετών αμέσως μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, των οποίων η συ­

175

Ντάνκαν Χάλ ας

μπύκνωση βρίσκεται στα τέσσερα πρώτα συνέδρια της Κομιντέρν, αλλά επί­σης και από τις καταστροφές που προκάλεσαν τα Λαϊκά Μέτωπα της δεκαε­τίας του 1930.

Το 1923 ήταν το σημείο καμπής. Ως το τέλος του 1923 η Κομιντέρν, πα­ρά τις αναπόφευκτες αδυναμίες και λάθη ήταν μια πραγματική εργατική Διε­θνής. Το κέντρο της πολιτικής της ήταν ακόμα ο αγώνας της εργατικής τά ­ξης. Τα λάθη που έγιναν ήταν, όπως έχουμε δει, το αποτέλεσμα της πολιτι­κής της ανωριμότητας και μιας λάθος εκτίμησης για τον συσχετισμό των τα­ξικών δυνάμεων. Αλλά με την άνοδο της γραφειοκρατίας και τη διατύπωση της θεωρίας του ’σοσιαλισμού σε μια χώρα’ , το ταξικό κέντρο άρχισε να αλ­λάζει. Στην Κίνα το 1925, η Κομιντέρν κοίταγε προς την Κουομιτάνγκ, που ή­ταν μια οργάνωση των αστών, και όχι προς τις εργατικές οργανώσεις για ε ­παναστατική αλλαγή.

Στην περίοδο 1924-2Θ η Κομιντέρν έγινε ένα "κεντριστικό" σώμα, για το οποίο ο Τρότσκι είχε χρησιμοποιήσει τον όρο "γραφειοκρατικός κεντρισμός" για να περιγράφει την πολιτική του, αν και ακόμα εξέφραζε, με αυξανόμενες παραμορφώσεις και εκφυλισμούς, κάτι από την παράδοση των επαναστατι­κών χρόνων. Μετά το 1928 τα τελευταία υπολείματα επαναστατικής παράδο­σης σταδιακά εκμηδενίστηκαν, όπως εκμηδενίστηκαν και τα τελευταία υπο­λείματα της εργατικής εξουσία στην ΕΣΣΔ.

Αυτή η κατάληξη δεν ήταν αναπόφευκτη. Αν η γερμανική εργατική τάξη είχε πάρει την εξουσία το 1923, το μέλλον της Ευρώπης, της Ρωσίας και του κόσμου θα ήταν πολύ διαφορετικό. Αυτή η μοναδική ευκαιρία χάθηκε κι έτσι μια νέα ταξική κυριαρχία επικράτησε στην ΕΣΣΔ επιβάλλοντας την σταλινική βαρβαρότητα στο εργατικό κίνημα και ενισχύοντας την σοσιαλδημοκρατία που εμφανίστηκε σαν εκφραστής του "δημοκρατικού σοσιαλισμού".

Η κριτική του Τρότσκι για την Κομιντέρν είναι η βάση για την προσέγγιση που επιχειρεί αυτό το βιβλίο. Είναι η συνέχιση της αυθεντικής κομμουνιστι­κής παράδοσης.

Το 1929 ο Τρότσκι έγραφε: "Το νήμα της ιστορίας συχνά σπάει και τότε πρέπει να δεθεί ένας καινούργιος κόμπος. Και αυτό κάναμε στο Τσίμερβαλ- ντ". 4 Αυτό ακριβώς προσπάθησε να κάνει όλη τη δεκαετία του '30, με τη Διεθνή Αριστερή Αντιπολίτευση και μετά το 1938 με την 4η Διεθνή.

Αυτοί που συνέχισαν αυτή την παράδοση υποβλήθηκαν σε μια δοκιμασία την οποία ο Τρότσκι δεν περίμενε. Μετά το 1944 ο Σταλινισμός επεκτάθηκε μαζικά, στη βάση της στρατιωτικής κατάκτησης και των συμφωνιών με τις άρχουσες τάξεις της Δύσης. Υπήρξαν τρεις ξεχωριστές αλλά αλληλένδετες

176

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

εξελίξεις. Πρώτον, το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Ευρώπης κατακτή­θηκε από τις στρατιές της ΕΣΣΔ και ενσωματώθηκε στην "σφαίρα επιρροής" της μέσα στο μεταπολεμικό μοίρασμα της κεντρικής Ευρώπης. Μετά, το1947- 48, αυτές οι χώρες μεταμορφώθηκαν από τα πάνω σε πιστά αντίγραφα της σταλινικής Ρωσίας. Δεύτερον, τα Κομμουνιστικά Κόμματα στη Δύση ακο­λούθησαν πολιτικές ταξικής συνεργασίας που ήταν ακόμα πιο δεξιά και από την πολιτική της περιόδου του Λαϊκού Μετώπου. Είχαν υπουργούς στις κυ­βερνήσεις της Γαλλίας, της Ιταλίας, του Βελγίου, της Δανίας και μιας σειράς άλλων χωρών συμπεριλαμβανομένης και της Κούβας του δικτάτορα Μπατί­στα. Τρίτον, στην Αλβανία και στη Γιουγκοσλαβία το 1944, στην Κίνα το1948- 9 και αργότερα στο Βιετνάμ και στην Κούβα, καθεστώτα ουσιαστικά ό­μοια μ' αυτά της ΕΣΣΔ εγκαθιδρύθηκαν με στρατιωτικά μέσα από αγροτικούς στρατούς που καθοδηγούσαν διανοούμενοι, ανατρέποντας τα αδύναμα ντό­πια αστικά καθεστώτα, που ουσιαστικά ήταν ανδρείκελα ξένων δυνάμεων. 5

Αυτές οι τρεις διαδικασίες δεν αναλύθηκαν καθαρά από τις οργανώσεις που αποτελούσαν την Τέταρτη Διεθνή. Ενας παράγοντας που συνέβαλε σ' αυτό τον αποπροσανατολισμό ήταν η άρνηση του Τρότσκι να δεχτεί ότι είχε γίνει αντεπανάσταση στην ΕΣΣΔ και η επιμονή του ότι η ΕΣΣΔ ήταν ακόμα κάποιου είδους εργατικό κράτος, όσο παραμορφωμένο και να ήταν. Αυτό σή- μαινε ότι στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου όταν ο σταλινισμός πρόβαλλε μια εικόνα του κόσμου χωρισμένου σε δυο αντίθετα στρατόπεδα, του "σοσια­λισμού ενάντια στον ιμπεριαλισμό", οι ομάδες της 4ης Διεθνούς τραβήχτη­καν σε μια ανάλογη εικόνα του κόσμου, δηλαδή των εργατικών κρατών ενά­ντια στον ιμπεριαλισμό. Αυτό οδήγησε τους περισσότερους απ' αυτούς σε μια θέση "κριτικής υποστήριξης" για τον Σταλινισμό. Εφόσον όμως φαινόταν ότι ένα "εργατικό κράτος" μπορούσε να δημιουργηθεί χωρίς να υπάρξει ερ­γατική επανάσταση, οδηγήθηκαν στην υιοθέτηση, σε διαφορετικό βαθμό σε κάθε περίπτωση, πολιτικών ιδεών που έψαχναν άλλες δυνάμεις έξω από την εργατική τάξη για να πετύχουν τον σοσιαλισμό. Ετσι, κατέληξαν στην πράξη, να πετάξουν μεγάλο κομμάτι του πυρήνα της κομμουνιστικής παράδοσης, της παράδοσης της επαναστατικής Κομιντέρν που ο ίδιος ο Τρότσκι πάλεψε και πέθανε για να κρατήσει ζωντανή.

Αυτή η παράδοση αναφέρεται στο σοσιαλισμό σαν την αυτοαπελευθέρω- ση της εργατικής τάξης. Η βάση της είναι ο ασυμβίβαστος διεθνισμός, η χω­ρίς όρους υποστήριξη των εργατικών αγώνων ενάντια σε κάθε άρχουσα τά­ξη, ο στόχος του εργατικού κράτους βασισμένου στα εργατικά συμβούλια σαν τον μηχανισμό για την μετάβαση στο σοσιαλισμό και η αταλάντευτη α­

177

Ντ άνκαν Χά λ α ς

πόρριψη οποιοσδήποτε πρότασης ότι κάποια άλλη τάξη, συμμαχία τάξεων, πολιτική ομάδα ή κόμμα μπορεί να υποκαταστήσει την εργατική τάξη και να φέρει τον σοσιαλισμό από τα πάνω.

Από την πάλη για να εφαρμοστεί και να αναπτυχθεί αυτή η παράδοση μέ­σα στους αγώνες της εργατικής τάξης θα γεννηθεί μια νέα εργατική Διε­θνής. Αναγκαστικά, αυτή η νέα Διεθνής ’θα πατάει στη βάση των τεσσάρων πρώτων συνεδρίων" της Κομιντέρν. Οι συνθήκες του τέλους του 20ου αιώνα είναι πολύ πιο ευνοϊκές για την αναγέννηση του διεθνούς επαναστατικού ερ­γατικού κινήματος απ' ότι ήταν επί πολλά χρόνια.

Το σταλινικό κίνημα διεθνώς βρίσκεται σε μια προχωρημένη κατάσταση αποσύνθεσης. Τα σταλινικά κράτη τα ίδια τραντάζονται με εσωτερικές ταξι­κές συγκρούσεις, με πιο εντυπωσιακό παράδειγμα τα γεγονότα της Αλλη­λεγγύης στην Πολωνία του 1980-81 (στμ. Το βιβλίο του Χάλας κυκλοφόρη­σε το 1985, πριν την κατάρρευση των σταλινικών καθεστώτων το 1989-91). Οι σχέσεις μεταξύ τους είναι οξυμένες και φτάνουν μέχρι τη συγκαλυμένη ή και ανοιχτή σύγκρουση, που μερικές φορές έχει οδηγήσει και σε ένοπλη σύρραξη, όπως μεταξύ Ρωσίας και Κίνας στη δεκαετία του 1960 και της Κί­νας και του Βιετνάμ το 1979 ή ακόμα και εισβολής και κατάκτησης όπως με το Βιετνάμ και τη Καμπότζη. Ο μύθος του ’σοσιαλιστικού στρατοπέδου" είναι πολύ ξεφτισμένος και οι ιδεολογικές συνέπειες είναι πολύ βαθιές. Τα Κομ­μουνιστικά Κόμματα είναι σε παρακμή και ούτως ή άλλως, πολύ δύσκολα ξε ­χωρίζουν από τους Σοσιαλδημοκράτες αντιπάλους τους.

Οι σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις, μπλεγμένες στην ανανεωμένη κρί­ση του καπιταλισμού, αντιμετωπίζουν οξυνόμενες δυσκολίες. Τα Σοσιαλδη­μοκρατικά Κόμματα στη δεκαετία του 1980 στη Γαλλία, την Ισπανία, την Πορτογαλία και την Ελλάδα δείχνουν απλώς την ανικανότητά τους να λύ­σουν την οικονομική κρίση ή ακόμα και να βελτιώσουν απλώς τα πράγματα.

Αυτή η κρίση θα οξύνει την ταξική πάλη, όσο αρνητικές συνέπειες να έ­χει προσωρινά. Η παγκόσμια εργατική τάξη είναι σήμερα μεγαλύτερη από ποτέ. Οι δυσκολίες που έχουν να αντιμετωπίσουν οι επαναστατές σοσιαλι­στές φυσικά είναι πελώριες. Αλλά μπορούν να αντιμετωπιστούν. Η εργατική επανάσταση και η εργατική εξουσία δεν είναι ουτοπίες. Είναι ο μόνος δρό­μος μπροστά για την ανθρωπότητα.

178

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣΕισαγωγή1. Λένιν Άπαντα" (Μόσχα 1963-70) τόμος 35, σελίδες 271 και εξής.2. Λένιν, Άπαντα", τόμος 36, σελ. 4913. Λένιν, Άπαντα", τόμος 29, σελ. 584. Τρότσκι "Γραπτά 1932-33" (Νέα Υόρκη 1970) σελ. 51-52

Οι Απαρχές1. Ντεγκρά Ή Κομμουνιστική Διεθνής 1919-43: Ντοκουμέντα’ (Λονδίνο τόμος 1ος 1956, τόμος 2ος 1960, τόμος 3ος 1965) τόμος 1, σελ. 162. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 63. Λένιν Άπαντα’ (Μόσχα 1963-70) τόμος 28, σελ. 4554. Χάφυερ "Αποτυχία μιας επανάστασης. Γερμανία 1918-19’ (Λονδίνο 1973) σελ. 152. Κρις Χάρμαν Ή χαμένη Επανάσταση’ (Λονδίνο 1982, εκ­δόσεις Bookmarks). Δίνει την καλύτερη περιγραφή εκείνων των ημερών και γεγονότων στη Γερμανία ως το 1924.5. Λένιν, Άπαντα", τόμος 21, σελ. 406. Μπράουνθαλ "Ιστορία της Διεθνούς", τόμος 1 (Λονδίνο 1966) σελ. 196-77. Σόρσκε Ή Γερμανική Σοσιαλδημοκρατία 1905-1917’ (Νέα Υόρκη 1965) σελ. 38. Μπελλ "Ο Μαρξικός Σοσιαλισμός στις ΗΠΑ" (Πρίνστον 1967), σελ. 719. Αμπεντροθ "Μια σύντομη ιστορία της Ευρωπαϊκής Εργατικής Τάξης’ (Λονδίνο 1972), σελ. 56-5710. Αναφέρεται στον Ρ ίντελ (επιμέλεια) "Ο αγώνας του Λένιν για μια

179

Ντ άνκαν ΧόλοςΕπαναστατική Διεθνή’ (Νέα Υόρκη 1984) σελ. 176-711. Τρότσκι Ή ζωή μου" (Νέα Υόρκη 1970) σελ. 23312. Αναφέρεται στον Ρίντελ σελ. 103. (έμφαση στο πρωτότυπο)13. Κάουτσκι "Ο δρόμος προς την εξουσία", αναφέρεται στον Χουκ "Μία απόπειρα κατανόησης του Καρλ Μαρξ’ (Λονδίνο 1933), σελ. 3214. Αναφέρεται στον Τζ. X. Πλαμπ Ή Αγγλία τον 18ο αιώνα’ (Λονδίνο 1963), σελ. 9715. Αμπεντροθ, σελ. 5716. Λένιν "Απαντα", τόμος 21, σελ. 242-24317. Τρότσκι Ή ζωή μου" σελ. 24918. Λένιν, "Απαντα", τόμος 21, σελ. 38719. Λένιν, τόμος 22, σελ. 178-17920. Μπορκενάου "Παγκόσμιος Κομμουνισμός’ (Ανν Αρμπορ 1962) σελ. 91-9221. Ολιβέιρα "Μια λαϊκή ιστορία της Γέρμα νιας’ (Λονδίνο 1942), σελ. 9322. Ολιβέιρα, σελ. 9723. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 1924. Λένιν, τόμος 25, σελ. 39325. Λένιν, τόμος 29, σελ. 31126. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 1327. Τρότσκι, "Τι είναι ο Κεντρισμός;"στα Τ ρ απτά 1930" (Νέα Υόρκη 1975), σελ. 237

Τα Μαζικά Κόμματα1. Λένιν, τόμος 31, σελ. 2062. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 1093. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 1724. Λένιν, τόμος 31, σελ. 215. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 1706. "Πρακτικά του Δεύτερου Παγκόσμιου Συνεδρίου" {Κομ. Κόμμα Μεγά­λης Βρετανίας 1920) σελ. 186. "Το Δεύτερο Συνέδριο της Κομμουνιστι­κής Διεθνούς", τόμος 1 (Εκδόσεις Νιου Παρκ, Λονδίνο 1977) σελ. 247, δί­νει την εξής εκδοχή: "Αλλά οι διασπάσεις δεν είναι κάτι που πρέπει να γί­νεται με ευκολία. Μπορώ να φανταστώ μια κατάσταση όπου μια διάσπα­ση είναι αναγκαία. Η απόδειξη βρίσκεται στο USPD στην Γερμανία. Αλλά

180

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

αυτό είναι μια δυσάρεστη αναγκαιότητα. Πριν τη διάσπαση πρέπει κανείς να προσπαθήσει να κερδίσει τους εργάτες σε μια βασικά καθαρή στάση. Γι' αυτό χρειάζεται κανείς χρόνο και πείρα. Είναι πολύ ευκολότερο να διασπάσει κανείς τους εργάτες παρά να τους κερδίσει και να τους κρατή­σει ενωμένους για την επανάσταση στη Γερμανία".7. ’Πρακτικά’, σελ. 1848. ’Πρακτικά’, σελ. 217-89. Λένιν, τόμος 31, σελ. 250-110. Τρότσκι Τ α πρώτα πέντε χρόνια της Κομμουνιστικής Διεθνούς", τό ­μος 1, σελ. 9711. ’Πρακτικά', σελ. 6512. ’Πρακτικά’, σελ. 66-6713. Τρότσκι ’ Πρώτα πέντε χρόνια', σελ. 9814. Μπράουνθαλ Ιστορία της Διεθνούς’ (Λονδίνο 1967), τόμ. 2, σελ. 17516. ’Πρακτικά’, σελ. 55-617. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 129 και 13118. "Από τον Σπαρτακισμό στον Εθνικό Μπολσεβικισμό: το KPD από το 1918-1924’ {Αμπερντην 1970), σελ. 919. Λένιν, τόμος 31, σελ. 4020. Φίσερ Ό Σ τά λ ιν και ο γερμανικός κομμουνισμός’ (Λονδίνο 1948), σελ. 10821. Λένιν, τόμος 31, σελ. 4022. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 146-723. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 15224. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 153-425. Φίσερ, σελ. 11926. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 8227. Φίσερ, σελ. 134.0 Φον Σέεκτ ήταν ο αρχηγός του επιτελείου του νέ­ου Γερμανικού στρατού.28. Βλέπε Τόνι Κλιφ, ’Λ ένιν’, τόμοι 1 και 2 (Εκδόσεις Εργατική Δημοκρα­τία) και επίσης Ζηνόβιεφ "Ιστορία του Μπολσεβίκικου Κόμματος’ (Λονδί­νο 1973)29. Λένιν, τόμος 31, σελ. 25830. Λένιν, τόμος 31, σελ. 26331. Μπελ Τ ο Βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα’ (Λονδίνο 1937), σελ. 67-68

181

Ντ άνκαν Χά λ α ς

32. Λένιν, τόμος 31, σελ. 7233. Κάμμετ "0 Αντόνιο Γκράμα/ και οι απαρχές του Ιταλικού Κομμουνι­σμού' (Στάνφορντ 1967) σελ. 13234. Ινστιτούτο Μαρξισμού-Λενινισμού της ΕΣΣΔ. "Μια σκιαγραφία της Ιστορίας της Κομμουνιστικής Διεθνούς", σελ. 6135. Λένιν, τόμος 31, σελ. 149-5036. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 16037. Λένιν, τόμος 31, σελ. 140-138. Μάρξ-Ενγκελς "Επιλογή από την Αλληλογραφία τους" σελ. 35139. Λένιν, τόμος 22, σελ. 27840. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 14141. Λένιν, τόμος 31, σελ. 241-242. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 143-443. Καρρ, Ή Επανάσταση των Μπολσεβίκων", τόμος 3 (Λονδίνο 1966), σελ. 26344. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 17045. Αντλερ (εκδότης) "θέσεις, Αποφάσεις και Διακηρύξεις των πρώτων 4 Συνεδρίων της Τρίτης Διεθνούς’ (Λονδίνο 1980), σελ. 214-546. 'θέσεις, Αποφάσεις και Διακηρύξεις’ , σελ. 216

Υποχώρηση1. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 2302. Λένιν, τόμος 33, σελ. 633. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 2434. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 249-505. Λένιν, τόμος 33, σελ. 2086. Ουίλιαμς, "Προλεταβακή τάξη", σελ. 687. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 1888. Σπριάνο Όι καταλήψεις των εργοστασίων", σελ. 659. Τρότσκι, "Τα πρώτα πέντε χρόνια της Τρίτης Διεθνούς", τόμ. 1, σ. 26210. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 26211. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 19312. Κάμμεττ,σελ. 12113. Φίσερ, σελ. 17614. Φίσερ, σελ. 174-5

182

Κ ο μ ι ν ι έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

15. Τσέτκιν "Αναμνήσεις από τον Λένιν’ αναφέρεται στον Γκρούμπερ "Ο Διεθνής Κομμουνισμός στην εποχή του Λένιν" (Νέα Υόρκη 1972), σ. 30616. Μπόρκεναου, σελ. 21417. Φίσερ, σελ. 17518. Μπόρκεναου, σελ. 21619. Ντεγκρό, τόμος 1, σελ. 22520. "Αποφάσεις του Τρίτου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς" (Λονδίνο 1921), σελ. 1821. Ντεγκρό, τόμος 1, σελ. 31122. Ντεγκρό, τόμος 1, σελ. 317-923. Τρότσκι, "Τα πρώτα πεντε χρόνια", τόμος 2, σελ. 91-95. Εμφαση στο πρωτότυπο.24. Λένιν, τόμος 33, σελ. 43025. Λένιν, τόμος 33, σελ. 65-6626. Ντεγκρό, τόμος 1, σελ. 425. Το ερώτημα του τι ακριβώς σήμαινε αυτό παρέμεινε θέμα διαφωνίας μεταξύ αριστερός και δεξιάς στη Διεθνή. Για τον Τρότσκι η ’ εργατική κυβέρνηση’ ήταν "μία μορφή προλεταριακής δι­κτατορίας". Οι θέσεις, όμως, σαφέστατα ενέκριναν την συμμετοχή σε ’ μια κυβέρνηση εργατών και των φτωχότερων αγροτών... δυνατή στα Βαλκάνια, στην Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία’ κλπ και στην απροσδιόρι­στη και εξαιρετικά ελαστική θέση των "εργατικών κυβερνήσεων στην ο­ποία συμμετέχουν οι κομμουνιστές’ . Αλλά π ήταν αυτές, σε αντίθεση με "την πραγματική εργατική κυβέρνηση... που αποτελείται από τους κομ­μουνιστές;'27. Ντεγκρό, τόμος 1, σελ. 42728. Ντεγκρό, τόμος 1, σελ. 425-629. Ντεγκρό, τόμος 1, σελ. 42630. Τρότσκι, "Τα πρώτα πέντε χρόνια", τόμος 2, σελ. 127-8.31. Καρρ, Ή επανάσταση των Μπολσεβίκων", τόμος 3, σελ. 41632. Μπόρκεναου, σελ. 22833. Απτόν Τ α Κομμουνιστικά Κόμματα της Σκανδιναβίας και της Φινλαν­δίας’ (Λονδίνο 1973) σελ. 48134. Μπράουνθαλ, τομ. 2, σελ. 15635. Μπράουνθαλ, τομ. 2, σελ. 24136. Μπράουνθαλ, τομ. 2, σελ. 246-7

183

£ £

5

Ν ι ά ν κ α ν Χάλ ας

37. Μπράουνθαλ, τομ. 2, σελ. 175 σημείωση38. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 17139. Καρρ, Ή επανάσταση των Μπολσεβίκων", τόμος 3, σελ. 39740. Καρρ, "Σοσιαλισμός σε Μια Χώρα", (Λονδίνο 1972), τόμος 3, σελ 57541. Καρρ, "Σοσιαλισμός σε Μια Χώρα", τόμος 3, σελ. 54542. Καρρ, "Σοσιαλισμός σε Μια Χωρά", τόμος 3, σελ. 554

. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 415-6

. Ντεγκρά, τόμος 1, σελ. 412

1923 - Η κρίσιμη χρονιά1. Καρρ Ή Μεσοβασιλεία 1923-4" (Λονδίνο 1969), σελ. 52. Λένιν, τόμος 33, σελ. 2793. Τρότσκι, Ή πρόκληση της Αριστερής Αντιπολίτευσης’ (1928-29) (Νέα Υόρκη 1981), σελ. 202-34. Καρρ, "Μεσοβασιλεία", σελ. 1985. Καρρ, "Μεσοβασιλεία", σελ. 1986. Καρρ, "Μεσοβασιλεία", σελ. 1997. Λένιν, τόμος 25, σελ. 286-98. Καρρ, "Μεσοβασιλεία", σελ. 2009. Γκρούμπερ "Ο Διεθνής Κομμουνισμός την εποχή του Λένιν", σελ. 16910. Αντερσον "Σφυρί ή αμόνι;" (Λονδίνο 1945), σελ. 8711. Μπόρκεναου, σελ. 23612. Χάρμαν, "Η χαμένη επανάσταση", σελ. 223. Τα κεφάλαια 11-13 αυτού του βιβλίου είναι τα καλύτερα για την κατανόηση του Γερμανικού Οκτώ-βρπ-13. Βολ Τ α πρώτα χρόνια του Γαλλικού κομμουνισμού" (Στάντφορντ 1966), σελ. 319-2014. Αυτό ήταν η λεγόμενη "καμπάνια γύρω από τον Σλάγκετερ'. Βλέπε Χάρμαν σελ. 252-415. Χάρμαν, σελ. 26016. Καρρ, "Μεσοβασιλεία", σελ. 19517. Καρρ, "Μεσοβασιλεία", σελ. 20918.0 Γάλλος Κομμουνιστής Αλμπερ, αναφέρεται στο βιβλίο του Χάρμαν σελ. 28419. Γ ράμμα στον Ταλχάιμερ,αναφέρεται στο βιβλίο του Χάρμαν

184

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τ ρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

20. Τρόχσκι, ‘Από ποια φάση περνάμε;'στο Ή πρόκληση της Αριστερής Αντιπολίτευσης (1923-25)’ (Νέα Υόρκη 1975)21. Λένιν. τόμος 33, σελ. 288-922. Λένιν, τόμος 33, σελ. 28823. Καρρ, 'Μεσοβασιλεια', σελ. 36524. Τρότσκι, Ή προδομένη επανάσταση'(Λονδίνο 1967), σελ. 212

Αριστερή ταλάντευση - Δεξιά στροφή1. Ντεγκρά, τόμος 2, σελ. 77-782. Τρότσκι, Ή Τρίτη Διεθνής μετά τον Λένιν" (Νέα Υόρκη 1936), σελ. 1003. Ντώυτσερ Ή τραγίύδία του Πολωνικού Κομμουνιστικού Κόμματος" στο Ό Μαρξισμός την εποχή μας'(Λονδίνο 1972), σελ. 1234. Λένιν, τόμος 25, σελ. 385 (έμφαση στο πρωτότυπο)5. Βλέπε Ντεγκρά, τόμος 2, σελ. 151-26. Καρρ, "Σοσιαλισμός σε Μια Χώρα', τόμος 3, σελ. 85

7. Καρρ, 'Σοσιαλισμός σε Μια Χώρα', τόμος 3, σελ. 858. Καρρ, "Σοσιαλισμός σε Μια Χώρα", τόμος 3, σελ. 305 (τονισμένο στο πρωτότυπο)9. Μπόρκεναου, σελ. 26310. Καρρ, "Σοσιαλισμός σε Μια Χώρα", τόμος 3, σελ. 41011. Καρρ, 'Σοσιαλισμός σε Μια Χώρα', τόμος 3, σελ. 29612. Τρότσκι, Ή Τρίτη Διεθνής μετά τον Λένιν', σελ. 12513. Καρρ, 'Σοσιαλισμός σε Μια Χώρα', τόμος 1, σελ. 19414. Καρρ, 'Μεσοβασιλεια', σελ. 26715. Καρρ, 'Σοσιαλισμός σε Μια Χώρα", τόμος 3, σελ. 215-616. Τρότσκι, Ή Τρίτη Διεθνής μετά τον Λένιν", σελ. 12017. Τρότσκι Ή Τρίτη Διεθνής μετά τον Λένιν", σελ. 120-118. Ντρέιπερ Ό Αμερικάνικος Κομμουνισμός και η Σοβιετική Ρωσία', ο. 4319. Ντρέιπερ, σελ. 4820. Ντόιτσερ, σελ. 125-621. Ντόιτσερ, σελ. 135-622. Βλέπε Χάλλας και Χάρμαν ’Ημέρες Ελπίδας. Η Γενική Απεργία του 1926’ (Λονδίνο 1981), για μια σύντομη περιγραφή.23. Ντεγκρά, τόμος 2, σελ. 260-124. Πηρς Τ α πρώτα χρόνια του ΚΚΜΒ" στο Γούντχάουζ και Πηρς Ό Κομ­

185

Ντ άνκαν Χάλ ας

μουνισμός στη Βρετανία’ , σελ. 16525. Καρρ, "Σοσιαλισμός σε Μια Χώρα", τόμος 3, σελ. 59726. Χάρρις Ή εντολή απ' τον ουρανό" (Λονδίνο 1978) σελ. 527. Ντεγκρά, τόμος 2, σελ. 928. Αϊζακς Ή τραγωδία της Κινέζικης Επανάστασης’ (Νέα Υόρκη 1968), σελ. 7029. Αναφέρεται στον Χάρρις, σελ. 930. Τίλακ Ή άνοδος και η πτώση της Κομιντέρν" (Βομβάη 1947), σελ. 3331. Αϊζακς, σελ. 117,

Η "Τρίτη Περίοδος"1. Καρρ, Ή Ρώσικη Επανάσταση από τον Λένιν στον Στάλιν" (Λονδίνο 1980), σελ. 1242. Αυτοί οι αριθμοί και όσοι θα ακολουθήσουν προέρχονται από τον Νό- ουβ "Μια Οικονομική Ιστορία της ΕΣΣΔ" (Λονδίνο 1972).3. Ντεγκρά, τόμος 2, σελ. 4564. Ντεγκρά, τόμος 3, σελ. 445. Καρρ, "Τα θεμέλια μιας σχεδιασμένης οικονομίας", τόμος 3, μέρος 2 (Λονδίνο 1976), σελ. 4156. Καρρ Τ ο Λυκόφως της Κομιντέρν" (Λονδίνο 1982), σελ. 178 και 677. Καρρ, "Το Λυκόφως της Κομιντέρν", σελ. 518. Αντερσον, σελ. 135-69. Τρότσκι "Ο αγώνας ενάντια στο Φασισμό στη Γερμανία’ (Νέα Υόρκη 1971), σελ. 155-6 (Δική μου έμφαση)10. Καρρ Τ ο Λυκόφως της Κομιντέρν", σελ. 2511. Τρότσκι, "Ο αγώνας ενάντια στο φασισμό στη Γερμανία", σελ. 59 και εξής.12. Αντερσον, σελ. 147-813. Ντεγκρά, τόμος 3, σελ. 21314. Καρρ, "Σοσιαλισμός σε Μια Χώρα", τόμος 3, σελ. 8615. Τρότσκι, "Ο αγώνας ενάντια στο φασισμό στη Γερμανία", σελ. 15716. Αναφέρεται στον Καρρ, Τ ο Λυκόφως της Κομιντέρν", σελ 2917. Τρότσκι, "Ο αγώνας ενάντια στο φασισμό στη Γερμανία", σελ. 342

186

Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν - Η Τρ ί τ η Δ ι ε θ ν ή ς

Η Τρομοκρατία και τα Λαϊκά Μέτωπα1 . ' Ιστορία τουΚΚΣΕ (Μπ)' (Μόσχα 1939) σελ. 3192. Χρουτσόφ Ή Μυστική ομιλία" (Νότινγχαμ 1976), σελ. 333. Νχεγκρά, τόμος 3, σελ. 3754. Κεμπ, "0 Σταλινισμός στη Γαλλία", τόμος 1 (Λονδίνο 1983) σελ. 1185. Ντεγκρά, τόμος 3, σελ. 3846. Καρρ, Ή Κομιντέρν και ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος" (Λονδίνο 1984), σελ. 37. Μόρροου "Επανάσταση και Αντεπανάσταση στην Ισπανία" (Λονδίνο 1972), σελ. 1278. Μπρουέ και Τεμίμ Ή επανάσταση και ο εμφύλιος πόλεμος στην Ισπα­νία’ {Α ονδίνο 1972), σελ. 1279. Τόμας," Ο εμφύλιος πόλεμος στην Ισπανία’ (Λονδίνο 1965), σελ. 79610. Μπολλοτέν, Ή μεγάλη συγκάλυψη" (Λονδίνο 1961) σελ. 81-611. Αυτό περιγράφεται με λεπτομέρειες στο βιβλίο του Φέλιξ Μόρροου12. Ντεγκρά, τόμος 3, σελ. 43913. Ντεγκρά, τόμος 3, σελ. 443-4. Η έμφαση έχει προστεθεί14. Ντεγκρά, τόμος 3, σελ. 47215. Κλαουντίν, Τ ο κομμουνιστικό κίνημα’ (Λονδίνο 1975), σελ. 4516. Ντέντιζερ, Ό Τίτο μιλάει", (Λονδίνο 1953), σελ. 391

Η Κληρονομιά της Κομιντέρν1. Η πολιτική βιογραφία "Λένιν" του Τόνι Κλιφ, ειδικά οι τόμοι 1 και 2 (Εκδόσεις Εργατική Δημοκρατία) το αποδεικνύουν πολύ πειστικά.2. Κλαουντίν Τ ο Κομμουνιστκό Κίνημα", σελ. 107-83. Λένιν "Απαντα", τόμος 21, σελ. 314. Τρότσκι "Η ζωή μου"(Νέα Υόρκη 1970), σελ. 2495. Βλέπε Ιαν Μπίρτσαλ "Οι εργά τες ενάντια σ το Μονόλιθο’ (Λονδίνο 1974)

187

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΟΑη η εξουσία στα ζοΒιετ

Τόνι Κλιφ

1 9 1 4 -1 9 1 7

Τόνι Κλιφ

Λ Ε Ν ΙΝ1914-1917

ΟΑη η εξουσία στα σοβιέτ

Ο δεύτερος τόμος της πολιτικής βιογραφίας του Λένιν. Η καλύτε­ρη ιστορία της Ρώσικης Επανά­στασης. Από το διεθνισηκό αντι­πολεμικό κίνημα του 1914 στον Κόκκινο Οκτώβρη του 1917

Κρις Χάρμαν Αλεξ Καλλίνικος

Πάνος Γχαργκάνας

Πώς χάθηκε η Ρώσικη ΕπανάστασηΠώς και πότε χάθηκε η Ρώσικη Επανάσταση. Πώς αναρριχήθηκε στην εξουσία η σταλινική γραφειο­κρατία. Πώς τα καθεστώτα του κρα­τικού καπιταλισμού έφτασαν στην κρίση και στην κατάρρευση.

I I f ! ) C ΑλεξΚαλίνικοςΛ Λ \ λ / ̂ Πανος Γκαργκανος

χάθηκε η ρώσικη επανάστασηΜ το err/itra xpo ; στον χρατιχό ζβτιιώιαμβ

Μ Α Ρ Ξ Ι Σ Τ Ι Κ Ο

★ Μαρξ, Ενγκελς, Λένιν, Τρότσκι, Λούξεμπουργκ, Γκράμσι, Πουλιόπουλος

★ Εκδόσεις Εργατική Δημοκρατία★ Ιστορία, Φιλοσοφία, Οικονομία, Λογοτεχνία★ Αγγλικά βιβλία των εκδόσεων Bookmarks

Αναξαγόρα 14 Α,

Ομόνοια