Ewa KomorowskaEwa Komorowska

O wymianie O wymianie towarowej, pieniądzu towarowej, pieniądzu czy różnych czy różnych sposobach rachowania sposobach rachowania

i mierzenia dawnych i mierzenia dawnych Słowian słów kilkaSłowian słów kilka

Cel i metoda badawczaCel i metoda badawcza

• Cel – przedstawienie Cel – przedstawienie wybranych zagadnień wybranych zagadnień

z zakresu wymiany z zakresu wymiany towarami, rachowania towarami, rachowania

i mierzenia dawnych i mierzenia dawnych SłowianSłowian

• Metoda: Metoda: etnolingwistycznaetnolingwistyczna

EtnolingwistykaEtnolingwistyka• EtnolingwistykaEtnolingwistyka

Etnolingwistyka (lingwistyka Etnolingwistyka (lingwistyka antropologiczna)antropologiczna) jest dziedziną jest dziedziną badań lingwistycznych, której badań lingwistycznych, której przedmiotem są wzajemne przedmiotem są wzajemne związki między językiem, związki między językiem, myśleniem, zachowaniem się myśleniem, zachowaniem się człowieka i rzeczywistością, tzn. człowieka i rzeczywistością, tzn. między formalna strukturą języka między formalna strukturą języka a resztą kultury społeczności, a resztą kultury społeczności, która tym językiem mówi.która tym językiem mówi.

Kilka słów o etymologii Kilka słów o etymologii wybranych leksemówwybranych leksemów

• Leksem: Leksem: pieniądzpieniądz- pochodzenie od łac. - pochodzenie od łac. pennuspennus ‘nazwa małej ‘nazwa małej wartości monety’ lub wartości monety’ lub pondus pondus ‘waga’ ‘waga’ starozachniem. starozachniem. panningpanning , stąd słowiańskie , stąd słowiańskie penędzpenędzьь;;Leksem: Leksem: деньгиденьги - pochodzenie z jęz. tureckiego od słowa - pochodzenie z jęz. tureckiego od słowa tenge tenge ‘‘nazwa małej srebrnej monety o różnej wartości, nazwa małej srebrnej monety o różnej wartości, mniej więcej 6 denarów).mniej więcej 6 denarów).

Kilka słów o etymologii Kilka słów o etymologii wybranych leksemówwybranych leksemów

• Leksem: Leksem: złotyzłoty- wynik substantywizacji przymiotnika - wynik substantywizacji przymiotnika złotyzłoty‘‘rzecz wykonana ze złota’. Por. rzecz wykonana ze złota’. Por. srebrniki.srebrniki.Leksem:Leksem: grosz ‘ grosz ‘mała moneta’mała moneta’ poch. z języka poch. z języka czeskiego.czeskiego.Leksem: Leksem: рубльрубль od czasownika od czasownika рубитьрубить (nacinanie (nacinanie bryłek złota)bryłek złota)Leksem: Leksem: копейка копейка od od копьёкопьё ‘kopia’. ‘kopia’.Leksem: Leksem: płacićpłacić, ros. , ros. платить платить od od platitiplatiti..

Wymiana towarami u dawnych Wymiana towarami u dawnych Słowian Słowian

Pierwszą formą pieniądza Pierwszą formą pieniądza na Słowiańszczyźnie na Słowiańszczyźnie była wymiana towarowabyła wymiana towarowatowary konsumpcyjne.towary konsumpcyjne.

Powstawały pytania:Powstawały pytania:- jak wymierzyć wartość - jak wymierzyć wartość wymienianych towarów? wymienianych towarów? - jak przeliczać wkład włożonej- jak przeliczać wkład włożonej pracy? pracy?

Wymiana towaramiWymiana towarami

Oferującemu określony towar, Oferującemu określony towar, np. np. baranabarana, nie było łatwo , nie było łatwo znaleźć chętnego do nabycia znaleźć chętnego do nabycia baranabarana w zamian za w zamian za potrzebny sprzedającemu potrzebny sprzedającemu miód. Istniały bowiem różnice miód. Istniały bowiem różnice w wartości wkładu pracy w wartości wkładu pracy zawartego w każdym towarze. zawartego w każdym towarze. A zatem, strony uzgadniały, A zatem, strony uzgadniały, że np. że np. baranbaran wart jest 20 kg. wart jest 20 kg. miodu itp. miodu itp.

Płótno jako środek płatniczyPłótno jako środek płatniczy

• Płótno Płótno jako środek jako środek płatniczy, często w formie płatniczy, często w formie pozbawionych wartości pozbawionych wartości użytkowej chusteczek użytkowej chusteczek lnianych. lnianych.

• Wymienialność chusteczek Wymienialność chusteczek lnianych była następująca: lnianych była następująca: 1 chusteczka stanowiła 1 chusteczka stanowiła ekwiwalent 1 kury lub ekwiwalent 1 kury lub jęczmienia dla konia na jęczmienia dla konia na cztery dni. cztery dni.

Skórki jako środek płatniczySkórki jako środek płatniczy

• Skórki wiewiórcze, bobrowe,Skórki wiewiórcze, bobrowe,

z kuny itd.z kuny itd.

• Wszelkie opłaty Wszelkie opłaty kunne,kunne, kunnicakunnica od właśnie tych skórek nazywano. od właśnie tych skórek nazywano. Stąd współcześnie Stąd współcześnie kunykuny – nazwa – nazwa pieniędzy w Chorwacji.pieniędzy w Chorwacji.

• Ziemia Dwińska: skórki zwane Ziemia Dwińska: skórki zwane белкибелки,, były to futerka szarych były to futerka szarych wiewiórek. Występowały one wiewiórek. Występowały one jeszcze długo jako jednostka jeszcze długo jako jednostka płatnicza po pojawieniu się płatnicza po pojawieniu się rosyjskiego rubla. rosyjskiego rubla.

Skórki jako środek płatniczySkórki jako środek płatniczy

Okolice Kijowa: Okolice Kijowa: гривна гривна драницьдраниць, tzn. rzeczy zdartych, , tzn. rzeczy zdartych,

obdartych. Wymianie podlegało obdartych. Wymianie podlegało 18 celowo 18 celowo pozbawionych pozbawionych sierści sierści skórek wiewiórczychskórek wiewiórczych, , związanych nicią i opatrzonych związanych nicią i opatrzonych ołowianą pieczęcią władcy. ołowianą pieczęcią władcy.

• Futerka z soboli (XII-wieczne Futerka z soboli (XII-wieczne zapiski z Soboru Św. Zofii w zapiski z Soboru Św. Zofii w Kijowie). Kijowie).

Skórki jako środek płatniczySkórki jako środek płatniczy

TTereny zachodniosłowiańskie ereny zachodniosłowiańskie

(skórki bobrowe lub (skórki bobrowe lub wiewiórcze) . wiewiórcze) .

Wymiana towarów na Wymiana towarów na skórki zaświadczona jest skórki zaświadczona jest jeszcze w Polsce w XIII jeszcze w Polsce w XIII wieku, kiedy już używano wieku, kiedy już używano formy pieniądza bitego – formy pieniądza bitego – denaradenara..

Inne środki płatniczeInne środki płatnicze

• Kruszce soliKruszce soli i i bursztynybursztyny;;• Metale szlachetne Metale szlachetne • i nieszlachetnei nieszlachetne oraz oraz wyrobywyroby • z nich;z nich;• Sztabki i bryłki ze złota i srebraSztabki i bryłki ze złota i srebra

oraz wyroby bywały wykonywane oraz wyroby bywały wykonywane wedle określonego standardu wedle określonego standardu wagowego, obowiązującego dla wagowego, obowiązującego dla środków pieniężnych. Niektóre środków pieniężnych. Niektóre sztabki były już w czasie produkcji sztabki były już w czasie produkcji mierzone i przygotowywane do mierzone i przygotowywane do późniejszego podziału, uzyskując późniejszego podziału, uzyskując głębokie karby mające ułatwić ich głębokie karby mające ułatwić ich przełamywanie. przełamywanie.

BursztynyBursztyny

• Zabytki takie występują na całej Zabytki takie występują na całej prawie Słowiańszczyźnie zach. prawie Słowiańszczyźnie zach.

i wsch. i wsch.

Jako zjawisko masowe zanikają Jako zjawisko masowe zanikają w II połowie XI wieku w w II połowie XI wieku w związku z rozwojem mennictwa związku z rozwojem mennictwa rodzimego w poszczególnych rodzimego w poszczególnych krajach słowiańskich i krajach słowiańskich i upowszechnieniem się upowszechnieniem się jednostek monetarnych.jednostek monetarnych.

Pieniądz jako środek płatniczyPieniądz jako środek płatniczy

• Pierwsze pieniądze kruszcowe w Pierwsze pieniądze kruszcowe w formie monet napływają na formie monet napływają na tereny Słowiańszczyzny w IX/X tereny Słowiańszczyzny w IX/X wieku z krajów arabskich, a w wieku z krajów arabskich, a w X/XI z Europy zachodniej. X/XI z Europy zachodniej. Występują one przede Występują one przede wszystkim na Słowiańszczyźnie wszystkim na Słowiańszczyźnie płd. - zach. oraz na Rusi, płd. - zach. oraz na Rusi, podczas gdy kraje południowo-podczas gdy kraje południowo-słowiańskie pozostają niemal słowiańskie pozostają niemal wyłącznie w zasięgu infiltracji wyłącznie w zasięgu infiltracji pieniądza bizantyjskiego. pieniądza bizantyjskiego.

II. Rachowanie dawnych SłowianII. Rachowanie dawnych Słowian

• Rachowanie;Rachowanie;

• ciałem za pomocą palców u ciałem za pomocą palców u rąk rąk i nóg,i nóg,

• palców z kciukiem – „figa”, palców z kciukiem – „figa”, na stawach u palców”; na stawach u palców”;

• za pomocą warzyw: za pomocą warzyw:

fasoli, grochu, ogórków itd.;fasoli, grochu, ogórków itd.;

• przedmiotów na pary, przedmiotów na pary, dwójki, trójki, piątki itd.dwójki, trójki, piątki itd.

Rachowanie ciałem za pomocąRachowanie ciałem za pomocąpalców u rąk i nógpalców u rąk i nóg

• Słowianie rachowali Słowianie rachowali za pomocą ciała po za pomocą ciała po palcach rąk i nóg, palcach rąk i nóg, zrzucając często zrzucając często przy tym buty, jeśliprzy tym buty, jeślirachmistrz nie był w rachmistrz nie był w danej chwili bosydanej chwili bosy

• (Nietrudno było liczącemu, (Nietrudno było liczącemu, nawykłemu do siedzenia w nawykłemu do siedzenia w kucki, przejść od rąk do nóg)kucki, przejść od rąk do nóg)

System kwintalny, decymalnySystem kwintalny, decymalnyi wigezymalnyi wigezymalny

Nie bez znaczenia był Nie bez znaczenia był jednak sposób liczenia jednak sposób liczenia palcami, gdyż przyczynił się palcami, gdyż przyczynił się on do rozwinięcia on do rozwinięcia 5 – systemu piątkowego 5 – systemu piątkowego (kwintalny),(kwintalny),10 – systemu dziesiętnego 10 – systemu dziesiętnego ((decymalnegodecymalnego), a później ), a później dwudziestkowego dwudziestkowego ((wigezymalnegowigezymalnego10 i 20 – liczby 10 i 20 – liczby przestankoweprzestankowe

Rachowanie „na kołodoczkach”, czyli Rachowanie „na kołodoczkach”, czyli słowiańskie rachowanie na stawach u palcówsłowiańskie rachowanie na stawach u palców

Ruś - ten sposób rachowania Ruś - ten sposób rachowania nazywano nazywano «na kołodoczkach».«na kołodoczkach». KołodoczkaKołodoczka znaczy kłódeczka; znaczy kłódeczka;

w tym wypadku zapewne staw w tym wypadku zapewne staw (ściślej: część palca od stawu do (ściślej: część palca od stawu do stawu). Na jednej ręce 15 stawu). Na jednej ręce 15 kołodoczekkołodoczek od dłoni; od drugiej od dłoni; od drugiej zewnętrznej części tejże ręki – zewnętrznej części tejże ręki – jeszcze i w sumie 30 jeszcze i w sumie 30 kołodoczekkołodoczek; ;

2 ręce = 60; ręce i nogi = 120 itd.2 ręce = 60; ręce i nogi = 120 itd.

Zaciosywanie 1 (60) na kiju czy Zaciosywanie 1 (60) na kiju czy drzwiach i rachowanie dalej.drzwiach i rachowanie dalej.

Różnice w rachowaniu Słowian Różnice w rachowaniu Słowian Wschodnich i ZachodnichWschodnich i Zachodnich

• Dane źródłowe podają, iż Dane źródłowe podają, iż Wschodni Słowianie (dorzecze Wschodni Słowianie (dorzecze Dniestru) liczyli na stawach Dniestru) liczyli na stawach przeważnie tylko od przeważnie tylko od wewnętrznej strony dłoni, wewnętrznej strony dłoni, według załamań według załamań (po złomach(po złomach), ), czy wgłębień (czy wgłębień (po zachłubynachpo zachłubynach) ) stawów. stawów.

• Na terenach Słowian Zachodnich Na terenach Słowian Zachodnich rachowano najczęściej na rachowano najczęściej na zewnętrznej stronie palców.zewnętrznej stronie palców.

Różne przeliczanie do tej pory: Różne przeliczanie do tej pory: składanie/rozkładanie dłoniskładanie/rozkładanie dłoni

Słowiańskie rachowanie Słowiańskie rachowanie na stawach u palców – figana stawach u palców – figa

• figa=25, a dwie = 50; figa=25, a dwie = 50; po 3 stawy na po 3 stawy na palcach (3 x4 =12; palcach (3 x4 =12; 2x 12= 24 + kciuk), 2x 12= 24 + kciuk), a kciuk między a kciuk między wskazującym wskazującym

• i średnim jest 25 i średnim jest 25 jednostkąjednostką

Inne sposoby rachowaniaInne sposoby rachowaniadawnych Słowiandawnych Słowian

• Rachowanie za pomocą ziaren Rachowanie za pomocą ziaren grochu, fasoli, bobu itd.grochu, fasoli, bobu itd.

• Rachowanie przedmiotów Rachowanie przedmiotów na na dwójkidwójki ( (na paryna pary), np. obuwie, ), np. obuwie, woły, konie itp. woły, konie itp.

• Rachowanie przedmiotów Rachowanie przedmiotów na na trójkitrójki, które praktykowało się u , które praktykowało się u wszystkich Słowian przy wszystkich Słowian przy obliczaniu nici. Taka potrójna nić obliczaniu nici. Taka potrójna nić zwana była na wschodnich zwana była na wschodnich kresach Polski i u Słowian kresach Polski i u Słowian Wschodnich – „czyslanką”, a u Wschodnich – „czyslanką”, a u Serbochorwatów i Bułgarów – Serbochorwatów i Bułgarów – „czetnicą”. „czetnicą”.

Mendel, półkopa, kopaMendel, półkopa, kopa

• Przy liczeniu jajek czy Przy liczeniu jajek czy ziemniaków odkładano ziemniaków odkładano je kupkami po trzy w je kupkami po trzy w każdej. Odliczoną ilość każdej. Odliczoną ilość kupek: 5, 10 czy 20 kupek: 5, 10 czy 20 nazywano nazywano mendlem, mendlem, półkopą, kopąpółkopą, kopą. Białoruś . Białoruś – sposób nie tylko do – sposób nie tylko do podliczania jaj, lecz i podliczania jaj, lecz i ogórków i kapusty. ogórków i kapusty.

„„Kokoszki” i „kopy”Kokoszki” i „kopy”

• Rachunek trójkami Rachunek trójkami stosowany był też do stosowany był też do snopów i np. w środkowej snopów i np. w środkowej Polsce taka trójka snopów Polsce taka trójka snopów zwie się zwie się „kokoszka”.„kokoszka”.

Oprócz liczenia parami Oprócz liczenia parami i trójkami znają Słowianie i trójkami znają Słowianie rachubę rachubę piątkami. piątkami. Toteż Toteż snopy podczas żniw w snopy podczas żniw w Małopolsce nazywano Małopolsce nazywano „kopami”„kopami”. .

Liczydła – Liczydła – СчётыСчёты

Na niektórych Na niektórych

obszarach obszarach Wielkorusi Wielkorusi

przejęto przejęto pochodzącepochodzące

ze wschodu ze wschodu liczydłoliczydło

((счётысчёты) )

III. Sposoby mierzenia dawnych III. Sposoby mierzenia dawnych SłowianSłowian

• Pomiary: Pomiary:

• powierzchni,powierzchni,

• odległości,odległości,

• czasu.czasu.

Miary dawnych SłowianMiary dawnych Słowian

• Mierzenie za pomocą Mierzenie za pomocą kciukakciuka

• Kciuk Kciuk = = 4 cm4 cm

• Największa szerokość Największa szerokość kciuka (przyciśniętego kciuka (przyciśniętego do twardego do twardego przedmiotu)=2,5 cmprzedmiotu)=2,5 cm

Ogólnosłowiańska nazwa miary – piędźOgólnosłowiańska nazwa miary – piędź

• PiędźPiędź

• Mała-wskazująca (odległość Mała-wskazująca (odległość między wierzchołkiem między wierzchołkiem kciuka, a wierzchołkiem kciuka, a wierzchołkiem wskazującego palca)wskazującego palca)

• Duża - środkowa(odległość Duża - środkowa(odległość między wierzchołkiem między wierzchołkiem kciuka, a wierzchołkiem kciuka, a wierzchołkiem średniego lub ostatniego średniego lub ostatniego palca)palca)

Długość ręki jako miara Długość ręki jako miara u dawnych Słowianu dawnych Słowian

• Mierzono od końca palca Mierzono od końca palca środkowego (pięści), do środkowego (pięści), do łokciowego stawu (Słowianie, łokciowego stawu (Słowianie, Germanie, Ugrofińcy)Germanie, Ugrofińcy)

• Łokieć dwudłoniowy (pomiar po Łokieć dwudłoniowy (pomiar po dwóch stronach)dwóch stronach)

• Łokieć całoręczny, czyli podwójny Łokieć całoręczny, czyli podwójny (mierzony od końców (mierzony od końców palców/pięści do ramienia)palców/pięści do ramienia)

• Siąg (od sięgania) rozpostartych rąkSiąg (od sięgania) rozpostartych rąk• Łokieć stosowano do mierzenia Łokieć stosowano do mierzenia

materiałówmateriałów

Stopy, krok i skok jako miaraStopy, krok i skok jako miara u dawnych Słowian u dawnych Słowian

• StopyStopy należą do należą do krokukroku (północ i (północ i południe Słowiańszczyzny). południe Słowiańszczyzny). Użytek przy, np. sadzeniu Użytek przy, np. sadzeniu ziemniaków (ziemniak od ziemniaków (ziemniak od ziemniaka sadzi się na stopę ziemniaka sadzi się na stopę daleko)daleko)

• Krok/chódKrok/chód lub lub skokskok: oddalenie, : oddalenie, na jakie skoczyć może dorosły na jakie skoczyć może dorosły człowiek, oparty o kij, którego człowiek, oparty o kij, którego wysokość równa się przeciętnej wysokość równa się przeciętnej wzrostu ludzkiegowzrostu ludzkiego

Obwód głowy jako miara Obwód głowy jako miara u dawnych Słowianu dawnych Słowian

• Używany do mierzenia płótna w Używany do mierzenia płótna w zachodniej i wschodniej zachodniej i wschodniej SłowiańszczyźnieSłowiańszczyźnie

• Obwód głowy normalnie Obwód głowy normalnie zbudowanego człowieka prawie zbudowanego człowieka prawie dokładnie równa się typowemu dokładnie równa się typowemu łokciowi całoręcznemułokciowi całoręcznemu

• Specjalizacja miar (stopa – do Specjalizacja miar (stopa – do powierzchni, obwód głowy – do powierzchni, obwód głowy – do płótnapłótna

• Inne miary: palec (długość i Inne miary: palec (długość i szerokość), dłoń, paznokieć czy włosszerokość), dłoń, paznokieć czy włos

Pomiar przestrzeni u dawnych SłowianPomiar przestrzeni u dawnych Słowian

• Rzuty, np. siekierą, strzałą Rzuty, np. siekierą, strzałą puszczoną z silnego łuku, puszczoną z silnego łuku, kijem z dłonikijem z dłoni

• Nośność głosu człowieka Nośność głosu człowieka lub zwierząt (ryk wołu)lub zwierząt (ryk wołu)

wiorsta (werszt) – ‘zasięg wiorsta (werszt) – ‘zasięg donośności głosu ludzkiego’donośności głosu ludzkiego’

• Siła wzroku, określana Siła wzroku, określana według oddalenia, do według oddalenia, do jakiego „dojrzeć może oko”jakiego „dojrzeć może oko”

Mierniki czasu Mierniki czasu u dawnych Słowianu dawnych Słowian

• Gwiezdne niebo jako zegar Gwiezdne niebo jako zegar (Orion, Plejady, Wóz i (Orion, Plejady, Wóz i Droga Mleczna – Droga Mleczna – wyznaczniki pory rannego wyznaczniki pory rannego wstawania zimą)wstawania zimą)

• Pianie kogutów (kur) – Pianie kogutów (kur) – „pierwsze kury”, „drugie „pierwsze kury”, „drugie kury”, „trzecie kury” – kury”, „trzecie kury” – świtoweświtowe

• Periodyczność cyklu faz Periodyczność cyklu faz księżycowychksiężycowych

Miary pór rokuMiary pór roku

Początek wiosny Początek wiosny

powracające jaskółki, powracające jaskółki,

środek –przylot kukułek, środek –przylot kukułek,

początek jesieni – początek jesieni –

początek odlotowego początek odlotowego

ptactwaptactwa

Mierniki czasu u dawnych Mierniki czasu u dawnych SłowianSłowian

Zmiany słonecznego Zmiany słonecznego

oświetlenia własnej izbyoświetlenia własnej izby

Obserwacja barwy Obserwacja barwy

płomienia ogniska: płomienia ogniska:

jeśli płomień jest jeśli płomień jest

czerwony – to jeszcze czerwony – to jeszcze

dzień; dzień;

jeśli zaś bieleje – to znak jeśli zaś bieleje – to znak zapadającego zmierzchu;zapadającego zmierzchu;

Mierniki czasu u dawnych Mierniki czasu u dawnych SłowianSłowian

Obserwowanie kształtu źrenic u Obserwowanie kształtu źrenic u zwierzątzwierząt

w dzień pochmurny: w dzień pochmurny:

jeśli źrenica owiec i kóz jest jeśli źrenica owiec i kóz jest okrągła – ma się ku okrągła – ma się ku zmierzchowi i pora wracać; zmierzchowi i pora wracać;

jeśli podłużna – jest jeszcze czas. jeśli podłużna – jest jeszcze czas.

Por. źrenice kota czy psa Por. źrenice kota czy psa

w Zachodniej Słowiańszczyźniew Zachodniej Słowiańszczyźnie

Dziękuję za uwagęDziękuję za uwagę

•