1

FERTİGASYON YÖNTEMİ, FERTİGASYONDA KULLANILAN GÜBRELER ve YAŞANAN SORUNLAR -2*

Çalışmanın ilk bölümü Fertigasyon1a dosya adıyla web sayfamızda yayınlanmıştır.

6. Fertigasyonda Kullanılan Gübreler

Toprağa bitki yetişmesi için verilen başlıca besin maddeleri N, P ve K’dır. Nitrojen kaynağı olarak üre, amonyum sülfat, amonyum nitrat ve kalsiyum nitrat kullanılabilir. Ancak uygulama anında sulama suyunun pH’ı dikkatle gözlenmelidir. Çünkü bazı nitrojen kaynaklarının pH’yı artırmaları sonucunda oluşan çözülemez kalsiyum ve magnezyum karbonatlar çökelerek damlatıcıların tıkanmasına neden olabilir. Kalsiyum nitrat nispeten çözünebilir olup, büyük pH değişmelerine neden olmaz. Üre ve amonyum nitrat karışımı yüksek derecede çözünebilir olduklarından pH da büyük değişimlere neden olmazlar.

Potasyum sülfat, potasyum klorat ve potasyum nitrat şekillerinde uygulanır. Bu potasyum kaynakları çözünebilir olup, çok az çökelme sorunları yaratırlar.

Fosfor uygulamalarında ise dikkatli olmak gerekir. Çünkü gerekli önlemler alınmazsa meydana gelecek çökelmeyle tıkanmalar oluşur. Düşük pH derecesine sahip sularda fosforik asitin çözünebilir olması nedeniyle tıkanma sorunu olmayabilir. Fosforik asitle birlikte sülfirik asit uygulaması magnezyum ve kalsiyum çökelmesini önlemeye yeterlidir. Bu amaçla inorganik fosfat, ortofosfat ve gliserotosfat kullanılmalıdır.

6.1 Fertigasyon sistemi için en uygun gübreler;

1. Potasyum nitrat (KNO3): (% 13 N ve % 46 K)

2. Fosforik asit (H3PO4): % 85’lik

3. Amonyum nitrat (NH4NO3): % 26 N

4 Üre [CO(NH2)2] % 46 N

5. Triple süperfosfat, Amonyum nitrat, Diamonyum fosfat gübreleri gibi gübreler kullanıldığında iyice eritilmeli ve süzüldükten sonra kullanılmalıdır.

Bir başka kaynakta ise damla sulama için en uygun gübreler aşağıdaki gibi verilmiştir:

� Amonyum Nitrat (%33 N)

� Potasyum Nitrat (PN) (13-0-46)

� Mono Amonyum Fosfat (MAP) (12.61.0)

�Mono Potasyum Fosfat (MKP) (0-52-34)

� Kalsiyum Nitrat (KN) (%1 5,5N- %16 CaO)

� Magnezyum Nitrat (MgN) (%11 N - %16 MgO)

2

� Fosforik Asit (% 62.5 - %85)

� Nitrik Asit (% 68)

Gübreleme uygulaması için suda kolay eriyebilen granül yada toz gübrelerden kullanılacak olan gübre, gübre tankına gerekli miktarda konulur. Gübre tankının kapağı iyice kapatılır, büyük vana biraz kısılır ve gübreleme vanaları açılır. Gübreleme ardından borularda gübreli su kalmayıncaya kadar su vermeye devam edilir.

Yukarıda belirtilen gübreler dışında suda tamamen erimeyen gübreler, damla sulama sistemi için sakıncalıdır. Bu gübrelerin kullanılması gerekiyorsa, gübrenin önceden bir başka kap içersinde eritilip katısı süzüldükten sonra gübre tankına konulması gerekir. Örneğin üre ve amonyum sülfat suda iyi erimezler. Bunların damla sulamadan verilmesi için dışarda başka bir kap içersinde eritilmesi ve süzülerek gübre tankının içine konulması gerekir.

Bazı suda eriyebilir gübre kombinasyonları ve besin elementleri içerikleri de şu şekildedir: Gübre adına göre % besin içeriği (N,P,K):

Üre (46-0-0), Amonyum Nitrat (34-0-0) ve %24 kükürt, Amonyum Sülfat (20-0-0), Mono amonyum sülfat ( 12,5- 22-0), Diamonyum fosfat (19-20-0), Potasyum klorür (0-0-50), Potasyum Nitrat (13-0-38), Potasyum Sülfat (0-0-42) %18 kükürt, Fosforik asit (0 - Farklı oranda – P - 0).

Gübrelemenin ana maddeleri olan Azot (N), Fosfor (P) ve Potasyum (K)’un toprak bitki ilişkilerini hakkında kısa bilgiler aşağıda verilmiştir.

Azot (N): Bu gıdanın Nitrat (N03) formu değişik toprak karakterlerinden etkilenmeksizin, uygulandığı alandan bitki kök ve saçakları ile emilerek, bitkilerin yaprak ve sürgünlerine aynı formda iletilmektedir. Ancak, toprakta kalan bölümü kök alanından süratle aşağıya doğru inerek, taban suyuna karışmaktadır.

Klasik sulama sistemleri ile yapılan nitrat uygulamalarının bu riski, bu formun sık aralıklarla fakat küçük dozları ile azaltılabilir ki, damla sulama ve diğer fertigasyon sistemleri bu tehlikenin tedbirleridir.

Azot’un diğer formları olan Amonyum ve Üre’de toprak içine sızma tehlikesi, gübre karakterlerinden dolayı daha azdır. Amonyum formunun direkt ve üre formunun dolaylı asit karakteri, topraktaki Fosfor (P) ve Alüminyum (Al) elementlerinin çözünürlüğünü artırır. Böyle bir ortam ile pH’nın 7.5’in altına düştüğü ortamlarda özellikle fosfor alımı artabilir.

Bitkilerin azot gübrelemesinde mutlaka dikkat edilmesi gereken bu konuda verilebilecek mesajlar aşağıda özetlenmiştir:

- Bitki beslenmesinde Azot’un (N) hem nitrat, hem de amonyum formlarının belirli ölçülerde uygulanması mutlaka gereklidir.

- Bu ölçü % 70 nitrat ve % 30 amonyum formülasyonu içinde verilebilir ise de, kültürlerin karakterlerine göre amonyum lehine % 10 oranında arttırabilir.

- Nitrat formların direk etkisi yaprak ve sürgün gelişmeleri üzerinde iken, amonyum (ve amid) formları bitki kök gelişmesi ve generatif (meyve) gelişmelerinde aktif rol oynamaktadır. Bu formların sitokinin salgılanmasına olan katkıları ayrı bir önem taşımaktadır.

3

Kısaca ifade etmek gerekirse bitkisel üretimin azot beslenmesinde nitrat ve amonyum formlarının uygun oranlarında tatbikatının ancak yüzeysel uygulamalar ile daha uygun olabileceği (Damla-Sulama metodları ile) gerçeğinin gözardı edilmesi mümkün değildir.

Fosfor (P): Çoğu bitki bileşiklerinin (protein, nükleik asit, ATP) yapısında bulunur. Kök büyümesini, erken olgunlaşmayı, raf ömrünün artmasını ve eş zamanda olgunlaşmayı teşvik eder. Fosfor toprak pH’ına bağlı olarak iki formdan bir şekilde ya H2PO4 ya da HPO4

olarak bitkilerce emilir.

Gübreleme amacı ile kullanılan fosforun toprak içindeki hareketi, gübrenin formülasyon şekline, toprağın karakterine ve pH düzeyine bağlı olarak değişken ise de genellikle tembel özelliktedir. Fosforun bu tembel özelliği nedeniyle, yüzeysel uygulamalarda toprağın üst düzeyinde birikip kalan fosfor katmanları, toprak işlemesi sonucunda sürüm derinliklerine iner. Bu nedenle toprak analizlerinde fosfor yoğunluğuna bu alt tabakalarda rastlanır.

Vegetasyon dönemi içinde klasik sulamalarla yapılacak fosforlu gübre uygulamalarından, yukarıda izah edilen nedenle sadece toprak yüzeyine yakın olan saçak kökler istifade edebilir. Toprak yüzeyine uygulanan fosforun toprak içine sızma (penetrasyon) derinliği, birçoğunda ortalama 7.5 cm olarak verilmektedir.

Fosforun toprak içindeki hareketini kısıtlayan önemli faktörler toprak oksitleri ile kil mineralleridir. Bu faktörlerin topraktaki içeriği oranında fosforun hareket derinliği değişiklik gösterebilir. Ancak sulamalardan sonra toprağın en çabuk kuruyan kısmı bu üst yüzeyidir. Bu nedenle bitkilerin bu kritik profilde yeterli saçak üretmeleri fazla beklenmez.

Yukarıda verilen kısa bilgilerden çıkarılacak en önemli sonuç ve tavsiye şudur:

Yüzeysel klasik sulama metodlarının uygulandığı tarım alanlarında fosfor uygulamasının tamamı veya ana ağırlığı temel (taban) gübrelemesi ile karşılanmalıdır.

Vegetasyon dönemi içinde fosforun yüzeysel uygulamasının yukarıdaki kısır döngüsü, damla-sulama sistemler ile yapılacak fertigasyonlar sayesi büyük ölçüde kırılabilir. Bu konuda yapılan araştırmalarda, özellikle Orthofosfat formların düzenli kullanımları sonucunda sızma derinliğinin 5 kat kadar arttığı (35-40 cm) ortaya konulmuştur.

Potasyum (K): Bitkide şeker, nişasta ve asitlerin oluşturulması ve iletiminde önemli bir role sahiptir. Ayrıca fotosentez, solunum ve bitki su alımı üzerinde de etkilidir. Meyve kalitesi, şekli, rengi, tadı ve raf ömrü için olumlu etkiler gerçekleştirir. Potasyum, azot’un nitrat formundan daha tembel (yavaş) hareket ederken, fosfor’dan daha hızlıdır.

Damla-sulama sistemlerde uygulanan fertigasyonlarda, potasyumun toprak içindeki hareketi hem yanlara hem de dikine doğru olup, ıslatılmış hacim içinde ki dağılımı homojendir.

Bitkiler, azotu üç temel formda kullanırlar:

1. Nitrat formunda

2. Amonyum formunda

3. Amid formunda

4

Bitki beslemede temel kurallar:

Herhangi bir bitkinin kök ve saçak sistemi sağlıklı olmadıkça, toprak üstü aksamının sağlıklı olması mümkün değildir.

Bu temel kural azot formları yönünden düşünüldüğünde, aşağıdaki kurallar ortaya konulabilir:

1. Nitrat formundaki gübreler bitki saçakları tarafından emilerek, direkt olarak bitkinin topraküstü aksamına, özellikle yeşil aksamına taşınır. Bu nedenle bu azot formunun kök ve saçak gelişmesinde bir fonksiyon yoktur.

Nitrat formundaki azot, Auxin’lerin salgılarını teşvik ettiği için vegetatif sürgün gelişmesi teşvik edilir.

2. Amonyum ve amid formlarındaki azot, toprağa uygulandıktan sonra toprak kolloidleri tarafından tutulurlar.

Bu formlar, her ne kadar belirli toprak sıcaklığı ve toprak bakterilerinin faaliyetleri sonucunda çözünerek Nitrit-Nitrat formuna dönüşür ise de, bu süre 3 haftaya kadar uzayabilir. İşte bu süre içinde bitkiler azotun amonyum veya amid formlarından yararlanarak kök ve saçak gelişmesinde kullanırlar.

Günümüzde amonyum formunun nitrata dönüşmeyen özel formülasyonları geliştirilmiştir. Bu tip bir formülasyon ülkemize de ithal edilip pazarlanmaktadır.

Bu formlar, özellikle Sitokinin hormonunun salgılamasını teşvik ettiği için, hem kök ve saçak gelişmesi hem de generatif organ gelişmesi artar.

Bu açıklamalardan çıkarılacak sonuç şudur:

Azot formlarının bitki beslemede dengelenmesi gereklidir. Nitrat/amonyum amid arasında kurulması gereken denge yarı-yarı (% 50-%50) olup, minimum denge % 70-%30 düzeyinde olmalıdır.

Özellikle yetiştirme mevsimi başında kuvvetli bir kök ve saçak oluşumu arzu edildiğinden, amonyum veya amid formların kullanımları öncelik taşımalıdır.

İster tek başına, ister diğer gıda maddeleri ile kombinasyon halinde olsun, azotlu gübrelerin dört formu ülkemizde pazarlanmaktadır:

- Nitrat formundaki azotlu gübreler,

- Amonyum formundaki azotlu gübreler

- Amid formundaki azotlu gübreler,

- Nitrat-amonyum formundaki karışık azotlu gübreler.

İşte bu dört değişik formun yaygın örnekleri Çizelge 3 ‘de verilmiştir.

Çizelge 6. Azot içerikleri muhtelif gübrelere örnekler.

5

İçeriklerinde sadece azot ihtiva eden gübrelerin üç önemli temsilcisine ait kısa bilgiler aşağıda verilmiştir:

Amonyum Sülfat (NH4)2SO4: Görünümü şekere benzediği için üreticilerimiz tarafından “şeker gübre” olarak adlandırılmaktadır. Ancak ithal edilen bazı formülasyonları değişik renklerde (açık yeşil, açık mavi...) olabilmektedir.

Genel karakterleri şöyledir:

- Bu formülasyonlar % 21 oranında amonyum azotu içerir.

- Suda kolay çözünür.

- Toprağa uygulandıktan sonra toprak sıcaklığına bağlı olarak 3-4 hafta süre ile an formunda kaldıktan sonra nitrat formuna dönüşür.

- Toprak profili içine sızma ve yıkanma riski nitrat formuna göre daha azdır.

- Asit karakterli olduğu için, özellikle alkali karakterli topraklarda kullanımı çok uygundur.

Amonyum Nitrat (NH4NO3): Ülkemizde % 26 % 33’lük formülasyonları pazarlanan bu gübrenin içeriğinde amonyum ve nitrat formları yarı-yarıya bulunmaktadır.

% 26’lık formülasyonun içeriğinde bir miktar kireç vardır.

Genel karakterleri şöyledir:

- Her iki formülasyon da nem çekebilir (hidroskopik). Bu nedenle depolamada dikkatli olmak gerekir.

- Her iki azot formu birlikte alındığı için nötr karakterdedir.

- Aşırı sıcak ortamda infilak (patlama) tehlikesi olabilir.

Üre (CO(NH2)2): İçeriği % 45-46 oranında amid formunda azot ihtiva eden bir formülasyondur.

Genel karakterleri şöyledir:

- Toprakta yıkanma riski diğer azot formlarına oranla daha azdır.

- İçeriğindeki organik azot bitki alımını hızlandırır.

6

- Dekara (1000 m2) 20 kg’dan fazla dozları çimlenme kayıplarına sebep ola bilir.

- Süratli buharlaştığı için uygulamadan hemen sonra toprağa karıştırılmalıdır.

- Toprak içinde su alarak evvela Amonyum karbonat’a ((NH4)CO3) dönüşür ve daha sonra nitrifikasyona uğrayarak tedricen nitrata dönüşür.

- Nem’e karşı hassastır. Bu nedenle depolama şartlarında uzun süre bekletilmemelidir.

- Belirli dozları aşmamak kaydı ile yaprak gübresi olarak da kullanılabilir.

İçeriklerinde azot da bulunan bazı kompoze gübreler hakkındaki bilgiler aşağıda verilmiştir:

Diamonyum Fosfat (18-46-0): İçeriğinde, amonyum % 18 azot ve fosforik asit formunda % 46 fosfor taşı yan, özellikle tarla bitkilerinin temel gübrelemesinde en çok kullanılan gübrelerin başında gelen bir formülasyondur.

Genel karakterleri şöyledir:

- Dekara (1000 m2) 18 kg’dan fazla uygulanması ve bu uygulamanın tohum ile teması halinde, çimlenme kayıplarına sebep olabilir.

- Nem’e karşı fazla hassas olmamakla beraber, aşırı nem şartlarından etkilenebilir. Bu nedenle depo ortamında 8-10 çuvaldan fazlasını üst üste koymamak ve depoyu havalandırmak gerekli olabilir.

15-15-15 (NPK): İçeriğinde üç ana gıda maddesinin eşit oranda (her birisi % 15) bulunduğu bu gübre formülasyonunda azot, genellikle üre (Amid) formundadır.

Her üç ana elementin eşit tutulduğu bu formülasyon, özellikle taban (temel) gübrelemesinde yaygın şekilde kullanılmaktadır. Bitki besleme kuralları ile pek bağdaşmayan bu kompoze gübrenin analiz raporlarına göre kullanımı daha sağlıklı olur.

Azot İçeren Diğer Kompoze Gübreler: İkili (NP) veya üçlü (NPK) karışımlardan oluşan bu formülasyonlar içinde tipik örneklerden birisini 20.20.0 olarak verebiliriz.

Bu tip formülasyonlardaki azot formu, genellikle üre (amid) formundadır.

Potasyum Nitrat (KNO3): Bu kompoze gübrenin içeriğinde % 13 oranında nitrat formda azot ve % 46 oranında potasyum bulunmaktadır.

Bu formülasyon diğer granül kompoze gübrelere oranla daha pahalı olduğu için, genellikle damla-sulama ve yağmurlama sistemleri ile sera veya bahçe kültürlerinde yaygın biçimde kullanılmaktadır.

Üst gübrelemede kullanılan bu formülasyon suda kolay erimekte ve kullanıldığı kültürler için nitrat ve potasyum kaynağı oluşturmaktadır.

Bu formülasyondan yaprak gübrelemesinde de yararlanmak mümkündür.

Kalsiyum Nitrat (Ca(NO3)2): Bu kompoze gübrenin içeriğinde % 15-16 oranında nitrat formda azot ve % 25-28 oranında suda erir kalsiyum (kireç) vardır.

Özellikle kalsiyum alımının sorunlu olduğu topraklara uygulanması tavsiye edilen bu formülasyonun ağırlıklı kullanım alanlarını sera kültürleri teşkil etmektedir. Ayrıca değişik tarla kültürlerinde sınırlı ölçüde kullanımı söz konusudur.

Dünyada 10 kadar değişik formülasyonlu azot ilaveli gübre pazarlanmaktadır. Bunlardan Sodyum Nitrat, Kalsiyum cyanamid ve Susuz amonyak önemli örneklerdir.

7

Klasik taban gübreleri ile üst gübreleme amacı ile kullanılan bazı gübre formlarının fertigasyon amacı ile kullanılmalarının riskli olduğu gerçeğini, aşağıdaki bilgiler ile desteklemenin gereğine dikkat çekmek konunun önemini ortaya koyacaktır:

- Kompoze formüllü klasik gübrelerin fertigasyon amacı ile kullanımları tavsiye edilmez.

- Sülfat içerikli klasik tekli gübrelerin bu metod ile uygulanması risklidir.

- Fosfor içerikli klasik gübrelerin (Triple ve Superfosfat) fertigasyon amacı ile kullanılmaları pratik olarak çok sınırlıdır.

İşte bu şartlar nedeniyle fertigasyona uygun gübre imalatları, gübre sanayinin ayrı bir teknoloji ile ürettiği ayrı bir sanayi haline gelmiştir. Daha dikkatli ve daha ince ölçüler içinde imal edilen fertigasyon gübrelerinin ortak özellikleri aşağıdaki başlıklar altında özetlenmiştir:

- Fertigasyona uygun gübrelerin su ortamındaki çözünürlükleri tam (% 100) olmalıdır. Böylece çözündükleri su ortamında hiç bir tortu ve çözelti bırakmamalı ve bu tip sorunları taşımamalıdır.

- Fertigasyona uygun gübreler, kimyasal karakterleri itibariyle su içindeki özellikle kalsiyum (Ca) ve Mağnezyum (Mg) ile reaksiyona girmemeli ve lateralerin civarındaki kireçlenmeye ve memelerin tıkanmasına sebep olacak özellikler taşımamalıdır.

Bu konularda özellikle içeriğinde bitkiye zararlı ve toprak bünyesini bozan kimyasal maddeler (CI, Na, HC03 ve aşırı S04) içeren gübreler fertigasyon amacı ile kullanılamaz.

Klasik gübre endüstrisinden tamamen farklı bir sektör haline gelen fertigasyon gübre sanayinin ürettiği gübrelerin genel tanımı Çizelge 7 verilmiştir.

Fertigasyon gübreleri için değişmez özellik su ortamındaki çözünürlülük özelikleridir. Çeşitli gübre formlarının bu konudaki özellikleri Çizelge 8 ve 9’da verilmiştir.

Çizelge 7. Fertigasyona uygun gübrelerin genel tanımı

Çizelge 8. Çeşitli gübre formlarının su ortamının değişik sıcaklarındaki çözünürlülük miktarları (kg gübre/1 m3 suda)

8

Çizelge 8. ve Çizelge 9.’da verilen bilgiler paralelindeki yorumlar bazı ciddi yanılgalara sebep olabilir. Özellikle Tablo 8.’de verilen rakamları değerlendirirken, pratikteki bazı gerçeklerin de göz önüne alınması gerekir. Şöyle ki:

- Fertigasyon yapan üreticilerin tamamı temin ettikleri suyun mevcut sıcaklığı ile uygulama yaparlar. Fertigasyonda kullanılacak suyun ısıtılması gibi fantazi teklifler onları ilgilendirmez. Üreticilerin sahip oldukları suyun sıcaklığı değişik şartlarda değişken olabilir (kuyu veya sondaj derinliği, mevsim, elde edilen suyun direkt veya bir havuzda bekletilerek kullanımı...).

- Tablo 8’de verilen soğuk su değerleri (0-5°C) özellikle yaz mevsiminde yanıltıcı olabilir. Bu nedenle yukarıdaki rakamları değişmez olarak değerlendirmek yerine, muhtelif gübre formülasyonları arasında bir kıyaslama amacı ile kullanmak daha gerçekçi olacaktır.

Çizelge 9. Çeşitli gübre bileşiklerinde çözünürlük(gm/100ml) değerleri

Gübreler Derece Form Sıcaklık ºC Çözünürlük, gm/100ml

Nitrojen Gübreleri

Amonyum Nitrat 34-0-0 NH4NO3 0 18.3

Amonyum Polisülfat 20-0-0 NH4SX yüksek

Amonyum Sülfat 21-0-0 (NH4)SO4 0 70.6

Amonyum Trisülfat 12-0-0 (NH4)2S2O3 çok yüksek

Susuz Amonyak 82-0-0 NH3 15 38

Sulu Amonyak 20-0-0 NH3H2O/NH4OH yüksek

Kalsiyum Nıtrat 15.5-0-0 Ca(NO3)2 16.67 121

Üre 46-0-0 CO(NH2)2 100

Üre Sülfürik Asit 28-0-0 CO(NH2)2.H2SO4 yüksek

Üre Amonyum Nitrat 32-0-0 CO(NH2).NH4NO3 yüksek

Fosfat Gübreleri

Amonym Fosfat 8-24-0 NH4H2PO4 makul

Amonyum Polifosfat 10-34-0 (NH4)5P3O10 & diğerleri yüksek

Amonyum Polifosfat 11-37-0 (NH4)7P5O16 & diğerleri yüksek

9

Fosforik Asit, yeşil 0-52-0 H3PO4 45.7

Fosforik Asit, beyaz 0-54-0 H3PO4 45.7

Potas Gübreler

Potasyum Klorür 0-0-60 KCl 20 34.7

Potasyum Nitrat 13-0-44 KNO3 0 13.3

Potasyum Sülfat 0-0-50 K2SO4 25 12

Potasyum Trisülfat 0-025-17S K2S203 150

Fosfat 0-52-34 KH2PO4 33

Mikrobesleyiciler

Boraks 11%B Na2B4O7.10H2O 0 2.1

Borik Asit 17.5%B H3BO3 30 6.35

Solubor 20%B Na2B8O13.4H2O 30 22

Bakır Sülfat (asitlenmiş) 25%Cu CuSO4.5H2O 0 31.6

Bakır Klorür (asitlenmiş) CuCI2 0 71

Alçıtaşı 23%Ca CaSO4.2H2O 0.24

Demir Sülfat (asitlenmiş) 20%Fe FeSO4.7H2O 15.7

Magnezyum Sülfat 9.67%Mg MgSO4.7H2O 20 71 Manganez Sülfat (asitlenmiş) 27%Mn MnSO4.4H2O 0 105

Amonyum Molibdat 54%Mo (NH4)6Mo7O24.4H2O 43

Sodyum Molibdat 39%Mo Na2MoO4 6.83

Çinko Sülfat 36%Zn ZnSO4.7H2O 20 96.5

Çinko Çelat 5%-14% Zn DTPA & EDTA çok çözünür

Manganez Çelat 5%-12% Mn DTPA & EDTA çok çözünür

Demir Çelat 4%-14% Fe DTPA, HOEDTA & EDDHA çok çözünür

Bakır Çelat 5%-14% Cu DTPA & EDTA çok çözünür

Çinko Lügnosülfonat 6% Zn Lügnosülfonat çok çözünür

Manganez Lügnosülfonat 5%-14% Mn Lügnosülfonat çok çözünür

Demir Lügnosülfonat 6% Fe Lügnosülfonat çok çözünür

Bakır Lügnosülfonat 6% Fe Lügnosülfonat çok çözünür

Kireç Sülfür CaS5+Ca2SO3.5H2O Yüksek

Sülfürik Asit 95% H2SO4 çok yüksek

-Belirtilen çözünürlülük oranlarının, fertigasyon dozu olarak kabul edilmesi de mümkün değildir Bunların her ikisi de ayrı birer konudur Fertigasyon dozları aşağıdaki bölümler içinde ayrı bir başlık altında ele alınacaktır.

- Tablo 8’de verilmeye çalışılan asıl mesaj; gübrelerin su ortamındaki çözünürlülük oranlarının, su sıcaklığı ölçüsünde artabileceği anlamını kapsamaktadır.

- Tablo 8 altında, fertigasyon için uygun fosfor (P) formülasyonlarını seçerken; bunların Mg (Magnezyum) ve Ca (Kalsiyum) ilişkilerinin sebep olabileceği tortu sorunlarını kaale almak gerekir. Bu konuda, fosforun asit formlarının (Fosforik asit ve Monciamonyum fosfat) kullanımları hem direkt fosfor etkisini arttırır, hem de özellikle alkali pH karakterli topraklarda mevcut bazı bitki gıda maddelerinin (Ca, Mg, Zn ve Mn) topraktaki çözünürlülüklerini arttırarak bitkilerin emrine sunulmasını kolaylaştırır.

Bu avantajları en iyi sağlayan metotların damla-sulama sistemleri ile mümkün olduğu fikrini tüm ilgili araştırıcılar benimsemektedir.

MKP: MKP her iki P ve K besin elementlerini yüksek konsantrasyonlarda sağlayarak, bu gerekli iki elementin yararlarını bir arada sunar.

10

MKP (KH2PO4) bitki beslemesi için yeni bir konu değildir. Oldukça uzun bir süredir hidroponik sistemlerde ve Hoagland da olduğu gibi bitki besleme çözeltilerine katılan, yaygın olarak tercih edilen P kaynağıdır. MKP Hollanda da seracılık ve topraksız kültürler için hazırlanan çözeltilerde P kaynağı olarak düzenli olarak kullanılmaktadır.

MKP’nin, hassas bitkilere yönelik önemli özellikleri arasında düşük tuz içeriğine ve düşük elektriksel iletkenlik (EC) değerine sahip olması da bulunmaktadır. Klor, sodyum ve ağır metalar içermez. MKP çözeltisinin pH değeri 4,5 ± 0,3 tür ve değişken kararsız konsantrasyonlarda tamponlama etkisi gösterir. MKP yüksek miktarda besin içeriğine sahiptir (0-52-34), %100 bitki besin elementleri içerir (K+H2PO4), tamamen suda çözünebilir, higroskopik değildir ve kolaylıkla kullanılabilir. Çözünebilirliği KNO3 ve K2SO4 arasındadır. KNO3 de gerçekleşenin aksine MKP de endotermik reaksiyonlar olmadığı için sudaki çözeltisi hızlıdır. MKP nin çözünme hızı, doyma noktasındaki MKP çözeltisindeki hidrojen iyonlarından bir tanesini yerinin değiştirilmesiyle etkileyici bir şekilde artar. K+ veya NH4+ iyonlarının ilavesiyle DKP (di-potasyum fosfat) veya MAKP (mono-amonyum potasyum fosfat) elde edilebilir. Bu özelliğiyle gübre sanayide önem görmekte yoğun karışımların hazırlanmasına olanak vermektedir ve ABD de bu şekilde çok yaygın olduğu üzere sıvı yaprak gübrelerinin yapımında kullanılmaktadır.

MKP sera ve açık arazi yetiştiriciliğinde entansif ziraat, bahçe bitkileri yetiştiriciliği, sebze, meyve ve çiçekçilik de kullanılmak üzere tasarlanmış özel bir gübredir. MKP doğrudan kullanılabileceği gibi NPK karışımlarında arzu edilen N:P:K oranını sağlamak üzere sıvı veya katı formülasyonlara ilave edilerek de kullanılabilir

MKP deki P2O5; K2O oranı 1,5:1 'dir. Görüldüğü gibi P:K oranı neredeyse 1:1 dir. Ancak yetiştiriciliğini yaptığımız bitkilerin ihtiyacı büyüme sezonunun büyük bir bölümünde çok daha fazla olduğundan dengeleme, klor içermeyen çözelti arzu ediliyorsa KNO3, KTS, K2SO4 ile K kaynaklarıyla yapılabilir. Azot ilavesi, yetiştirilen bitki ve uygulama metoduna göre (Hidroponik, fertigasyon, yaprak gübrelemesi) amonyum nitrat, üre veya amonyum sülfatlardan birisi seçilerek gerçekleştirilir.

MKP (KH2PO4) veya DKP (K2HPO4) gibi fosfor tuzları (azot içermeyen) üzüm, elma, nektarin, mango, gül, kavun ve karpuz gibi ürünlerde küllenme mantarı hastalığına karşı etkili olmaktadır. Hıyar bitkisinde de resistans tespit edilmiş olup çalışmalar devam etmektedir.

MKP ve DKP yaprak uygulamalarında küllemeye karşı bitkiye dayanıklılık kazanırken aynı zamanda bitki büyümesi ve meyve kalitesi için besin sağlanır. Fosfatlar bitki dokularına hızlı bir şekilde emilirler ve hareketli (mobil) bir besin elementi olarak bitki dokularında dolaşırlar. Maliyetleri düşüktür. Zehir içerikleri çok düşüktür. Çevreye zararsızdırlar. Besin değerleri yüksektir. Tüm bu özelliklerine külleme mantarına olan etkisi de ilave edersek MKP'nin gübre olarak ideal olduğunu söyleyebiliriz.

MKP Hidroponik sistemlerin de vazgeçilmez bir parçasıdır. Ürünün özellikleri ve kolay kullanımı fosfor kaynağı olarak MKP hidroponik sistemlerde en çok tercih edilenlerden birisi yapmıştır.

6.2 Gübre verme zamanı

11

Gübre verme zamanının farklı olmasını gerektiren etmenleri şöyle sıralayabiliriz.

1. Toprağın doğal verimliliğinin farklı olması,

2. Çeşitli bitkilerin gelişme devreleri boyunca, farklı zamanlarda farklı besin ihtiyaçlarının olması,

3. Toprakta bazı besin maddelerinin fikse olarak bağlanması,

4. Yağışın miktar ve dağılışının uygulanan gübrenin yıkanması üzerine farklı etkisi,

5. Gübrenin farklı olmasıdır.

Bu koşullara göre, gübrenin bir veya birkaç partide verilmesi uygun olur. Çeşitli bölgelerde ekilecek çeşitli bitkiler için gübre verme zamanı konusunda tek bir reçete verilemez. Bununla birlikte, gübre verme zamanı ile ilgili olarak, aşağıdaki genel kurallara uymakta yarar vardır.

Azotlu gübreler: Azotlu gübreler toprakta çok hareketli oldukları için, fazla yağışlarla ve sulama suyu ile yıkanır veya gaz şeklinde de kaybolabilir. Bu gibi, kayıplar önlenmeli ve bitkinin su besin maddesine en fazla ihtiyacı olduğu zamanda onu toprakta hazır bulundurmak için, azotlu gübrenin hepsi ekim-dikimle verilmeyip çeşitli büyüme devrelerinde bir kaç kısma bölünerek verilmesi daha uygun olur. Azotlu gübrenin bölünerek verilmesinde, ekim-dikimle mutlaka yarısına yakını verilmelidir. Gübrenin geri kalan kısmı bitki gelişmesinin hızlı olduğu dönemlerde ve çok geç kalınmadan uygulanmalıdır.

Güzlük ekimler için azotlu gübrelerden genellikle amonyum ve üre formları, ilkbahar veya yazın yapılacak gübrelemelerde ise nitratlı gübrenin kullanılması tercih edilmelidir. Buna rağmen azotlu gübrelerin ürünü artırma yönünden büyük fark olmaması nedeniyle, bir azotlu gübrenin yerine diğeri de kullanılabilir.

Fosforlu gübreler: Yurdumuz toprakları çoğunlukla kireçli ve bir kısımda asit karakterli topraklar oldukları için bu topraklara verilen fosforlu gübreler zamanla bitkilerin kolaylıkla yararlanamayacağı şekilde toprakta bağlanırlar. Bu nedenle fosfor gübreler ekimden veya dikimden hemen önce veya ekim sırasında verilmeli ve hemen toprağa gömülmelidir.

Çok erken verilmesi halinde toprakta zamanla bitkinin yararlanamayacağı şekle dönüşeceğinden, bitki büyüyünce verilmesinde ise toprak yüzeyinde kalacağı için bitkiye yararlı olmayacaktır. Buna göre fosforlu gübrenin tamamını güzlük ve yazlık ekimlerde, ekimden hemen önce veya ekim sırasında toprağa tohum derinliğinde gömmek gerekir.

Yazlık ekim yapılacak yere, sonbaharda fosforlu gübreyi gömmek onun etkisini büyük ölçüde azaltacağı için, yazlık ekim yapılacak bitkilere ekime en yakın uygun bir zamanda fosforlu gübre verilmelidir.

Potasyumlu gübreler: Ülkemiz topraklarında genellikle yeteri kadar potasyum bulunmakla birlikte toprak analizleri yaptırarak potasyum eksikliği olduğu belirlenen yörelerde bu gübrenin de verilmesi gerekir. Bu gübrede ekim dikim zamanında verilmelidir.

Son yıllarda ürünün kalite ve verimine oldukça iyi etkisi olan gübreleme ile sulamayı birleştiren damla sulama+gübreleme (Fertigasyon) yöntemi özellikle sera ve bahçelerde oldukça fazla kullanım alanı bulmaya başlanmıştır. Toprağın hemen altına veya üstüne yayılan ince borularla bitkilerin istediği su ve gübre toprağa verilir.

6.3 Doğru Bir Gübrelemenin Yapılması

12

1. Azot, fostor ve potasyumlu gübreler ihtiyaca göre ve uygun oran ve miktar verilmelidir.

2. Gübre miktarının hesaplanmasında biraz cömert davranılmalıdır.

3. Doğru cins gübre seçilmelidir.

4. Gübreler en doğru zamanlarda kullanılmalıdır.

5. En uygun yöntemle gübre toprağa ve bitkiye uygulanmalıdır.

6. Azotlu ve potasyumlu gübrelerin bitki gelişim devresi içinde daha etkili olmaları için, birkaç kısımda verilmesi daha uygun olur.

7. Gübre verilmeden toprak pH’sının 6-7 arasında olması için gerekirse kireç veya kükürt kullanılmalıdır.

8. İyi bir ürün artışının sağlanması için, toprağın organik maddesini arttırıcı hır gübresi, kompost ya yeşil gübre kullanılmalıdır. Böylece toprağın su ve bitki besin maddesi tutmasının arttırılması yanında havalanması da sağlanır.

9. Yöreye her bakımdan uygun iyi adapte olan, bol ve iyi ürün veren bitki cinsleri seçilmelidir.

10. lslah edilmiş iyi tohumluklar, fide ve fidanlar kullanılmalıdır.

11. Zararlılarla ve hastalıklarla savaşılmalı ve yabancı otla mücadeleye önem verilmelidir.

12. İyi bir bitki nöbetleşe ekim sistemi uygulanmalıdır.

13. İz element noksanlıkları giderilmelidir.

Damla sulama ile gübreleme yapılırken şu hususlar göz önünde bulundurulmalıdır.

1. Sulama sistemi çalışma basıncına erişinceye kadar gübreli besin eriyiği kullanılmamalıdır.

2. Gübreleme tamamlandıktan sonra damlama sulama sistemi 10-15 dakika sadece su ile çalıştırılmaya devam edilmelidir.

3. Gübreli besin eriyiği hazırlanıp bir gün bekledikten sonra süzülmeli ve ondan sonra kullanılmalıdır. Sıvı potası bekletmeye gerek yoktur.

4. Sulama sezonu sonunda damla sulama sistemi % 0.3’lük HNO3 (nitrik asit) çalıştırılarak temizleme yapılmalıdır. H2SO4 (sülfürik asit) ve HCL (hidroklorik asit) temizleme amacıyla kullanılmalıdır.

6.4 Toprağın gübre ihtiyacını belirlemek için uygulanan yöntemler:

1. Bitki hastalıklarının tanımı ile topraktaki eksik besin maddelerinin anlaşılması,

2. Yaprak, sap ve kök analizleri ile eksik besin maddelerinin belirlenmesi,

3. Biyolojik yöntemler

a. Tarla denemeleri

b. Laboratuar ve sera denemeleri

c. Mikrobiyolojik yöntemler

13

4. Kimyasal toprak analizleridir. Bunlardan bitki ve kimyasal toprak analizler üzerinde durulacaktır.

Toprakları da gübre ihtiyacının belirlenmesinde kullanılan bir yöntem de bitki analizidir. Bitki analizleri, gelişme için mutlak gerekli olan elementlerin bitkide bulunacağı ve bunun normal bitki gelişmesini sağlamaya yetecek miktarlarda olacağı ilkesine dayanmaktadır. Bu analizlere göre, topraktaki besin elementler eksikliğini belirlemek için, analizlerin mevsim boyunca bir kaç kez yapılması gerekir. Bu analizler mevsim başında, mevsim ortasında ve hasattan önce veya hasat zamanı alınabilir. Bu analizler sonucunda bitkinin yapraklarındaki besin elementlerinin miktarları, çizelgelerdeki ortalama ve kritik değerlerle karşılaştırılarak eksik besin maddesi tamamlanmalıdır. Böylece hem kalitenin, hem de verimin düşmesi önlenmiş olur.

Toprak analizlerinin amacı, topraklarda bulunan bitki besin maddesi miktarlarını belirleyerek, o topraklarda yetiştirilecek olan bitkilerin isteğine göre gübre cins ve miktarını ortaya koymaktadır. Kârlı bir gübreleme ancak bitkinin istediği bitki besin maddesinin cins ve miktarını bilmek ve bunları en uygun zamanda ve şekilde toprağa vermekle olur.

Tarlalardan alınan toprak örneklerinin analizleri yapılır ve eksikleri tamamlanır. Böylece topraklarda bitkilerin büyümesine engel olabilecek eksik besin maddesi tamamlanır. Çiftçi de sarf ettiği paradan kaliteli ve fazla ürün alarak, en çok yararı sağlar.

Toprak analizi yapılmadan gübreleme yapılırsa, şu yanlışlıklar ortaya çıkar.

1. Gereğinden daha çok gübre kullanılabilir. Fazla gübre ile hem masraf artar, hem de bitkilere zarar verir.

2. Bitkilerin istediğinden az gübre kullanılması ile verim ve kalite düşer.

3. Yanlış gübre kullanılarak, verimin düşmesi yanında, gereksiz gübre israfı yapılır.

4. Yanlış zamanda ve şekilde gübre kullanımı masraftan başka bir sonuç doğurmaz.

Toprak analizinden istenen sonucun alınması için analiz edilen toprağın usulüne uygun olarak alınması gerekir.

Bir tarlanın toprağı, diğer bir tarlanın toprağına çoğunlukla benzemediği gibi, aynı tarla içinde değişiklik gösteren kısımlar da olabilir. Bu değişiklikler renk, eğim, toprağın derinliği ve yapısı ürün yetiştirme ve toprak işleme farklılıklarıdır. Bu özellikler nedeniyle aynı tarla içinde bile verimlilik yönünden farklı kısımlar bulunabilir.

Yukarıdaki özelliklere göre, tarlanın birbirinden farklı yerleri belirlenmeli ve her bir yer ayrı kısım kabul edilerek, her birinden, ayrı bir “Karışık” toprak örneği alınmalıdır.

Karışık toprak örneği, yerin büyüklüğüne göre 8-10 noktadan alınan toprakların birbirleriyle karşılaştırılması ile meydana getirilen örnektir.

Toprak örneği alınan tarlanın bir kenarından Şekil l9’de görüldüğü gibi başlanır ve zikzak çizilerek belli noktalardan örnekler alınır. Örnek alınacak yerlerde V şeklinde 20 cm derinliğinde çukurlar açılır (Şekil 20). Sonra çukurun düzgün tarafından yaklaşık 3-4 cm kalınlığında bir toprak dilimi bahçe küreği ya da bel ile kesilerek küreğin üzerine alınır. Küreğin üzerine alınan örnek, sağından, solundan ve küreğin ucuna gelen kısımlarından kesilerek kutu şekline getirilir. Burada dikkat edilecek nokta, üst toprağın atılmamasıdır. Alınan örnek bir bez üzerine veya kovaya konur. Alınan 8-10 örnek, kova içinde iyice parçalanır, ele geçen bitki ve taş parçaları atılır. Bu karışımın çeşitli kısımlarından azar azar alınarak 1 kg kadar yapılan örnek bir torbaya konur ve bilgi formu da örneğe eklenir. Bilgi formu kurşun kalemle yazılmalıdır.

14

Tarlanın toprağı değişmese bile, her 40 dekarlık yer için bir örnek alınmalıdır. Birbirinden iki ayrı ve aynı toprak özelliği olan tarlalardan ayrı ayrı örnekler alınmalıdır.

Şekil 19. Tarladan toprak örneğinin alınması

Şekil 20. Toprak örneğinin alındığı çukurların şekli

Toprak örneğinin alınmasının sakıncalı olduğu yerler şunlardır:

1. Eskiden gübre yığılmış yerler,

2. Harman yeri ve hayvanların yattığı yerler,

3. Sap, kök veya yabancı otların yakıldığı yerler,

4. Hayvan gübrelerinin bulunduğu yerler,

5. Tarlanın tümsek ya da su birikintisi olduğu yerler,

6. Ağaç altları,

15

7. Gübreli ve sıraya ekim yapılan tarlalarda sıra üstlerinden,

8. Dere, orman, kanal, su arkı, çit ya da yollara yakın olan yerlerden toprak örnekleri alınmamalıdır.

Toprak örneği bilgi formunda, örneğin yerini belirten il, ilçe, köy’ün tarlanın sahibinin adı soyadı, örneği alanın ve kaç örnek aldığının, tarlanın büyüklüğüün, kullanılan gübrenin miktarı ve çeşidinin, alınan ürünün miktarının ve arazi ile ilgili başka bilinmesi gereken özellik varsa, bunların mutlaka bilgi formuna eklenmesi gerekir. Böylece yapılan analize göre, tarlaya atılacak gübre de belirlenmiş olur.

6.5 Değişik gübre kaynaklarının toprak ve su pH’ına etkileri:

Suyun pH değerinin 7.5’in üzerinde olması arzu edilmez. Zira bu özellikteki sularda kalsiyum ve mağnezyum karbonat ve orthofosfat tortuları gerek laterallerde, gerekse damlatıcılarda tıkanmalara sebep olabilir. Ayrıca, pH’nın yüksek (alkali) düzeyde olduğu topraklarda, özellikle Çinko (Zn), Demir (Fe) ve Fosfor (P)’un bitki tarafından alımlarında ciddi azalmalar ortaya çıkabilir.

Yukarıdaki sorunların çözümü için, fertigasyonda kullanılan sulama suyu pH düzeyinin 5.5- 6.5 arasına çekilmesi mutlaka sağlanmalıdır. Bu amaçla fosforik asit veya asit karakterli diğer gübrelerin (Ürefosfat, MAP) kullanılması tavsiye edilir.

DAP (Diamonyum fosfat) gübresinin özellikle yüksek kireçli topraklarda ve pH düzeyi yüksek (alkali) sularda fertigasyon amacı ile kullanımı tavsiye edilmez. Fertigasyon amacına en uygun fosforlu gübre formları, üre fostat ve MAP(Monoamonyum fosfat)’dır.

Bu konularda yürütülen bazı araştırma sonuçları Çizelge 10’da verilmiştir.

Çizelge 10. DAP, MAP ve Üre fosfat’ın fertigasyon uygulanmalarının biber ve patlıcan verimine etkileri (ton/dekar)

6.6 Gübre ve Elektriksel İletkenlik İlişkisi

Elekriksel İletkenlik(EC) kavramı içinde bulunulan ortamın tuzluluğunu ifade eder. Bu ifade hem toprak, hem su ve hem de gübrelemede kullanılacak gübreler için geçerlidir. Bu nedenle, her üç ortamdaki EC değerleri ne kadar yüksek ise, bitki sağlığını tehdit eden tuzluluk sorunu da o kadar ciddidir.

Her koşulda da EC düzeyi asla sıfır düzeyinde değildir. Yapılan ölçümlere göre; Akdeniz kıyı şeridinde su EC değerleri 0.4-0.8 dS/m arasında değişirken, toprak EC değerleri

16

genellikle 0.7-1.0 dS/m arasında değişmektedir. Fertigasyonda kullanılacak gübre formülasyonlarının bu değerleri 0.5 ölçüsünde arttırmaları kabul edilebilir sınırlar olarak benimsenmelidir.

Kültür bitkilerinden EC değerine en toleranslı bitkilerden biri domates bitkisidir. Normal çeşitlerde üst düzey EC 2.0 olarak bilinirken, son yıllarda yaygınlaşmaya başlayan salkım domates çeşitlerinde bu sınır ortalama 3.0 civarında tavsiye edilebilmektedir.

Genel olarak bazı bitkiler (kültürler) için maksimum EC değerleri Çizelge 11’de verilmiştir.

Çizelge 11. Bazı bitkiler için uygun EC değerleri (dS/m)

EC yüksekliğiyle ilgili son yıllarda ülkemizde de son yıllarda ciddi bir sorun olmaya başlamıştır. Örneğin: Ülkemiz seracılığını en tipik anlamda temsil eden Antalya’nın Kumluca ve Kale (Demre) ilçelerindeki gerek toprak, gerekse su EC’lerinin yüksekliği endişe verici boyutlara ulaşmıştır. Mevcut şartlar devam ettiği takdirde, bu iki ilçede seracılık yolu ile üretimin sebep olacağı kalite ve kantite sorunları yakın tarihlerde daha belirgin duruma gelecektir. Bu riskli soruna örnek olarak Çizelge 12 ve Çizelge 13 verilmiştir.

Çizelge 12. Kumluca sera sularının EC değerleri

Çizelge 13. Kumluca ve Kale (Demre) ilçelerindeki sera topraklarında tesbit edilen EC değerleri (micromhos/cm)

17

Yukarıdaki tablolardan şu sonuçlar çıkartılabilir: - Önemli sera alanlarımızda EC’nin boyutları, tolerans sınırlarının üzerindedir, EC arttıkça, belirli bir sınırdan sonra bitki fizyolojisini tehdit edebilir hale gelerek, çeşitli risklerin oluşmasına sebep olabilir, Bu nedenlerle gerek klasik, gerekse fertigasyon gübrelemesinde EC düzeyinin kontrolü önemlidir. Bu düzeyin korunmasında; az su- daha fazla gübre, az gübre-daha fazla su kullanımları şeklinde bir dengeleme ile gerekli tedbirler alınabilir. Ancak belirli miktarda su ile uygulanması konusunda ortaya konmuş teknik prensiplerin dışına çıkılması da tavsiye edilmez.

Diğer önemli bir konu da bu gübrelerin tuzluluk değeridir. Gübre seçilir iken besin değeri yüksek ama tuzluluk endeksi düşük olanlar tercih edilmelidir. Çeşitli gübrelerin EC değerleri Çizelge 14’de verilmiştir.

Çizelge 14. Bazı gübrelerin EC değerleri

Örneğin % 86 besin maddesi içeren MKP (0.52.34) için 1 g/l’de EC değeri 0.7 iken % 34 besin maddesi içeren Amonyum Nitrat (34.0.0) için bu değer 1 .72’dir.

Tuzluluk konusunun istenen/istenmeyen bir özellik olabileceği düşünülerek uygun gübre tercihi yapılmalıdır. Örneğin sülfatlı gübreler genel olarak toprak tuzluluğunu arttırır, olgunlaşmayı teşvik eder, ancak verimi sınırlar.

Ülkemizde özellikle damla sulama sistemi ile suda eriyen gübrelerin kullanımı oldukça yaygındır. Bu konuda resmi veya ticari kontrol yada bilgilendirme mekanizması kurulamadığı gerçeği de göz önüne alındığında, maalesef, bu satıcılar ile, çok ani gelişmelere umut bağlayan “süper etkili” beklentilerin hakim olduğu kullanıcılar arasında oynanan ilkel ve kirlenmiş bir oyun içerisinde olduğu aşikardır.

Ancak bitki beslemenin başarısı yada başarısızlığı canlı bitkinin maruz kaldığı büyüme ortamının genel bir sonucudur. Bu ortam çok yönlü ele alınarak uzun vadeli düşünülmeli, ama en azından bariz hatalar yapmamaya, bu büyüme ortamında anormalliklere sebep olacak aşırı uygulamalardan kaçınmaya dikkat etmelidir.

18

Yarı mamul veya hazır olarak tamamı ithal edilen suda eriyebilir gübreler, sebze tohumları, tarım ilaçları v.b. birçok girdiyi ithal ederek sarf eden bu üretim sektörü, bu girdileri doğru şekilde kullanmayı öğreten teknolojiyi de artık ithal etmeli ve maksimum fayda sağlamayı öğrenmelidir.

Çizelge 14’deki listede yer almayan her türde gübre formülasyonlarının soruşturulacak ve cevabı yazılı olarak alınacak özelliklerinden birisi de EC karakteri olmalıdır.

Tarımsal kültürlerde gübreleme programının ana çatısını oluşturan NPK’nın gerek damla-sulama, gerekse diğer mikro-sulama metodları ile uygulanması fertigasyon’un en çekici özelliğidir. Ancak, bu çekicilik en çok damla-sulama metodlarında aranmaktadır. Çünkü, bu metodlar ile yapılan fertigasyon, bitkilerin en aktif ve en yoğun hedef alanına (kök ve saçak sistemi) direkt olarak yönlendirilebilmektedir.

Az alandan yüksek verim alma hedefi ile yapılan sera ve açık tarla yetiştiriciliğinde sık sulamalar ve yoğun gübre kullanımı gerekmektedir. Ancak bilinçsiz sulama ve gübreleme uygulamalarından dolayı toprakta ve yeraltı sularında tuzlanma problemleri gittikçe artarak yaşanmaktadır. Örnek olarak verilebilecek sayısız durum mevcuttur ancak sınırlı araziye sahip seracılık bölgelerinde bu problem acil durum uyarıları vermektedir. Örneğin Antalya ili Kumluca ve Kale ilçelerinde toprak tuzluluğu bir çok ürün yetiştiriciliği için uygun olmayan değerlere ulaşmıştır. (Çizelge 15)

Çizelge 15. Kumluca’da domates seralarında toprak tuzluluğu.

Çizelge 16. Kumluca ve Kale’de Bazı Sebze Yetiştirilen Sera Topraklarına EC değeri

19

Yeraltı suları da gittikçe kirlenerek daha derinden su alma zorunluluğunu gündeme getirmiştir.

Kumluca’da değişik alanlarda 10 m ila 30 m derinlikte yer altı suyu mevcut olup, yakın zamana kadar bu seviye kuyu suları kullanılırken, artık tarımda kullanılabilecek kalitede yer altı suyu bulabilmek için en az 50-80 m derinliğe inmek gerekmektedir. Bu durum gelecekle ilgili endişeler taşımaktadır.

Çizelge 17. Kumluca Sera Sulama Suları Ec’si

Şekil 21. Kumluca Domates Sera Topraklarında EC’nin Zamansal Değişimi

20

Kimyasal tarifi ile tuz, suda eridiğinde iyonlarına ayrışan bileşiklere verilen genel isimdir. Bitki besinleri de saf olarak anılsalar bile tabiatta çeşitli tuz bileşikleri olarak elde edilebilirler. Diğer bir anlamda tarımda kullanılan gübreler de birer tuzdur ve bitki besleme için gereklidir. Ancak unutulmamalıdır ki tüm canlılık faaliyetlerinde ölçü esastır, gübrelerin de fazlası zararlıdır.

Bu arada besin değeri olmayan diğer bir deyimle bitkilerce hiç kullanılmayan, çok az kullanılan veya bitkilere zararlı olan tuzlar da vardır. Bunlar suda eriyebilir, ancak bitki tarafından alınmayıp toprak solüsyonunda yoğunlaşır, toprak yüzeyinde de be yaz renkte kuru halde görülebilirler. Bu maddeler sulama suyunda veya toprağın yapısında mevcut olabildiği gibi bitki dostu olmayan, suda eriyebilir gübrelerle de gelebilirler. Örneğin damla sulama gübrelerinde % rakamlar ile verilen besin maddelerinin dışında kalan miktar dolgu maddelerinden oluşur (13-13-13 formülasyonlu bir suda eriyebilir gübrede --> % 39 NPK kalan % 61 dolgu maddesi gibi). Bu dolgu maddelerinin ne içerdiği bilinmelidir.

Bilindiği gibi saf su elektriği çok az iletir. Ancak içerisinde iyonlarına ayrışabilen bir tuz eritildiğinde elektriği daha fazla iletir. Tuz miktarı çoğaldıkça iletme hızı da artar. İşte bu yöntem sulama suyuna karıştırılan gübrenin yoğunluğunu ölçmede de kullanılmaktadır.

Çünkü bitki beslemede esas kurallardan bir tanesi olan osmotik basınç, iyonların bitki kök hücrelerine girmesinde önemli bir faktördür ve EC ile doğrudan bağlantılıdır.

Pratik bir açıklama yapmak gerekir ise toprak solüsyonunda bulunan iyon miktarı arttıkça bunların bitki hücrelerine girme eğilimi de artar(Şekil 22). Hücre içinde ve dışındaki iyon konsantrasyonu eşitlenene kadar bu baskı devam eder.

Şekil 22. Toprak Solüsyonundan Su ve Besin Maddesinin Bitkiye Alımı

21

Gübreli sulama (fertigasyon) tekniğinde sınırlı kök ortamına verdiğimiz suyun EC değeri (= gübre miktarı) kök ortamındaki osmotik basıncı ve bu da bitkilerin besin alımını doğrudan etkilemektedir.

Şekil 23. Fertigasyon Prensipleri EC- Kontrol

EC konusunda verilen bu bilgilerin uygulamada örnekleri kolayca gözlenebilir.

Örnek olarak sırık domates bitkisinde ve meyvesinde sulama suyunun EC değerine bağlı olarak ortaya çıkan farklı gelişmeler şöyle özetlenebilir.

Çizelge 18. Sırık domateste bitki yapısına EC düzeylerine etkisi ve sırık domateste meyve yapısına EC düzeylerinin etkisi

22

Bitki türleri arasında uygun EC değerleri bakımından farklılıklar vardır.

Örneğin Domates 2 ila 4 EC değerlerinde yetiştirilebilirken, Çilek 1 ila 2 EC değerlerinde yetiştirilebilmektedir.

Aynı tür ve çeşit bitkiler için önerilen uygun EC değerleri, bitkinin gelişme dönemine, hastalık ve zararlıların yaygınlık durumuna ve kalite verim beklentilerine bağlı olarak belli sınırlar dahilinde arttırılıp azaltılabilir.

Şekil 24. EC’nin Değiştirilme Koşulları

EC ve pH ayarlı gübreli sulama yapıldığında en azından tekniğine uygun ölçme imkanı elde edilir. Bu imkan ile bitkinin sistemine uyumlu gübreleme ve sulama mümkün olur. Böylece strese maruz kalmayan bitkiler daha sağlıklı, verimli ve olumsuz şartlara dirençli olur.

23

EC ve pH Ayarlı Gübreleme

- Gübre miktarını bitki diline ve tekniğe uygun ölçme imkanı ile bitkinin sistemine uyumlu gübreleme mümkün olur.

- Bitki büyümesi düzenlenir

- Meyve kalitesi artar

- Verim artar

- Hastalıklara direnç artar

- Mikro elementlerin alınması kolaylaşır

- Toprak tuzluluğu önlenir

- Yeraltı sularının tuzlanması önlenir

- Gübre masrafı azalır

Önemli bir çevre sorunu olan toprağın ve yeraltı sularının tuzlanması problemi önlenir. Ekonomik açıdan bakıldığında ise dana az maliyetle çok daha başarılı bir yetiştiricilik mümkün hale gelir.

Toprak pH’sı toprakta mevcut besin maddelerinin alınabilirliğini, alüminyum ve mangan gibi toksik maddelerin çözünebilirliğini, mikroorganizma faaliyetlerini hatta toprağın yapısını ve tavını etkilediği için önemlidir.

Toprak pH’si 0-14 arasında değişen rakamlarla ifade edilir (pH= -log [H+]).

7 değeri nötr 7’nin altı asidik ve 7’nin üzeri baziktir. Çoğu toprakların pH’sı 4.5-8.5 arasında değişir, fakat bir çok tarım ürünü için en uygun aralık 6-7 arasıdır.

24

Şekil 25. Elementlerın pH değerleri

Düşük pH’li (asidik) topraklarda bakır, mangan, demir, çinko ve alüminyum gibi ağır metaller ve borun alınabilirliği artar; magnezyum, molibden, kalsiyum, fosfor ve potasyumun alınabilirliği ile nitrifikasyon (ürenin amonyum ve nitrata dönüşümü) azalır. Düşük pH’lı (asidik) topraklarda gübrelerin etkinliği de azalır; verim düşer.

Öte yandan yüksek pH’lı (alkali) topraklarda mikro elementler (demir, mangan, bor, çinko)ve fosforun bitki tarafından alınması zorlaşır. Alkali topraklarda üre - amonyum - nitrat dönüşümü daha hızlıdır. Asitleşme ile üreaz enzimi aktivitesi azalır. Üre hidrolizi yavaşlar.

Genel olarak, işlenen topraklarda kalsiyum, magnezyum, potasyum ve sodyum gibi katyonların yıkanma veya bitkinin kullanması yoluyla azaldığı ve toprağın asitleştiği bir gerçektir. Katyonlar azaldıkça yerini asit formdaki hidrojen ve alüminyuma bırakır.

Ayrıca ürenin amonyum ve nitrata dönüşümü (nitrifikasyon) de toprakta asit üretir.

Sulamasız yapılan tarım faaliyetlerinde veya salma sulama yapılan bitkisel üretim faaliyetlerinde, sayılı zamanlara sıkıştırılmış gübrelemeler söz konusudur. Seçilen gübrenin, özelliklerine bağlı olarak, uzun süreli bir kullanım ve değişim dönemi içinde toprak yapısı ile etkileşimi mümkündür.

25

Şekil 26. Sulama yönteminde kök dağılımı

Ancak sınırlı bir kök ortamında fertigasyon (gübreli sulama) yöntemi ile yetiştirilen bitkiler için uygulanacak teknik farklı olmalıdır. Çünkü bu teknikte tarlanın tümü sulanmakta ve gübrelenmemekte, ancak sınırlı bir kök ortamından faydalanarak hızla üreten bitkilere haftalık, günlük, hatta yarım günlük tükettiği kök çevresine geri verilecek adeta terbiye edilmiş bir ortamda bitki yetiştirilmektedir.

Bu sınırlı alanda yapılabilecek hataların etkisi fazla, telafisi de zor olacağından, toprağın pH’sını değiştirmek gibi tek yönlü bir hedef ile gübreleme yapmak hem pahalı hem de yan etkileri ile zararlı bir yaklaşım olabilir.

Zaten üretim alanında kullanılan toprak sınırlı da olsa, büyük bir kütleyi ifade eder ve kalıcı pH değişikliği mümkün olamayacak miktarda fazla asit ya da asit özellikli gübreleme gerektirir.

Bunun yerine sulama suyuna düzenli ve sürekli asit verilerek pH ayarlı fertigasyon (gübreli sulama) yapılabilir ise, sınırlı kök ortamının pH’sı kontrol altına alınabilir ve bitki besleme açısından ideal şartlar sağlanmış; mikro elementlerin alınabilirlik problemi çözülmüş olur.

Eğer bu olanak yok ise bitki tarafından alınması zorlaşan mikro elementler şelatlı yapıda kullanılabilir.

Kritik dönemlerde, kökler yoluyla alınma çeşitli sebeplerden mümkün olamıyorsa, diğer bir çözüm de mikro element(ler)in yapraktan uygulanması olabilir. Ancak bu da genel bir bitki besleme yöntemi olamaz.

Yüksek pH’lı sularda mevcut kalsiyum ve magnezyum çökelerek damla sulama sistemlerinde damlatıcıların tıkanmasına, sistemin eşit damlatmamasına sebep olur. Hem su, hem de gübre dağılımının eşit olmaması bitkisel üretimde başarı için önemli bir engeldir.

Sulama suyuna asit ya da asitli gübreler ilave edilerek sudaki yüksek pH’nın önemli bir nedeni olan bikarbonat miktarı azaltılabilir.

Sulama suyuna düzenli asit dozlama ile suyun pH değeri ideal değerlere yaklaştırılır. Böylece sınırlı kök alanının pH değeri de kontrol edilerek mikro element erin ve diğer makro besinlerin alınabilirliği arttırılır.

26

Asitlerin de bitki besin maddeleri (gübre) olduğu gerçeği de göz önüne alınır ise hem pH dengeleme hem de bitki besleme işleri bir arada yapılabilir. Örneğin Fostorik asit, Üre, fosfat önemli fosfor kaynağıdır. Ancak oksitlenme ile fosforik asidin kuvveti sisteme verildikten sonra azalabilmektedir. Bu nedenle pH düzenlemek için Nitrik Asit daha uygundur, aynı zamanda azot da temin edilmiş olur.

Damla sulama sisteminden damlayan suyu pH’ı sürekli ayarlanabiliyor ise 5.5’tan düşük olmamalıdır. Suyun pH değeri nötürleştikten sonra hızla düşebileceğinden güven sınırı olarak +/- 30 ppm (HCO3) bikarbonat nötürleştirilmemelidir.

Piyasada bulunabilen asit ve asitli gübrelerin suyunda mevcut bikarbonat miktarını düşürmek amacıyla hangi miktarlarda kullanılabileceğine dair bir çalışma henüz sonuçlanmadığından önümüzdeki sayıda verilebilecektir.

Bitki besin çözeltileri hesaplanırken suda eridiğinde asidik solüsyon oluşturan MAP (12.61.0), MKP (0.52.34) gibi gübreler tercih edilerek de kısmen pH ayarlanabilir. Karışımın pH değeri düştükçe diğer gübrelerin eriyebilirlikleri de artmaktadır.

Gerek duyulur ise istenilen pH değerine ulaşmak için gerekli asit miktarını belirlemek üzere mevcut su ve asit ile bir deneme yapılabilir: En az 50 lt su içine asit ilave edilip karıştırılarak pH değişimi izlenir ve bir pH değişim eğrisi çizilir. Su kaynağı mevsime göre değişiyor ise değişim dönemlerinde bu deney tekrarlanır (Şekil 27).

Şekil 27. İki değişik su örneği için pH değişimi eğrisi (asit titrasyon eğrisi)

Bardak testi yapılarak damlamaların eşit miktarda su verdiği değişik kısımlar da kontrol edilmelidir. Eğer kireçlenme nedeniyle tıkanmalar söz konusu ise asit uygulanır. Bu amaçla önce sulama yapılır iken kör tıpalar açılarak sistemdeki kalıntılar temizlenir. Daha sonra 10-12 dakika süreyle sisteme % 0.5 ila 0.7 dozunda asit verilir ve sulamaya 20 ila 40 dakika devam edilir.

Örnek bir hesaplama olarak 1000 m2 bir serada saatte 2 litre damlatma kapasitesi olan 5000 adet damlatıcı var ise bu seranın sulama sistemi saatte 10 m su vermektedir. Kullanılan asit çeşidine ve çözeltinin kuvvetine bağlı olarak 10 lt ila 15 lt asit bir kapta seyreltilir ve 12

27

dakika süre ile sisteme verilir. Arkasından yapılacak sulama esnasında gerekiyor ise kör tıpalar açılıp kapatılarak büyük parçalar sistemden atılır.

Asit seyreltme işlemi yapılır iken tanka önce su konur. Kesinlikle aside su ilave edilmemelidir! Sudaki Kalsiyum karbonat miktarı 50 ppm’den fazla ise Fosforik asit kullanmak risklidir. Çünkü Kalsiyum fosfat çökelmesi mümkündür. Kalsiyum karbonat asitle çözülebilmekte ancak Kalsiyum fosfat bir kez oluştuğunda asitle çözünmemektedir. Ancak çok düşük pH (pH: 3) da 30-60 dakika hedeflenerek Kalsiyum Fosfat çökelmesinden korunmak mümkündür.

Asitlerin ve asidik solüsyonların metallere zarar verdiği unutulmamalıdır. Bu nedenle karışım tankı, asit dozlama ekipmanları ve sistemdeki diğer kısımların aside dayanıklı olması gerekir. Özellikle asit sulama suyuna iyice karışana kadar kısımlardaki zararlanmalara çok dikkat edilmelidir.

28

Mevcut bilgi ve uygulamalarla yapılan, verilecek gübre miktarını belirleme tavsiyeleri genellikle bitki gerçeklerini değerlendiremeyen yöntemlerle yapılmaktadır:

- Dekara Günlük Gübre

Güneşli günler dikkate alınarak bitkiye her gün için bir miktar belirlenir ve arada bir gübreleme yapıldığında bu miktar üzerinden borçlanılan gübre tavsiye edilir. Örneğin dekara günlük bir kg gibi. Oysa bu gübre miktarının ne kadar su ile verildiği de önemlidir. Verilmesi planlanan 5 kg gübre 2 ton su ile de 20 ton su ile de verile bilir ve sonuçları çok farklı olabilir.

- Her Ton Suya Gübre

Doğru bir tavsiye yöntemidir. Ancak bitkinin ihtiyacı bilinse bile sulama suyunda bulunanlar ve kullanılacak gübrelerin özelliklerine (tuzluluk değeri, besin değeri vb.) göre ayrıntılı hesap yapmak gerekir.

- Çok Amaca Ayrı Ayrı Gübre

Bu durumda problem, bitki besleme kuralları dikkate alınmadan yalnızca görünür hedefler için tavsiye yapılmasıdır. Örneğin yeni dikilen bir fideye, mevcut taban gübrelerinin sebep olduğu yüksek tuzluluk problemine ilaveten, köklendirici, erime ilacı, fosforlu gübre tavsiyeleri v.b. uygulanır ve mevcut problemler daha da çözülemez hale getirilir.

Gübreleme önerileri yapılırken dikkate alınması gerekli ölçütler aşağıda verilmiştir:

İklim:İklim koşulları bitkinin su tüketimini ve bununla bağlantılı olarak besin alımını doğrudan etkiler.

Bitki Çeşidi ve Türü: Bitki türleri su-gübre ihtiyaçları bakımından da farklılık gösterirler. Örneğin kuru madde oranı yüksek olan domates hıyara göre daha az su ile diğer taraftan daha fazla gübre ile yetiştirilmelidir. Diğer bir ifadeyle domates bitkisinin EC talebi hıyardan yüksektir. Ancak, domates büyüme karakterine bağlı olarak farklı su-gübre miktarlarına ihtiyaç duyarlar. Bazı çeşitlerde mümkün olduğunca güçlendirmek için EC düşük tutulurken, bazı çeşitler de yüksek EC ile meyve tutmuna yöneltmek ve yeşil aksamın aşırı gelişmesini önlemek gerekir.

Bitkinin Gelişme Dönemi: Bitkiler gelişme dönemleri boyunca farklı su-gübre miktarı dengelerine ihtiyaç duyarlar. Bu dönemler bitkinin gelişme hızı ve üretimi ile bağlantılı olarak açıklanabilir.

Örneğin sırık domates bitkisinde bu dönemler şöyle sıralanabilir:

Şaşırtma-ilk üç salkım çiçek tutumu - ilk meyveleri irileştirme - yüksek tempo (hasat + sürgün + döl tutumu)

Diğer bitkiler için de benzer mantıkla gelişme dönemleri belirlenir.

Bu dönemler dikkate alınarak sulama suyunun EC değeri değiştirilir.

Sulama Suyu Kalitesi: Bölgeye hakim kayaç yapısı veya su kaynağının özelliği nedeni ile sulama suyunda bazı iyonlar çeşitli miktarlarda bulunabilirler. Bu iyonların çeşidi ve tümünün toplam miktarı sulama suyunun tarıma uygunluğunu belirler.

Ancak gübreleme tavsiyelerinin sulama suyunda mevcut olanlar ve suyun EC değeri dikkate alınarak yapılması gerekir. Bu amaçla mevsimsel değişmeler (varsa) dikkate alınarak yılda en az iki kere su analizi yaptırılmalıdır.

Düşük kaliteli sular ile de bitki yetiştirilebilir. Ancak uygun gübre çeşidi ile gübreli sulama, toprak işleme, tür-çeşit seçimi yapılmalıdır. Örneğin EC değeri 2mmhos ve üzeri olan tuzlu diyebileceğimiz su kaynağının olması durumunda biber, hıyar yerine domates tercih

29

etmek daha doğrudur. Meyve kalitesini verimden daha önce alan salkım domates yetiştirilmesi daha akıllıca olur.

7. Fertigasyonda Yaşanan Sorunlar

Fertigasyon yönteminin kimyasalların içitildiği (enjekte edildiği) sulama sistemi ve kullanılan gübreden ileri gelen kimi sınırlıkları bulunmaktadır. Örneğin, yağmurlama sistemlerinde rüzgar etkisinden veya yanlış planlanlamadan dolayı sulama ve bağlı olarak kimyasalların eşdağılımlarının düşmesi ve bitki tacı altına yerleştirilmiş tekil başlıktan ötürü uygulanan kimyasaldan elde edilen kötü sonuçlar sayılabilir. Öte yandan, eğer uygulama doğru yapılmıyorsa anhidritlerin ve amonyumun buharlaşması veya yaprak zararlanmalarına neden olması; kimi kimyasalların sistemde aşınmaya veya bazı sularda tuzlarla tepkimeye girerek çökeltiler yaparak yağmurlayıcı memelerini tıkaması, diğer sınırlılıklar olarak gösterilebilir.

Damla sulama sistemleriyle ilgili olarak çok sayıda sınırlamalardan söz edilebilir. Örneğin, anılan sistemlerde kimyasalların veya gübrelerin uygulanması, tıkanmalara veya aşınmaya neden olmamalıdır. O nedenle değinilen sistemlerin, %94 den daha küçük eşdağılım randımanı ile planlanmaması önerilmektedir. Sistem tıkanırken, sulama debisindeki ve gübre veya kimyasal uygulamasındaki değişkenlikler de birbirlerine bağlı olarak artmaktadır.

Diğer yandan, kimyasalların sistemin beklenen ömrü üzerindeki etkileri, önemli ölçüde uygulanan kimyasalın özelliklerine bağlıdır. Örneğin, kimyasalların düşük veya yüksek pH değerleri, sistemin metal parçalarını aşındırabilir. Uygulanan kimyasalın çökmesi, çok önemli bir sorundur ve sistemin plastik borularını tıkamaması için özenle denetlenmek zorundadır. Bir diğer tıkanma sorunu, yosun ve artan bakteri sayısından ileri gelir. Bu, su içerisindeki yüksek besin elementi düzeyinden dolayı balçıklaşmanın oluşmasına neden olur. Açıklanan tür tıkanma, damla sulama sistemleri için karşı koyulması gereken önemli bir sorundur.

Fertigasyonda oluşacak sorunlar;

1. Damlatıcıların tıkanması,

2. Toprak asitleşmesi,

3. Toprak kirlenmesi,

4. Zehir etkisi (toksisite),

5. Yer altı suyu kirlenmesi,

6. Gübrelerin uygunluğu,

7. Aşındırma etkisi,

8. Sulama suyu ile enjekte edilen kimyasalın tepkimesi,

9. Güvenlik gereksinimi,

10. Yüksek ilk yatırım gideri,

11. Tüm sistemin doğru işletilme gereksinimi gibi sorunlar ortaya çıkmaktadır.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

*Bu çalışma, Prof.Dr.Sermet ÖNDER danışmanlığında Sevim Seda YAMAÇ tarafından lisans bitirme tezi olarak hazırlanmıştır.

30

KAYNAKLAR

Aboukhaled, A., 1991. Fertigation and Chemigation: An Overwiew with Emphasis on the Near East. Fertigation/Chemigation. Proc. Of the Expert Consultation on Fertigation/ Chemigation, 8-11 September. 1991, Cairo. FAO, Rome, s.5-29 Anlığan, M. Bilgel, L., 2000. GAP Bölgesi Harran Ovası Koşullarında Damla Sulama ve Fertigasyon Sistemlerinden Yararlanılarak çileğin Sulama Programının: Belirlenmesi, (Araştırma Projesi, 1998-2000). Köy Hizmetleri Araştırma Grupları 28 inci Toplantı Tutanağı, Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, APK Dairesi Başkanlığı, Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Şube Müdürlüğü, Yayın No. 12, Ankara, s. 24 Bar-Yosef, B., Stammer, C., Savig, B., 1980. Growth of Trickle Irrigated Tomato as Related To Rooting Volume and Up-Take of N and Water. Argon. J., 72:815-822 Bar-Yosef, B., 1977. Trickle Irrigation and Fertilization of Tomatoes in Sand Dunes: Water, N, and P Distributions in the Soil and Uptake by Plants. Agron. J. 69:484-491 Bar-Yosef, B., Sheikholslami, M.R., 1976. :Distribution of Water andI ons in Soils Irrıgated and Fertilized from Trickle Source. Soil Sci. Sos. Am. J. 40: 112-120 Bresler, E., 1987. Trickle-Drip Irrigation. Principles and Aplication to Soil-Water Management. Advance in Agronomy, 29, s. 343-393 Bryan, B.B. Thomas. Jr, E.L., 1985. Distrubition of Materials Applied Through Sprinkler Irrigation Systems. Bulletin. 598. Unic. Of Arkansas Exp. Sta. Fayettevilla, AR. 12s Bryan, H.H., Duggins, R.B., 1978. Chemical Injection Through Drip Irrigation on Row Crops Compatibility, Crop Response and Effect of Flow. In Proc. 7th Intern Agri. Plastics Congr., San Diego, CA, s 166-171 Bucks, D.A. ve arkadaşları 1982, Prenciple, Practices and Potentialities of Trickle Irrigation. Advanced in Irrigation Vol. 1, P 220 Academic Pres New York. Burt, C., O’connor, K., Ruehr, T., 1995. Fertigation . Irrigation Training and Research Center. California Poklitechnic State Univ. San Luise Opispo, CA93407, s. 1-93 Çakır, R., Kanber, R., Tarı, A., T.C. Tarım Köyişleri Bakanlığı Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü AVK Dairesi Başkanlığı, Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Şube Müdürlüğü Yayın No:122 Sulama ve Drenaj Mühendisliği, 2003, Ankara Çetin, Ö., Fertigasyon: Sulama ile Gübreleme, Gübretaş. Dasberg, S., Bieloria, H., Erner, J., 1983. Nitrogen Fertigation of Shamouti Oranges. Plant and Soil. 75:4149 www.drtarsa.com Ergene, A. (1987). Toprak Biliminin Esasları. Atatürk Üniversitesi Basımevi, Erzurum.

Food and Agriculture Organization of United Nations, 1973, Trickle Irrigation and Drainage Paper, No, 14 Rome. Gerstly, Z., Saltzman, S., kliger, L., Yaron, B., 1981. Distribution of Herbicides in Soil in a Simulated Drip Irrigation System. Irr. Sci., 2:155-166 www.gubretas.com.tr Hakgören, F. 1992-1993. Damla Sulama ile Gübreleme. Akdeniz Üniv. Ziraat Fak. Dergisi, 5(1-2); 175-184. Hamdy, A., 1991. Fertigation Prospects and Problems in Italy. FAO-Rome, Proc., of Expert Consultation on Fertigation/Chemigation, 8-11 Sept. 1991, Cairo, s. 207-214 Hamdy, A., 1995, Fertigation: Technical and Management Aspects for Pratical Aplication

31

Review Paper. Advanced Short Cogatiurse on Fertigation FAO/RNE, CIHAEM/IAM-B,University of Libanaise, Nov. 26-Dec. 3. 1995, Beirut, Lebanon, s. 15-63

HASAD Dergisi, Fertigasyona Uygun Gübreler. Mayıs 2002, HASAD Yayıncılık Ltd. Şti. İstanbul HASAD Dergisi, Fertigasyon Tekniği İle Bitki Yetiştirmede Kullanılacak Gübre Miktarını Belirleme ve Tuzluluk. Kasım 2001, HASAD Yayıncılık Ltd. Şti. İstanbul HASAD Dergisi, Fertigasyon Yöntemi ile Yetiştirilen Bitkilerde Sulama Suyunda ve Toprakta pH Problemleri ve Asit Kullanımı. Şubat 2002, HASAD Yayıncılık Ltd. Şti. İstanbul HASAD Dergisi, Azotlu Gübrelerin; Formlarını ve Fonksiyonlarını Yeterince Biliyormuyuz. Temmuz 2002, HASAD Yayıncılık Ltd. Şti. İstanbul. Howell, T.A. ve arkadaşları 1983, Desing and Operation of Trickle Systems. Desing and Operation Farm Irrıgation Systems. P. 661 ASAE Monograph, Michigan. Kanber, R., 1997, Sulama Ç.Ü. Zir. Fak., Ders Kitabı, No. 174, A-52, adana, 553 s Kanber, R., Yükçeken, Y., Diker, K., Köksal, H., Ünlü, M., 1998. Damla Sulama Sistemiyle Fertigasyon Uygulamalarında Antepfıstığı’nda Gelişme, Verim ve Periyodisiteye Etkisinin İncelenmesi. TÜBİTAK-TARP. 1825 Nolu Araşt. Projesi. Gaziantep, (Uygulamada) Kaygısız H. (1999). Gübre Dosyası. Hasad Dergisi Ağustos 1999 sayısı.

Kırda, C., Baytorun, N., Derici, R., 1994. Kimi Örtü Altı Bitkilerinde Fertigasyon Uyguşamalarına İlişkin Ölçütlerin Belirlenmesi. TÜBİTAK tarafından desteklenen Araştırma Projesi. (Devam Ediyor) Klein, I., Levin, I., Bar-Yosef, B., Assaf, R., Berkovıtz, A., 1989. Drip Nitrogen Fertigation of Starking Deliicious Apple Trees. Plant and Soil. 119:305-314 Nakayama, F.S., Bucks, D.A., f rench, O.F., 1977. Reclaiming Partially Clogged Trickle Emitters. Trans. ASAE 20:278-280 Nathan, R., 1996. Fertilization Combined With Irrigation (Fertigation). State of Isreal, Ext. Serv., Ministry of Agric. 54 s Nakayama, F. S., Bucks, A.D. 1986, Trickle Irrigation for Crop Production Development Agricul. Eng. 9 Elvevier, Amsterdam. Nir, D. 1982, Drip Irrgation, CRC Handbock of Irrigation Tecnology, Vol. 1. P.247 CRC Pres Inc, Florida. Overman, A.J., 1978. Crop Response to Nematicides and Drip Irrigation on Sandy Soil. In Proc. 7th Intern. Agr. Plastic. Congr. San Diego, CA, s. 172-179 Papadopolos, I., 1986. Nitrogen Fertigation of Greenhouse-Grown Cucumber. Plant and Soil. Soil. 93:87-93 Papadopolos, I., 1987. Nitrogen Fertigation of Greenhouse-Grown tomato. Soil Sac and Plant Analysis, 18:897-907 Ülgen, N. ve Yurtsever, N. (1988). Türk Gübre ve Gübreleme Rehberi. Tarım ve Köyişleri Bakanhığı Yayını. Genel Yayın No. 151. Teknik Yayınlar. No.T-59. Ankara.