BASHKËSIA ISLAME E REPUBLIKËS SË KOSOVËS

FAKULTETI I STUDIMEVE ISLAME

PRISHTINË

FJALË ARABE NË DISA SEGMENTE TË

GJUHËS SHQIPE

(PUNIM DIPLOME)

Mentori: Kandidati:

Mr.Qemajl Morina Artan Halimi

Prishtinë, 2012

PËRMBAJTJA

1. Parathënie.................................................................................................................... 6

1 .1. Objekti i punimit............................................................................................ 8

1.2. Rëndësia e punimit.......................................................................................... 8

1.3. Qëllimet dhe detyrat e punimit........................................................................8

1.4. Metodat e punimit.............................................................................................9

2. Depërtimi i fjalëve orientale në gjuhën shqipe............................................................11

2.1. Kategorizimi kronologjik i depërtimit të fjalëve orientale në gjuhën shqipe...12

2.2. Ndikimi i gjuhës shqipe nga gjuhët tjera (orientale)………………....…..... 16

2.2.1. Ndryshimet fonetike .................................................................................. 18

3. Fjalë arabe në gjuhën shqipe me karakter fetar-islam ............................................... 2

A .......................................................................................................................... 21-22

B ........................................................................................................................... 22

D ......................................................................................................................... 22-23

DH......................................................................................................................... 23

E............................................................................................................................ 23

F ............................................................................................................................ 23

G ........................................................................................................................... 23

H ........................................................................................................................... 24

I ............................................................................................................................ 24

J ............................................................................................................................. 25

K ............................................................................................................................ 25

2

L .......................................................................................................................... 25

M . ...................................................................................................................... .25-26

N .......................................................................................................................... 26

Q .......................................................................................................................... 26

R .......................................................................................................................... 27

S .......................................................................................................................... 27

SH ...................................................................................................................... ..27-28

T .......................................................................................................................... 28-29

U .......................................................................................................................... 29

V .......................................................................................................................... 29

XH .................................................................................................................. .... 29-30

4. Fjalë arabe në aspektin edukativo - arsimor............................................................ 32

A .......................................................................................................................... 33

D .......................................................................................................................... 33-34

E .......................................................................................................................... 34

F ........................................................................................................................... 34-35

H .......................................................................................................................... 35-37

I .......................................................................................................................... 37-38

J ............................................................................................................................ 38

K .......................................................................................................................... 38-39

M ......................................................................................................................... 40-42

S .......................................................................................................................... 42

T .......................................................................................................................... 42

U ......................................................................................................................... 43

3

XH ....................................................................................................................... 43-44

Y .......................................................................................................................... 44

5. PËRFUNDIMI........................................................................................................... 45

LITERATURA.............................................................................................................. 49

REGJISTRI I ILUSTRIMEVE..................................................................................... 48

4

SHKURTESAT

arab. – arabisht

tur. - turqisht

pers. - persisht

em. – emër

etim. – etimologjik

f. - emër femre

fet. – shprehje fetare

f.gj.sh. – fjalor i gjuhës shqipe

f.gj.s.sh. – fjalor i gjuhës së sotme shqipe

fol. – folje

m. – emër i gjinisë mashkullore

mb. – mbiemër

nj. – njëjës

num. – numër

pr. – përemër

sh. – shumës

shk. – shkurtimisht

T.D. – Tahir Dizdari

tr. – trajtë

5

Parathënie

Falënderimet dhe lavdërimet qofshin për Allahun e Lartësuar, që na bëri pjesëtarë të

besimit dhe të lumturisë së kësaj feje të vërtetë e që është Islami. Paqja qoftë për

Muhamedin a.s. që është bërë pretekst për ta nxjerrë njerëzimin nga errësira në dritë,

familjen e tij, shokët e tij të sinqertë e besnik dhe të gjithë ata të cilët e pasojnë rrugën e

tij deri në ditën e gjykimit.

Për rëndësinë që ka gjuha për njeriun, Allahu i madhërishëm në Kur’anin famëlartë thotë:

ف�ق�ال� �ة� �ك ئ �م�ال� ال ع�ل�ى ض�ه�م� ع�ر� �م� ث �ه�ا �ل ك م�اء� �س� األ� آد�م� �م� و�ع�ل

ص�اد�ق�ين� �م� �نت ك �ن إ ء� +ؤ�ال� ه�ـ م�اء� س�� �أ ب �ي �ون �ئ نب

� أ “Dhe (Allahu) ia mësoi Ademit emërtimet e të gjitha sendeve e pastaj ua prezantoi

engjëjve dhe u tha: “Më informoni për emrat e tyre, nëse flisni të vërtetën!”

( el-Bekare, 31 )

Nevoja për të pasur një trajtim të nocioneve fetare islame, ka qenë është dhe do të jetë i

nevojshëm. Ne në këtë punim do të mundohemi sadopak të shtjellojmë kuptimin e disa

fjalëve me tematikë fetare dhe edukativo-arsimore.

Ky punim synon të informoj sa më realisht lexuesin me emra meritorë nga tematikat e

lartpërmendura. Fjalë këto që janë të nevojshme në përditshmërinë tonë për ti bërë sa më të qarta

për njerëzit e thjeshtë. Gjithashtu do ta ndihmoj lexuesin e rastit, por edhe shkencëtarin,

gazetarin, teologun dhe të interesuari të tjerë, për ti kuptuar sa më lehtë nocionet islame të

adaptuara në gjuhën shqipe gjatë historisë.

Gjatë shekujve gjuha shqipe ka pësuar shumë ndryshime, dhe një nga këto ndryshime është edhe

pranimi shumë fjalë të huajë orientale (arabe, perse, turke), të cilat me kalimin e kohës u bënë

pjesë e komunikimit të përditshëm të gjuhës shqipe.

6

Në këtë punim do të paraqesim disa fjalë të gjuhës arabe në disa segmente të gjuhës

shqipe. Siç dihet nuk ka vetëm fjalë të gjuhës arabe të huazuara në fjalorin e përditshëm

të gjuhës shqipe, por ka edhe fjalë të tjera orientale të gjuhëve të ndryshme si ato perse

dhe turke. Në elaburimin e temës do të përqendrohemi në trajtimin e fjalëve në aspektin e

gjuhës arabe. Ashtu siç dihet në fjalorin e përditshëm ka shumë fjalë të huaja që kanë

hyrë në gjuhën shqipe, por megjithatë nuk mund t’i përmendim të gjitha, për arsye se

nuk ka mundësi t’i përmendim të gjitha fjalët në një temë të tillë. Një fjalë e urtë arabe

thotë: “Ajo që nuk arrihet e tëra nuk lihet e tëra”. Andaj do të përpiqemi t’i përmendim

në disa aspekte më të rëndësishme. Për këtë temën e kemi ndarë në katërt kapituj

kryesor: Në pjesën e parë,”Pasqyra e qasjes së punimit”, kurse në kapitullin e parë,

”Depërtimi i fjalëve orientale në gjuhën shqipe”, në kapitulli i dytë “Fjalët arabe në

gjuhën shqipe me karakter fetar-islam”, dhe në kapitullin e tretë, “Fjalët arabe në

aspektin edukativo-arsimor”.

7

1. PASQYRA E QASJES SË PUNIMIT

1 .1. Objekti i punimit

Objekti i këtij punimi është hulumtim duke konsultuar disa fjalorë, por edhe literaturë të

ndryshme në lidhje me leksikun e gjuhëve orientale-arabe në gjuhën shqipe.

1.2. Rëndësia e punimit

Rëndësia kryesore e këtij punimi është trajtimi dhe shpjegimi i këtyre fjalëve të huaja që

kanë hyrë në gjuhën shqipe e sidomos të fjalëve arabe, ngase këto janë më së shumti të

përdorura në fjalorin tonë, dhe njëkohësisht kjo është edhe një nga objektivat e këtij

punimi. Një arsye tjetër që ia vlen të cekët është, sepse gjuha arabe është gjuha e Kur’anit

Famëlartë dhe çdo adhurim që e bënë myslimani e thotë në këtë gjuhë. Një tjetër rëndësi

është se shumë shpesh nëpër literatura të ndryshme fjalët të këtilla po keqinterpretohen

dhe devijohen nga autorët e ndryshëm. Por edhe shumë gjuhëtarë të ndryshëm që merren

më këto problematika gabojnë në komentimin e këtyre fjalëve, ngase nuk i njohin gjuhët

orientale dhe kështu si pasojë kuptimi i tyre devijohet pjesërisht, por nganjëherë edhe

tërësisht. Kjo njëkohësisht është edhe një debat i pa përfunduar në fushën akademike

shqiptare. Por nga ana tjetër zbërthimi i tyre është me rëndësi sepse lexuesit i ofron më

tepër me kuptimin origjinal të tyre dhe atë në kontekstin e përdorimit në komunikim.

Prandaj, duke parë si shumë të arsyeshme që kjo temë është e një rëndësie të madhe për

çdo studiues që dëshiron të merret me të.

1.3. Qëllimet dhe detyrat e punimit

Duke pasur parasysh që fjalët arabe në gjuhën shqipe kanë hyrë përmes gjuhës turke, të cilat

janë përdorur dhe ende vazhdojnë të përdoren, numri i tyre nuk është i vogël. Këto fjalë janë

huazuar nga gjuhët orientale, dhe njihen si orientalizma e herë si turqizma ose si arabizma, e

nga një herë quhen edhe “arkaizma”. Mund të themi se fjalët arabe janë fut në përdorimin

8

e gjuhës shqipe përmes turqishtes, në mënyrë të drejtë për drejtë nga përkthimet e

literaturës së gjuhës arabe në gjuhën shqipe nga dijetarët shqiptar, por edhe nga fjalori i

ligjërimi të hoxhallarëve shqiptarë ndër shekuj. Prandaj, trajtimi i këtyre fjalëve dhe

kuptimi i tyre është i një rëndësie të veçantë. Qëllimi kryesor i këtij punimi është kuptimi i

fjalëve orientale në gjuhën shqipe.

1.4. Metodat e punimit

Si metodë e punimit të temës së diplomës ka qenë përmbledhje e fjalëve orientale dhe

depërtimi i tyre në gjuhën shqipe, pastaj fjalët arabe në gjuhën shqipe me karakter fetar-

islam dhe fjalët arabe në aspektin edukativo-arsimore. Ne kemi bërë interpretimin e

këtyre fjalëve duke u shërbyer në literaturën që është dhënë në fund të punimit por edhe

në shumë vepra tjera të cilat kanë shërbyer për këshillim, informim, krahasim etj. Nuk i

kemi shënuar të gjitha, sepse numri i tyre është vërtet i madh. Literaturat kryesore e

përdorur janë sidomos fjalorë të ndryshëm që merren me tematikat e interpretimit të

fjalëve orientale. Përveç kësaj gjithashtu në trajtimin e kësaj teme kemi bërë edhe

ilustrime të ndryshme varësisht sipas nevojës, dhe interesit të fjalëve.

Jemi të vetëdijshëm që ky punim i ka mangësitë e veta, por gjithashtu jemi të

vetëdijshëm se puna do të vazhdojë dashtë Allahu Fuqiplotë.

9

Kapitulli I “Depërtimi i fjalëve orientale në

gjuhën shqipe”

10

2. Depërtimi i fjalëve orientale në gjuhën shqipe

Kontaktet e para në mes shqipes e orientales si gjuhë administratës, e detyrimisht edhe e shqipes

me arabishten si gjuhë e fesë, janë të hershme; ato nisin para depërtimit të osmanlinjve në trojet

shqiptare. Njihet një kryengritje në viset jugore të Shqipërisë në vitin 1330, kur u bë ndeshja e

parë turko-shqiptare. Pra, dhënie –marrje në mes turqishtes dhe arabishtes me shqipen janë më të

hershme se data e dokumentimit të gjuhës shqipe “Formula e pagëzimit”, në vitin 1462, që në

një mënyrë flet shumë për pozitën e gjuhës shqipe në kohën kur filluan marrëdhëniet e saj të para

me turqishten arabishten. Deri sa gjuha shqipe ishte gjuhë familjes, shtëpie gjuha arabe (gjuhë e

fesë) madje arabishtja kishte rolin e veçantë të cilin e kanë pak gjuhë. “janë vetëm pesë gjuhë që

kanë pasur rëndësi të gjithmbarshme si bartëse të kulturës. Ato gjuhë janë: kinezishtja klasike,

sanskrishtja, arabishtja, greqishtja dhe latinishtja”.

Duke qenë në pozita tërësisht të pabarabarta, shqipja si gjuhë popullore e pashkruar dhe pa

institucionalizuar nuk arriti të bënte rezistencë efikase psikologjike, sociale e kulturore. Ndërkaq

arabishtja po ashtu edhe turqishtja, si gjuhë të kulturave të institucionalizuara, por te imponuara,

përhapeshin e shtriheshin, si në nivel institucional ashtu edhe në atë jashtë institucional.1

Studiues të ndryshëm, shqiptarë dhe të huaj, prej kohësh kanë shfaqur interesimin e tyre në

sistemin e leksikut të saj, për faktorët që kanë luajtur rol në depërtimin e tyre dhe për qëndrimin

që duhet mbajtur ndaj tyre. Meritojnë të përmenden studimet e Miklosiçit, Desnikës, Frashrit,

Çabejit, Xhuvanit etj. Por ai që u kushtoi pothuaj tërë jetën e tij studimit dhe kodifikimit të tyre

në një fjalor është Tahir Dizdari, një ndër orientalistët tanë më të shquar, ku sipas punës së tij

arriti të bëjë ”mbledhjen e fjalëve turke që kanë hy në gjuhën tonë, t’ue i dallue

etimologjikisht se cilat i përkasin fondit arab, cilat atij persian dhe cilat fondit turk”2

1 Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës , “Feja Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët” (Haxhi Shabani “Gjuha e Arsimit Islam te Shqipëtarët” ), Prishtinë, 1995, fq. 363. 2 Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës , “Feja Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët” (Miço Smara, “Vështrimi për Fjalorin e Pabotuar , Orientalizmat në Gjuhën Shqipe, të Tahir Dizdarit” ), Prishtinë, 1995, fq. 323.

11

2.1. Kategorizimi kronologjik i depërtimit të fjalëve orientale në gjuhën

shqipe

Për të bërë një vlerësim të pasurisë së fjalëve orientale në shqipe, që gjenden në këtë fjalor, duke

pasur parasysh edhe kronologjinë e depërtimit të tyre, do të ishte mirë që ato të klasifikohen në

katër grupe:

a) Mjaft prej tyre, si top, rast, pilaf, xhep etj. Janë rrënjosur në shqipen, meqë ato shënojnë

sende, dukuri ose nocione, për të cilat gjuha jonë nuk ka përgjigjet ekuivalentet të tyre, madje as

sinonimet e (të afërta) për to. Gjithashtu, ato kanë qindra vjet që përdoren në sistemin e shqipes

dhe kanë një përhapje të gjerë e të përgjithshme në tërë truallin gjuhësor të saj. Prandaj ato janë

pjesë përbërëse e leksikut të shqipes dhe nuk mund të shtrohet për diskutim zëvendësimin e tyre.

b) Pothuaj të tilla janë edhe disa orientalizma të këtij fjalori që i gjejmë edhe sot në të

folmet arbëreshe, si edhe në veprat e De Radës, G. Darës, etj., çka tregon se ato kanë hyrë në

shqipen, siç pohon edhe Çabej,”para nguljes së turqve në Shqipëri”

c) Nga vështrimi që i kemi bërë ne dhe studiues të tjerë të lëndës leksikore në fjalorin e

Tahir Dizdarit, del se rreth 70 prej këtyre fjalëve gjenden edhe tek fjalori latinisht-shqip i Frank

Bardhit-Dictionarium latino-epirticum në vitin 1635, ndërsa vetëm 10 prej tyre i gjejmë tek

“Meshari” i Gjon Buzukut në vitin 1555, çka tregon se depërtimi i tyre në masë të madhe filloi

pikërisht pas gjysmës së parë të shekullit XVII kur ishte arritur kalimi masiv i shqiptarëve në

Islam.

Kjo gjë mund të thuhet sidomos për orientalizmat e jetës qytetare dhe të veprimtarisë së

përditshme, çka përputhet me atë që ka vënë re gjuhëtari Anton Krajni, i cili thotë; “konsuludimi

i administratës turke dhe zhvillimi ekonomik, që mori hov për pasojë të krizës së sistemit feudal,

i trashi marrëdhëniet e qytetarisë …, i lëshoi rrugë depërtimit të frymës turke (islami-M.S)

kundrejt përfitimit ekonomik”.në Zhvillimi i qytetit shqiptar dhe lidhja e tij me fshatin mundësoi

depërtimin e orientalizmave edhe fshat dhe kjo gjë e përligj ekzistencën në fjalorin e T.

Dizdarit. Fjalë të tilla nga gjuhët orientale u ngulën dhe zunë vend në shqipen e shek. XVlll dhe

më vonë, kur në viset shqiptare u shtua numri i mejtepeve dhe i medreseve për t’ua thelluar

shqiptarëve arsimin e besimin Islam. Ato doemos do të pasqyroheshin në tekste e këtyre

shkollave, por ato gjetën një përhapje edhe në letërsinë artistike origjinale të përkthyer në shqip.3

3. Po aty, fq. 325-326.

12

Por mjaft nga fjalët orientale të këtij grupi, sidomos ato nga fusha e ideve, pas vendosjes së

demokracisë në Shqipëri dhe shpalljes së lirisë të besimi, janë rigjallëruar e riaktivizuar, duke

pasur të drejtën e pasqyrimit më të gjerë të tyre edhe në fjalorët shpjegues të shqipes ose në ato

dygjuhësh.

ç) Natyrisht një pjesë e fjalëve orientale që gjenden në fjalorin e Tahir Dizdarit sot janë vjetruar

ose janë kthyer në historizma, meqë këto shënojnë sende ose dukuri që lidhen me kohën ose

regjimin ushtarak-osman, si p.sh. asker, kadi, haraç…,etj. Mirëpo mjaft prej tyre, siç pohojnë

edhe studiues të tjerë, janë përdorur dhe vijojnë të përdoren në letërsinë e sotme artistike jo aq

për të plotësuar ndonjë boshllëk në sistemin e leksikut të shqipes se sa si mjete shprehëse-

emocionale të një tipi të veçantë. Në këtë rast mund të përmendet përdorimi me shijen e fjalëve

orientale, kryesisht turke-arabe, nga F. Nolin në poezinë “Marshi i Barabajt”; rezil, katil, teptil,

allalla…, ku fjalët e mësipërme rimojnë dhe japin efekte akustike duke përsëritur tingujt

bashkëtingëllore l-ll-t-k ose tinguj zanorë a-i-u.

Në publicistikën e sotme ose në shtypin e përditshëm ato përdoren për të shprehur ironi, për të

bërë shaka ose për të qesëndisur kundërshtarë politikë e partiakë. Kjo gjë vihet re në përdorimin e

orientalizmave të tilla, që i gjejmë në fjalorin e T. Dizdarit, me ngjyrim mospërfillës a përbuzës,

si yrnek (në vend të sinonimit model), asker (në vend të ushtar), evlat (në vend të bir a bijë) etj.

Duket qartë se janë bërë veçori e stilit të ligjërimit bisedor, që e afron gjuhën standarde me

gjuhën e popullit. Me përjashtim të disa fjalëve, të 4406 huazimet kanë depërtuar në gjuhën tonë

drejtpërdrejt nga turqishtja, d.m.th. me të gjitha aksidentet e pësuar në përjashtim e sistemin

fonetik e strukturor të asaj gjuhe. Në këtë studim përmbledhës, pasqyrohen të renduese e të

kategorizime sferat e përdorimit të fjalëve në gjuhën tonë, shtrirja e tyre në fushën dialektore, si

dhe ndryshimet që kanë pësua në morfologji, në sintaksë, në theks e tjera shformim edhe

çoroditje gjatë shtegtimit të tyre.

Më poshtë po japim një pasqyrë të gjuhëve dhe të numërimit të fjalëve të prejardhura:

Në fjalorin:

13

Fjalët të burimit arab 1.460

Fjalët të burimit Persian 505

Fjalët të burimit turk 1.732

Në kompozita arab.-pers. e anasjelltas 72

Në kompozita arab.-turq. e anasjelltas 43

Në kompozita turq.-pers.e anasjelltas 24

Në kompozita turq.-ital 1

Në turqisht-osmanisht me etimologji greke 77

Në turqisht-osmanisht me etimologji latine 14

Në turqisht-osmanisht me etimologji italiane 47

Në turqisht-osmanisht me etimologji franceze 19

Në turqisht-osmanisht me etimologji hebraike 27

Në turqisht-osmanisht me etimologji hungareze 10

Në turqisht-osmanisht me etimologji sllave 5

Në turqisht-osmanisht me etimologji gjermane 4

Në turqisht-osmanisht me etimologji kineze 4

Në turqisht-osmanisht me etimologji ruse 2

Në turqisht-osmanisht me etimologji angleze 2

Në turqisht-osmanisht me etimologji serbe 2

Në turqisht-osmanisht me etimologji spanjolle 2

14

Në turqisht-osmanisht me etimologji portugeze 2

Në turqisht-osmanisht me etimologji polake 2

Në turqisht-osmanisht me etimologji bizantine 1

Në turqisht-osmanisht me etimologji rumune 1

Në turqisht-osmanisht me etimologji holandeze 1

Në turqisht-osmanisht me etimologji sanskrite 1

Në turqisht- osmanisht me etimologji bullgare 1

Me prejardhje të dyshimtë 236

Fjalë që s’përfshihen në fjalorët turk-osmanisht 104

Të burimit turk në greqisht 3

Të burimit turk në serb-kroat. 2

Gjithsejtë: 4 406. 4

2.2. Ndikimi i gjuhëve orientale në gjuhën shqipe

Shqipja si gjuhë indoevropiane dhe si gjuhë ballkanike është ndikuar nga gjuhë të ndryshme, jo

vetëm të popujve fqinjë ballkanikë, por edhe nga gjuhët e pushtuesve evroaziatikë. Prandaj,

4Tahir Dizdari, “Fjalori i Orientalizmave në Gjuhën Shqipe”, Tiranë, 2005, fq. 9.

15

mund të thuhet se shqipja pësoi ndikime jo vetëm nga gjuhët indoevropiane, por edhe nga gjuhët

jo indoevropiane, siç janë arabishtja dhe turqishtja. Dihet, nëpërmjet turqishtes, si gjuhë e

drejtpërdrejtë e pushtuesit, ndër të folme shqipe depërtuan edhe një numër i konsideruar fjalësh

arabe e persiane, të cilat në shkencën e gjuhësisë u emërtuan më një term të përbashkët-

orientalizma, sepse pa kurrfarë ngurrimi mund thuhet se të gjitha bashkësitë historike, në një

masë të madhe ose të vogël janë bashkësi shumë gjuhësore.

Orientalizmat e para ndër të folmet shqipe u vërejtën që nga viti 1336, kur në Shqipëri u dukën

për herë të parë rrogëtarë (mercenarë) turq nën komandimin e Perandorit bizantin, Andronikut III

Palelogut, të cilët kishin ardhur të shuanin një kryengritje që kishte plasur në jug të Shqipërisë.

Kjo ndeshje e parë turko-shqiptare-siç thekson Çabej- ka rëndësi edhe për gjuhësinë, sepse na

shtyn të mendojmë që ndikimi i orientalizmave në shqipen ka nisur para sundimit të vendit do të

thotë rreth shtatë shekuj më parë. Karakterin e mënyrës së jetës orientale shkon duke e shtuar

edhe përhapja e Islamit në disa vende të Ballkanit e ndër këto edhe në viset shqiptare.

“ Kjo fe e re hyri shkallë-shkallë dhe përhapja e saj ka zgjatur disa shekuj me radhë. Besimi i ri i

dha shkas të fortë dhe përhapjes të orientalizmave e huazimeve turke në këtë anë”.5

Ndikimi më i madh orientalizmave vërehet ndër të folme të qytetit, ndërsa gjurmët më të dobëta

ishin në katund, e veçanërisht në sferën e bagëtisë e të bujqësisë në fushën e emërtimeve të

bimëve e të shtazëve. Ky fakt gjuhësor dëshmon se jeta me tipare turko-orientale ishte

përqendruar shumë më tepër ndër qytete, kurse shumë më pak ndër katunde.

Leksiku i huaj vështirë lëshon shtat në gjuhë të huaj. Do të thotë edhe se ai përdoret në të folmet

e përditshme, sigurisht pasi që nuk prek në mënyrë masive në fushën e morfologjisë e të

sintaksës, ai mbetet i kufizuar e jo prodhues. Sepse leksiku i huaj i përngjan vërshimit të lumit, i

cili me rastin e tërheqjes ne shtratin e vet, lë pas vete mjaft lym, por e vazhdon rrjedhën në

shtratin e vet të mëparshëm, duke mos e ndërruar drejtimin dhe sasinë e ujit të vet.

Kështu me emancipimin e masave të gjera të popullit shqiptar, shumë orientalizma dolën nga

përdorimi dhe u zëvendësuan me fjalë të gurrës shqipe.

5Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës , “Feja Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët” (Mehmet Halimi “Ndikimi i Orientalizmave në Fushën e fjalëformimit ndër të folme Shqipe” ), Prishtinë, 1995, fq. 351-353.

16

Kuptohet, në të ardhmen gjuha shqipe do të pastrohet edhe më tej, por kurrë nuk do të mund të

qërohet krejtësisht nga fjalët turke, arabe e persiane, do të thotë nga orientalizmat në përgjithësi,

sepse një pjesë e tyre kanë bërë një jetë të gjatë dhe kanë zënë vend ndër të folme popullore dhe

si të tilla, vështirë se mund të nxirren nga përdorimi.

Nga historia dihet fare mirë se turqit depërtuan në Ballkan, prandaj dhe në territoret shqiptare aty

nga gjysma e dytë e shekullit XIV dhe vazhduan të qëndrojnë deri në fillim të shekullit të XX,

pra plotë pesëqind vjet. Qeverisja kaq e gjatë e turqve në këto vise, vendosja dhe përforcimi i

administratës turke, kontaktet e dendura të ndryshme, hapja e shkollave ku mësohej gjuha turke,

arabe e persiane, pranimi i Fesë islame nga ana e shqiptarëve si dhe shumë faktorë të tjerë, pa

dyshim, ushtruan ndikim të thellë e të shumanshëm në jetën materiale e shpirtërore të popullit

shqiptar. Ky ndikim kaq i madh nuk mund të mos linte gjurmë të thella edhe në gjuhë. Këtë e

dëshmon numri i madh i huazimeve turke, arabe e persiane në gjuhën shqipe, të cilat janë të

llojllojshme dhe shtrihen gati në të gjitha sferat e jetës njerëzore, si te:rrethit familjar, kuzhina,

veshmbathja, stolitë, mjeshtrit: banesat, ndërtimi i saj inventari i shtëpisë, emërtime sëmundjesh

dhe mjekimesh, administrata dhe rregullimi shtetëror, shprehjet ushtarake, dhe pajisjet luftarake;

ngjyrat, arsimi dhe edukimi; lojërat, fjalët, që shprehin tipare dhe ndjena shpirtërore të njeriut,

leksiku islam etj.

2.2.1. Ndryshimet fonetike

17

Leksiku islam në gjuhën shqipe, sigurisht edhe në gjuhë të tjera, në thelb është arab, sepse

Kur’ani, burim i fesë Islame, është shpallur në gjuhën arabe. Si gjuhë qendrore e Islamit dhe

kulturës islame në përgjithësi, arabishtja ndikoi në shumë gjuhë të tjera.

Sa i përket leksikut islam (arab dhe persian), ai në gjuhën shqipe ka hyrë përmes turqishtes (si

gjuhë ndërmjetësuese) dhe në mënyrë të drejtpërdrejtë nga gjuha arabe, sidomos nga përkthimet e

literaturës arabe-islame nga ulemaja shqiptare. Kjo më se miri hetohet te fjalët arabe, të cilat në

përbërjen e tyre kanë tingujt (th,ose dh), sepse turqishtja, meqë nuk ka këto dy tinguj i kthen

përkatësisht në (s, ose z), për shembull krahas hadis (trajtë e turqishtes), është duke u përdorur

hadith (trajtë e afërt e arabishtes, pra jo krejtësisht e njëjtë), krahas ziqër (turq.ziker), përdoret

dhikër (arb.dhikr) etj. Për shkak të rrjedhave politike e ideologjike përbrenda truallit shqiptar,

leksiku Islam për një kohë të caktuar ka pasur rënie, është përdor me mjaft rezervë; në vend të tij

është përdorur fjala shqipe që, për shkak të specifitetit, në asnjë mënyrë nuk mund të mbulojë

kuptimin e tij; pastaj nuk është përfaqësuar sa duhet në fjalorët e gjuhës shqipe, e edhe kur është

përfshirë, atij i është dhënë ngjyrim ideologjik dhe ç’është më e keqja, është shpjeguar në mënyrë

joobjektive, joshkencore dhe joprofesionale, domethënë se ndaj tij nuk është mbajtur qëndrim i

drejtë.6 Turqizmat depërtuan në një fazë të parë kryesisht nëpërmjet administratës e ushtrisë

osmane, institucioneve të kultit, tregtisë etj.7

Në gjuhësi është i njohur fakti se huazimi i fjalëve sjell me vete edhe ndryshimin e tyre fonetik,8

domethënë, fjalët që kalojnë nga një gjuhë në tjetrën pësojnë ndryshime sipas rregullave fonetike

të gjuhës me të cilën hyjnë.

Përshtatjet fonetike të fjalëve të huazuara janë dukuri gjuhësore që paraqiten zakonisht në forma

dhe në mënyra të ndryshme, si p.sh. me zëvendësimin a ndryshimin e fonemave të gjuhës

dhënëse me fonema të gjuhës marrëse, me ndërrimin e vendit të theksit, me asimilimin dhe

disimilimin, me rënien a shtesën e ndonjë foneme, p.sh. (U-së, në Y-) nga gjuha arabe ka bërë

ndryshim në gjuhën turke dhe ka marr Y, siç dihet se nuk ka fare y në gjuhën arabe; Dunja-

Dynja, Mual-lim- Myal-lim, Musliman- Mysliman etj.9

6 Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës, Fakulteti i Studimeve Islame, “ Terminologjia Islame “, (Mehdi Polisi, “Leksiku Islam pjesë përbërëse e leksikut të shqipes “, Prishtinë, 2006, fq. 82-85.7Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës , “Feja Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët” (Emil Lafe “Rreth vendit të orientalizmave ndër huazimet e shqipes ” ), Prishtinë, 1995, fq. 340. 8 Polisi, vep. e cit., fq.88-89. 9Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës, Fakulteti i Studimeve Islame, “ Terminologjia Islame “, (Qazim Qazimi, “Standardizimi i Terminologjisë Islame, Çështje që kërkon zgjidhje “, Prishtinë, 2006, fq.58-59

18

E kur dëshirohet të dihet etimologjia e tyre, si p.sh. në fjalorë etimologjikë, atëherë duhet të vihet

në përdorim transkriptimi shkencor duke përdorur shenjat diakritike përkatëse.

Në përmbyllje të këtij kapitulli vlen të ripohojmë se leksiku Islam në gjuhën shqipe është shumë

i gjerë; është ndër huazimet më të vjetra orientale; është ndër më të qëndrueshmet, sepse vetë

natyra e fesë është e tillë.

Zëvendësimi i leksikut Islam me fjalë shqipe në shumë raste është i pamundshëm dhe i

paarsyeshëm. Lidhur me zëvendësimin e fjalëve të huaja, Prof. Çabej ka shprehur këtë mendim:

“Një ndër parimet kryesore të zëvendësimit të fjalëve te huaja do të jetë maturia, nuk duhet aty të

kalohet në ekstrem. Ka rasa-kryesisht në punime të specializuara- ku përdorimi i një fjale a termi

të huaj paraqitet i domosdoshëm: aty për hir te saktësisë shkencore, të stilit, a për një tjetër arsye,

do të përdoret.”10

10 Halimi,vep. e cit., fq. 359.

19

Kapitulli II “Fjalët arabe në gjuhën shqipe me

karakter fetar – islam”

3. Fjalët arabe në gjuhën shqipe me karakter fetar - islam

20

Nisur nga nevojat që në kontaktet e përditshme, jo vetëm njerëzit e fesë, por edhe strukturat e

tjera të shoqërisë kanë nevojë për terminologjinë fetare islame, jemi përpjek t’i shkruajmë disa

fjalë me përbërje të kësaj natyre, duke i zbërthyer me anë të fjalorëve (librave) të ndryshëm.

Fjalët që do t’i trajtojmë me karakter fetar në vazhdim, do të jenë të renditura sipas, abc.

A - Abd: (arab.) Rob, (abd), do të thotë rob, skllav, shërbëtor. Përdoret edhe si parashtesë e

shumë emrave myslimanë: Abdullah, Abdurrahman, Abdurrahim, Abdulaziz etj. Në kuptimin

doktrinar abd do të thotë gjendja e varësisë së plotë ndaj Zotit dhe nënshtrimi ndaj vullnetit të

Tij. Abd është gjendja vetëm para Zotit. Rob, shërbëtori i Zotit, nuk do të thotë një qenie e

përbuzur, e mbërthyer në pranga, por qenie më e lirë. Të jesh rob në islam është liria më e madhe

e mundshme njerëzore, liri e cila nuk nënkupton sundimin e njeriut mbi njeriun. Po ashtu abd

është një prej atributeve të Muhamedit a.s.; …”ve eshhedu en-ne Muham-meden abduhu ve

resuluhu”, (dëshmoj se Muhamedi është robi dhe i dërguar i Tij”).11

A - Adet: (arab.) Shprehi, traditë, zakon, dok, adet. Tërësia e rregullave të shkruara (por edhe të

pashkruara), të cilat kanë të bëjnë me raportet shoqërore, politike, ekonomike, etj. Herë- herë adet

ka qenë në kolizion me sheriatin.12 Po ashtu këtë fjalë e kam hasuri edhe të shumë shkrimtar si

p.sh. Sinan Hasani në romanin e tij “Rrushi ka nisë mu pjekë” ku thotë;

“… S’asht adet, Hoxhë me pevetë mysafirin pse ke ardhë!

Asht mbet adet, Alio…”13 . Sipas Prof. Çabejt, fjala adet ka hy në të folmen e Arb. të Italisë para

1530.14

A - Ahiret: (arab.) Bota e përtejme, apo përhershme, bote matanë; bota në të cilën do të

qëndrojnë njerëzit pas Ditës së Gjykimit. Pjesë përbërëse e ahiretit janë: ringjallja, gjykimi, xhen-

neti apo xehen-nemi. Mohimi i ndonjë prej këtyre të vërtetave është mosbesim.15 Këtë fjalë e

gjejmë, në fjalor të orientalizmave si: amshim, jetë e pafundme përjetësi.(M.Ndreca, fq.24).

A - Ajet: (arab.) Shenjë; simbol, fjali, mendim, paragraf, apo fragment në Kur’anin e

madhërishëm. Përdoret edhe si emër i përveç.16 “Në mesin e pjesëtarëve të fesë islame, në

11 Qemajl Morina,“Glosari i Nocineve Ftare”, Prishtinë, 2010, fq. 20.12 Po aty, fq. 22.13 Sinan Hasani-“Rrushi ka nisë me u pjekë”, Prishtinë, 1980, fq. 50.14 Dizdari, vep. e cit., fq. 4.15 Morina, vep. e cit.,fq. 23.16 Po aty, fq. 25.

21

shumicën dërmuese të rasteve fjala “ajet” kuptohet si një fjali apo një tog sosh, që gjendet në

Kur’an, fjali që shpreh një mendim të caktuar, një urdhër, një porosi apo një ndalesë”.17

Po ashtu, kemi edhe mendim tjetër për këtë fjalë,”Ajet-i; është pjesë e caktuar e Kur’anit. Nuk

kufizohet vetëm në një varg, as vetëm në një fjali apo periudhë.

Termin ajet disa e zëvendësojnë edhe me fjalën rresht dhe citat, që nuk korrespondojnë me

domethënien dhe strukturën e ajetit, prandaj ajeti duhet të mbetet ajet.18

B - Bedel: (arab.) – Zëvendës formal-juridik në kryerjen e obligimit të haxhit; personi që kryen

haxhin me autorizimin dhe në emër të një personi tjetër, i cili për shkaqe shëndetësore apo të

tjera nuk ka mundësi vetë ta kryejë atë.19 , bedel; ai që zëvendëson tjetrin në punë krahu, në

shërbim, në mision. Ai që shkonte në vend të një tjetri në ushtri, ose në punë të detyruar kundrejt

një pagese,20 bedel; në Qabe- ai i cili shkon në Qabe në vend të një njeriu tjetër, me harxhimet e

atij personi të cilin e zëvendëson.21

B - Bereqet: (arab.) – Dhunti, begati e Allahut nga pikëpamja materiale dhe shpirtërore.22

,bereqet; bekim, përparim, fat etj.23, bereqet; bereqet i Zotit: lumni, begati. Në Myzeqe kish falë

Zoti bereqetin e dynjasë.24

D - Din: (arab.) – Feja , simbiozë e religjionit dhe e jetës praktike. Tërësia e urdhrave,

kërkesave, porosive, të cilat Allahu ia ka zbuluar Muhamedit a. s. që t’ia kumtojë qenieve të

arsyeshme dhe obligimi i nënshtrimit të myslimanëve ndaj këtyre urdhrave e kërkesave. Si

kompozitë me emra të tjera, sikurse “Jev-mud-din” (Dita e Gjykimit).25, din-i; besim.26

D - Dua: (dova) (arab) – Thirrje, Lutje: Lutja drejtuar Allahut të madhërishëm për mëshirë,

ndihmë, pranim të lutjeve dhe shpëtim.27

D - Dhahir (zahir): (arab).- I dukshëm, i pashëm. Komentimi i fjalëpërfjalshëm i Kur’anit dhe i

17 Ekrem Murtezai, “Fjalori i Feve”, Prishtinë, 2000, fq. 20. 18 Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës, Fakulteti i Studimeve Islame, “ Terminologjia Islame “, (Feti Mehdiu, “Për një terminologji Islame stabile në gjuhën shqipe “, Terminologjia Islame, Prishtinë, 2006, fq. 43.19 Morina, vep. e cit.,fq. 33.20 Dizdari, vep. e cit., fq. 80.21 Akademia e Shekncave , “ Fjalor i Gjuhës së Sotme Shqipe”, Prishtinë, 1981, fq. 120. 22 Morina, vep. e cit., fq. 35.23 Mikel Ndreca, “Fjalor Fjalësh e Shprehjesh të Huaja”, Prishtinë, 2000, fq. 86.24 Dizdari, vep. e cit., fq. 96.25 Morina, vep. e cit., fq. 39-40.26 F.f.sh.h vep. e cit, fq. 927 Morina, vep. e cit., fq. 40.

22

teksteve të tjera.

DH - Dhikër (zikr): (arab)- Për mendje, rikujtim i Allahut i bazuar në Kur’an.

Është ritual karakteristik që përbëhet nga përmendja e shpeshtë, e vazhdueshme dhe ritmike e

emrave të Allahut. Në praktikën myslimane hasim edhe forma të pa pranueshme të Dhikrit.

E - Elham (arab.)- Emërtimi popullor i kaptinës së parë të Kur’anit, i cili është quajtur sipas

fjalës së parë të kësaj kaptine;Shiko në suhre Fatiha.

E - Exhel (arab.)- Afati i përcaktuar i jetës së njeriut,ose data e vdekjes së tij, çasti i vdekjes.

Sipas besimit Islam, Exheli të i caktuar nga Allahu Xh.Sh, ai as nuk mund të përshpejtohet e as të

vonohet. Ai ndodhë në momentin e caktuar.

F - Farz: (arab.fard)- Vepër obliguese detyruese nga Zoti në mënyrë shumë të rreptë. Mos

kryerja e farzit ndëshkohet. ''Farzi Ajn'' është obligim individual, kurse ''Farzi Kifaje'' është

obligim kolektiv. Farzi, pra është obligim Islam kryerja e të cilit është e domosdoshme për secilin

mysliman apo myslimane të moshës madhore; ibadet i obliguar.

F - Fetva: (arab.)- Dekret;mendim zyrtar juridik, ose vendim i dijetarëve rreth çështjeve

G - Gajb: (arab.) – E fshehur, e pakapshme, e panjohur për shqisat dhe arsyen. Në këto

besohet e nuk mund të njohën. Këtu bëjë pjesë: melaqet, shpirti. Xheneti, xhehenemi, xhinët,

shejtani, fati, Dita e Gjykimit etj.28

G - Gusëll: (arab.) – Pastrim ritual i detyrueshëm për njeriun, i cili është në gjendje xhunub.

Gusëlli quhet edhe pastrimi i madh. Pas marrjes së gusëllit besimtari mund të kryejë namazet, të

lexoj Kur’an etj.( Shih: Xhunub, xhenabet) 29, Gysyl – larje rituale e krejt trupit e detyrueshme

për muslimanët mbas polucionit, raporteve seksuale, mbas zakoneve të muajit, mbas periudhës së

lehonisë, që fetarishtë konsiderohen gjendje të ndyta të trupit; abdes i trupit. Me ba gysl. Tur.

Gusül< ar. gusl.30

H – Had-dun:(arab.) – Shumësi: hudud, që do të thotë; kufi, pengesë; përcaktim. Në të drejtën

islame fjala “hud-d” do të thotë dënim i sheriatit; konfirmuar me Kur’an për veprën e caktuar, si

vjedhje, pirje e alkoolit, marrëdhënie seksuale me ndonjë grua të huaj.31 Hudut: vija që ndanë dy

toka, dy ara, dy shtete, kufi, shefi, megje, sinuer; ceak, p.sh Deri këtu e kam hududin ( të

kopshtit, të arës ), Mos e kapërce hudutin. Për të ruajtur këta hodute të atëdheut, Kemi luftuar,

jemi djegur e pjekur...32 Ilustrim (1) (Hududuli-të ka qenë emërtuar një batalion përbamë prej

28 Nexhat Ibrahimi, “Leksikoni Islam” Prishtinë, 2008, fq 43.29 Po aty, fq. 43.30 Dizdari, vep. e cit., fq. 299.31 Morina,vep. e cit., fq. 50.32 Dizdari, vep. e cit., fq. 298.

23

vendasve shkodranë e me fshatarë të rrethit “krajan e anamalas sidomos”, që në vitet e mrame të

sundimit osman u pat inkuadrue “ nen mbarshtrimin e gradave dhe oficerëve turq” dhe iu pat

ngarkue ruejtja e kufijve. Ky batalion ma vonë pat lanë name për kindris e trimni në luftën

ballkanike).

H - Haxh: (arab.) – Vizitë vjetore Mekës, duke i kryer ceremonitë fetare, e cila është obligim

për çdo mysliman dhe myslimane, nëse janë të aftë dhe kanë mundësi materiale, së paku një herë

në jetë; kryhet gjatë muajit të dhul-hixh-xhe; kushti i pestë i Islamit.33 Haxhillëk m.fet. shtegtim

që bëhet nga besimtarët në Mekë a në Jerusalem; lutja fetare që bëhet me këtë rast.34Haxh- fjalë

me burim nga arabishtja. Haxhi është “vizita e Qabes në Meke, në 10 ditët e fundit sipas

kalendarit të hixhretit (në muajin Dhul – hixh-xhe), për ata që kanë pasur pasuri të

mjaftueshme...pelegrinazh (të vizituar )”etj.35

I - Ibadet: (arab.) – Konsiderohet çfarëdo forme adhurimi i jashtëm apo i brendshëm, publik ose

sekret, i obliguar dhe jo i obliguar, formal dhe joformal me qëllim të fitimit të kënaqësisë së

Allahut të madhërishëm.36 Ibatet-i m.term. fet. Gjithkund: lutje, falje, që i drejtohet Perëndisë nga

besimtarët, tue ba ushtrimet e duhana të ritit, pvv.”Puna asht ibadet”...37

I - Iman: (arab.) – Iman do të thotë besim, besim në Një Zot absolut, mbinatyror, i cili ka krijuar

dhe krijon, ka drejtuar dhe drejton tërë gjithësinë. Besimi në Allahun, melekët, librat, të dërguarit

e tij, i ditës së Gjykimit dhe i caktimit të Zotit.38 Iman-i m. Simbol i fesë muslimane; besojmë;

besim në Njësinë hyjnore, në pejgamberin, para 30 vjetësh: “ Ma merr shpirtin me iman ja

rabi!”.... “Nuk ka dinë nuk ka iman”39

J - Jevmul – Arafe: (arab.) – (Jevmul- ‘Arafe ): “Dita e Arefatit”; dita e nëntë e muajit dhul-

hixhe, kur haxhilerët qëndrojnë në Rrafshnaltën e Arefatit; shih: Arefat.40

K - Kada dhe Kader: (arab.) – Besimi në dijen dhe përcaktimin parazanafillorë ( primordial) të

Allahut i të gjitha ndodhive dhe ngjarjeve, caktimi dhe paracaktimi fati. 41 Kader-i m. Vjet.

Simbas besimit fetar, caktimi i fatit të rrokullisë dhe i njerëzve që në kohë të heres; mbarshtim i

33 Morina,vep. e cit., fq. 54.34 Akademia e Shkencave, “Fjalor i Gjuhës së sotme shqipe”, Tiranë, 2002, fq. 466.35 Mehdi Polisi, F.k.t..i.sh,e cit.,fq. 320.36 Morina,vep. e cit., fq. 56.37 Dizdari, vep. e cit., fq. 407.38 Ibrahimi, vep. e cit., fq. 55.39 Dizdari, vep. e cit., fq. 417.40 Morina,vep. e cit., fq. 61.41 Po aty, fq. 60.

24

gjithësisë, i vendosun prej providencës, me të cilin të gjitha kohnat janë të pranishme; forcë e

mbinatyrshme që me një paravendosje të pandryshueshme, herë vjen për të mirë e në të shumtën

për të keq... Deri njaty e ka pasë kader, s’ka qenë kader: e thanun. Si të jetë kader do të bahet, Si

delet para kaderit të Zotit, s’i iket kaderit të Perëndisë (kështu para trithjetë vjetësh ).42

K - Kurban: (arab.) – Sakrificë, prerja e një kafshe në emër të Zotit qoftë ai dash, viç apo deve.

Prerja duhet të bëhet në tri ditët e para të Bajramit të kurbanit. Sakrifica rituale që lidhet me

Ibrahimin a.s dhe të birin e tij Ismailin. Kurbani, sipas Islamit, ndërron traditën e derisa

atëhershme simite, pagane të thirrjes së njeriut ( djalit të madh ) në emër të hyjnive kafshë e në

dëm të njerëzve ( përveç aspektit fetar, kurbani ka edhe karakter humanitar – social ). 43 Kurban-i

1 .fet. bagëti që therret për ditë fetare të shënuara të myslimanëve. 2. Fli për një ideale të lartë;

viktimë në një fatkeqësi natyrore. U bë kurban për atdheun. Shkoi kurban vdiq kot. T’u bëftë

nëna kurban!, i thuhet me dashuri një fëmije. M’u baftë kurban!/ mallk. Thuhet për dikë kur

shprehim mospëlqim.44

L - Levhi mahfudh: (arab.) – Pllaka e ruajtur mirë, e njohur vetëm nga Allahu, në të cilën janë

të ruajtura të gjitha shaplljet hyjnore, pra edhe Kur’ani, arketipi i tyre. Nga ky vend Muhamedit

a.s iu shpall Kur’ani.45

M - Masha- Allah: (arab.) – Shprehje habie apo kënaqësie. (Ma sha’Allah!- Çka dëshiron

Allahu, ajo ndodhë!).46MashaAllah, çdo punë vete mirë. Ka ra krejt prej vesesh, është ba për t’ju

thanë MashaAllah, Po ti mashaAllah!, nga na vjenë kështu. Ka një djalkë mashaAllah, mu si top .

Ilustrim (2) ( Kur ndeshet me ndonjë tubë berre të mbara në begati tjera të mbamshme me gji të

plota e të mbajtuna mirë, në fëmijë të vogjël të pastër e të shëndetshëm, për efekt bestytnie,

vetëvetiu e spontanisht thuhet: “Marshallah! gja e ligë mos e gjetët, most e paftë syni i keq”, dhe i

zoti a e zoja ia kthen: “Sytë të lumshin!”.47

M - Muxhize: (arab.) – Mrekulli, çudi. Mrekullitë janë dy llojesh: hissijjeh – sesuale dhe

aklijjeh – racionale. Të dërguarit e mëparshëm kanë pasur llojin e parë, kurse Muhamedi a.s i ka

42 Dizdari, vep. e cit., fq. 466.43 Morina,vep. e cit., fq. 65.44 F.Gj.s.sh, e cit., fq. 635.45 Ibrahimi, vep. e cit., fq. 67.46 Morina,vep. e cit., fq. 68.47 Dizdari, vep. e cit., fq. 622.

25

pasur të dyja llojet. Mu ‘xhizja ( mrekullia ) kryesore dhe e përhershme e Muhammedit a.s është

Kur’ani.48

N - Nijet: (arab.) – Qëllim, vendim për kryerjen e një obligimi fetar, apo destinimi; shprehja e

cila është kusht për kryerjen e shumë obligimeve fetare islame, siç janë: namazi, agjërimi, zeqati

etj.49 Caktim, qëllim në shëllimin e veprimit, cek, qëllim, kushtim, paravendosje për krymjen e

ndonjë pune; mendim, synim. Pata ba njet të telshe për gjoje, por diq më pengoj. E kam njet, kam

qit cekën të vi nesër mrama tek ju. Akcili njetin e ka të mirë, por punët i çalojnë. Mos e mban njet

arritjen me caktim kohe se rruga vate s’ka e gjithçka me kismet. “ ...për këtë njet kam ardhë”...50

Q - Qafir: (arab.) – Shih: kafir. 51Qafir-i m.mb. mohues, i pabesë, i pafe, i patymëzonë, fe

lëshues, renegat (simbas boëkuptimit fetar ), mos mirënjoftës, por edhe anmik i atdheut.

Kryeneçë, kokëfortë...Kefere “ Me mbulue, me mohue, me qenë i pabesueshëm”. Nga ku dhe

emni kufër “mohim”etj.52

Q - Qabeja: (arab.) – Qendra kryesore e botës islame është e vendosur në xhaminë e shenjtë në

Mekë; objekti i parë fetar, apo shtëpia e parë për t’iu lutur Allahut të madhërishëm, të cilën e

ndërtoi Ibrahimi a.s; vendi në drejtim të cilit kthehen të gjithë myslimanët nga të katër anët e

botës, gjatë faljes së pesë kohëve të namazit; shih: kibla.53 Qabe – ndërtim në trajtë kubi në Mekë,

ngelun që prej kohës së Ibrahimit dhe të Ismailit, q’as kohe tempull venerimi dhe cak

pelegrinazhi për idhujtarët para profetit Muhamed a.s e tash për krejt Islamin. Besimtarët

mysliman të krejt botë kur lidhen me u falë marrin qëndrim në drejtim të këtij tempulli.

Përfshihet nga kjo fjalë edhe në fjalorët e junggut 14 dhe të busettit 155.54

R - Ramazn: (arab.) – “Ramadan” – muaj i agjërimit Islam, muaji i nëntë i kalendarit sipas

Hixhëretit.55 Ramazan-i m. Gjithkund; përjashtim banë sllade e folmja e Çamërisë që e shqipton

me ndërrim fonetik në dy zanore e para Ramazan...56

48 Morina,vep. e cit., fq. 67.49 Morina,vep. e cit., fq. 79.50 Dizdari, vep. e cit., fq. 715.51 Morina,vep. e cit., fq. 82.52 Dizdari, vep. e cit., fq. 782.53 Morina,vep. e cit., fq. 82.54 Dizdari, vep. e cit., fq. 782.55 Morina,vep. e cit., fq. 83.56 Dizdari, vep. e cit., fq. 832.

26

R - Ruku: (arab. ) – Kërrusje, përkulje, pjesë e namazit e cila kryhet duke qëndruar në këmbë

me boshtin e kurrizit të shtrirë përpara, për afër nëntëdhjetë shkallë dhe krahët e mbështetur në

gjunjë.57

S - Sadakë: ( arab.) – lëmoshë, ndihmë joobliguese, por e rekomanduar material ndaj të

varfërve.58 Sadaka – lëmoshë që u ipet të varfërve nga mëshira, në të holla në sasinë e dëshiruar. 59

S - Sunet: (arab.) – Tradita, praktika, zakoni, mënyra e jetës. Përvoja e Pejgamberit a.s, e cila

nënkupton atë që Pejgamberi a.s. e ka vepruar, duke folur, apo e ka lejuar në heshtje; ibadeti, të

cilin Pejgamberi a.s vazhdimisht e ka vepruar ”sunneti muekede” ( suneti i fortë ) si dhe ato, të

cilat nganjëherë i ka lënë “sunneti gajri muekkede” (suneti jo i fortë ).60 Sunet – lutje ose çdo

tjetër veprim fetare jo e urdhënume prej Kur’anit, por që muslimanët e mirë e praktikojnë në

përngjasim dhe respekt të këshillave dhe të veprave të vetë profetit, traditë; ...61

SH - Sheriat: (arab.) – Termi sheriat kryesisht ka dy kuptime kryesore: 1. Sheriati “rruga,

shtegu, drejtë burimit, rruga që ndiqet dhe jep kuptimin e perceptimit gjithëpërfshirës të krijimit,

ekzistimit dhe vdekjes dhe mënyra e jetës që del nga ajo. Kjo përcakton “ si të jesh musliman”. 2.

Sheriati për usulistët dhe juristët është tërësia e parimeve të përgjithshme të së drejtës islame e

nxjerrë nga dy burimet themelore, Kur’ani dhe Syneti dhe përdorimit të Ixhmait dhe të Kijasit

dhe të burimeve dytësore: istisanit, dhe istislahit, istishabit, urfit . 62 Sheriat – m. a) Rruga e

vërtetë, rruga e drejtë; b) Ligja shejte për bashkimin e një kombi a populli që mbështetet në

urdhnesa e ndalesa hyjnore; c) veçanërisht ligj fundamentale që qëndron krahasueshëm me ajetet

Kur’anor, hadithe profetike me koncilet popullore dhe me studimet e cenueshme e të thellueshme

të prisave e dijetarëve të çquem të islamit.63 Ilustrim (3) ( Legjislacioni Islam ka katër burime

kryesore e mbështetje: Kur’anin si libër hyjnor, sunnet – në sunetin, fjalën e profetit, vendimet e

të katër imamëve të mëdhenj, e të ligjëvuesës islame ( hanefi, shafi, hambeli, maliqi ), dhe

mbledhjen e popullit ( të çdo kombësie e ngjyre ), përfaqësues me pjesëmarrjen e dijetarëve të

çquem të Islamit për të vendosë mbi pikat kryesore të doktrinës dhe të dispozitave të sheriatit.

(kështu të paktën në themel ).

57 Morina,vep. e cit., fq. 84.58 Po, aty, fq. 85.59 Dizdari, vep. e cit.,, fq. 856.60 Morina,vep. e cit., fq. 89.61 Dizdari, vep. e cit., fq. 935.62 Ibrahimi, vep. e cit., fq. 101.63 Dizdari, vep. e cit., fq. 965.

27

SH - Shura: (arab.) – Kuvendim, këshillim, konsultë; marrëveshje; institucioni islam për

marrëdhënien e vendimeve të rëndësishme dhe për zgjidhjen e problemeve të rëndësishme.64

Shura – në “ mbledhje, megjlis, vend, shesh ku mbahen mbledhje, këshill, kuvend“65

T - Takva: (arab.) – Devotshmëri, përkushtim, kujdes i përhershëm që të bëhet mirë dhe të mos

bëhet keq.66 Që ka nderim e dashuri të thellë për dikë a për diqka që është besnik deri në fund

ndaj tyre; që vepron e punon me devocion; që shprehë devocion. Mësues i devotshëm, zemër e

devotshme.67

T - Tefsir: (arab.) – Komentimi; disiplina shkencore që merret me studimin e llojeve dhe të

metodave të komentimit të Kur’anit.68 Tefsir-i m. Fetare: Të shkoqitunit dhe të zhdrivllim i

përmbajtjes së Kur’anit. Interpretim, komentim i domethënies, të deklinimeve, të terminologjisë

gjuhësore, të shkaqeve të frymëzimit të ajeteve me historikun e duhur dhe të tjera rrjedhime e

veqantia; komentar i Kur’anit; dituni që të udhëhjekë në rrugët e rregullat për tu skarue me

përmbajtjen e tij. “ Tefsiri i Kur’anit “, titull i një libri dy volumesh i shqipërum prej H.Ibrahim

Dalliut, dhe botim në emën të Komunitetit Mysliman.69

T - Tavaf: (arab.) – Një prej kushteve të haxhit është tavafi, i cili kryhet duke u sjellë 7 herë

rreth Qabesë. Tavafi – zijareh është i njohur si tavaful-ifada. Kushti tjetër për pranimin e haxhit

është edhe veshja ihramit dhe qëndrimi në Arafat.70

U - Umet: (arab.) – Popull, bashkësi, në traditën muslimane kjo shprehje kupton të gjithë

muslimanët e botës. E kundërta e um-metit është asabijja, lëvizje e arabëve e cila pretendon se

arabët dhe gjuha arabe janë më të mirët, dhe shu’ubijja, lëvizje e persianëve, e cila pretendon se

kultura dhe gjuha perse është më e mira.71

U - Umra: (arab.) – “Haxhi i vogël”, të cilin myslimanët e bën duke e vizituar Mekën gjatë

gjithë vitit, për dallim prej haxhit që kryet në kohë të caktuar. Gjatë umrës nuk shkohet në

Arafatë.72

64 Morina,vep. e cit., fq. 92.65 Dizdari, vep. e cit., fq. 975.66 Ibrahimi, vep. e cit., fq. 102.67 F.Gj.s.sh, e cit, fq. 230.68 Morina,vep. e cit., fq. 93.69 Dizdari, vep. e cit., fq. 1008.70 Morina,vep. e cit., fq. 93.71 Ibrahimi, vep. e cit., fq. 108.72 Morina,vep. e cit., fq. 95.

28

V - Vahji: (arab.) – Shpallje, frymëzim. Në Kur’an vahji ka kuptimin e shpalljes së Zotit të

dërguar pejgamberëve të zgjedhur gjatë historisë për gjininë njerëzore, sikurse është Muhamedit

a.s. me Kur’anin. Kemi katër libra të shpallur. Tevratin për Musain, Zeburin, për Davudin,

Inxhilin për Isain dhe Kur’anin për Muhammedin a.s.73

V - Vaxhib: (arab.) – term fetar: detyrë, praktikim i detyrumë për tu kryer simbas sheriatit,

pothuej në një grade me farzin (shih farz ). Fjala e dy bajrameve, ndamja e fitrave, ramja tekbir,

falja e disa reqateve të namazit ( si ata tre të vitrit ) janë vaxhib.74Veprat e detyrueshme nga Zoti,

kryerja e të cilave shpërblehet, kurse moskryerja e të cilave ndëshkohet.75

XH - Xhemat: (arab.) – Grup, grumbull njësia themelore e organizuar e bashkësisë islame, të

cilën, sipas rregullit, të përbëjnë grupi prej njëqind familjeve të organizuara mes vetë për t’i kryer

obligimet e përbashkëta islame, grup i besimtarëve në namazin e përbashkët në xhami apo në

ndonjë vend tjetër. 76Të grumbullueshem njerëzish; komentet; shumicë besimtarësh të bashkuem

në faltore për të kry faljet së toku, tue iu ujdisë e tue u lidhe mbas imamit; për të ndigjue

mevludin, predun etj. Grumbull, kortesh që përcjell një të vdekur në varrim, para 40 vjetësh:

hafizat me za e me kame të përmallshëm, e vazi i myderrizit mbrapa, banë që në Xhaminë e

Hyneqarit të grumbullohet xhematë sa si zen vendi. I lumi ai për veti, të shumtat e vakteve i falë

me xhematë; në bashkari në faltore e jo individualisht në shtëpi a ngjeti.77 Ilustrim(4) ( Nga të

gjithë të falmet e detyrueshme, si ato të Xhumasë (Premtes ) dhe të dy Bajrameve janë të

domosdoshme të ushtrohen me xhemat (në grumbull, me bashkari ) në Xhami, d.m.th... s’mund

të falen individualisht. Për të tjerat vakte, falja në grumbull e bashkari ashtë fakultative, por me

konsideratë e me shumë hire për ata që i kryen me xhemat.

XH - Xhihad: (arab.) – Angazhim, përpjekje. Luftë për të fituar kënaqësinë e Allahut. Përpjekje

e brendshme që të ndryshohen shprehitë ose sjelljet e këqia në shoqërinë islame ose të individit.

Në kuptimin më të gjerë xhihad do të thotë çdo aktivitet për të vendosur balancimin në jetë, në

pajtim me normat silame. 78 Xhihadi-je f. Vjet. Monedhë e preme dhe e nxjerrun në qarkullim në

mbretnimin e Sulltan Mahmutit II, për të përballue shpenzimet e luftës, në ar. xhihad “luftë në

dalëzotje të fesë”.79

73 Ibrahimi, vep. e cit., fq. 109.74 Dizdari, vep. e cit., fq. 1082.75 Ibrahimi, vep. e cit., fq. 110.76 Morina,vep. e cit., fq. 99.77 Dizdari, vep. e cit., fq. 1106.78 Ibrahimi, vep. e cit., fq. 114.79 Dizdari, vep. e cit.,fq. 1118.

29

30

Kapitulli III “Fjalët arabe në aspektin

edukativo – arsimor”

4. fjalët arabe në aspektin edukativo – arsimor

Në aspektin e përgjithshëm, Kur’ani vetë paraqet një, vlerë të jashtëzakonshme edukative-

arsimore. Kthesat dhe zhvillimet cilësore në histori fillimet i kanë pasur dhe i kanë në edukatë, në

përpunimin shpirtëror të njerëzve. Progresi teknik e material, veçanërisht ai që po e përjeton bota

sot, pa një jetë të pasur shpirtërore e morale rrezikon ta kthejë njeriun në një robot.

Pikërisht për këtë, shfaqen me të madhështinë e vet vlera edukative e Kur’anit, ai parashtron

parime edukative për njerëz të çdo kohe të çdo vendi të çdo race e klase. Kur’ani, para së gjithash

synon ta edukoj njeriun që të bëhet njeri, në kuptimin e plotë të fjalës.

31

Mirëpo, se si kanë ndikuar fjalët arabe në aspektin edukativo-arsimor themi se shqipja në

sistemin e arsimit te shqiptarët, se paku në fillet e saj, rrjedhimisht kishte pozitën e një gjuhe e

cila në shkolla e edukimit e të arsimit islam përdorej, në rastin më të mirë, në mes orëve të

mësimit.

Çështja e përkthimit të letërsisë fetare nga Gjuha e Shpalljes ( gjuha arabe ) në gjuhë të popujve

është diskutuar mjaft, duke u vështruar, më së shumti, nga aspektet jashtëgjuhësore e letrare, nga

institucionet fetare e përfaqësuesit e këtyre institucioneve.

Nëse mund të thuhet se në shumicën e dijeve, shkencave e niveleve të ndryshme, gjuha letrare

shqipe i kaloi shumicën e fazave të gjuhës standarde, në literaturën fetare islame, procesi i

zhvillimi të gjuhës letrare është në nisje, madje çuditërisht në fazën e parë, në zgjedhjen e

variantit i cili do të jetë bazë për krijimin e gjuhës standarde.

Ekzistojnë variante të ndryshme të gjuhës shqipe ( me dy variante mbizotëruese: gegërishte e

toskërishte letrare, të ngarkuar me huazime turke ), në të cilën është shqipëruar letërsia letrare.

Prova e parë serioze e zgjedhjes pozitive të variantit gjuhësor në përkthimin e literaturës fetare,

është shqipërimi i Kur’anit në gjuhën shqipe letrarë. Ndërkaq, gjuha e arsimit dhe e edukimit si

dhe e ceremonive fetare ende mbizotëron nga gjuha e fesë, e ndikuar nga turqishtja duke arrit një

nivel komunikimi të vështirësuar në mes kolektivit.

Më poshtë do të japim fjalët më të rëndësishme sa i përket ndikimit të tyre në aspektin edukativo

– arsimor. Fjalët që do t’i trajtojmë në vazhdim, do të jenë të renditura sipas, abc.

A - Akl: (arab.) – Arsye, mendje, inteligjencë; perceptim, mendim, nus, racio, intelekt, gjuhë e

jashtësisë, pafuqia e perceptimit dhe e shprehjes së qenësisë së të vërtetës, gjykim i gjërave çfarë

janë. Sipas disave, akl është mjet natyror i njohjes së të vërtetës dhe të gabimit, pavarësisht nga

autoriteti i Shpalljes. Edhe pse shpesh akli (arsyeja) dhe nakli (tradita ) interpretohen si

përjashtues të njëri- tjetri, në Islam (Kur’an dhe Hadith) akli dhe nakli paraqesin një tërësi dhe

secili vepron në domenin e vetë. Në filozofinë islame dhe në tesavuf akl është arsyeja

metakozmike, kozmike dhe arsyeja mikrokozmike njerëzore. Akl’ul-evel – intelekti i parë.

Akl’ul-feaal – intelekti veprues. Akl’ul-kamil – intelekti i plotë, i përsosur. Akl’ul-meas – arsyeja

e lidhur për ahiretin etj.80 Ilustrim (5) ( 1. Që ka arsye “akl”; Që arsyeton drejt, Që gjykon e

vepron në mënyrë logjike, i logjikshëm. Qenie e arsyeshme. Njeri i arsyeshëm. 2. Që bazohet në

arsye, I matur e i peshuar mirë; që shpjegohet me një shkak a me një arsye, i përligjur; jo i

80 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 14.

32

tepruar; i pranueshëm. Mendim ( veprim ) i arsyeshëm. Zgjidhje e arsyeshme. Mungesë e

arsyeshme. Çmim jo i lartë, Çmim i arsyeshëm, Në kushte të arsyeshme. E quaj ( e gjej ) të

arsyeshme.

D - Daru’ul – hadith: (arab.) – Dituritë islame mësoheshin nëpër xhami, por nga shekulli X-të e

pas vërejmë tendencën e hapjes së shkollave të specializuara, si Dar’ul-hadith e hapur në Damask

nga Ata-bej Nuruddini, në vitin 1173.560 h. Janë hapur edhe shumë shkolla të tjera në qytete të

ndryshme.81

D - Daru’ul – hikme: (arab.) – Shtëpia e urtësisë. Akademi të tilla filluan të hapen qysh në

shekullin e IX-të, sikurse El –Me’muni në Bagdad, të cilën e udhëhiqte El – Kindiu. Një akademi

të ngjashme e themeloi El – Hakimi, në vitin 1021.411 h.82

D - Daru’ul – Islam: (arab. ) – Njësi administrative në të cilën sundon shteti dhe sheriati islam.

Vendi dhe popujt nën pushtetin musliman. Bota muslimane.83 Vendi i Islamit.84

D - Daru’ul – Kurra: (arab. ) – Shkollë e specializuar në të cilën mësohet Kur’ani në shtat apo

dhjet lexime (kiraete).85

D - Daru’ul – Harb: (arab. ) – Vendi i luftës; territor që iu nënshtrohet veprimeve ushtarake, në

këtë territor muslimanët nuk gjykohen me sheriat dhe nuk kanë mbrojtje përkatëse.86

D - Defter-i – hakan: ( arab.) – Grumbull regjistrash në të cilën gjatë periudhës osmane të

hilafetit janë shënuar rezultatet e regjistrimeve të kryer nga fillimi i shekullit të XVII – të, çdo 30-

40 vjet.87

D - Ders’hane: ( arab.) – Dhoma e mësimit, klasa e mësimit; mësonjëtore.88 Ders-i m. Mësim,

studim leksion, topitje; vend ku mësohet, studiohet. Para 45 viteve fjalë komune në qarqet

mësimor e sidomos, sot s’dëgjohet ma: vëni vesh dersit se nuk89 dota kesh mirë me hoxhen. Me

marrë ders, me mësue, me zan dersin në mejtep. Muderrizi jep ders në Medrese.

81 Po aty, fq, 28.82 Po aty, fq, 28.83 Po aty, fq, 28.84 Morina,vep. e cit., fq, 38.85 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 29.86 Po aty, fq. 28.87 Po aty, fq. 29.88 Morina,vep. e cit., fq. 39.89 Dizdari, vep. e cit.,fq. 207.

33

E - Edeb: (arab.) – Edukatë; metoda e sjelljes së myslimanit, sjellje e vërtetë në suaza të

parimeve islame. Rregullat e sjelljes dhe diturisë në situata të caktuara. Më vonë shprehja ‘edeb’

u lidh më tepër me kulturën letrare. Fjala ‘edeb’ sot përdoret për letërsinë arabe dhe për atë

botërore.90 Edeb – moral sjellje, edukatë, njerëzi, turp; p.sh sillet me edep, me mbulue edepin, i

ka luejt çereku, zbulon edepin në sy të hallkut.91

E - Ehl’ul – hadith: (arab.) – Prestarë të zjarrtë të Kur’anit dhe të Hadithit. Përfaqësues kryesor

i tyre është Ahmed ibn Hambeli.92

E - Esh’arit: (arab.) – Shkollë besimore në historinë islame dhe pas maturdinjve, shkolla më e

njohur te muslimanët. Themelues i saj ishte Ebu-l – Hasan El –Esh’ariu. Ai numërohet edhe ndër

themeluesit e kelamit sunit. Në fillim ishte mu’tezilit, kurse më vonë evuloi në hambelit më

liberal.93

F - Fakih: (arab.) – Ekspert juridik, ekspert për të drejtën e sheriatit islam.94

F - Fatiha: (arab.) – Hapje; kaptina e parë e Kur’anit, e cipa përbëhet prej shtatë ajeteve. 95

Fatiha-ja f. Tem. Fet: Kapitulli i parë i Kur’anit, të cilin muslimanët e recitojnë me atë bindje

sikur te krishterët Pater noste. Këndohet në çdo reqat të namazit si dua kryesore mbas të falunit.96

F - Felsefe: (arab.) – Filozofia; fjalë greke e arabizuar që do të thotë filozofi, urtësi. Fejlesuf

quhet filozofi. Filozofët më të njohur muslimanë janë: Kindiu, Farabiu, Ibn Sinai, Gazaliu, Ibn

Rushdi, Ibn Baxha, Ibn Tufejli, Ibn Miskevejhi, Ibn Halduni, Afganiu, Ikballi, M.Abdurraziku

etj. Një pjesë e juristëve muslimanë i janë kundërvënë filozofisë duke e konsideruar si shkencë

joislame.97Filozofi – sintagmë e përdorur për herë të parë nga Volteri, që nënkupton një histori

kritike ose shkencore, një tip të mendimit historik, me anë të të cilit shkencëtari përmbledh

mendimet e tij, në vend që të përsëris çdo lloj historie që gjendet nëpër librat e vjetra. 98

F - Fikh: (arab.) – E drejta, jurisprudenca islame. Studimi dhe aplikimi i ligjeve islame. Përfshin

dy fusha të përgjithshme të cilat bazohen në akcese të ndryshme dhe kundërshtuese

90 Morina,vep. e cit., fq. 43.91 Dizdari, vep. e cit., fq. 245.92 Ibrahimi, vep. e cit., fq. 44.93 Po aty, fq. 38.94 Morina,vep. e cit., fq. 47.95 Po aty, fq. 47.96 Dizdari, vep. e cit., fq. 267.97 Ibrahimi, vep. e cit., fq. 40.98 Ali Pajaziti, “Fjalor i Sociologjisë”, Prishtinë, 2009, fq 187.

34

metodologjike: ibadatin – ritualet, ku është e lejuar vetëm ajo që është përcaktuar dhe

muamelatin – punët shoqërore, ku është e lejuar çdo gjë, përveç asaj që shprehimisht është e

ndaluar. Shih “fakih”.99

F - Fikh’ul - Ekber: (arab.) – Vepra më e njohur e Imam Ebu Hanifës në fushën e akaidit dhe

një prej veprave më të rëndësishme në historinë e besimit islam. Vepra është përkthyer e

komentuar në shumë gjuhë të botës, por edhe në gjuhë shqipe.100

F - Fikr: (arab.) – Mendim, përsiatje, meditim.101 Shembull: “Më duel fare nga fiqiri: harrova.

As që më vete në fiqir. Mblidh fiqirë: mledh mendjen. Ma sjell në fiqir. m’a kujto”.102

H - Hudd: (arab.) – Shkrues, dijetar, mësues.103

H - Hadith: (arab.) – Transmetimi në të cilin përcillen fjalët e Muhammedit a.s, ose në të cilin

është përshkruar ndonjë vepër apo pajtim i tij. Në filozofi hadith do të thotë ajo që bëhet, që

ndodh, e përkohshmja. Hadithi ndahet në dy grupe: hadithi kudsij- hadithi i shenjt, në të cilin

Muhamedi a.s. i thotë fjalët e Allahut me domethënie e jo shprehimisht dhe hadithi sherif –

hadithi i nderuar, në të cilin flet vetë Muhamedi a.s. Hadithi merret me përmbajtjen e Kur’anit,

me jetën shoqërore dhe fetare dhe me përditshmërinë e zakonshme. Hadithi është burimi i dytë i

Sheriatit. Prej veprave të para të hadithit është Musnedi i Ebu Hanifes, kurse veprat më të njohura

të hadithit janë Sahihu i Buhariut dhe Sahihu i Muslimit.104Hadis-i m. dhe hadith. term. Fetare:

tradicion, gojëdhanë; fjalë të prejardhuna nga goja e Profetit dhe të transmetueme prej

mbasardhësve dhe bashkëjetesave të tij. Rryma e hadiseve në shekujt e parë të islamit ka qenë

objekt diskutimi e konstatimi, sepse ka pasë hadise të sakta por edhe të zbukurume mbrapa, e bile

disa edhe të rrejshme. Këta tre, kush e di cilës anë i përkasin: “Kërko ose lyp diturinë prej djepit e

deri në vorr”, “Kërkoje dijen edhe sikur në Kinë qoftë”.105

H - Hafith: (arab.) – Mbajtës, ruajtës, rojtar; ai i cili e ka mësuar dhe e ruan Kur’anin

përmendësh në kujtesën e tij, ndërsa hifdh quhet vetë procesi i të mësuarit përmendësh; një nga

99 Ibrahimi, vep. e cit., fq. 42.100 Ibrahimi, vep. e cit., fq. 42.101 Po aty, fq 42.102 Dizdari, vep. e cit., fq. 276.103 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 50.104 Po aty, fq, 44.105 Dizdari, vep. e cit., fq. 323.

35

emrat e bukur të Allahut.106Hafuz term. dhe titull fetar: ruajtës i përmbajtjes së Kur’anit. Ai që

zenë dhe din përmendësh tekstin e librit që u tha. 107

H - Hatib: (arab.) – Orator, ai i cili e mban hutben ditën e xhuma.108Tatib-i m. Hoxha i caktuem

për të këndue hytben dhe për të ba predikun e të Premtes në Xhami. 109

H - Hatma: (arab.) – Hatm, emërtim teknik për recitimin e tërë Kur’anit.110Hattme-ja f.

Përfundim i leximit të Kur’anit prej fillimit deri në mbarim. Në muajin e ramazanit xhaminat

kryesore mbyllin, zbresin hatme nga leximi përmendësh i krejt Kuranit prej hafizash që i

pjestojnë faqesh ( nga një gjys në ditë ).111

H - Hikmet: (arab.) – Urtësi, filozofi; emër te myslimanët.112 Sjellje e urtë, të qenit i urtë, Sillet

me urtësi. Dje e thellë dhe e gjerë, e fituar nga përvoja e gjatë e jetës; gjykim i urtë; mençuri,

maturi, pjekuri. Urtësia popullore drejton (udhëheqë me drejtësi ).113

H - Hoxha: (arab.) – Shkrues, dijetar, mësues.114 Hoxhë-a m. (pers.-mësues feje; tur. hoca ) titull

që i ipet intelektualëve myslimanë; ai që ka këtë titull që vishet me xhybe e me çallmë dhe kryen

shërbimet fetare.115 Mësues-i m.sh. Ai që jep mësim në një shkollë tetëvjeçare a të mesme,

arsimtar, mësimdhënës. Ai që shquhet në një fushë të caktuar të dijes a veprimtarisë shoqërore,

ndikon te të tjerët dhe merret si shembull për t’u ndjekur; udhëheqës; udhërrëfyes, mësues

gjenial.116

H - Hutbe: (arab.) – Lajmërim fetar në xhami, ditën e xhuma, me karakter këshillimi, edukimi

dhe mësimi.117 Njoftim i shkurtër që ia japim dikujt për diçka të re ose që ai nuk e di. 118

I - Ihlas: (arab.) – Sinqeriteti, pastërtia; predikimi i fesë me sinqeritet, pa përzierje politeizmi

dhe besëtytnie.119

106 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 44.107 Dizdari, vep. e cit., fq. 324.108 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 48.109 Dizdari, vep. e cit., fq. 370.110 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 48.111 Dizdari, vep. e cit., fq. 370.112 Morina,vep. e cit., fq. 54.113 F.Gj.s.sh, e cit, fq. 1411.114 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 50.115 F.f.sh.h vep. e cit., fq, 318116 F.Gj.s.sh, e cit, fq. 780.117 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 50.118 F.Gj.s.sh, e cit, fq. 644.119 Morina,vep. e cit., fq. 57.

36

I - Ihsan: (arab.) – Dashamirësi, mirësi, njerëzi, sjellje e mirë, sjellje e hijshme; mirësjellje;

gatishmëri, (koncept i rëndësishëm Kur’anor ).120 Dashamirësi f. Të qenit mirëdashës,

mirëdashje; kund. Dashaligësi, keqdashje. Sillet me dashamirësi.121

I - Ilm: (arab.) – Dije, dituri, urdhëresa e parë e Kur’anit drejtuar njerëzve (Ikre – leximi).

Muhammedi a.s. thotë: “Një nga shenjat e Ditës së Gjykimit është ajo kur dituria do të zhduket,

kurse mosdija do të shfaqet”.122 Ilëm-i m. Dituni, shkencë. Me këtë kuptim në krejt truallin

shqiptar nëpër qytete sidomos para 35 vjetësh. “Në fjalorin etm. Të G. Mayerit 159. Ilmi.

“dituni”, kjo fjalë duket se ka hy direkt nga arb. Ilm nëpërmjet hoxhallarëve ndoshta, se në tur.

thuhet ilim.”123 Dituri mb. Që ka njohuri të gjera e të thella, që di; që është shumë i aftë e i zoti në

punën e vet; i mençur. Është shumë i ditur. Që dihet ai njëher prej të gjithëve, i njohur. Gjë e

ditur. Ai bëjë të ditur dikujt e njoftoj, e vë në dijeni .... Ai që di shumë, dijetar etj.124

I - Imam: (arab.) – Prijësi në namaz, udhëheqësi i namazit të përbashkët. Prijësi i një bashkësie i

një shteti. Imam ka edhe kuptimin e një dijetari që ka lënë gjurmë në histori në fushën e caktuar

të dijes, sikurse është Imam Ebu Hanifes, Imam El-Maturidiu, Imam El – Gazaliu. 125 Imam-i m.

Historikisht: dijetar, prijës në çështje fetare; prelat, pontific.126

I - Insan: (arab.) – Njeriu, qenia njerëzore. Sipas sufizmit, njeriu është trungu i fuqisë. Njeriu

është krijuar në botën e fotografisë, por ka ekzistuar gjithnjë në botën e dijes. Njeriu është krijuar

në botën e të dukshmes, por ka ekzistuar gjithnjë në botën e dijes.127

I - I’xhaz’ul-Kur’an: (arab.) – Karakteri i paarritshëm i Kur’anit. Kur’ani është mrekulli edhe si

shkronjë, edhe si domethënie, edhe si aktualitet transkohor.128

I - Ixhma: (arab.) – Konsensus i juristëve mysliman lidhur me ndonjë çështje juridike, që nuk

është zgjidhur në mënyrë eksplicite në Kur’an e as në sunnet; burim i tretë i të drejtës islame.129

120 Po aty, fq. 57.121 F.Gj.s.sh, e cit, fq. 214.122 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 54.123 Dizdari, vep. e cit., fq. 415.124 F.Gj.s.sh, e cit, fq. 245.125 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 55.126 Dizdari, vep. e cit., fq. 417.127 Po aty. Fq 56.128 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 58.129 Morina,vep. e cit., fq. 60.

37

I - Ixhtihad: (arab.) – Tekstualisht do të thotë përpjekje apo angazhim, kurse si term do të thotë

angazhimi i individit të kualifikuar, myslimanit dhe myslimanes, për të arritur te zgjidhja e

ndonjë çështjeje të hapur juridike. Shekujve të fundit institucioni i ixhtihadit është anashkaluar

duke ia mbyllur dyert. Ekzistojnë disa lloje ixhtihadesh: “mutllak” ( i përgjithshëm), “mustekil”

( i pavarur ) etj...130

J - Jekin: (arab.) – Dije e sigurt, e vërteta e sigurt, pa dyshim.131

K - Kadi: (arab.) – Kadiu, gjyqtari që aplikon vendimet e sheriatit dhe të ligjit civil (Kanunit .

Kadillëku – zra e kadiut.132 Kadi-u m.sh Kadilerë: Hoxha gjyqtarë i ligjës myslmane, që në kohën

e sundimit osman gjykonte dhe vendoste sipas sheriatit për punë civile dhe fetar. Deri në kohën e

Tanzimatit gjykonte mbi çdo dava dhe proces; mbas Tanzimatit me hymjen në fuqi të mexhelesë,

ka veprue sallde për kunorzime ç’kunorzime, trashëkimia e nafaka, dhe me kodin civil ka pushue

së qeni si institucion. 133 Gjykatës-i m.s Gjyqtarë ai që jep një mendim a vlerësim përfundimtarë

për një çështje ose për dikë. Papulli është gjykatësi më i drejtë.134

K - Kaside: (arab.) – Poemë, këngë e vjetër arabe.135

K - Katib: (arab.) – Sekretar, shkrues, shkrimtar. Gjatë historisë, kjo shprehje edhe përdorur në

kuptime të ndryshme.136 Katib – Mjeshtër i fjalës i cili shkruan vepra letrare artistike etj.137

K - Kelam: (arab.) – Të folur, bisedë, kuvendim. Shkenca e teologjisë islame e njohur si

Shkenca mbi njësinë e Zotit. Elementet e para të kësaj shkence i vërejmë qysh pas vdekjes së

Muhamedit a.s. në çështjen e trashëgimtarit të Muhamedit a.s. Kemi edhe çështje të tjera, si

vullneti i lirë, është apo nuk është Kur’ani fjalë e Zotit etj. Me intensifikimin e këtyre

polemikave, dolën në skenë dijetarët e për seriozë, sistematikë, që dhanë mendimet e tyre. Ndër

dijetarët më të mëdhenj në historinë e kësaj shkence janë: Ebu Hanife, Tahaviu, Esh’ariu etj. Për

arsye se muslimanët i kanë dhënë rëndësi pikëpamjes praktike më tepër se asaj teorike, për

kelamin thuhet se është më shumë ortopraktik se sa ortodoks. Merret me çështjen e perceptimit të

Zotit, të vullnetit të njeriut dhe të lirisë së veprimit, të sunduesit të muslimanëve pas vdekjes së

130 Po aty, fq 60.131 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 63.132 Po aty, fq, 61.133 Dizdari, vep. e cit.,, fq. 469.134 F.Gj.s.sh, e cit, fq. 446.135 Morina,vep. e cit., fq. 63.136 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 62.137 F.Gj.s.sh, e cit, fq. 1260.

38

Muhammedit a.s. etj. Krahas aspektit fetar, kelami pati rëndësi edhe në aspektin social e

politik.138

K - Kiraet: (arab.) – Mënyra e lexim-këndimit (recitimit ) të Kur’anit, e kontrapunktit dhe e

vokalizmit të Kur’anit.139

K - Kitab: (arab.) – Libri; shpallja e Zotit për njerëzimin në formë të librit; shih: Kurani, Inxhili,

Tevrati, Zeburi, ehull-kitab; qitapa.140

K - Kur’an: (arab.) – Shpallja e fundit nga ana e Allahut të madhërishëm në formë libri, e cila i

është dhuruar njerëzimit nëpër mes pejgamberit të fundit Muhamedit a.s. në gjuhën arabe në një

periudhë kohore prej 23 vitesh, aq sa zgjati edhe misioni i Pejgamberit a.s. Kur’ani i përmban

114 sure dhe mbi 6 mijë ajete, filloi të shpallet rreth vitit 610 dhe është libri i fundit hyjnor. 141

Kur’an – i m. Libri i shenjtë i muslimaneve që besohet si i sbrytun ajete me frymëzim e revelatë

hyjnore Profetit Muhammed. Rrjedh nga fol. Kara’a (që d.m.th me lexue, me recitue ).142

M - Medrese: ( arab.) – Institucion edukativo-arsimor ku mësohen shkencat islame. Shkollë e

mesme dhe e lartë islame, në të cilën përgatiten imamët e ardhshëm, hatibët dhe mualimët

( mësuesit ). Edhe sot, në trojet shqiptare, shkollat fetare islame njihen me këtë emër. 143

Medreseja si institucin arsimoro-edukativ, lindi tek arabët nga të cilët më pas e marrin selxhukët

e prej tyre e marrin osmanlintë të cilët e sjellin në Ballkan, pra edhe në Kosovë. Ndër medresetë

më të vjetra ndër ne është Is’hakija në Shkup, vakufi i së cilës është legalizuar më 1444, e më

vonë, me 1468 është legalizuar vakufi i Isa Beut kur edhe është themeluar Medreseja e tij. Në

Prizren kah mesi i shek. XVI themelohet Medreseja e Mehmed Pashës si shkollë e lartë fetare, e

cila ka luajtur rol të madh në jetën kulturore-arsimore në jetën e shqiptarëve të këtyre anëve. Në

shek. XVII ka pasur medrese gati në të gjitha qytetet e Kosovës. Ato gjithnjë e më shumë

shtoheshin, kështu që më vonë, më 1874 Prizreni i ka patur 4 Medrese, Prishtina – dy, Gjakova -

dy, Peja - dy, Gjilani – një, Vushtria – një. Gjithashtu në pjesën e dytë të shek. XVIII, në Gjakovë

funksiononte Medreseja e Madhe, e cila, poashtu, ka luajtur rol të rëndësishëm në arsimimin e

muslimanëve shqiptarë sidomos të asaj ane. Në këto medrese janë mësuar lëndë fetare- dinije si:

138 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 62.139 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 64.140 Morina,vep. e cit., fq. 64.141 Po aty, fq. 65.142 Dizdari, vep. e cit., fq. 568.143 Po at, fq. 68.

39

Kur’ani me tefsi, hadith, akaid, fikhu me të gjitha disiplinat e tija dhe lëndë të tjera dynjavije si

gramatika dhe sintaksa arabe, retorika, logjika etj.144

M - Mekteb: (arab.) – Fjalë për fjalë do të thotë: “shkolla në të cilën bëhet mësimi i shkrim-

leximit”. Në traditën islame, kjo fjalë nënkupton institucionin e mësimit të doktrinës së Islamit

dhe të Kur’anit. Paraqet fazën e parë të arsimimit fetar islam joobligativ.145 Mejtep – i m.

(vjetrume), me zbutje të k:j në silabë të parë: ndërtesa dhe instituti ku jepeshin mësime në kohë të

sundimit osman, mësojtore, shkollë.146

M - Minber: (arab.) – Piedestal prej së paku tri shkallëve në anën e përparme të djathtë të këndit

të xhamisë, nga i cili hatibi u drejtohet të pranishmëve ditën e premte gjatë faljes së namazit të

xhumasë si dhe gjatë namazeve të bajrameve.147 Minber-i m. Tribuna me 10-12 kambë shkallë e

ndërtueme kah kreu i xhamisë e në të djathtën e saj, mbi të cilën imami (hatibi) ligjëruesi në çdo

ditë të premte dhe në të dy bajramet, në kohet e caktume, hypë deri në gjysmën e shkallëve ku

këndon hydben dhe mban një predikim të zgjedhur por të shkurtë, në këso rastesh (predikimet e

zakonshme). Nga fjala ar. nabara “ me çue, m’u ngritë “.148

M - Muderris: (arab.) – Personat e aftë për të ligjëruar në medrese. Gjatë sundimit të Mehmedit

II ekzistonin 6 nivele të muderrisëve, kurse gjatë sulltan Sulejman Ligjvënësit ekzistonin 12

nivele. Këta posedonin toka të caktuara, varssisht prej nivelit që kishin dhe mund të avanconin

deri në postin e kadiut dhe shejh’ul-islamit.149 Muderris – zi m. Profesor medresej në tëologji

dhe në arabisht. Hoxhë i rangut ma të çquem, predikator i indigjuem ( nëpër faltore ) ar. muderris

nga ders ( mësim ).150

M - Muezin: (arab.) – Ai i cili e thërret ezanin për namaz. Personi i dytë në xhami pas imamit.

Ndihmësi i imamit. 151 Myezin- i m. Hoxha i dorës së tretë ose edhe çdo njeri i popullit i

përshtatshëm dhe i ngarkuem prej tij, që prej sarrafes së minares fton besimtarët për të krye faljet

tue recitue me za të naltë ezanin... myezini përpos thirrjes së ezanit ka dëtyre të ndihmoj imamin

144 Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës , “Feja Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët” (Resul Rexhepi, F.k.t.i.sh. “Medreseja e mesme “Alauddin” në shtratin e traditës dhe roli i saj për shkollimin e kuadrit fetar”), Prishtinë, 1995 fq, 554.145 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 72.146 Dizdari, vep. e cit., fq. 636.147 Morina,vep. e cit., fq. 72.148 Dizdari, vep. e cit., fq. 659-660.149 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 78.150 Dizdari, vep. e cit., fq. 679.151 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 78.

40

në komandimin ritual të faljeve të thërrasi sallët dhe të lajmëroj dekjet e ngjashme prej minareje,

të ndihmoj imamin në lamjen e trupit të vdeknit mashkull, të kujdeset për pastërtinë e faltores.152

M - Myfti: (arab.) – Autoritet fetar, dijetari që nxjerr fetva për çështje juridike islame. Autoritet

kryesor fetar që përfaqëson Bashkësinë Islame në çështjet që kanë të bëjnë me fenë në

rajonin e Muftillëkut, komenton normat islame dhe jep fetva, mbikëqyr punën

e imamëve hatibëve, mualimëve dhe myderrizëve.153 Myfti-u m.sh. Drejton e

kryeson punët fetare të juridiksionit të tijë. Ashtë hierarku më i naltë fetar në

atë vend.154

M - Mulla: (arab.) – Titull solemn që u jepej dijetarëve të lartë në xhamitë. Imami i xhamisë së

caktuar. Në Turqi shprehja mulla përdoret vetëm për kadinjtë e kryeqendrave dhe qyteteve të

mëdha të provincave më të rëndësishme të Perandorisë Osmane. Në Ballkan, mulla ka pasur

Edreneja, Sofja, Beogradi dhe Sarajeva.155 Mulla-i m.sh. Titull që i jepet atij që ndjek mësimet

në medrese ose një shërbyesi të lartë në kultin musliman; hoxhë me shkollë etj.156

M - Murid: (arab.) – Personi, i cili pa fjalë i shërben tarikatit dhe shehut të vet; pasuesi i

tarikatit me betim që është ende në fazën e nxënies së mësimit.157

M - Mus’haf: (arab.) – Libër, kodeks, përmbledhje në të cilën është tubuar, shkruar dhe ruajtur

Kur’ani. Muhammedi a.s. ia kishte diktuar shpalljen Zejd ibn Thabitit dhe ky kishte shkruar. Sot

fjala mus’haf është sinonim i Kur’anit.158 Mus-haf-i m. Libri i shenjtë i muslimanëve, Kur’ani,

shih dhe FGJSH329.ar mus’haf nga sahf, sahifa.159

M - Musned: (arab.) – Ka shumë vepra hadithesh me këtë emër, por Musnedi i Imam Ebu

Hanifes është ndër të parët dhe më të rëndësishmit e shkencës së hadithit.160

S - Sure: (arab.) – Kaptinë e Kur’anit.161 Sure-ja f. Secili prej 114 kaptinave që përmbajnë

Kur’anin.

152 Dizdari, vep. e cit., fq. 680.153 Morina,vep. e cit., fq. 74.154 Dizdari, vep. e cit., fq. 681.155 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 79.156 F.Gj.s.sh, e cit, fq. 814.157 Morina,vep. e cit., fq. 75.158 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 80.159 Dizdari, vep. e cit., fq. 675.160 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 81.161 Morina,vep. e cit., fq. 89.

41

T - Taklid: (arab. ) – Imitim, “varja e ndonjë gjëje në qarë( supe). Në sistemin juridik islam

termi ka kuptimin e imitimit, ndjekjes së mendimeve të autoriteteve nga e kaluara, të shkollave

ekzistuese juridike, apo të juristëve pa analizimin e provave dhe argumenteve. Besimi total në

autoritetin e ndonjë dijetari.162

T - Tarih: (arab. ) – Kronovarg, mbishkrim në poezi për ndonjë objekt apo ndonjë person.163

T - Texhvid: (arab. ) – Rimëkëmbje, ripërtëritje. Lëvizje reformiste e cila përpiqet të rikthejë

formën e pastër të Islamit duke iu kthyer Ku’anit dhe Sunetit dhe duke refuzuar ligjet dhe

praktikën e mëvonshme.164 Texhvid – i m. vjet. term. Stolastike: mësim i të lexuemit të Kur’anit

me të gjitha rregullat e posaçme të shqiptimit dhe të posalmodisë. Texhvidi ashtë mësim i

detyrueshëm për hafizat: të kanda ta ndëgjosh atë hafiz, e këndon mus’hafin me texhvid. Para 55

vjetësh, tëxhvidi ka hy si landë mësimi edhe në klasët e fundit të mejtepeve ( shkolla fillestare ):

“më ka qitë hoxha në texhvid” thonte kalamani aso kohe, një avancim kynder mësimet tjerë me

supare. Texhvid ishte edhe emri i librit që trajton këtë mësim.165

U - Usul’u-Fikh: (arab.) – Parimet themelore të së drejtës islame; formulon parimet dhe

metodologjinë me anë të të cilave rregullat juridike nxirren nga burimet e tyre. Usul’ul-fikhu

inkuadron studimin dhe formulimin e komentimeve juridike, detyrimeve dhe ndalimeve, parimet

universale, ixhtihadin, ixhmain, kijasin etj.166

U - Usul’u – Din: (arab.) – Parim i fesë.167

XH - Xhahilijet: (arab.) – Shprehja përdoret për kohën para shpalljes së Kur’anit. Vetë fjala

xhahil domethënë “padije”. Së këtejmi, xhahilijeti do të thotë “koha e padijes:. Dijetarët

mendojnë se kjo kohë është kohë e mosnjohjes së fesë së vërtetë, mosnjohjes së vërtetë të

Allahut.168 Injoranc/ë –a f. 1. Padituri, mungesë arsimi. E la në injorancë. Dolëm nga injoranca.

2. Keq. Njohje fare e cekët ose shumë e kufizuar e diçkaje; trashtinë.169

XH - Xhami: (arab.) – Për dallim nga fjala mesxhid, i cili do të thotë çdo objekt në të cilin falet

namazi, fjala xhami përdoret për objektet që janë ndërtuar veçanërisht për këtë akt fetar dhe kanë

162 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 102.163 Po aty, fq. 103.164 Po aty, fq. 105.165 Dizdari, vep. e cit., fq. 1033.166 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 109.167 Po aty, fq. 109.168 Po aty, fq. 112.169 F.Gj.s.sh, e cit, fq. 512.

42

përbërjen e vet minaren. Xhamia është shtëpi e përbashkët për falje (salat) në të cilën kryhen pesë

namazet ditore dhe namazi i xhumasë, me të cilat Allahut i obligon muslimanët.170

XH - Xhemat: (arab.) – Grup besimtarësh; ndërsa termi ummet ka të bëjë me tërë muslimanët,

termi xhemat ka të bëjë me disa familje.171 Xhemat-i m. Të grumbulluem njerëzish, komunitet,

shumicë besimtarësh të bashkuem në faltore për të kry faljet së toku, tue iu ujdisë e tue u lidhë

mas imamit, për të falë namazi.172

XH - Xhuz: (arab.) – Pjesë, pjesëz; në akaid dhe filozofi xhuz është atomi i pandashëm. Pjesë e

Kuranit e cila përmban 10 fletë. Kur’ani ka 30 xhuza.173

XH - Xhuma: (arab.) – Namazi dhe lutjet e përbashkëta javore, të premten në drekë. Namazi i

xhumasë përbëhet prej dy rekateve dhe hutbes. Namazi i xhumasë ka 4 sunet, 2 farz dhe 4 sunet

pas farzit. Gjatë kohës së xhumasë ndalohet çdo aktivitet tjetër për muslimanët. 174 Ilustrim(6) (Në

kohën e sundimit osman, dita e xhumasë ishte ditë pushimi. Për shkollat dhe për të gjitha

insitucionet. Pas atij sundimi ka vazhduar pushimi edhe pas dreke të po asaj dite, gjithashtu edhe

të dielave. Në shumë qytete, në kohë të caktuar për falje mbylleshin dyqanet.

Y - Ylemaja: (arab.) – Shumësi i fjalës alim: dijetar, shkencëtar. Dijetarët, mbrojtësit e traditës

juridike dhe fetare në Islam. Njohës i thellë i fushave islame.175 Ylema-ja em.sh. kudo: dijetar i

çquem, dignitar në hjerakinë fetare; ma së forti i lauruem në teologji dhe në jurispodencë ( në

dispozitat e sheriatit ); aty përfshihen kadiu, myftiu, myderiza, imamë e hatibë. Trupi, këshilli i

Ylemave pranë nji komiteti musliman, trupi ma me autoritet fetar e gjyqësor që mbikqyre dhe

ushtron zbatimin e dispozitave të sheriatit. “Çoj e mblodh ylejmanë, / çpejt thirri ylema”.176

170 Po aty, fq. 112.171 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 114.172 Dizdari, vep. e cit., fq. 1006.173 Ibrahimi, vep. e cit., fq, 115.174 Po aty, fq. 115.175 Po aty, fq.107.176 Dizdari, vep. e cit., fq. 1131.

43

5. PËRFUNDIM

Fjalët arabe në gjuhën shqipe siç e kemi cekur kanë hyrë përmes gjuhës turke, ku shumë prej

tyre kanë pësuar ndryshime në fonetikë.

Pas këtij hulumtimi kamë vërejtur disa karakteristika:

Mjaftë prej këtyre fjalëve janë rrënjosur tashmë në shqipen letrare, duke iu përshtatur

strukturës fonetike e gramatikore të saj.

Përdorimi i tyre në gjuhën shqipe është i hershëm.

Turqizmat depërtuan në një fazë të parë kryesisht nëpërmjet administratës e ushtrisë

osmane, institucioneve të fesë , tregtisë etj.

Po ashtu fjalët arabe në gjuhën shqipe, kanë hyrë nëpërmjet përkthimeve të literaturës

islame.

Këto fjalë kanë pësuar ndryshime fonetike.

Gjatë përdorimit të tyre në gjuhën shqipe kanë zënë vend.

Ndikimi i këtyre fjalëve është i madh, dhe ky ndikim vërehet tek të folmet e qytetit,

ndërsa gjurmët më të dobëta ishin në fshatra.

44

Disa gjuhëtarë kanë bërë përpjekje për largimin e tyre nga përdorimi.

Si përfundim vërehet se janë përdorur dhe vazhdojnë të përdoren fjalët arabe në gjuhën shqipe ku

disa prej tyre nuk mund të zëvendësohen.

Kohëve të fundit është shënuar një përparim i dukshëm lidhur me mirëkuptimin e qarqeve të larta

shkencore shqiptare me terminologjinë islame siç ishte konferenca e mbajtur me 2005 në mes

FSI dhe Aksh për terminologjinë islame.

Gjithashtu gjatë këtij punimi nxjerrim përfundime se gjenden shumë fjalë arabe ku ca prej tyre

mund të zëvendësohen me fjalë shqipe, si p.sh. fjala mysafir, bela, hair, hall, mall etj.

Falënderimi i takon Allahut i cili më mundësoi të punoj në këtë temë dhe ta përfundoj atë.

Pastaj, përshëndes dhe falënderoj profesorët që kontribuuan në avancimin tim të mëtutjeshëm në

aspektin profesional, intelektual dhe arsimor, e veçanërisht, Profesor Mr. Qemail Morina një herit

edhe mentor i imi, për këshillat, sugjerimet, udhëzimet dhe udhëheqjen e sinqertë gjatë gjithë

kohës së punimit.

45

LITERATURA:

1. Kur’ani – fisnik ( Përkthim i Fetih Mehdiut), Kryesia e Bashkësisë Islame, Prishtinë, 1985

2. Kryesia e Bashkësisë Islame e Kosovës, “Feja Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët”, Prishtinë, 1995

3. Mr. Morina Qemajl,“Glosari i Nocineve Fetare”, Prishtinë, 2010

4. Hasani Sinan, “Rrushi ka nisë me u pjekë”, Prishtinë, 1980

5. Dr. Dizdari Tahir, “Fjalori i orientalizmave në Gjuhën Shqipe”, Tiranë, 2005

6. Murtezai Ekrem, “Fjalori i Feve”, Prishtinë, 2000

7. Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Fakulteti i Studimeve Islame

“Terminologjia Islame”, Prishtinë, 2006

8. Akademia e Shkencave e Shqipërisë Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, “Fjalor i Gjuhës së Sotme Shqipe”, Prishtinë, 1981

9. Ndreca Mikel, “Fjalori, Fjalësh e Shprehjesh të Huaja”, Prishtinë, 2000

10. Mr. sIbrahimi Nexhat, “Leksikoni Islam” Prishtinë, 2008

11. Osmani Shefik, fjalor i pedagogjisë, Tiranë, 1983

46

12. Pajaziti Ali, “Fjalor i Sociologjisë”, Shkup, 2009

REGJISTRI I ILUSTRIMEVE

Ilustrimi – 1 .....................................................................................................Fjala (Hudud)

Ilustrimi – 2 .....................................................................................................Fjala (Masha-Allah)

Ilustrimi – 3 .....................................................................................................Fjala (Sheriat )

Ilustrimi – 4 .....................................................................................................Fjala (Xhemat)

Ilustrimi – 5 .................................................................................................... Fjala (Akl)

Ilustrimi – 6 .....................................................................................................Fjala (Xhuma)

47

48