...

••

TURKLER .. . . .. ~":--

-~~·-· ...

' 5 EDİTÖRLER

HASAN CELAL GüZEL PROF. DR. KEMAL ÇİÇEK PROF. DR. SALiM KOCA

YENİ TÜRKİYE YAYINLARI

İÇİNDEKİLER

cilt

5

YiRMiALTINCI BöLÜM

Tolunoğulları, İhşzdüer, Eyyubzler

A. Tolunoğulları TOl UNOGULLARI 1 Doç. Dr. Nadir Ozkuyumtt.t ... ............... ~ -:• .... .. . . ..... -- ... .. .. . -·' -- .. - ... -·. . .... . .. ~ ......... ·- -··----..... .

B. İhşid1ler İHŞIDilER 1 Doç Dr. Nadir OzkrJyrtmtu. : ... .... , ..

c. Eyyubller

15

39

EYYÜBİlER 1 Prof Dr. Ramazan Şeıerı . ..... . .... ..... .. .. .. . ... ... .. . ... . .. . ... ... ......... . .. .. . ... ... .... 60

ÖNASYA'DA BİR TÜRK DEV:LETİ: EYYÜBllER (1 1 75-1250) 1 Yrd. Doç. Dr. Muammer Gül ... ... . ...... . 77

TÜRKİYE SELÇUKlU DEVLETİ-EYYÜBİ MÜNASEBETlERi 1 Ytrl. Doç. Dr. Emine Uyumaz .... ..... . .... . 86 .

YiRMiYEDiNCİ BöLÜM

Memlukler MISIR MEMLÜKlERİ (1250-1517) 1 Prof Dr. Kazım Yajar Kopraman .... .... .. ... . ...... ... . .. ...... .... 99

YAKIN DOGU TÜRK-İSlAM TARİHİNİN AKIŞINI DEGiŞTiREN BİR MEYDAN SAVAŞ!: AYN CALUD 1 Yrd Doç Dr. Süleyman Ozbek.... . . ... .. .. ... .. . .. .. .. .. .. . ..... .. . .............. .. 127

ORTA DOGU'DA HAKİMİYET MÜCADELESi 0382-1447) MEMLÜK-TİMURlU MÜNASEBETlERi 1 Yrd Doç Dr. Ciineyt Kanat ... ... .. ...... ........... ... ... . .. 134

YiRMiSEKİZİNCi BöLÜM

İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilat İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİNDE TEŞKiLAT 1 Prof Dr. Salim Koca .................................... ,.. .. 147

A. Devlet Anlayışı ve Kurumları KUTADGU BİLİG VE KÜLTÜR TARİHİMiZDEKi YERİ 1 Pr·of Dr. İbrahim Kafesoğlu . .. .. ... ... ... . .. .. .... .... 163

KUTADGU BiÜG'DE İKTİDAR KAVRAM! VE SiYASET ANLAYIŞI 1 Prof Dr. Zaftr Önler....... .. ........ ....... 179

İLK VE ORTA ZAMANLARDA TÜRKLERDE DEVLET, ÜLKE VE MillET FİKRİ 1 Selim Karake11 .. ......... 187·

TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE ŞÜRA 1 Yrd. Doç Dr. Ali Galip Gezgin .. ...... .... .... .. ...... .... . .. ..... ........ 20.3

MÜSLÜMAN TQ'RK DEVLETLERİNDE DİVAN-I MEZALİM KURUMU 1 Pr·of Dr. Vecdi Akyüz ...... .. ... ..... 210

ORTAZAMAN TÜRK HUKUKİ MÜESSESELERİ 1 Prof Dr. FtM-t Köprülü .. ................ , .... ....... .... . .... ... . .......... 23 5

B. Devletlere Göre Teşkilat ve İdari Yapı Ül ÜŞ SİSTEMİNDEN MERKEZİ DEVLETE:

SELÇUKLU DEVlET TElAKKİSİNİN TEŞEKKÜLÜ (1038-1 064) 1 Dr. Oıman Özgüdenli .... .. . ......... 249

BÜYÜK SELÇUKLU VEZİRİ NİZAMÜ'L-MÜIK VE TARİHİ ROlÜ 1 Prof Dr. Mehmet Altay Köymen .. .... 265

BİR KAYNAK OLARAK NiZAMÜ'L-MÜLK'ÜN SİYESETNAMESİ 1 Ali Ertuğntl ... ... ... ... ... .. .. . ... .... 271

ESKİ TÜRKLER VE SELÇUKLULARDA İSTİHBARATÇILIK 1 Yrd Do;. Dr. Hanz.it Pehlivan/ı ..... ............... . 279

GAZNELİLERDE DEVLET TEŞKİL~TI 1 Dr. Gülter Nuhoğlu ..... .............. .. .... . .... .... . ... ........ ...... .. .. . . ... .... 286

MEMl ÜKLER PÖNEMİNDE İDARI YAPI 1 Dr. Bahattin Kefe; .. ................ ...... .. .. .. ... ..... .. . ... ..... ... ... 309

MEMLÜK SİSTEMİ 1 Dr. Siileyman Kızıltoprak ..... .................. ... ................. .......... . .. . . ..... .. .. .... ...... 320

YiRMiDOKUZUNCU BöLÜM

İlk Müslüman Türk Devletlerinde Toplum ve Ekonomi İlK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİNDE TOPlUM VE EKONOMİ 1 Prof Dr. Kemal Çiçek.. ... ... ......... ...... 339

A. Toplum BÜYÜK SELÇUKLULARDA DEVl~T-'fOPlUM İLİŞKİSİ 1 Pt-of Dr. Omid Safi ..... ........ ....... ....... -··-·-- --- 352

ALP ARSLAN ZAMANI 'fÜRK BESlENME SİSTEMİ 1 Prof. Dr. Mehmet Altay Köymen ... - ... .... .. , ........ .... ..... , .. .

FERGANA'DA YERLEŞİM YERLERİ 1 Giilniıa Aynakulieva .. ...................... ....... ......... ................................ .

X-XII YÜZYILLARDA MERV 1 Prof Dr. Yegen Atagarriyev . . ... -- ............. -··· ... ....... .. ... ....... ........... ...... .

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE SOSYAL YAPI 1 Dr. Bahattin Kele; .. ...... .. .. ..... . .. . ...... ... . .. . . ............... . .... ... .

TARİHİ SÜREÇTE TÜRK KADINlARI 1 Yrd Dof. Dr. Abdurrahman Kurt . .. ........................................ .

MEMLÜK TOPlUMUNDA KADlN 1 Doç: Dr. Samira Kortantamer ............. ..... ............ .. ..... .. . ..... ...... ... .. ......... .

364

377

388

394

399

406

B. Ekonomi BAŞLANGICINDAN TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NE KADAR

TÜRK DEVLETLERİNİN SİKKELERİ 1 Prof Dr. Oğıtz Tekin .... .. .... ................................... ....................... ... ........... 413

BAHRi MEMLÜKlERLE VENEDİKLİLER ARASINDAKİ TİCARİ ANTLAŞMALAR 1 Dof. Dr. Maria Pia Pedani .. .. .... .......... .............. ... .. .... ..... ..... . ... .. ..... .... .... .... 423

MEMLÜKLERDE TİCARET 1 Dr. Bahattin Kefe; ................... .. .. ............ ...... ...... .............................. --- 431

XIII-XV. YÜZYILLARDA YAKIN DOGU'NUN SOSYO-EKONOMİK HAYATINDA TÜCCARlAR 1 Altan Çetin........ .... .. .. .. ... ............... ......... ................ . .. 446

ÜTUZUNCU BöLÜM

İlk Müslüman Türk Devletlerinde Düşünce ve Bilim

A. Düşünce İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVlETLERİNDE "DÜŞÜNCE" 1 Prof Dr. Hanifi Özcan ... . . ..... . ... . .... .. 463

KUR'AN VE HADİS KÜLTÜRÜNÜN KUTADGU BİLİG'DEKİ iZLERi 1 Prof Dr: Cemal Sofi.toğ!t.t ...... ......... . 482

MÜSLÜMAN TÜRKlERDE TASAVVUF 1 Prof Dr. Mehmet Demirci ...... ............... ............................ .............. .. 489 '\

TÜRKLERiN İSLAMIAŞMA SÜRECiNDE '

MEZHEPLERİN VE TARİKAnARIN YERİ 1 Do; Dr. Saffet Sarıkaya. .... ....... ... .... . ..... . .. ....... ... . 498

TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİNDE SELÇUKLULAR DEVRİNİN YERİ VE ÖNEMİ 1 Yrd Dot: Dr. Ramazan Bifer ........... .. ......... .......... .... .... . 509

TÜRK KÜLTÜR TARİHİNDE EBU MANSUR MUHAMMED MATÜRİDİ'NİN YERİ VE ETKİSİ 1 Yrd Dof~ Dr. Ahmet Vehbi Ecer .. ........ .. ............... ............................................. .. .... . 518

BÜYÜK TÜRK DÜŞÜNÜRÜ FARABİ (870-950) 1 Ytd. Doç. Dr. İbrahim Hakkı ~ydın . ..... . . .. . 527

İBNİ SİNA (980-1037) HAYATI VE FELSEFESi 1 Yrd Do;. Dr. H. Ömer Özden ..... .. ........................ . ........ ..... . 535

AHMET YESEVİ: HAYATI, ESERLERi, FİKİR VE TESİRlERİ 1 Dor Dr. Ahmet Turan Yükıe! .. .. ........ .. 545

ŞAH-I NAKŞBEND VE TÜRK DÜNYASINDAKi ETKilERİ 1 Yrd Dor Dr. M. Necmeddin Bardakp ....... .. 552

BUHARA'DAN BURSA VE BOSNA'YA DERVİŞANE BİR YÜRÜYÜŞ 1 Prof Dr. Mustafa Kat·a __ ..... .... .. 561

TÜRK AHLAKI 1 Prof Dr. Hü.sameddin Erdem ..... ·569

B. Bilim İlK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİNDE

BİLİM 1 Prof Dr. Esin Kahya - Yrd. Dof Dr. Hiiseyin Gazi Topdemir ..... ... .... .. . .. ... ... . ....... .................... . 583

ORTAÇAG BİLİM TEFEKKÖRÜNDE TÜRKLERiN YERİ 1 Prof Dr. Aydın Sayılı ..... :.. ...... ..... ..................... 6i4

İLK MÜSLÜMAN TÜRKLERDE DÜŞÜNCE VE BİLİM 1 Pro/ Dr. Alparslan Apkgenf . .. .. .. . . .. ... ........ .. .. 62.3

İBNİ SİNA'NIN HEKİMLİGİ VE TABABETİN GELiŞMESiNE ETKİLERİ 1 Prof Dr. Arslan Terzioğlu ... .... ... 645

BİRÜNİ 1 Abdt~llahDınnan ..... .. ... .................... .. ............ ...... ............ ........................... ........ .... :.... .... ......... .... ........................... ... 662

TÜRKiSTAN COGRAFYASINDA YETiŞEN ÜNlÜ DİN BİLGİNLERİ 1 Yrd. Doç .. Dr. Ahmet Yıldırım ....... .. 681

TÜRKLER VE MANTIK BiLİMİ 1 Pro/ Dr. Abdillkttddür BingôL ........ .. .' .. ...... ........ :. ....................... .. . ... .. ......... 691

TÜRKLERiN HADiS iLMiNEKATKISI 1 Prof Dr. Kemal Sandıkft...... .. . .. . .. . ... ... ...... . ........ . ......... ..... .... .......... ............. 702

TÜRKlERiN İSLAM HUKUKUNA KATKILARI: SERASİ ÖRNEGİ 1 Dr. Adem Yerinde......... ................. ............. ........ 710

NiZAMiYE MEDRESELE-Rİ VE BÜYÜK SElÇUKlULARDA EG İTİM 1 Dr: Ahmet Ocak .. ... ... .. . . ..... ...... .. .. ...... .. ..... . ....................................................... .. .... .............. .... .......................... ...... .. 721

YERLİ VE YABANCI KAYNAKlAR IŞIGINDA SELÇUKLUHASTANELERİ VE TABABETİN AVRUPA'YA TESİRLERİ 1 Prof Dr. Arslan Terzioğlu . .. .. .. .. ... .. . . .... .... ............................ 728

TÜRK TlBBINDA MÜZİKLE TEDAVi 1 Dr. Hapnet Altmöl;ek ..... ... .. ... .. , . ................. ...... .. . ........ ........... .. .. 742

MEMLÜKLER DÖNEMİ (1250-1517) İLMI HAREKETiNE GENEl BİR BAKlŞ 1 Prof Dr. İrmail Yiğit ........ 748

ÜTU.ZBİRİNCİ BöLÜM

İlk Müslüman Türk Devletlerinde Dil ve Edebiyat . İLK MÜSLUMAN TÜRK DEVLETLERİNDE DiL VE EDEBiYAT 1 Pro/ Dr. Ahmet B Brıilamn .. ,. ...... 759

A. Dil KARAHANULARDA DİL VE EDEBiYAT 1 Prof Dr. Ha/illbrahim Şener ..... . .. ..... . ... .. ... ... . ............. ... .... ... ..... ....... .. . . 784

HARiZM TÜRKÇESi 1 Prof. Dr. Nuri Yüce .................. . .............. .. ... ......... ......... .... .... .. ............... .... .......... . .. ...... :. . .......... 793

HAREZM T ÜRKÇESi VE HAREZM TÜRKÇESi İLE YAZILAN ESERLER 1 Doç Dr. Gülden Sağol ....... .... .. . . .... 804

KlPÇAK DİLİ VE EDEBiYATI 1 Prof. Dt: Recep Toparlı ..... .. ... . . .... .. ... .... .. ......... ... ... .... .. ..... .. .......... .. ..... .... .................... ... 814

TÜRKÇEYE HİZMET EDEN DEVLET ADAMLARI VE MUTASAVVIF ŞAiRLERDEN BİRKAÇ ÖRNEK 1 Pr-of Dr. Abdurrahman Güzel .. . .. ...... ... ..... .. . ... ............... ........ 822

SÖZLÜKÇÜLÜK TARİHİNDE FARSÇA-TÜRKÇE İLK ÇEVİRİ SÖZLÜKLERİNİN ORTAYA ÇIKMASI 1 Dr. Gemile Alikızı Sadıkova ... ..... .... .... ...... ... ............................... ... ..... .. ..... ... .. . . ... 838

B. Edebiyat DEDE KORKUT'UN TARİHİ ŞAHSİYETİ VE . .

YAŞADI Gl KÜlTÜR oR-;rAMI 1 Prof. Dr. Kamil Hü.reynoğltt Nerimanav .... . , .. ...................... .. .. .. ..... ....... .

AL KIŞ VE KARGIŞLAR 1 Mahmut Seyfeli . . . ... ... .. . . .. . .. . . ...... ... ... ... .. .................... .......... .. .. ..... .. ... ..

845

853

ESKi VE ORTAÇAG'DA TÜRK SÖZLÜ EDEBiYATI 1 Dof. Dr. Miraı Hamzaoğlu İdelbayev ................ .. ..... ,... ...... ... 863

GAZNELİLER VE SELÇUKlUlAR DÖNEMİNDE EDEBI GElENEK 1 Yrd Doç: Dr. Sadık Armut/u . .. .. . 872

BİR MiLLETiN RÜHİ SERENCAMI: TÜRK TASAVVUF EDEBiYATI 1 Yrd. Dof. Dr. Bital Kemik/i ...... . :. ...... . 880

EDEBİ ŞERH GELENEGİMİZ İÇERİSİNDE "TASAVVUFİ ŞİİR ŞERHLERİ" 1 Yrd Doç Dr. Ömür Ceylan .... 891

TÜRK EDEBİYATI'NDA GÜL VE BÜLBÜL 1 Yrd. Dot- Dr: Gencay Zavotçu .. ....... ....... ................... H.... ... .. 896

İSlAMiYET SONRASINDA İlK FARSÇA ŞİİRLERDE TÜRKLER 1 Prof. Dr. Adnan Karaiımailoğlu .. ..... .... 903

ORTAÇAG TÜRK VE İRAN EDEBi METiNLERİNDE TÜRK KAVRAM! 1 Yrd. Dor Dr. Şerife Yağcı .. .. .. . . ... 914

ESKi ARAPÇA KAYNAKlARDA TÜRKlER/ Yrd Doç Dr. Yakup Civelek .... ....... ...... ... .. ...... .. .... ........ .. . . . 921

H AREZM TüRKÇESi VE HAREZM TüRKÇESi İLE YAZILAN EsERLER

DOÇ DR. GÜLDEN SAGOL MARMARA ÜNiVERSİIESİ FEN-EDEB1YAI FAKÜLtESi 1 TORKiYE

arezm bölgesi, Sir Derya'nın aşağı yarağıyla birlikte daha Moğol devrinden önce, Kaş­gar' ın yanında ikinci bir edebi' merkez olarak

önemli bir rol oynamıştır. Uzun zaman siyasi bakımdan da Altınordu'ya bağlı olan Harezm ve Sir Derya'nın aşa­ğı kesimi, kendilerini Altınordu devresinde de muhafa­za etmişler, hatta Moğol akınları bile buradaki İslam! Türk edebiyatının gelişimine engel olamamıştır.' XIII .. yüzyılda Harezm ve Aşağı Sir Derya'da görülen kültür faaliyetleri, XIV. yüzyılda Altınordu'nun Saray ve Kırım

şehirlerine de sıçramıştır.

İslamiyet'in ilk zamanlarında Harezm'de konuşulan dil, aslında İran! olmakla birlikte diğer İran lehçelerin­den çok farklı olan Harezm lehçesi idi .. XI.. yüzyılda baş­layan Harezm'in Türkleşmesi hadisesi, XIII.. yüzyıla ka­dar devam etmiş ve Harezm ile ona bağlı bölgelerde ye­ni bir yazı dilinin kuruluşu, bu bölgenin Tütkleşmesin­den sonra gerçekleşebilmiştir.. Harezm'in Türkleşmesin­de özellikle Oğuzlar ve Kıpçaklar çok önemli bir rol oy­namışlardır. Ayrıca Kalaçlar, Kimekler, Bayavutlar, Kanglılar ve birtakım göçebe Türk aşiretleri de bu hu­susta etkili olmuşlardır.. Bölgenin Türkleşmesinde rol oynayan bu unsurlar, bölgenin kendine has lehçesini de oluşturmuşlardır .. Bu lehçe, Karahanlı yazı dili ile bağ­lantılı ve Oğuz, Kıpçak, Kanglı ve diğer boyların leh­çelerinin karışımı ile oluş­muş Harezm Türkçesid.ir.

lerde farklı lehçelerin daha fazla ağırlık kazanmış şekliy­le karşımıza çıktığı görülmektedir.

Harezm Türkçesinin belli başlı özellikleri şunlardır: d'li ve y'li şekillerin bir arada bulunması (aç/ır-- ayır, adrıl-, bod - .boy, boya-, ıd-, idi}, kada} ·~ kaya;, kadgu, M.dgur·-, kod-·- koy-, kudug, kiiy-, kii!;}egii, 11r;iı-- 1/.Yt-- 11yu, yadag, yay-, yayıg, yayıl-vb.:), birden fazla heceli kelimele­rin sonundaki-,4-g seslerinin umumiyede korurimakla birlikte, Oğuzcanın tesiriyle az da olsa düğürüldüklerinin görülmesi (kö'rkliig - körklü, kudug - kudu, türliig - türlü; vb.), yükleme eki olarak-g ve -g'ye tesadüf edilmemesi, bazı yapım ekieri ile kelimenin bünyesine dahil hecelerin ve çekim eklerinin bağında bulunan-g-,-g-:seslerinin karı­şık durumda olması (eşek, kazgan ·- kazan, kerek, kurtgar-~ kurtar'-, oygan--· oyan-, suwgar·-~ s11war~, yapurgak ·- yaprak, yatgur-- yatur·-vb .. ), az da olsa-.{<->-b- değişikliğine tesa­düf edilınesi (abfar-, tJatun, o!J;a-, ya!JJı vb.), çok daha ön­ce b' den dönüşmüş olan w'nin muhafaza edilmekle birlik­te çok seyrek olarak v'ye veyafye dönüştüğünün görülme­si (fewiir-~ çeviir-, çewriil-, ewiir-~ Gwür-, ewrül-, ö'bke> öwke ~öfke, .seb-> sew-- sev-- Jöw-, sub> r11w ~ suv, .suwar-, ıuw­gar-, suwsa-, taban tawar, ya6ız> yawuz vb .. ), Harezm Türkçesi için karakteristik bir durum olan düzlük-yuvar­laklık uyumundaki karışıklığa sıkça rastlanması (ekıil-­

XIII. yüzyılda Karahan­lı Türkçesinden gelişen ve XV yüzyılda yerini Çağatay Türkçesine bırakan bu lehçe, Karahanlıcadan teşekkül et­mesinin yanı sua, çeşidi boyların lehçelerini de yan­sıtması bakımından ilginç bir yazı dili olmuştur. Bu sa­hadaki eseriere bakıldığında bu edebi dilin farklı metin-

Mahmud bin Ömer Ez-Zemahjerinin "MukaddimetO'l-Edeb" adlı eserinin Harezmce tercümesinden son sahife

ekriil-, ekrit-"- ekıiit-, kılış-­kılUJ-, kimfiig - kimfiiig, kor­kıt-- kor,kut-, kutıl--· kutul-, millkim - mülküm, ofilufiız, .fe­wiin-·- .rewin-, toku-- tokı-, ti:frtünçi ~ törtinçi, uzın ~ 11zun vb.), gibi. Ayrıca 3. teklik ve çokluk şahıs iyelik ekinden sonra gelen yardımcı n sesi­nin yer yer düşmesi, geniş za­manın olumsuzu olarak -ma.s, -mes ekinin yaygın olarak kullanılması gibi hususiyec­ler de bu dönemi Çağatayca­ya yaklaştırmaktadı~.

tuRKLER + ORTAÇAG .

·· ···-- ··-··· ~-·~ ...

Bu dönemin belli başlı eserleri şunlardır:

1. MUKADDİMETÜ'L-EDEB

13. Topkapı, 2740 nurnarada muhafaza edilen nüs­ha .. Şems Hıyvak1 tarafından istinsah edilmiştir.

ı 4 .. Top kapı, 27 4 ı nurnarada muhafaza edilen nüsha. Ebu'I-Kasım Carullah Mahmud b .. 'Omar b .. Mu- ıs British Museum, Add .. 7429 nurnarada muhafa-

hammed b .. Ahmed ez-Zemahşer1 el-Harezm! (107S- za edilen nüsha .. H .. 760/M .. ı3S9'da istinsah edilmiştir .. 1 ı44)'nin ı ı27 -ı ı44 yılları arasında yazıp Harezm şahı ı6. Rampur Saray, 3810 nurnarada muhafaza edilen Arsız b. Muhammed b .. AnUş Tigin'e sunduğu Arapça nüsha .. pratik bir sözlük niteliğinde olan Mukaddimetii'l-Edeb'de ı 7. Hatice Turhan, 322 nurnarada muhafaza edilen Arapça kelime ve kısa cümlelerin anlamları satır aralan- nüsha .. H. 769/M. 1367'de Kahice'de Sivaslı 'Abdülva­na nüshaların büyük çoğunluğunda Türkçe ve Farsça ile, hid b .. 'Abdülmed'd tarafından ist:insah edilmiştir .. bir nüshada bunlara ilaveten Moğolca ile, bir nüshada da sadece Harezmce (İran d~li) ile kaydedilmiştir. ı8 . Hacı Beşir Ağa, 648 nurnarada muhafaza edilen

nüsha .. H. 797 /M .. 1394'te Kahice'de Harezmli Şems el­Arapça öğrenmek isteyenlerin kolaylıkla kullanma-. ük Hıyvak1 tarafından istinsah edilmiştir .. lan için kısa cümleler ve kelimelerden ibaret bir sözl'' ·

olan Mukkaddimetü'I-Edeb, başlıca beş bölüm~en ibaret- İ9. Atıf Efendi, 2768 nurnarada muhafaza edilen tir: ı.. İsimle.r, 2. Fiiller, 3. Harfler (isim ve fıil dışında-· nüsha .. H.. 799/M. ı397'de Musa b. Mürsil Şeyh Dakkak ki gramer unsurları), 4. İsim çekimi, S. Fiil çekimi.. 3.- tarafindan istinsah edilmiştir .. S .. bölümlerin Harezm Türkçesi ile tercümesine rastlan- Eser üzerinde y~pılan belli başlı çalışmalar:

mamaktadır. ~ .... ..-.:: İshak Hacası Ahmed Efendi .. · Aksa'l-Ereb ft Eserin iscinsah edilmiş pek çok nüshası bulun- ~ Tercemeti Muka;ddimeti'l-Edeb. İstanbul, H..

~~kla birlikte, Z~mahşerl'ni_n elinden çı_kan , _.... -;~"~...-"' *., ı313/M. ı895 .. . ~u~ha kayıp:ı~. Nushaları~ ?ır kısr,ı:ıında ıse L ~· \' N . Poppe .. "Eine vierspıachige Zamax-ıstınsa.? r:ır~hı yokt~:· Bılı?en nushaların -;"""""' .- , _, . şad-Handshrift.. I. Das çağataltürkische ~n eskı~~rı ~a~:zm T~rkçesı v~. Farsça ~ , •.....-: / ~_j.J~) Sprachmaterial .. " ZeitJchrift der· Deutsc-ıle tfrcurnelı nushalardır. Bu nusha-~A ~. \ l , , ~~.,-.. ~,- ,...~· hen M()l'genliindi.rıheri Gesellrıhaft, ı O 1 lar: V ::r~ · .. ___.... (ı951), 301-332.. · ·

1. Yo~gat, 3~6 nurnarada mu- . ,, · ' .. _.. A .. N .. Borovko~. · :·Tyu;kskie hafaza edılen nusha .. ~ · 655/M.. Glossı v Buharskom Spıske Muk-

2 'd H A 'd I b Ah h b Mahmud bin Ömer Ez-Zemahşeri'nin ı '5 7 e · arezm e ra ım ·· "MukaddimetU'I Edeb" adlı kitabının Harezmce ter- kaddimat al-Adab." Acta Or·ientalia Mahmud Sufi el-Mü'ezzin tarafın- cümesinin kapagı Acade?niae Stientiarum Hungaricae, 15 dan istinsah edilmiştir. (ı962), 31-39 ..

2 .. Berlin, 66 nurnarada muhafaza edilen nüshanın istinsah tarihi H .. 681/M. 1282'dir.

3 .. Şuşter. İstinsah tarihi bilinmemekle birlikte dil özellikleri, yazı ve kağıdından 13 yüzyıla ait olduğu an­laşılmaktadır.2

4. İstanbul 'üniversitesi, 114 nurnarada muhafaza edileıı nüsha. H . 715/M .. 1315'ce Hare:.mı'de· Baıçkendi Mes'ud tarafından istinsah edilmişek

'5 . Kas~amonu, 2487 nurnarada muhafaza edilen nüsha.. ·

6 .. Taşkent, 2699 nurnarada muhafaza edilen nüsha. ....

7 .. TaŞkent, 3807 nurnarada muhafaza edilen nüsha ..

8 .. Paris, 287 nurnarada muhafaza edilen nüsha..

9. Damat İbrahim, ı 149 nurnarada muhafaza edilen nüsha. H . 738/M .. 1338'de Harezm'd<! Saraylı Mahmud b. Yusuf el-Katib tarafindan istinsah edilmiştir.

ı o .. Arkeoloji, 1619 nurnarada muhafaza edilen nüs­ha .. H .. 740-741/M. 1340-1341 'de Saraylı Hibecullah ta­rafından Saray' da istinsah edilmiştir.

ı ı. Millet, 2009 n umarada muhafaza edilen nüsha .. H.. 749/M. ı348'de Harezm'de Hüsameddtn Cendt tara-fından istinsah edilmiştir. ·

ı 2 .. Topkap ı, 2243 nurnarada muhafaza edilen nüsha ..

K. H . Menges .. "Report on an Excursion to Lening­rad and Taşkent for Research in Çagataj Manuse ri pts .. " Central Asiatic Journal, 8 (1963), 230-252.

K. H .. Menges .. "Report on the Second Excursion to Taşkent for Research in Çagataj Manuscripts." Central Asiatic]ourna!, II (1966), '87-133 .

A. Zajaczkowski . "Glava o Zivotnıh v Arabskom Trude Zamalışart (s Persidskimi i Tyurkskimi Glossami) po Stambul'skomu Spisku 655 g .. h. (= ı257)." Rocznik Orientaliıtyczny, 30/2 (ı967), 27-82.

Nuri Yüce Ebu'l-K.aJım Carullah Mahmud bin 'Omar· bin Muhammed bin Ahmed ez-Zamahjart el-Hvarizmt.. Mu­kaddimetü'l-Edeb: Hvarizm TiirkfeJi ile Terti.imeli Şuşter Nü.ıhası: Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları S3S. Ankara, 1988.. ·

2. KıSASU'L-ENBİYA Eserin müellifi, Nasırü'd-dtn b .. Burha.nü'd-dln

Rabguzl'dir .. Rabguz1 eserini H . 709'da yazmaya başla­mış, bir yıl sonra, yani H .. 7ıO/M .. 13ıO'da tamamlamış ve Nasırü'd-d!n Tok Buga'ya sunmuştur.3

Peygamber kıssalarını konu alan eserde başta Hz Muhammed ve diğer peygamber kıssaları ile Harut ve

TÜRKlER + ORTAÇAG

Marut gibi kıssalar yer almaktadır .. Rabguz1 dini konu­ları edeb1 bir dille nakletmiş, kıssalarla ilgili Arapça ve Türkçe manzumelere yer vermeyi ihmal etmemiştir Eserde peygamberlere ye din büyüklerine yazılmış kasi­delerden ve mani-cuyuğ şeklindeki dortlüklerden başka, aşk, cabiat gibi konuların işlendiği manzumeler de bu­lunmaktadır.

Nüshalan:

1. Londra, British Museuriı Add .. 7851 'de muzafaza edilen nüsha. Bu nüs­ha, eseriri en eski nüshasıdır .. İstinsah ta­rihi bilinmeyen nüsha yazı bakımından incelendiğinde · farklı müstensihlerin elinden çıktığı anlaşılmaktadır .. 4

2. Leningrad nüshaları:5

a .. Public Library, T.HC 71 (16. yüzyıl?)..

b .. Oriental Institute of che Academy of Sciences, C 24 5 (yaklaşık 1 600).

c Public Library, Dorn 507 (Kauf­man derlemesi, 17. yüzyıl) . ·

d .. Oriental Institute of che Academy ofSciences, D 45.

e .. Oriental Institute of the Academy of Sciences, D 46 ..

f Oriental Institute of the Academy · of Sciences, D 43 ..

S .. E.. Malov. "Musul' manski e Skazaniya o Prorokax Po Rabguzi .. " Zapiski Kollegii Vo.ıtokovedov, V (1930), 507-524.

K. Gr(6nbech. Rabguzi. Narrationes de Pr·ophetiı.. Cod. Muı. Brh Add 7851 .. Reproduced in facsimile wich an introduction .. Kopenhagen, 1948 ..

H. Boeschoten ve M.. Vandamme. "The Different copyists in the London ms. of che Qisas-i Rabghuzi.." Utrechc Papers on Cemral Asia .. Proceedingr of the first European Seminar on Central Asian Studies .. Utrecht, 1986, 177-183.

H . Boeschoten. "The Poetry in Rabghuii's Qisas." L'Asie Centra/e et .ses Voirins. lnfluences R&iproque.ı. Edited R..

· Dor. Paris, 1990, 9-36 ..

KısaJ-t Rabguziy. I-IL Taşkent, 199L

H. Boeschoten. "The Leningrad Ma­nuscripts ofRabghuzi's Qısas." Türk Dil­leri Ara;tırmaları 1991 (1991), 47-79

H .. E., Boeschoten, M .. Vandarome ve S. Tezcan (Critically edited). At-RabghU­zZ. The Stories of the Prophetr. Qisar al-An­biya', An Ea.ıtern Turkish Ver:rion. ı . With the Assistance of H Braam and B Radt­ke. E. ]. . B ri lL Leiden-New York-Köln, 1995 ..

H .. E.. Boeschoten, ]. O'kane ve M. 3. İsveç nüshalan:

a .. University Library of Uppsala, Nova 578, 580.6

Tezhipli Kur'an sahilesi (12 yy) Vandamine (Translated into English). (Philadelphia.University Museum) (The Arts Al-Rabohuzf.. The Stories or the Pr-o-~>hets.-

of Islam, 1976) o 'J 1'

QiJasal-Anbiya', An Eastern Turkish Versi-b .. University Library of Lund, Universitatsbiblior-

hek.7 ·

4 .. Paris, Bibliocheque Nationale, SuppL Turc 1012 (18. yüzy'ıl).8

5 .. Bakü, Azerbaycan, Cumhuriyeti İlimler Akademi­si Yazma Eserler Enstitüsü (16 .. yüzyıl)9

Eserin Kazan'da basılmış, birkaç nüshası da bulun-maktadır.

Eser üzerinde yapılan belli başlı çalışmalar:

N.. I. İlminskiy. Kısas-ı Rabguzi. Kazan, 1859 ..

N.. p_ Ostroumov .. Kritiçe;kiy Razbor Muhammedansko­go Uçeniya o Proroka:x. Kazan, 1874 ..

N.. F.. Kacanov. "Tatarskie Skazaniya o Semi Spiyaş­çih Ocrokah .. " ZVO, VIII (1875), 242-245.

Şemsüddin Hüseyn_ Kısas-t Rabguzi. Kazan, 188L

N. F.. Kacanov. Rabguzi KtJaJu'l-Enbiya Tiirki. Taş­

kent, 1898.

Gulam Hasan Ari(gan .. Rabguzi Ktra.ru'l-Enbiya. Sta­rıy Taşkenc, 1916-1917.

].. Schinkewitsch.. "Rabguzi's Syncax .. " MSOS, II/XXIX (1926), 130-1 72; II/XXX (1927), 1-57.

on. 2. E .. ).. BrilL Leiden-New York-Köln, 1995. Aysu Ata.· Namü'd-din bin Burhanü'd-din Rabguzf..

KıJasü'l-Enbiya (Peygamber Kmaları): Girij-Metin-Tıpkı­basım, Dizin. I-Il .. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 68111-2 .. Ankara, 1997 ..

3. Mu'fNü'ı-MüRiD

Bilinen tek yazma nüshası, Bursa'da Orhan Kitaplı­ğı'nda bir mecmuanın 186-211 varakları arasında bulu­nan eser, daha önce Haraççıoğlu Kitaplığı'ndaydı.. Met­nin kenarlarında bir kıssa, Cevahirii'l-Esrar adlı eserden alınmış yedi dörtlük ve Mu'fnü' l-Mürfd ve Cevahirü' 1-EJ-

. rar·'dan olup olmadığı anlaşılınayan bazı mısralar da bu-iunmaktadır. ·

Eser, H.. 713 Ramazan/M .. 1313 Kanun~ı Evvel'de tamamlanmıştır (26a/3-4) .. Bu kaç söz ayıtgan atı İslam ol/Tilegi ahır vakt fman !tfam ol (25b10) mısralanndan müellifın adının İslam olduğu aniaşılmakla birlikte Ebu'l-Gazi Babadır Han Şecm-i Terakime adlı eserinde, Sal ur boyundan Ersarı Bay denilen kişinin şeyhlik maka­mında oturan ve aynı zamanda hoca olan Şeref Hoca'ya giderek Arapça kitapları aniayıp buna göre hareket et­melerinin zor olduğunu, Arapça yazılmış meseleleri

TÜRKlER + OR:TAÇAG

· ~ --·.·- ... ~ ... , ~~---~----.......... _. --~ ............ _ ..... -·····--··--··---------------------·""--·--·~ ... · ·;c:::;;:;,;;;,ıı..ı-------

Türkçeye çevirme lütfunda bulunduğu takdirde çok se­vaba gireceğini söyleyince Şeyh Şeref Hoca'nın dini me­selelerin tümünü çevirip Mu'fnü'l-Mürid adını verdiği bir kitapta toplayarak Ersarı Bay'a verdiğini ve o zaman­dan itibaren Türkmenlerin hepsinin o kitaba göre hare­ket ettiklerini kaydetmektedir (102b/7-103a/1)ıo Yete­rince açıklığa kavuşmayan bu husus hakkındaki görüşler için bk.. Recep Toparlı, Mu'fnü'l-Mürid, Atatürk Üniver­sitesi, Erzurum, 1988, XII-XVI ..

Mütekarip vezninde 407 dörtlükten ibaret olan eser, sadece dini bilgileri öğretmek gayesiyle kaleme alındığı için edeb1 bir değ.er t~ımamaktadır.

Mu'fnü'l-Mürtd şu bölümlerden oluşmaktadır:

İman, Ma'tifetü'l-Hakk ve Resulibi Muhammed, Va'z ve'n-Naş1hat, Zekat, İradat, Adab, İktida, Beyanü's­Sohbet, Meselü'ş-Şer!'at ve't-Tar!kat ve'l-Hak!kat, Be­yanü'l-Kalb ve' n-Nefs, SülUk, Şükrü'l-Hakk ve Zikrü'l­

Necmettin Hacıeminoğlu. Kutb'un Rusrev ü Şirin' i ve Dil RususiyetlerL İstanbul Üniversitesi yayınları 1378. İstanbul, 1968.

5. MUHABBET-NAME

Manzum bir eser olan Muhabbet-name, Horezm! tara­fından H. 754/M .. 1353'te kaleme almıştır. Müellifhak­kında Horezm! malılasını kullandığına göre Horezmli (Harezmli) olduğu dişında hiçbir bilgimiz bulunma­maktadır. Yazılış yeri Sir (Sirderya) olan eser, kesin ola­rak kim olduğu aniaşılmayan Muhammed Hoca Bey'in arzusu üzerine yazılmıştır.

Farsça beyideri de ihtiva eden Muhabbet-name, mes­nevi tarzında kaleme alınmıştır.

Nüshaları:

1. British Museum Or .. 8193'te kayıtlı Uygur harfli bir mecmuanın 160a-173b varakları arasındaki nüs-Ebrar.

Eser üzerinde kapsamlı tek çalışma Recep Toparlı tarafından yapılmıştır:

"".~'"""""""- ha .. H . 835/M. 1432'de Emir Celaledd!n Fıruz

Recep Toparlı . Mu'fnii'l-Mürfd. Ata­türk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakülte­si yayınlan 15. Erzurum, 1988.

4. HUSREV ü ŞiRIN

Altınordu sahasında yazılan Rusrev

Şah adına yazdmtşc.ır.

2 .. British Museum Add. 7914'te ka­yıtlı Arap harfli bir mecmuanın 290b-313b varakları ar~ındaki nüsha. 16. yüzyılda yazılmıştır.

3. İstanbul Millet Kütüphanesi, Arab1, nr. 86'da muhafaza edilen Arap­ça tefsirin başiyesinde bulunan nüsha.

Söz konusu cefsirde Muhabbet-name, 98b, 54a-57b varaklarının başiyesinde yer al­maktadır.

ü Şfrfn, Kur b mahlaslı bir şair tarafından . Nizaml'nin ayni adı taşıyan mesnevisinin Türk. edebiyatındaki ilk çevirisidir. Kutb bu eseri, Tini-Bek Han ile onun eşi Melike Ha­run adına Türkçeye çevirmiştir. Tini-Bek

Seramik tabak, ( 11-12. yy.) 4. İstanbul Millet Kütüphanesi, Ali

Emin, Miınzum, nr. 949'da muhafaza edilen nüsha. Müstakil bir cilt içinde bulunan bu nüsha, beş varaktan

Han 134l'de babası Özbek Han'ın ölümünden sonra tahta çıkıp 1 342 'de kardeşi Canı-B ek tarafından öldü­roldüğüne göre eser, 1341-1342 yıllan arasında yazılmış olmalıdır.

Rusrev ü Şfrfn hikayesinin konusu, Sasah! hüküm­darlarından Husrev Perv!z ile Ermen hükümdarı Meh1n Banu'nun kardeşinin kızı Ş1r1n'in aşkına dayanmakta­dır.. İkinci planda ise Rusrev'in siyasi hayatı verilmek­tedir.

Kutb'un eseri Nizam!'nin eserinden daha kısadır,

ama bu eksiklik, hikayenin bütünlüğünü bozmamakta­dır, konu başlıklan aynen muhafaza edilmiştir.

Eserin bilinen tek nüshası Bibliotheque Naciona­le'de 312 numara;da muhafaza edilmektedir. Bu nüsha, eserin kaleme alınışından yıllar sonra H. 785/M. 1383-1384'te Berke Fakılı tarafından Altın Buga adına İsken­deriye' de istinsah edilmiştir.

Eser üzerinde yap,ılan belli başli çalışmalar:

Ananiasz Zajaczkowski. La Plus Ancienne Ver:rion Tttr·­que du Rumliv u Şfri'n de Qutb. 1: Texte, II: Fac-simile, III: Vocabulaire. Polska Akademia Nauk Komitet Orienta­listyczny. Warszawa, 1958-1961

ibarettir.. ·

Eser üzerinde yapılan belli başlı çalışmalar:

Ş. Abdullaeva. Adabiyat Hr~tomattya5t . Taşkent,

195 L Tourkhan Gandjei .. "Il "Muhabat-nama"dii Horaz­

ml." Annali dell' lJtituto Universitario Orientale di Napoli, Nuova Serie, VI (1957), 131-161; VII (1958), 135-166.

Tourkhan Gandjei. "Il lessico del "Muhabat-nama" "Annali de!!' l5tituto Universitario Orientale di Napoti, Nu­ova Serie, VIII (1959), 91-102.

A. M. Şçerbak. "Oguz-name, Muhabbaı::-name." Pamyatniki Drevne Uygurlkoy i Staro Uzbek5koy Pis'mennoJ­ti. Moskova, 1959, ll 1-170.

E. N. Nadjib. Rorezmi, Muhabbet-name, lzdanie, Teks­ta, Tran.skripıiya, Perevod i İrıledovanie. Moskova, 1961.

Sir G. Clauson. "The Muhabbat-nama of Xwaraz­m1" CA], VII (1962), 241-255.

Osman E Serckaya.. "Horezm!'nin Muhabbec-na­me'sinin İki Yeni Yazma Nüshası Üzerine .. " Türkiyat MecmuaJt, XVII (1972), 185-207 ..

!ÜRKlER + ORTAÇA(j

6. NEHCü'L-FERADİS Dini mahiyette bir eser olan Nehcü'l-Feradtr, Türk

edebiyatı sahasındaki kırk hadis tercümelerinin ilk örne­ğidir. 11 Zaten eserin bu vasfı müellifi tarafından da giriş-te belirtilmiştir .. 12 .

Kitap, her biri onar fasıldan ibaret olan dört müsta­kil baptan oluşmu§tUc Hz. Peygamber'in fazilederi, Hulefa-i Raşidin, Ehl-i Beyt ve Dört İmamın faziletleri, Allah'a yaklaşman ameller, Allah'tan uzaklaştıran amel­ler ..

Kitapta he:r fasıl bir hadisle başlamakta, bu hadisin Türkçe tercümesi verildikten sonra, tanınmış İslam alimlerinin eserlerinden söz konusu hadisin manasını da­ha etraflı olarak aydınlatacak mahiyette , mütalaalar, menkıbeler, hikayeler nakledilmektedir.. Bazan tanık olarak ayetlere ve başka hadisiere de başvurulmaktadır. Hatime kısmında müstensih, musan­nifin bu kitabı oluştururken iseifade ettiği kaynaklan sıralamaktadır. 13 Bu verilen kaynaklar, eserde istifade edi­len kaynakların tamamını içine alma­roakla birlikte kirapea bahsi geÇme­yen bazı eserleri içerdiği görülmekce­dir.14 Müellif ayrıca her fasıl içindeki vaaz ve nasihatlerinde Çeşitli müellif­lerin eserlerinden hikayeler naklet­mektedir.

Müellifın bu kitabı yazmaktaki gayesi·, kitaba verdiği addan da anla­şıldığı üzere okuyuculannın kitapta­ki sözler ile amel etmesi ve bu kira­bın onlara cennete gitmek için bir kı­lavuz teşkil etmesidir. Bu sebeple, hiçbir sanat gayesi güdülmemiş, ede­bi olması gibi bir endişeye yer verilmemiştir. Bundan dolayı gayet sade ve açık bir üslupla kaleme alınmıştır.

Fakat ele alınan ro~seleler, ilgi çekici hikayeler ışığında verildiği için kesinlikle sıkıcı bir kitap değildir. Bu üs­lubundan dolayı da çeşidi muhiderde kopyalan oluştu­rulmuştur.

Şihabeddin Mercanl'nin kütüphanesinde bulunan, fakat sonradan ortadan kaybolan Nehı'l/1-Feradfs nüshası 759 (M. 1357-1358) tarihini taşımaktadır ve Altınordu Devleti'nin başkenti Saray'da istinsah edilmiştir. Merca­n! bu nüshanın sonunda müellif veya müscensih olarak gösterilen "Mahmud b .. 'All es-Saray! menşe'en ve'!-Bul­gar! mevliden ve'l-Kerder!" adını müellif adı olarak ka­bul etmektedir.15 E N . Nadjib, Mercan1 nüshasındaki "Mahmud b .. 'All' b .. es-Saray! menşe'en ve'l-Bulgar1 mevliden ve'l-Kerderi" isminin önündeki kılguçı kelime­si ile Kazan Üniversitesi Kütüphanesi'nde 60261 nurna­rada kayıtlı bulunan t-em' kılguçı kelimelerinden hareket­le .müellifin bÜyük bir tevazu ile kendisini "müellif' ola­rak değil de, "copıayıcı" diye vasıflandırdığını belirt­mekte ve Mahmud b. 'All b .. es-Saray! menşe'en ve'l­Bu~garl mevljden ve'l-Kerderlyi eserin müeilifı olarak

kabul ermektedir .. 1·6 Ona göre es-Saray!, müellifin yaşa­dığı yeri göstermektedir. Sc Pecersburg SSCB İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü'nde 316 numarayla kayıt­lı bulunan nüshadaki "Mahmud b .. 'Al! b. şeyh es-Saray! menşe'en ve'l-Bulgarl' mevliden ve'l-Kerded 'akden" kaydından müellifin "Saray şeyhinin oğlu, Bulgar· do­ğumlu, Kurder (Ketder) ile ilgisi bulunan Ali oğlu Mah­mud" olduğunu belirtmektedirY Nadjib ayrıca, söz ko­nusu nüshadaki '"akden" kelimesinin müellifin aslının Kürder Kazak aşiretine bağlı olduğunu gösterebileceği­ni ileri sürer, yani Nadjib'e göre Kürder Kazak aşiretin­den olan roüellif~ Bulgar'da doğmuş, Saray'da yaşamış ve eserlerini yazmıştır. 18

Nadjib'in Mercan! nüshasında... kılgUfı, St. Peters­burg' da 3 16 nurnarada kayıtlı nüshada cem' kzlguçı olarak geçen kelimelerin müellifi işaret ettiği yolundiıki görü­şü, makul bir görüşcür .. Zaten İstanbul nüshasında da

2a/l'de müellif yerine cem' kılgan ifa­desi tercih edilmiştir. Nehcü'l-Feradts çeşidi din alimlerinin rivayetlerinin bir araya getirilmesiyle oluşturulmuş bir eser olması sebebiyle, müellifin kendisini "toplayan, bir araya geti­ren" olarak vasıflandırmas~ şaşılacak bir husus değildir .. Dolayısıyla başka bir bilgi elde edilmediği sürece, Mah­mud b. 'AlJ'yi müellif olarak kabul etmek uygundur.

Saray, Bulgar ve Kerder'le alakası hususunda Mercan! nüshasında "Mahmud b .. 'Ali es-Saray! roenşe'en v,e'l-Bulgarl' mevliden ve'l-Kerder1" ibaresi.ne rastlıyoruz ki bu Saray'da yetişmiş, Bulgar doğumlu anlamına gelmektedir. Ancak bu ibarede "ve'l­

Kerderl' açıkta kalmaktadır, yani bundan sonra Ket­der'le bağlancısının ne yolla olduğunu açıklayan bir ke­limeye ihtiyaç vardır- ki biz bu bilgiyi St. Petersburg' da 316 numarayla kayıtlı nüshada bulmakrayız. Orada iba­re şu şekilde karşımıza çıkıyor: "Mahmud b. 'All b .. şeyh es-Saray1 menş~'en ve'l-Bulgad mevliden ve'l-Kerder1 'akden" Saray'da yetişmiş, Bulgar doğumlu, ailesi içiba- . riyle (?) Kerderli" Yazmayı görmediğiro için '"akden" kelimesinin doğru olduğundan emin değilim, çünkü '"akden", bu tür ifadelerde alışılmış bir kelime değildir. Eğer doğru ise "aile itibariyle, kök itibariyle veya evlilik itibariyle" gibi anlamlara gelebilir.

Eserin tarihine gelince St. Pecersburg 316 numaralı nüsha, 8 Sefer 759 (M. 20 Ocak 1358, Cumartesi) tarihi­ni taşımaktadır. Mercan! nüshası ise 759 (M. 1357-1358) yılının ikinci günü tarihini taşımaktadır, ama okunamayan bir kısım bulunduğu için hangi ayda yazd­dığı belli değildir. İstanbul nüshasında batimedeki kay­da göre eserin müstensihi yazım işini müellifin ölümün­den üç gün sonra, yani 6 Cemaziye'l-Evvel 761 (M. 25 Mart 1360, Çarşamba) tarihinde tamamlamıştır .. Bu du­rumda eser, 759'da veya 759'dan önce yazılmış olmalıdır.

IÜRKlER + OR:rAÇAG

··- ·-·· ---· ~. -·

Eserin yazılış yeri Mercan! ve St .. Petersburg nüsha­larında Saray olarak gösterilmiştir. Diğer nüshalarda bu konuda bir bilgi bulunmamaktadır ..

Aslı Uygur hafleriyle y3,zılmış olan Mi'racname'nin mukaddimesinde bu eserin Nehecü'l-Peradtı adlı kitaptan Türkçeye çevrilmiş olduğu belirtilmektedir. t9 Mi'racna­me'deki Kaf dağına yolculuk haricindeki kısım, Nehcü'l­Feradfs'te bulunmaktadır ve bu kısımların tertip bakı­mından birbirine uyduğu görülmektedir. Fakat şu anda­ki bilgilerimize dayanarak, hele söz konusu Nehecü'l-Fe­radtı adlı eser ortaya çıkmadan bizim müellifımizin Mi'racrıame'de bahsi geçen Nehecü'l-Feradt.s'ten faydalan­dığını ileri sürmek doğru olmaz.20

Nüshaları:

L İstanbul nüshası: Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, 879 nurnarada muhafaza edilmektedir Tam bir nüshadır .. Müellif adı, yazılış yeri ve yılına dair bir kayıt mevcut değildir.. İstinsah kaydından müscensihin Ha­rezmli Muhammed b .. Muhammed b .. Husrev old.uğu-; nu öğreniyoruz (444/13-16).

Batimedeki kayda göre eserin müstensihi Harezmli Muhammed b. Muhammed b .. Husrev yazım işini müellifın ölüpıünden üç gün sonra, yani 6 Cemaziye'l-Evvel 761 (M. 25 Mart 1360, Çarşamba) tarihinde tamamlamıştır .. Bu durum- '· da müellifın ölüm tarihi M .. 22 Marc 1360, Pa- ~ zar'dır (443/15-1 7). ·

16 Nisan 1390), müstensihi ise Kasım b. Muharn­med'dir .. Yazılış yeti ve müellifı belirtilmemiştir. Yakup Kemal, nüshanın Kırım'da ortaya çıktığına ve iscinsah tarihinin Kırım'ın Altınordu Devleri'nin kültür merke­zi olduğu devre rastladığına dayanarak, müstensihin Sol­lıadı bir zat olduğunu var saymakta, müellif olarak ise Mahmud b.. Ali'yi kabul etmektedir (Yakub Kemal, Tyurko-tatar:ıka,ya rukopis' XIV veka "Nehju'l-feradiı", ön­sözü yazan: A. Samoyloviç .. Yaltinskiy Ob'edinennıy Kraevedçeskiy Muzey, Simferopol, 1930)23

Bu yazma, halen kayıptır.

5 .. Kazan nüshaları: Halen Kazan Devlet Üniversite­si Kütüphanesi'nde bulunan nüshalardan biri, 60261 nurnarada muhafaza edilmektedir. Kağıdı XVII. asra ait olan yazmanın 2, 21-23; 27-28, 30, 265, 267 varakları başka yazı ile yazılmış ve yazmaya sonradan ilave edil­miştir. Bazı sayfalar ise mevcut değildir. Sonradan ilave edilen varaklarda 14-16 satır, diğer varaklarda ise 17-19 satır bulunmaktadır. 1-20, 24-25, 263-264. varaklar tamir edilmiş ve bu varaklardaki eksik kısımlar ta­

mamlanmıştır (B. A .. Yafarov, "Literatura Ka,mrko­Voljkih Bulgar X-XIV vv. i rukopir "Nahc al-Fa-

.ri:ıdi.ı," Kazan, 1949).24 , .

Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi'n-de bulunan diğer nüsha, 3060 nurnarada kayıt­lıdır. Tamamı 28 varakcır ve her sayfasında 29 sacır bulunmaktadır .. Kağıdı, XVIII. yüzyı­lın ikinci yansına aittir (K A. Yafarov, Lite­

ratura Kamsko-Voljkih Bulgar X-XIV vv. i ru­kopiı "Nahc al-FaradiJ'', Kazan, 1949).25

2 .. Paris nüshası: Paris Bibliotheque Na­cionale 1020 ·numarada muhafaza edilmek­tedir .. Tam bir nüsha olmayıp başı ve sonu kayıptır .. Birinci babın üçüncti faslının son kısrru ile başlamakta, üçüncü babın ikinci faslı ile sona ermehedir.

Kazan nüshalarının üçüncüsü yine Kazan Devlet 'üniversitesi Kütüphanesi'nde 12100

Bitkisel susıemeli nurnarılda muhafaza edilmektedir .. 532 sayfadır .. seramik kandil Başka bir elle yazılan ilk birkaç varak sonradan

Başı ve sonu kopmuş olduğu için eserin adı, müellifi, müstensihi, yazılış ve istinsah tarihi hakkında bilgi · bulunmamaktadır .. İstinsah tarihi bilinmemekle beraber dil özellikleri açısından İstanbul nüs~asından daha sonraki bir yüzyıla ~it olduğu görülmektedir.21

3. Mercan! nüshası: Şihabeddin Mercanl'nin kütüp­hanesinde bulunan ve kendisi tarafından tanıtılan, fakat sonradan ortadan kaybolan nüshadıc H .. 759/M .. 1357-1358 tarihini taşıyan yazma, Aİtınordu Devleti'nin baş­kenti Saray'da istin.sah edilmişt~r, 1877 yılının Ağustos ayında Kazan'da düzenlenen IV Rusya Arkeoloji Kong­resi çerçevesinde düzenlenen sergide gösterime ~unulan el yazmalarından on ikincisi Nehcü'l-Ferad.tr'tir. S .. G. Va­hidov'a göre, bu nüsha Mercan'i''nin elinde bulunan ve daha sonra kaybolan nüshadır. 22

4_ Yalta nüshası: 1928'de Kırım'da bir kitapçıda bu­lunmuştur .. Yalta Doğu Müzesi'nin satın aldığı bu nüsha sadece ilk iki babı ihtiva eder .. Sooradan yapıştırılan yap­rak ve zedelenen yaprakların tamiri için kullanılan kağıt, XVII. asrın sonunda kullanılan kendine has kağıt tipine airtir. Yazmanın cildi XVII. veya XVIII.. asırda, siyah maroken deriden yapılmıştır,. İsriosah kaydında belirtil­diğine göre istinsah tarihi Rebiülahir 792 (M. 19 Mart-

eklenmiştir.. Yalnız ilk sayfası ekSiktir.. Hicrl 1185 (M .. 1771-1772) tarihini taşıyan nüshanın müsten­sihi, Feyzullah Caferoğlu'dur ve yazmayı hacası Molla Se­limcan Dost Muhammed'in oğlu için· istinsah etmiştir .. 26

R. F. İslamov bize ayrıca Nehcü'l-Feradtı'in üç: nüs­hasını haber vermektedir: Bunlardan biri M . G .. Gosma­nov yönetimindeki araştırma gezisinde 1 968' de Ehmet köyünde bulunmuştur .. İkincisi aynı yıl G . İbrahimov Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsü'nde (bugünkü q.. İbra­himov Dil, Edebiyar ve Sanat Enstitüsü) çalışan M. Yu­supov tarafından Ulyan bölgesinin Yugarı Tireşke kö­yünde bulunmuştur. Üçüncüsü Milla Rehmetulla tara­fından 1723'te istinsah edilen derlemenin arasındadır ve bugün adı geçen enstitüsünün arşivinde muhafaza edil­mektedirY

Nek'iy İsenbet Kazan Devlet Üniversitesi Kütüpha­nesi'nde 1357 yılma ait bir Nehdi'l-Feratlzr nüshası bu­lunduğunu belirtmektedir .. 28 Fakat İsenbet' in bahsettiği nüsha, yukarıda tanıttığımız nüshalardan biri midir, bi­lemiyoruz.

R .. E İslamov, Nehcü'l-Feradt/in bir nüshasının da Kazan Pedagogika Üniversitesi'nde bulunduğunu ileri sürmektedir. 29

TORKlER + ORTAÇA~

6. St. Petersburg nüshaları: St .. Petersbuıg SSCB Ali Fehmi Karamanlıoğlu. "Nehcü'l-Feradis'in Dil İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü'nde bulunan nüs- Hususiyederi IL" Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVII halardan biri 316 nurnarada muhafaza edilmektedir.. (1969), 33-56.. Tam bir nüsha değildir .. Birinci babın dördüncü faslı ile Ali Fehmi Karamanlıoğlu .. "Nehcü'l-Feradis'in Dil başlayan yazmadaki kayma 759 yılı sefer ayının sekizin- Hususiyederi III.." Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVIII ci gününde (M. 20 Ocak 1358, Cumartesi) yılkı yılında (1970), 57-80 .. Saray'da yazıldığı ve kitabı cem' ktlgu;ı (toplayan) kişinin Ali Fehmi Karamanlıoğlu. "Nehcü'l-Feradis'in Dil "Mahmud b.. Ali b .. şeyh es-Saray! menşe'en ve'l-Bulgarl Hususiyederi IV" Türk Dili ve Edebiyatı DergiJi, XIX mevliden ve'l-Kerder1 'akden" olduğu belirtilmekte-dir .. 30 Nadjib, yılkı yılının Hicr1754 veya 756 (M .. 1353 (1971), 145-1 70· veya 1355) yılına tekabül ettiğini, halbuki kitabın 759 E. N .. Nadjib~ "O pamyatnike XIV veka 'Nahc al-fa­(M. 1357-1358)'da yılında yazıldığının kaydedildiğini radis'i yego yazıke." Sovetskaya Tyurkologiya, 6 (1971), belirtmektedir .. 3ı 56-68//Çevirisi: Nazif Hoca. "Nehcü'l-Feradis ve Dili

Üzerine .. " Türk Dili ve Edebiyatı Dergi.ıi, XXII (1977), Sc. Petersburg SSCB İlimler Akademisi Şarkiyat

Enstitüsü'nde bulunan nüshalardan diğeri 2590 numa-29-

44

rada kayıtlıdır .. Tam bir nüsha değildir. F. Ş .. Nurieva. İssledovaniyi Yazıka Pamyatnika XIV Başı ve sonu kayıptır .. 32 veka 'Nahdj al-FaradiJ'.. Ka:tan,

Bu her iki yazma da Kazan'dan 1993. S .. G .. Vahidov'un kütüphanesinden Şirvan Kalsın .. "Nehcü'l-Fera-getirilmiştir.n Ayrıca R .. F.. İslamov, dis'te Sözcük Yapımı." Mersin Üni-söz konusu enstitüde muhafaza edilen versitesi Yüksek Lisans Tezi, 1996. ve Vahidov tarafından bulunduğunu be- · Gülden SağÖL Nehcü'l-Feradfs: İlk lircciği bir nüshadan-söz ediyor ve 1085 fi~~~~~~~~~,ll' !ki Bap (Girij-Tenkitli Metin-Sözlük-Di~ nurnarada muhafaza edildiğini ifade "'5 l! zin-Arapça ibare/er)_ Basılmamış Doçentlik ça-ediyor .. 34 lışması, 1998.

R.. E İslamov, S .. A.. Alimav'un Astra­Kuş fıgürlü seramik tabak parçası

Janos Eckmann, çeviriyazı .. Nehcü'I­Feradfı. Upmahlarnıg Açuq Yolı (Cennet/erin Açık Yolu): han'da tespit ettiği birdedeme arasında bulunan (62b-

73a) ve Nehcii'I-Feradts'in iki kısmından ibaret olan bir başka nüshanın söz konusu enstitüde 431 O n umarada kayıtlı olduğunu bildirmektedir .. 35

K. H . Menges, St .. Petersburg 'ayaptığı incelem~ge­zisi sırasında, bitisi büyük bir ihtimalle tam olmak üze­re dört adet Nehcii'l-Feridt.s nüshası bulunduğunu tespit ettiğini belirtmekcedir.36 Muhtemelen Menges'in gör­düğü bu nüshalar yukarıda zikrecciğimiz nüshalar olma­lıdır.

Eser . üstünde yapılan belli başlı çalışmalar:

Yakub KemaL Tyurko-tatar.ıkaya rukopir' XIV veka "Nehju'l-feradir". Önsözü yazan: A .. Samoyloviç .. Yaltins­kiy Ob'edinennıy Kraevedçeskiy Muzey, Simferopol, 1930 ..

B .. A. Yafarov.. "Literacura Kamsko-Voljkih' Bulgar X-XIV vv .. i rukopis "Nahc al-Faradis (X-XIV. yüzyıllar­da Kama-Volga Bulgarları Edebiyatı hem 'Nehc-el-Fere­dis' Kulyaıması)." Kazan Devlet Üniversitesi Doktora Tezi, 1949.

Nehcü'l-Feradis: Tıpkıbasım. I, önsözü yazan: Janos Eckmann .. Türk Dil Kurumu Tıpkıbasımlar Dizisi 35 . Ankara, 1956.

Osman Nedim Tuna. "Studies on Nahju'l-Faradis: A Method for Turkic Histarical Dialectology" .. Ph D thesis University of Washington, 1968.

Ali Fehmi Karamanlıoğlu "Nehcü'l-Feradis' in Dil Hususiyederi I " Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVI (1968), 55-72 ..

Metin. II .. Yay. Semih Tezcan ve Hamza Zülfikar. Türk Dil Kurumu Yayınları: 518 .. Ankara, tarihsiz; Dizin-.Söz~ lük .. III. Haz .. Aysu Ata .. Türk Dil Kurumu Yayınları: 518 .. Ankara, 1998.

E Ş. Nurieva .. '"Nahdj al-Faradis" Mahmuda al-Bul­gari. Akademiya Nauk Tatarstana Kazanskiy Gosudarsr­vennıy Universitet .. Kazan, 1999.

7. Mi'R.Ac-NA.ME

H .. 840/M. 1436'da Malik Bahşı tarafindan istinsah edilmiştir İstinsnh yeri Hero.t olan eserin, bu tarihten önce yazıldığı anlaşılmaktadır.. Bu sebeple XIV. yüzyıl eserlerinden sayılmaktadır. Mi'rti-e-name'nin Paris Bibli­otheque Nationale'de muhafaza edilen bu Uygur harfli nüshadan başka nüshası ele geçirilememiştir..

Eser üzerinde yapılan çalışmalar:

Pavet de Courteille .. Miradj-Narheh: Le manurcript Oi­gour de la Biblt'otheque Nationale. Paris, 1882 ..

Osman Fikri Serckaya. "Miracname: Metin, İndeks." İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk D ili ve Edebiyatı Bölümü mezuniyet tezi .. İstanbul, 1968.

8. KuR'AN-I KERİM TERCÜMELERi

8.1.

Süleymaniye Kütüphanesi Hekimoğlu Ali Paşa Ca­mii 2 nurnarada muhafaza edilen satır arası Kur'an ter­cümesi nüshasL Yazma daha önce MilJet Kütüphanesi

TÜRI<lER + OR'IAÇAG

.. . ·-·· . ''-'~ · .. ;;,· . ...... .

Hekimoğlu Ali Paşa 951 nurnarada bu­lunmaktaydı.. Tercümesi • yapılmayan 196a/ 196b sayfaları ile Farsça olarak vakıf ve ibtida kaidelerinin verildiği 586b-587b'nin devamının olmayışı hesaba ka­tılmazsa tam bir nüsha olup tercüme kıs­mı 583b'de, kitabın tamamı ise 587b'de sona ermektedir ..

Sources of Orientallanguages and Litera­tures 46, Turkish Sources XXXIX .. Har­vard University, 1999.

8.2.

585b-586a'da Farsça olarak Kur'an ayetleriyle nasıl fal bakılacağı öğretilir. 586b-587b'de Farsça olarak Kur'an-ı Ke­rim'in kıraatında riayet edilmesi gereken hususlardan olan vakıf ve ibtida kaideleri üzerinde durulmaktadır .. Fakat bu kısım Nahl suresinden itibaren eksiktir .. Nüsha­da satır arasında kelime kelime tercüme­den başka -birkaç önemsiz istisna dışında- Kur'an sahifesi, (IS .. yy . .) Timurlu

İngiltere (Manchester), .John Rylands Kütüphanesi Arabic MSS. 25-38'de ka­yıtlı olan satır arası tercümeli nüshadır.. Satır arasında Farsça ve Türkçe tercüme ihtiva etmektedir .. Tamamı ocuz cilt olan eserin elde on dört cildi mevcuttur .. Bu on dört cilc 1145 varaktan ibarettir. Maalesef bu ciltlerde de eksikler bulunmaktadır. Bu cilderin haricinde tercümeye ait olan iki varak da Dublin, Chescer Beatty Kü­tüphanesi or .. 1606 ve or .. 1630'da kayıt­lıdır ..

ilave veya tefsir yoktur. ·

Bu kitap üzerinde yapılan tek kapsamlı çalışma Gülden Sağol tarafından yapılmıştır:

Gülden SağoL An lnter-linear Tramlation of the Qur'an lnto Khwarazm Turkifh = Harezm Türkçeri Satır Ararı Kur' an Tercümesi: lntr·oduction and Text. I, Sources of Orieocal Languages and Li teratures · 21 , Turkish Sources XIX, Harvard University The Department ofNear Eas­tem Languages and Civilizations, 1993; Gloırary. II, So­urces of Oriental Languages and Literamres 26, Turkish Sources XXIII, Harvard Unive.rsity The Department of Near. Easi:ern Languages and Civilizacions, 1995; Faui­mile Seetion One: 1 b-300b. III, Sources of Oriental Langu­ages and Literatures 36, Turkish Sources XXXIII, Har­vard University The Department ofNear Eastem Langu­ages and Civilizations, 1996; Seetion Two: 30P-587b. III,

Yazma, her sayfada sadece üçer satırlık Arapça, Fars­ça ve Türkçe mecin ihtiva ettiği için çok hacimlidir.. Ba­şı ve sonu eksik olduğundan nerede ve kimin tarafından meydana getirildiği hakkında bilgimiz yoktur .. J Eck­manri, ba.Zı dil özelliklerini ve yazı biçimini göz önünde tutarak metnin XIII. yüzyılın ikinci yarısı veya XIV. yüzyılın ilk yarısından önce istinsah edilmediğini belirt­mektedir .. 37

Üstünde yapılan belli başlı çalışmalar:

Janos Eckmarı.n .. "Two Fnigments of a ı<.oran Ma­nuscript with lnterlinear Persian and Turkic Translati­ons." Central A.riatic]ournal, XIII/4 (1969), 287-290 ..

Janos Eckmann .. Middle Turkic Glo.s.res of the Rylandl lnterlinear Koran Translation.. Bibliotheca Oriencaiis Hungarica XXI, Akademiai Kiad6. Budapesc, 1976.

DiPNOTLAR

Nuri Yüce, Bbu'I-Kasım Carulliih Mahmud bin 'Oınar bin Mu­hammed bin Ahmed ez-ZamahŞarl el-Hvarizml, Mukaddime­tü'l~Edeb: Hvarizın Türkçesi ile'Teı·cümeli Şuşter Nüshası: GiriŞ, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları 535 (Ankara, 1988), 9 ..

2 Nuri Yüce, ag.e., ll

3 Rabguzl eserinde N§$ırü'd-din Tok Buga'nın küçük yaşta bey olduğu­nu, müslümanlığı sonradan kabul ettigini ve Moğol ?lduğunu belirt· mekredir(2v/5·11). Bk. Aysu Ata, Nasırü'd-dln bin Burhanü'd·dln Rabgfizl, Kısasü'l-Enbiya (Peygamber · Kıssalacı): Giriş"Metin­Tıpkıbasım, Dizin, I, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kuıumu Yayınları: 681/1 (Ankara, 1997), XIII. Tok Buga hakkında ayrıca bk. M. Fuad Köpıülü, Türk Edebiyatı Tarihi, 3. baskı, Örüken Neşriyac: 15 7, Kültür Serisi: 28 (İstanbul, 1981), 287

4 H Boeschoten ve M Vandamme, "The Different copyists in the lon­don ms. of the Qisas-i Rabghuzi, " U ereche Papers on Central Asia, Proceedings of the fitst Eur·opean Seminar on Central Asian Stu-dies (Utrecht, 1986), 177-183. .

5 H .. Boeschoten, "The l .eningrad Manuscıipts of Rabghuzi's Qısas, ' Türk Dille.d Araştırmalan 1991 (1991), 49-50

6 J. Eckmann, "Die Kiptschakische Literatur L Die liceratur von Chwareım und der Goldenen Horde, " Philologiae T~rdcae Funda­menta, II (Wiesbaden, 1964), 278

7 G . .Jarriog, Studien zu einer osttürkische Lautehre (Lund, 1933), 20

8 E. Blochet, Catalogue des manuscf'ipts turcs, Bd. II (Paris, 193.3), 138

9 N Hacıyeva, "Rabguzi'nin Kısasü'I-Enbiya Eserinin .Bakü· Yazması," Türk Dili, 514 (Ekim 1994), 292-296.

10 Zuhal Kargı Ölmez, Ebulgazi Sahadır Han, Şece:re-i Terakime: Türkmenlerin Soykütüğü, Türk Dilleri Aı~tırmaları Dizisi 3, Si­murg (Ankara, 1996), 220

l l Abdülkadir Karahan, İslfun-Tüı·k :Edebiyatında Kıf'k H.adis Topla­ma, Ter·cüme ve Şerhleti, gözden geçirilmiş, buluşlar veekleıle zen­ginleştitilmiş yeni baskı; Diyanec işleri Başkanlığı yayınları: 284, İlmi Eseder: 23 (Ankara, 1991), 143.. · ·

12 Süleymaniye Kütüphanesi Yeni Cami 879, 2/4-13.

13 Süleymaniye Kütüphanesi Yeni Cami 879, 443-444117·9 .

J 4 Eserde zikredilen kaynaklar ve qu kaynaklann müellifleri için bk Gülden Sağol, Nehcü'l-J;'erlidi's: Ilk Iki Bap (Gidş-Tenkitli Metin­Sözlük-Dizin-Arapça Ibareler), basılmamış doçentlik çalışması (1998), XXX-XXXI. . ·

15 Şihabeddin Mercan!, Kitabu Müscefiidi'l-Ahbar fi Ahvlili Kazan ve Bulgar, I (Kazan, 1885), 15-16

16 E. N. Nadjib, "Nehcü'I-F~radis ve Dili Ü~erine, " çev. Nazif Hoca, Tfu·k Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXII (1977), 36~.37. . ·

17 E. N .. Nadjib, a.g . .e., 37

18 E. N. Nadjib, a.g . .e .. , 39. 19 A. Pavet de Couneille, Miril:dj-Nameh, le Manuscript Ouigour de la

Bibliotheque Nationale (Paris, 1882).

20 Bu konu hakkında bk. Ahmet Caferoğlu, Tür·k Dili Tarihi, U, 3 .. baskı , Enderun yayınları: 17 (İstanbul, 1984), 113; E. N . Nadjib,

·ıüRKlER + ORTAÇA(i

a .. g .. e., 41; Nehcü'1-Feradis: Tıpkıbasım, I, önsözü yazan: Janos Eckm.ann, Türk Dil Kuromu Tıpkıbasımlar Dizisi 3 5 (Ankara, 1956), X-XII; Osman E Serrkaya, "İslami Devrenin Uygur Harfli Eserlerine Toplu Bir Bakış, " "İslami Devrenin Uygur Harili Eserlerinden Sira­cü'l-Kulub: Transkripsiyon ve Şndeks, İsranbul, 1975" adlı Dokrora Tezinden Ayrı Basım. (Bochum, 1977), 12; R. F. İslamov, Alcın Urda Hem Memlükler Misın: Yazma Miras, Medeni Bağlanışlar (Ka­zan, 1998), 60; S .. E .. Malov, Paroyarniki Drevneryurkskoy Pismen­nosti (Moskva-Leningrad, 1951), 96; Saadet Ş. Çağacay, Türk Lehçe­leri Örnekleri. VIII. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Kadar Yazı Dili, 2. baskı , Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayım­ları : 62, Türk Dili ve Edebiyarı Enstitüsü: 9 (Ankara, 1963), ı 75; vd.

21 Gülden Sağol, a.g.e .. , XVJ.

22 R. F. İslam.ov, a .g .. e .. , 61 .

23 Görmedim, Bk. E. N .. Nadjib, a.g .. e., 31-32.

24 Görmedim., Bk E. N. Nadjib, a.g .. e., 34-35

25 Görmedim, Bk E. N. Nadjib, a..g .. e., 35. 26 E. N. Nadjib, a.g .. e., 35

27 R F İslamov, a .. g.e .. , 64. 28 Nekiy Isenbet, Tabışmalar (Kazan, 1941), 15.

29 R F. İslamov, a .. g .. e., 65 ..

. 30 Görmedim., bk E. N Nadjib, a.g.e, 36-37.

31 E. N .. Nadjib, a .. g.e .. , 37.

32 E. N. Nadjib, a.g.e ., 36; R. F. İslamov, a .. g .. e., 63

33 A. Samoyloviç, Yakup Kemal'in risalesine yazdığı önsözde (Tyurko­tatarskaya rukopis' XIV veka "Nehju'l-feı·adis", Yaltinskiy Ob'edinennıy Kraevedçeskiy M uzey, Simferopol, ı 930), Aralık 1928'de Kazan'da S. G. Vahidov'a ait yazmalar arasında iki Nehcü'l­Feradls nüshası gördüğünü kaydermekte, fakat Vahidov'uo bunları bizzat tanırmak istediğini söyleyerek fazla bilgi vermemekredir, bk. Nehcü'l-Feradis: T ıpkıbasım., I, önsözü yazan: J anos Eckmann. Türk Dil Kurumu Tıpkıbasımlar Dizisi 35 (Aı:ıkara, 1956), VI.. Ayrıca A. Samoyloviç IL Türk Dil Kutuirayında okuduğu cebliŞğde S. G. Vahidov carafindan Tarar Cumhuriyeti Devlee Kütüphanesi'ne ve St. Perersburg'daki Şiimler Akademisi Şarkiyat Ensrirüsü'ne hedi­ye edilen yazmalac içinde eseri n üç nüshasının bulundugunu belirt­miştir, bk. A. Samoyloviç, "Cuci Ulusu veya Altınocdu Edebi Dili, " Türk Dili Belleten, I/12 (1935), 35.

34 R . F .. Şslamov, a.g .. e. , 63.

35 R. F. Şslamov, a.g.e .. , 63.

36 K. H. Menges, "Reporc on an Excursion co Leningrad and Taşkent for Research in Çagaray Manuscriprs", Central Asiatic .Journal, VI!I/4 (1963), 242.

37 Janos Eckmann, "Eascern Tuıkic Ti:anslations of the Koran", Studia Turcica, XVII 0971), 154 .

KAYNAKLAR

Ata, Aysu. Nasırü'd-din bin Burhanü'd-din Rabguıt Kısasü'I-Enbiya (Peygamber Kıssalan)o: Giriş-Merin-Tıpkıbasırn, Dizin. I-II. Ata­türk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayın-ları : 68111-2. Ankaca, 1997. · .

Barchold, V. V Orca Asya Türk Tarihi Hakkında Deı·sler. Yayma ha­zırlayanlar: Kazım Yaşar Kopram?n ve Afşar İsmail Aka Ankara, 1975

Blochec, E. Catalogue des Manuscripts Turcs. Bd II, Paris, 1933 Boeschoren, H (E. } ve M. Vandamme. "The Differenc copyists in the

London ms .. of the Qisas-i Rabghiızi ." U ereche Papers on Central Asia Proceedings of the fırst European Seminar· on Central Asian Stu­dies. Utrechc, 1986, 17'7-183.

Boeschocen, H. [E .. } "The Leningrad Manuscıipts of Rabghuzi's Qısas" Türk Dilleri Araştırmalan 1991 (1991), 47-79.

Boeschocen, H. E., M. Vandarome ve S. Tezcan (Ccicically edited). Al­Rabghuzi. The Stories of the Prophets. Qisas al-Anbiya', An Eas­tern Turkish Version. 1 With the Assistance of H Braam and B. Radtke. E . .]. Brill. Leiden-New Yock-Köln, 1995

Boeschocen, H . E.,). O'kane ve M. Vandarome (Iranslared ince English) AI-Rabghuzl The Stories of the Prophets. Qisas al-Anbiya', An Eastern Turkish Version. 2. E. J. Brill. l eiden-New York-Köln, 1995.

Cafero~lu, Ahmet. Türk Dili Tarihi I-IL 3. baskı. Enderun yayınları: 17 .. İscanbul , 1984.

Courteille, A Pavet de. Miradj-Nameh. Le Manuscıipt Ouigour de la Bibliotheque Nationale. Paris, 1882.

Çağacay, Saadet Ş. Türk Lehçeleti Örnekleri Vlll Yüzyıldan XVIII Yüzyıla Kadar Yazı Dili, 2. baskı. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih­eografya Fakültesi Yayımları: 62, Türk Dili ve Edebiyatı Enstitüsü: 9 Ankara, ı 96.3.

Eckrnann, Janos "Die Kiptschakische l iceratur 1 Die liceratur von Chwarezm und der Goldenen Horde." Philologiae Turcicae Funda­menta, Il , Wiesbaden, 1964, 275-296.

Eckmann, Jinos. "Harezm Türkçesi." Çev. Mehmet Akalın. Tarihi Tür k Şiveleri İlaveli 2. baskt Türk Kültürünü Araştırma Ensritüsü yayın­lan: 73, Seri: IV-Sayı: A 21. Ankara, 1988 ..

Eckmann, Janos. "Eascern Turkic Translations of the Koran." Studia Tur­dea, XVII (1971), 149-159. Türkçe çevirisi: Ekrem UraL "Kur'an'ın Doğu Türkçesine Tercümeleri." T ürk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXI (1975), 15-24.

Eckm.ann, .Janos .. Middle Turkic Glosses of the Rylands lnterlinear Kocan Translation Bibliotheca Oriencalis Hungarica XXI, Akade­miai Kiad6. Budapest, 1976.

Eckmann, .Janos, Çevriyazı. Nehcü'l-Feradls. Uştmahlamıg Açuq Yolı (Cennedeıin Açık Yolu): Merin Il. Yay. Semih Tezcan ve Hamza

Zülfikar. Türk Dil Kurumu Yayınları: 518 Ankara, tarihsiz; Dizin­Sözlük III Haz Aysu :Ata Türk Dil Kurumu Yayınları: 518. Anka­ra, 1998

GCI!lnbech, K. Rabguzi Narrationes de Propheds, Cod. Mus. Brit. Add. 7851. Kopenhagen, 1948.

Hacıyeva, N. "Rabguzi'nin Kısasü'l-Enbiya Eserinin Bakü Yazması." Türk Dili, 514 (Ekim 1994), 292-296.

İsenbet, Nekiy. Tabışmalar. Kazan, 1941.

İslamov, R . F: Altınordu Hem Memlükler Misırı: Yazma Miras, Mede­m Baglanışlar. Kazan, 1998.

Jarring, G .. Studien ı:u einer osttürkische lautehr·e lund, 1933.

Kafesoğlu, İbrahim . Harezmşahlar Devleti Tarihi: 485-618/1092-1221). Aratürk Kültürb Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Ttiık Taıih Ku­rumu Yayınları V11129 . Ankara, 1992.

Karahan, Abdülkadir. İslam-Türk Edebiyatında Kırk Had1s 'J'oplama, Terc~me ve Şerhleri Gözden ~eçirilmiş, buluşlar ve eklerle zen~in­leşcirilmiş yeni baskı. Diyanet Işleıi Başkanlı~ı yayınları: 284, Ilmi Eseder: 23 .. Ankara, 1991.

Köptülü, M . .!Fuad Türk Edebiyatı Tarihi. 3- baskı Ötüken Neşriyat: 157, Kültür Serisi: 28 İstanbul, 198l-

Kurışcanov, A K İssledovanie po Leksike Starokıpçakskogo Pis'mennogo Pamyatnika XIII v. -"Tyur·ksko-A.rabskogo Slovar­ya". Akademiya Nauk Kazaxskoy SSR İnstitut Yazıkoznaniya. Alma­Ara, 1970

Malov, S. E. Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti Moskva-Le­ningrad, 195 ı.

Menges, K H . "Report on an Excursion to Leningrad and Taşkent for Re­search in Çagatay Manusçr'ipts." Cent~ Asiade Jour·nal, · VIII/4 (1963}, 231-252. .

Mercan!, Şihabeddin Kitabu Müstefadi'l-Ahbar fi Alıvali Kazan ve Bulgar. L Kazan, 1885.

Nadjib, E N .. "Nehcü'l-Feradis ve Dili Üzerine." Çev. Nazif Hoca. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXII (1977), 29-44.

Nehcü'l-Fera.dis: Tıpkıbasım I. Önsözü yazan: Janos Eck.mann. Türk Dil Kurumu Tıpkıbasımlar Dizisi 35. Ankara, 1956.

Ölmez, Zuhal Kargı. Ebulgazi Babadır Han. Şecere-i Terak.ime: Türk­menlerin Soykütüğü Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 3. Simurg. Ankara, 1996

Özaydın, Abdülkecim "Harizni " Türkiye Diyanet Vakfi İslam Ansik­lopedisi. 16. ci lt İstanbul, 1997, 217-220.

Sağol, Gülden. An Inter·-linear Translation of the Qur'an Into K.hwa­raı:m Turkish "' Harezm Türkçesi Satır Arası Kur'an Ter·cümesi: Introduction and Text. I, Sources of Oriencallanguages and litera-

·JüRKL~R + OJrrAÇAG .... ........ ... -... . ,.._.._ .. ,

l ·l 1

'·

tures 21, Turkish Sources XIX, Harvard University The Department of Near Eastern languages and Civiliz.ations, 1993; Glossary .. II, So­urces of Orientallanguages and I.iceracures 26, ·Turkish Soucces XXI­II, Harvard University The Deparcınem of Near Eascern languages and Civilizations, 1995; Facsimile Seetion One: ıb-300b. III, Sour­ces of Oriencallanguages and liceratures 36, Turkish Sources XXXI­II, Harvacd University The Deparc.meoc of Near Easre(O languages and Civiliz.ations, 1996; Seetion Two: 301 a -587b III, Soucces of Ori­ental languages and literatures 46, Turkish Sources XXXIX.. Har­vard Universiry, 1999

Sağol, Gülden Nehcü'l-Feı.idls: İlk İki Bap (Giriş-Tenkidi Metin-Sözlük­Dizin-Arapça İbareler). Basılmamış Doçentlik çalışması, 1998

Samoyloviç, A "Cuci Ulusu veya Altın Ordu Edebi Dili." Türk Dili Bel­leten, I/12 (1935}, 34-52

Sertkaya, Osman F "lslaml Devrenin Uygur Hatfli Eserlerine ·Toplu Bir· Bakış." "İslami Devcenin Uygur Hacfli Eserlerinden Sirncü'l-Kulub: Transkripsiyon ve İndeks, İstanbul, 1975" adlı Doktora tezinden ayrı basım. Bochum, 1977.

Şçerbak, A. M .. Grammatika Staı-ouzbekskogo Yazıka. Akademi ya Na­uk SSSR İnstitut Yazıkoenaniya .. Moskva-l.eningrad, 1962.

Togan, Zeki Velidi "Harizm." İslam Ansiklopedisi.. İslam Alemi Ta­rih, Coğrafya, Emografya ve Biyografya lugati 5/l. Yeni baskı. Milli Eğitim Bakanlığı. İstanbul, 1993, 240-257

Toparlı, Recep .. Harezm Tü.rkçesi Grame.ri. Atatürk Üniversitesi Fen­Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bölümleri Ders Notları: 82, Türk Dili ve Edebiyatı: 4L Er.ıuru.m, 1985.

Ti:ıparlı , Recep. Mu'1nü'I-Mürid .. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fa­kültesi yayınları 15. Erzurum, 1988

Yüce, Nuri. Ebu'I-Kasım Clirullab Mahmud bin 'Omar bin Muham­med bin Ahmed ez-Zamahşad el-Hvlirizmi.. Mukaddimetü'1-Edeb: Hvarizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası: Gidş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Atatürk Kültür,- Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları 535. Ankara, 1988

Zajaczkowski, Ananiası Najstarsza Wersja Tu.ıecka Hus.rav u Ş1dn Qutba = La Plus Ancienne Version Tuı-que du Husrav u Şlıin de Qutb: Tekst, Facsimile, Slownik. I-llL Waıs7.awa, 1958-1961.

IÜRKI.ER + ORTAÇAG

' ·'