Hbml 1203 Fonetik&Fonologi Bm

1

FAKULTI PENDIDIKAN DAN BAHASA

SEMESTER MEI 2012

HBML1203

PENGENALAN FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

2

Kandungan Muka surat

1. Konsep Fonetik dan Fonologi 3

2. Bunyi Bahasa 4

3. Penghasilan Bunyi Vokal dan Konsonan 4

4. Sistem Bunyi Bahasa Melayu 5

5. Alat Artikulasi dan Fungsinya 5

6. Artikulasi Fonem Vokal 8

7. Penghasilan Bunyi Konsonan 13

8. Fonem dan Alofon 18

9. Ciri-ciri Suprasegmental Bahasa Melayu 22

10. Rumusan 24

11. Bibliografi 25

3

Konsep Fonetik dan Fonologi

Terdapat beberapa definisi berkaitan fonetik dalam bidang bahasa. Antaranya adalah

seperti di bawah ini :-

i. Fonetik ialah ilmu bahasa ( linguistik ) yang berkaitan dengan penyebutan kata dan

lambang yang menunjukkan sbutannya. ( Kamus Dewan, 2005:354 )

ii. Fonetik sebagai the study of the physical characteristics of human speech sounds.

( International Encylopedia of Linguistics, 1992:194 )

iii. Fonetik ialah ilmu yang menyelidik penghasilan, penyampaian dan penerimaan bunyi

bahasa. ( Kamus Linguistik, Harimurti Kridalaksana, 1984:51 )

iv. Ilmu yang mengkaji bunyi-bunyi bahasa tanpa meneliti fungsi bunyi itu sebagai

pembeza makna dalam sesuatu makna. ( Marsono, 1986:1 )

v. Ilmu yang mengkaji bunyi bahasa daripada segi penyebutan, pendengaran atau

sifatnya. (Abdullah Hassan, 1993:40 )

Berdasarkan definisi di atas dapatlah dirumuskan bahawa fonetik adalah kajian yang

ditinjau daripada segi fizik atau jisim yang mewujudkan bentuk ucapan. Fonetik ialah kajian

yang berkaitan dengan organ pertuturan, sifat bunyi bahasa ( akustik ), dan pendengaran (

auditori ).

Bunyi-bunyi bahasa pula mempunyai sistem atau peraturan dikaji dalam bidang

fonologi. Beberapa definisi berkaitan dengan fonologi dinyatakan di bawah :-

i. Kamus Linguistik ( Harimurti Kridalaksana, 1984:61 ) memberikan definisi fonologi

sebagai bidang dalam linguistik yang menyelidiki bunyi-bunyi bahasa mengikut

fungsinya.

ii. Abdullah Hassan dalam bukunya, Linguistik Am untuk Guru Bahasa Malaysia (

1993:40 ) menyatakan bahawa fonologi mengkaji bunyi-bunyi yang berfungsi dalam

sesuatu bahasa itu.

iii. Fonologi dalam The Penguin Dictionary ( 2004:1045 ) ditakrifkan sebagai the study

of the sound systems of a language.

iv. Menurut J. Clark dan C. Yallop ( 1995:5 ) phonology is concerned with the

organization of speech within specific languages.

v. F. Parker ( 1974:112 ) memberikan pengertian fonologi sebagai ...suatu bidang yang

mengkaji sesuatu bahasa, iaitu rumus-rumus yang menentukan sebutan.

Fonologi bolehlah ditakrifkan sebagai kajian terhadap fungsi-fungsi bunyi bahasa.

Bidang fonologi ini dapat menentukan sistem bunyi satu-satu bahasa dengan berdasarkan

jenis-jenis bunyi sama ada bunyi itu distingtif ( membezakan makna ) atau tidak distingtif (

tidak membezakan makna ). Bidang fonologi ini dapat menentukan sistem bunyi yang

menentukan huruf-huruf atau fonem-fonem tertentu yang seterusnya mewujudkan sistem

ejaan bagi sesuatu bahasa.

4

Dalam bidang fonetik, terdapat tiga aspek kajian dilakukan iaitu :-

i. Fonetik artikulasi yang mengkaji bagaimana bunyi-bunyi bahasa itu dikeluarkan oleh

alat-alat artikulasi.

ii. Fonetik akustik mengkaji sifat bunyi itu sendiri iaitu bagaimana gelombang udara

dari paru-paru mengalami perubahan yang disebabkan oleh gangguan alat artikulasi

seperti pita suara, lidah, bibir dan sebagainya.

iii. Fonetik auditori adalah kajian berkaitan pendengaran terhadap bunyi-bunyi

dihasilkan supaya bunyi-bunyi dapat diperturunkan ke dalam lambang-lambang yang

tepat.

Bunyi Bahasa

Bunyi-bunyi bahasa terjadi pada arus udara yang bergerak. Udara yang keluar

daripada paru-paru melalui tenggorok, pita suara, rongga tekak dan mulut atau hidung atau

kedua-duanya. Udara yang keluar akan mengenai gegendang telinga dan akhirnya didengara

sebagai bunyi. Bunyi-bunyi bahasa ini dihasilkan apabila udara tersekat atau terhalang pada

alat artikulasi ini.

Bunyi bahasa ialah bunyi yang dihasilkan oleh alat artikulasi manusia yang digunakan

dalam pertuturan. Bunyi yang bukan bunyi bahasa pula adalah bunyi yang mungkin

dihasilkan oleh alat artikulasi tetapi tidak digunakan dalam pertuturan..Contohnya seperti

bunyi batuk, bunyi siulan, bunyi sendawa dan sebagainya. Bunyi-bunyi yang dihasilkan oleh

alat bukan artikulasi seperti bunyi lipatan jari, tepuk tangan dan sebagainya.

Seperti diterangkan di atas, bunyi bahasa terjadi jika udara mengalami halangan atau

gangguan pada alat-alat artikulasi. Bahagian-bahagian anggota tubuh yang ikut membentuk

bunyi secara langsung atau tidak langsung ialah alat artikulasi yang disebut artikulator seperti

rajah dibawah :-

Penghasilan Bunyi Vokal dan Konsonan

Menurut ( D. Jones, 1985;12 ),bunyi vokal dibahagikan kepada dua golongan iaitu

vokal, konsonan dan semi konsonan. Perbezaannya berpandukan ada atau tiada halangan serta

gangguan pada alat artikulasi.

Vokal

Bunyi disebut vokal apabila tiada halangan pada alat artikulasi. Halangan hanyalah

pada pita suara. Halangan pada pita suara tidak lazim disebut artikulasi kerana vokal

dihasilkan dengan halangan pita suara maka pita bergetar. Glotis pula dalam keadaan tertutup

namun tidak rapat. Oleh yang demikian, semua vokal adalah bunyi bersuara.

5

Konsonan

Bunyi konsonan berlaku apabila arus udara terhalang pada sebahagian alat artikulasi.

Proses halangan ini disertai dengan bergetarnya pita suara.Ini akan membentuk nunyi

konsonan bersuara seperti bunyi [b,d,g,v,z,l]. Jika artikulasi tidak disertai bergetarnya pita

suara, glotis dalam keadaan terbuka. Bunyi yang dapat dikeluarkan adalah konsonan tidak

bersuara. Contohnya bunyi [p,t,k,s].

Sistem Bunyi Bahasa Melayu

Bahasa Melayu mempunyai sistem bunyi yang tersendiri dan untuk menguasai

kemahiran bertutur dalam bahasa Melayu dengan baik dan berkesan, seseorang pengguna

bahasa perlulah mempunyai pengetahuan yang mendalam tentangnya.

Kajian bunyi lazimnya terbahagi kepada dua bidang, iaitu fonetik dan fonologi.

Fonetik mengkaji bunyi bahasa dari segi penyebutan dan pendengaran atau sifatnya. Fonologi

pula mengkaji bunyi-bunyi yang berfungsi dalam sesuatu bahasa.

Alat Pertuturan dan Fungsinya

6

1. Bibir atas 11. Tengah lidah

2. Bibir bawah 12. Belakang lidah

3. Gigi atas 13. Akar lidah

4. Gigi bawah 14. Epiglotis

5. Gusi 15. Pita suara

6. Lelangit keras 16. Rongga tekak

7. Lelangit lembut 17. Rongga Hidung

8. Anak tekak 18. Rongga mulut

9. Hujung lidah 19. Rahang

10. Hadapan lidah 20. Tenggorok

Fungsi Alat Pertuturan

Lidah

Lidah ialah alat artikulasi paling penting dalam pengeluaran bunyi bahasa. Ianya terbahagi

kepada empat bahagian iaitu hujung lidah, tengah lidah, hadapan lidah, dan belakang lidah.

Pembahagian ini membolehkan lidah membuat deskripsi pelbagai jenis penghasilan bunyi.

Bahagian hadapan lidah, tengah lidah dan belakang lidah penting dalam pengeluaran bunyi-

bunyi vokal, iaitu bunyi vokal hadapan, tengah dan belakang. Hujung lidah ialah bahagian

paling aktif dan mampu digerakkan ke mana-mana bahagian mulut bagi membuat halangan.

Gigi

Gigi berperanan semasa penghasilan bunyi bahasa namun peranannya tidak begitu aktif.

Posisinya yang statik dan selalu digunakan sebagai penampan aliran udara dalam penghasilan

bunyi. Penampan aliran udara ini yang telah mengeluarkan bunyi.

Gusi

Gusi ialah bahagian yang embung dan menurun dari gigi ke bahagian dalam rongga mulut.

Gigi digunakan sebagai daerah sebutan dengan bantuan hujung lidah yang berperanan

membuat halangan.

Lelangit

Lelangit dibahagikan kepada dua bahagian iaitu lelangit keras dan lelangit lembut. Lelangit

lembut menganjur dari sempadan lelangit keras hingga ke akhir rongga mulut. Lelangit keras

pula bermula dari sempadan gusi di bahagian hadapan atas rongga mulut dapat

diturunnaikkan untuk menutup atau membuka saluran rongga tekak terus ke rongga hidung.

Apabila dinaikkan, rongga mulut akan terbuka dan udara akan keluar melalui rongga mulut

dan apabila diturunkkan, rongga mulut akan tertutup dan udara terpaksa keluar melalui rongga

hidung.

7

Rongga Hidung

Berada di atas rongga mulut yang dipisahkan oleh lelangit. Ianya boleh dibuka dan ditutup,

bergantung kepada situasi sama ada anak tekak dan lelangit lembut dinaikkan ataupun tidak.

Bibir

Bibir pula alat artikulasi yang berada di luar rongga mulut. Ianya terdiri daripada otot-otot

kenyal yang dihamparkan dan berperanan mengeluarkan bunyi yang pelbagai. Bibir dapat

menjadi sempadan luar daripada rongga mulut. Bibir berperanan membuat sekatan kepada

udara yang keluar daripada rongga mulut.

Pita Suara

Pita suara berada dalam ruang tenggorok dan penting bagi penghasilan bunyi. Proses

pengeluaran suara berlaku dengan memperluas dan mempersempit lubang di antara dua

keping selaput nipis berkenaan.

8

Artikulasi Fonem Vokal

Vokal Hadapan Sempit atau Tinggi [ i ]

Bahagian hadapan lidah dinaikkan ke arah lelangit keras namun tidak membuat

halangan kepada arus udara sementara bibir dalam situasi dihamparkan. Lelangit lembut dan

anak tekak dinaikkan bagi menutup bahagian rongga untuk membuat sekatan, halangan

ataupun sempitan. Pita suara kemudiannya dirapatkan dan digetarkan.

Awalan pertengahan akhiran

[ijab] [minum] [beli]

[insan] [kilang] [cari]

Gambar rajah memaparkan penghasilan vokal hadapan

sempit atau tinggi [ i ].

Vokal Hadapan Separuh Sempit atau Separuh Tinggi [ e ]

Untuk menghasilkan bunyi vokal /e/, bahagian bibir atas dan bawah dihamparkan.

Hadapan lidah dinaikkan rendah sedikit sahaja daripada bunyi vokal /i/. Lelangit lembut dan

anak tekak pula dinaikkan dengan menutup bahagian rongga hidung.Udara dari paru-paru

disalurkan keluar ke rongga mulut tanpa menerima apa-apa gangguan. Di samping itu juga,

pita suara dirapatkan serta digetarkan.

Awalan pertengahan akhiran

[ekor] [kekok] [kole]

[enak] [belok] [tauge]

9


separuh sempit atau separuh tinggi [ e ].

Vokal Hadapan Separuh Luas atau Separuh Rendah [ ]

Bunyi vokal // dihasilkan melalui hadapan lidah yang dinaikkan separuh rendah ke

daerah lelangit keras, rendah sedikit daripada cara menghasilkan bunyi vokal /e/. Lelangit

lembut dan anak tekak dinaikkan bagi menutup rongga hidung. Udara dari paru-paru

disalurkan keluar ke bahagian rongga mulut dan pita suara digetarkan. Bibir berada dalam

keadaan dihamparkan. Vokal ini dikenali juga sebagai vokal depan lampau separuh rendah.

awalan pertengahan akhiran

[sok] [kk] [sor] [nak] [blok] [ol-ol]

Gambar rajah memaparkan penghasilan vokal hadapan separuh luas atau

separuh rendah [ ].

10

Vokal Hadapan Luas atau Rendah [ a ]

Dikenali sebagai vokal hadapan lampau rendah. Bagi menghasilkan bunyi vokal

tersebut, hadapan lidah perlu diturunkan serendah mungkin. Lelangit lembut dan anak tekak

dinaikkan. Udara dari paru-paru disalurkan keluar ke bahagian rongga mulut sambil

menggetarkan pita suara. Udara yang keluar tidak mengalami sebarang halangan. Namun,

bibir pada waktu ini dalam keadaan melampau dan bunyi yang dihasilkan adalah bunyi [a].


[angsa] [rapi] [lupa]

[alis] [palam] [kena]


luas atau rendah [ a ].

Vokal Belakang Sempit atau Tinggi [ u ]

Vokal /u/ dihasilkan melalui belakang lidah dinaikkan ke lelangit lembut bagi

menyempitkan bahagian rongga mulut manakala anak tekak dinaikkan untuk menutup rongga

hidung. Serentak itu, pita suara dirapatkan dan digetarkan. Bibir dibundarkan dan bunyi yang

terhasil adalah bunyi vokal /u/.


[ungka] [tuba] [batu]

[ulam] [pucat] [kelu]

Gambar rajah memaparkan penghasilan vokal belakang sempit atau tinggi [ u ]

11

Vokal Belakang Separuh Sempit [ o ]

Belakang lidah sedikit antara paling tinggi belakang dan yang paling rendah boleh

dicapai di belakang lidah. Bibir dalam keadaan bundar. Apabila udara disalurkan keluar,

bunyi yang terhasil adalah vokal /o/.


[orang] [roket] [milo]

[onar] [pocong] [keromo]

Gambar rajah memaparkan penghasilan vokal belakang separuh sempit [o].

Vokal Separuh Luas atau Separuh Rendah [ ]

Dikenali sebagai vokal belakang separuh luas rendah. Bagi menghasilkan vokal // ini,

belakang lidah dinaikkan separuh luas ke arah lelangit lembut.Lelangit lembut dan juga anak

tekak dinaikkan bagi menutup rongga nasal manakala pita suara dirapatkan sambil digetarkan.

Bibir perlu dalam keadaan bundar. Bunyi vokal dihasilkan ialah vokal //.


[leh] [b leh] [pidat ] [pera] [pr ton] [tomat ]

12

Gambar rajah memaparkan penghasilan vokal belakang separuh luas atau separuh rendah [].

Vokal Tengah [ ]

Bagi menghasilkan vokal ini, bahagian tengah lidah dinaikkan ke pertemuan di antara

lelangit keras dan lelangit lembut. Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan bagi menutup

bahagian rongga nasal. Pita suara dirapatkan ketika udara disalurkan melaluinya, pita suara

pula akan bergetar. Bunyi // akan dihasilkan di mana vokal ini pula terdapat di bahagian

awalan dan di pertengahan perkataaan sahaja.

awalan pertengahan

[mak] [blah] [mas] [clah]

Gambar rajah memaparkan penghasilan vokal tengah [].

13

Penghasilan Bunyi Konsonan

Dalam bahasa Melayu terdapat dua jenis iaitu :-

a) Konsonan asli

b) Konsonan pinjaman

Konsonan Asli

Ada 18 konsonan asli termasuk dua konsonan separuh vokal .Konsonan dalam bahasa Melayu

dibahagikan kepada 7 jenis seperti berikut:

1. Letupan : p, b, t, d, k, g

2. Letusan : c, j

3. Geseran : s, h

4. Getaran : r

5. Sisian : l

6. Sengauan: m, n, ny, ng

7. Separuh vokal : w, y,

Cara Penghasilan Bunyi Konsonan Asli

Konsonan Letupan

Letupan Dua Bibir[p] dan [b]

Bibir bawah serta atas dirapatkan. Lelangit lembut pula dinaikkan . Arus udara keluar

dari paru-paru melalui rongga mulut dan terhalang pada pertemuan dua bibir. Halangan itu

dilepaskan serta-merta . Jika semasa menghasilkan bunyi itu glotis direnggangkan dan pita

suara tidak bergetar, bunyi yang dihasilkan ialah [p] . Jika semasa menghasilkan bunyi itu

glotis dirapatkan dan pita suara bergetar bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [b].

Letupan Gusi [t] [d] Hujung lidah rapat ke gusi. Lelangit lembut pula dinaikkan . Arus udara keluar dari

paru-paru melalui rongga mulut dan terhalang di pertemuan hujung lidah dan gusi. Halangan

itu dilepaskan serta-merta . Jika semasa menghasilkan bunyi itu glotis direnggangkan dan pita

suara tidak bergetar, bunyi yang dihasilkan ialah [t] . Jika semasa menghasilkan bunyi itu

glotis dirapatkan dan pita suara bergetar bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [d].

14

Letupan Lelangit Lembut [k] [g] Belakang lidah ditemukan dengan lelangit lembut. Lelangit lembut pula dinaikkan .

Arus udara keluar dari paru-paru melalui rongga mulut dan terhalang di pertemuan belakang

lidah dan lelangit lembut. Glotis direnggangkan dan pita suara tidak bergetar, bunyi yang

dihasilkan ialah [k] . Jika semasa menghasilkan bunyi itu glotis dirapatkan digetarkan bunyi

yang dihasilkan ialah bunyi [g] iaitu letupan lelangit lembut bersuara.

Konsonan Geseran

Geseran Gusi Tidak Bersuara [ s ]

Hujung lidah rapat pada gusi . Lelangit lembut pula dinaikkan untuk menghalang

perjalanan udara ke rongga hidung. Arus udara daripada paru-paru keluar melalui rongga

mulut dan dibiar bergeser dengan daerah pertemuan hujung lidah dan gusi. Bunyi ini bunyi

gusi tidak bersuara, glotis direnggangkan dan pita suara tidak bergetar.

Geseran Glotis [h]

Glotis terbuka luas.Lelangit lembut akan dinaikkan untuk menghalang perjalanan

udara ke rongga hidung. Arus udara ditekan keluar daripada paru-paru dan melalui sempitan

dilakukan pada bahagian glotis supaya semasa udara keluar melalui ruang tersebut,akan

terhasil bunyi geseran. Kadang-kala [h] disampaikan sebagai vokal tak bersuara, yang sama

daerah artikulasi dengan vokal-vokal yang lain.

Konsonan Letusan

Letusan Gusi Lelangit Keras[c],[j]

Bunyi letusan atau afrikat terhasil dengan depan lidah ditemukan dengan lelangit

keras. Lelangit lembut dinaikkan rapat ke dinding belakang rongga tekak. Arus udara yang

keluar daripada paru-paru keluar melalui rongga mulut dan tersekat di belakang pertemuan

depan lidah dan gusi. Bagi menghasilkan bunyi letusan gusi lelangit keras bersuara [ j ] ,pita

suara digetarkan. Untuk letusan bunyi yang tidak bersuara [ c ] pita suara tidak digetarkan.

Kedua-dua konsonan ini hadir pada awal dan tengah perkataan sahaja.

Konsonan Getaran

Getaran Gusi [ r ]

Bagi menghasilkan bunyi konsonan ini, Hujung lidah rapat pada gusi. Hujung lidah

tersebut digetarkan . Lelangit lembut dinaikkan ke belakang rongga tekak. Glotis

dirapatkan dan pita suara digetarkan.

15

Konsonan Sisian

Sisian Gusi [ l ]

Bagi menghasilkan konsonan, hujung lidah dinaikkan sampai ke bahagan tengah

gusi. Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan bagi menutup rongga hidung. Udara

daripada rongga mulut hanya boleh keluar melalui kedua-dua belah tepi atau sisi lidah. Glotis

dirapatkan dan pita suara bergetar.

Konsonan Sengauan

Ada 4 jenis bunyi sengau atau nasal iaitu sengau dua bibir [ m ] ,sengau gusi [ n

],sengau lelangit keras[ ny] dan sengau lelangit lembut. [ng ]Bunyi-bunyi sengau dihasilkan

dengan membiarkan udara yang keluar daripada paru-paru melalui rongga hidung.Udara

keluar melalui rongga ini kerana anak tekak dan lelangit lembut diturunkan menyebabkan

ruang ke rongga hidung terbuka.Udara disekat atau ditahan pada bahagian-bahagian tertentu

seperti bibir, gusi, lelangit keras atau lelangit lembut. Semua bunyi sengau adalah bunyi

bersuara. Ini bermakna semasa menghasilkannya, glotis dirapatkan dan pita suara mengalami

getaran.

Konsonan Sengauan Dua Bibir [m]

Bibir bawah dirapatkan ke bibir atas. Lelangit lembut diturunkan. Arus udara daripada

paru-paru keluar melalui rongga hidung. Glotis dirapatkan dan pita suara bergetar.

Konsonan Senjgauan Gusi [n]

Hujung lidah ditemukan dengan gusi. Lelangit lembut diturunkan. Arus udara

daripada paru-paru keluar melalui rongga hidung. Glotis dirapatkan dan pita suara bergetar.

Konsonan Sengauan Gusi-Lelangit Keras[ny]

Depan lidah ditemukan ke lelangit keras. . Lelangit lembut diturunkan. Arus udara


Konsonan Sengauan Lelangt Lembut [ng]

Belakang lidah diangkat ke lelangit lembut. Lelangit lembut diturunkan. Arus udara


Sengauan Gusi Lelangit Keras [ny]

Depan lidah ditemukan dengan lelangit keras. Lelangit lembut diturunkan. Arus udara


16

Konsonan Separuh Vokal

Konsonan ini dihasilkan iaitu meletakkan lidah pada kedudukan semasa

mengeluarkan bunyi vokal sempit sama ada vokal hadapan sempit atau belakang sempit .

Kemudian, dengan cepat lidah digerakkan ke arah kedudukan semasa menyembunyikan vokal

lain. Penghasilan konsonan ini sama dengan cara penghasilan bunyi-bunyi vokal, tetapi

berlaku sedikit sempitan pada rongga mulut semasa arus udara keluar melaluinya.

Separuh Vokal Dua Bibir [w]

Bibir dan belakang lidah kedudukannya seperti menghasilkan vokal [u],iaitu bibir

dibundarkan dan belakang lidah dinaikkan setinggi mungkin. Kemudian berlaku geluncuran

ke arah kedudukan vokal yang mengikutinya [0]. Lelangit lembut dinaikkan dan pita suara

bergetar.

Separuh Vokal Lelangit Keras [y]

Bibir dan lidah kedudukannya seperti menghasilkan vokal [i]iaitu bibir dihamparkan

manakala hujung lidah diangkat tinggi. Berlaku geluncuran ke arah vokal yang mengikutnya

[e]. Lelangit lembut dinaikkan dan pita suara bergetar.

KONSONAN PINJAMAN

Geseran Bibir Gigi [f] dan [v]

Bibir bawah rapat ke gigi atas. Udara daripada paru-paru keluar melalui rongga mulut

mengalami geseran semasa melalui sempitan bibir bawah dan gusi tersebut. Lelangit lembut

dinaikkan bagi menutup rongga hidung. Untuk menghasilkan bunyi geseran bibir-bibir tidak

bersuara, glotis direnggangkan pita suara tidak digetarkan bunyi yang terhasil ialah [f] dan

bagi menghasilkan geseran bibir bersuara pula,glotis dirapatkan. Pita suara digetarkan dan

bunyi terhasil ialah [v].

Geseran Gigi-[th] dan [dh/dz]

Semasa menghasilkan bunyi ini, hujung lidah berada antara gigi atas dan gigi bawah .

Lelangit lembut dinaikkan . Udara keluar daripada paru-paru dibiarkan bergeser di daerah

gigi. Jika glotis direnggangkan dan pita suara tidak bergetar bunyi yang terhasil ialah bunyi

geseran tidak bersuara,[th]. Jika glotis dirapatkan dan pita suara bergetar bunyi yang terhasil

ialah bunyi geseran bersuara,[dh].

Konsonan Geseran Bersuara [z]

Hujung lidah dirapatkan dengan daerah gusi. Lelangit lembut dinaikkan. Arus udara

dari paru-paru keluar melalui rongga mulut dan dibiarkan bergeser di pertemuan hujung lidah

dengan gusi. Glotis dirapatkan dan pita suara bergetar bunyi yang terhasil ialah bunyi

konsonan geseran bersuara,[z].

17

Geseran Gusi Lelangit Keras Tak Bersuara[sy]

Hadapan lidah dinaikkan ke arah gusi lelangit keras bagi menyekat perjalanan udara

yang keluar melalui rongga mulut. Lelangit lembut dinaikkan bagi menghasilkan bunyi

geseran lelangit keras bersuara. Glotis direnggangkan. Pita suara tidak digetarkan dan

menghasilkan bunyi geseran tidak bersuara ,[sy]

Geseran Lelangit Lembut [kh] dan [gh]

Bagi menghasilkan bunyi konsonan ini,belakang lidah dinaikkan untuk menutup

rongga hidung. Udara daripada rongga tekak keluar ke arah rongga mulut melalui ruang yang

telah mengalami sempitan pada lelangit lembut. Untuk menghasilkan geseran bersuara [kh ],

glotis dirapatkan. Pita suara digetarkan dan untuk menghasilkan bunyi geseran lelangit lembut

tidak bersuara [ gh ], glotis direnggangkan pita suara tidak digetarkan.

18

Fonem dan Alofon

Fonem

Fonem merupakan unit bahasa terkecil yang berfungsi. Fonem merupakan unit yang

bermakna atau perkataan yang terdiri daripada beberapa unit bunyi. Selain daripada itu

fonem juga boleh difahamai sebagai unit yang terkecil yang membezakan makna.

Dalam pasangan minimal, pedang dengan petang terdapat bunyi yang berbeza iaitu

bunyi d dan bunyi t. Perkataan pedang ini hampir sama dengan perkataan petang tetapi

dibezakan dengan bunyi d dan t. Bunyi d dan t merupakan bunyi yang distingtif yang

membezakan makna. Oleh demikian, bunyi d dan t adalah bertaraf fonem yang berbeza dan

bunyi fonem itu diletakkan dalam kurungan fonem iaitu /d / dan /t/.

Selain daripada pasangan minimal pedang dengan petang, terdapat lagi beberapa

contoh lain iaitu perkataan kaya dan paya. Kedua-dua perkataan ini mempunyai makna yang

berbeza. Ini disebabkan oleh fonem k dan p. Fonem seperti apa yang kita harus fahami ialah

unit terkecil yang dapat membezakan makna. Maka bunyi k dan p merupakan unit-unit

terkecil itu yang dapat membezakan makna perkataan kaya dan paya. Bunyi k dan p

dikategorikan sebagai fonem yang membezakan makna. Oleh itu bunyi k dan p diletakkan

dalam kurungan fonem iaitu /k/ dan /p/.

Contoh seterusnya ialah pasangan minimal perkataan sayang dan wayang. Pasangan

minimal sayang dan wayang ini dibezakan oleh fonem s dan w. S dan w merupakan unit Yng

terkecil yang membezakan makna pasangan minimal sayang dan wayang. Maka s dan w

merupakan unit-unit terkecil yang membezakan makna. Oleh itu, s dan w dikategorikan

sebagai unit-unit terkecil yang membezakan makna pasangan minimal sayang dan wayang.

Oleh yang demikian s dan w ini diletakkan dalam kurungan fonem iaitu /k/ dan /p/. Contoh

lain adalah seperti di bawah:

i) Barat

Karat

/b/ dan /k/ merupakan fonem yang berbeza.

ii) Dalam

Talam

/d/ dan /t/ merupakan fonem yang berbeza

iii) Cari

Jari

/c/ dan /j/ merupakan fonem yang berbeza

iv) Pakar

Bakar

/p/ dan /b/ merupakan fonem yang berbeza

v) Tulang

Dulang

/t/ dan /d/ merupakan fonem yang berbeza

19

Alofon Alofon adalah anggota-anggota kepada satu fonem. Alofon merupakan kelainan bunyi

antara satu sama lain namun masih tergolong ke dalam satu fonem. Kelainan bunyi yang

tergolong ke dalam satu fonem ini berlaku akibat terpengaruh oleh bunyi tertentu sama ada

yang terdahulu atau terkemudian daripadanya. Contohnya, fonem /k/ dalam bahasa Melayu

mempunyai kelainan bunyi (alofon) kerana terpengaruh oleh bunyi di sekitarnya, misalnya

alofon k, k dan . Bunyi alofon k terjadi akibat kehadiran dalam perkataan kiri (atau k yang diikuti oleh vokal depan i).

Bunyi k terjadi kerana kehadirannya dalam perkataan kuda (iaitu k yang diikuti oleh vokal belakang u). Bunyi terjadi kerana kehadirannya diakhiri kata dalam suku kata tertutup seperti dalam perkataan kaka. Dalam hal ini, alofon k, k dan adalah alofon-alofon daripada keluarga bunyi yang sama, iaitu fonem /k/. Ketiga-tiga bunyi k, k, iaitu adalah bunyi yang mempunyai kesamaan fonetik.. Ketiga-tiga bunyi itu adalah saling melengkapi dimaksudkan

masing-masing bunyi tersebut menduduki posisi tertentu tempat masing-masing dalam bahasa

Melayu.

Alofon juga boleh didefinisikan sebagai fonem yang terdiri daripada anggota fonem.

Misalnya fonem p dalam perkataan palu, lupa dan luap. Bunyi fonem p dalam perkataan palu

dan sebagai letupan bibir yang sempurna, manakala perkataan luap, bunyi p diujarkan sebagai

letupan bibir yang tidak sempurna yakni tidak diletupkan. Dengan itu, daripada ketiga-tiga

contoh yang diberikan fonem p mempunyai dua alofon.

Alofon boleh terjadi daripada bunyi yang bervariasi bebas. Dengan bervariasi bebas

dimaksudkan walaupun bunyi-bunyi itu berbeza dalam perkataan tertentu misalnya faham

dengan paham tetapi perbezaan bunyi tidak membawa makna yang berbeza maknanya yang

sama.

Terdapat pula beberapa perkataan yang hampir sama dari segi sebutan tetapi

maknanya sama (tidak berbeza), misalnya perkataan agama, ugama dan igama. Walaupun

perkataan agama, ugama dan igama itu dari segi makna tidak berbeza, tetapi vokal a, u, i

adalah asalnya fonem yang membezakan makna kerana terdapat pasangan minimal masing-

masing yang membezakan makna iaitu baru, buru, biru. Oleh demikian, vokal a, u dan i

adalah distingtif (membezakan makna), maka bunyi a, u, dan i adalah bertaraf fonem, maka

bunyi a, u dan i adalah bertaraf alternasi bebas.

Perbezaan Fonem dan Alofon

1. Pasangan Minimal

Pasangan minimal merupakan pasangan terkecil perkataan. Pasangan perkataan hamper

sama ejaan dan bunyi yang dihasilkan. Namun, terdapat perbezaan pada bunyi fonem tertentu.

Contohnya :-

baca dengan baja

situ dengan satu

buka dengan buku

lagu dengan laku

gila dengan gula

guru dengan garu

20

2. Pasangan Minimal Terdekat

Berdasarkan kaedah ini, sekiranya terdapat ciri segmen yang berbeza (tetapi

mempunyai persamaan daripada segi fonetik) hadir pada lingkungan yang sama dalam dua

perkataan berbeza makna maka kedua-dua segmen tersebut dianggap sebagai dua fonem

yang berbeza (bukan alofon kepada satu fonem). Contohnya:

Perkataan-perkataan dalam kolum (a) memperlihatkan kehadiran dua segmen yang berbeza.

Begitu juga dengan kolum (b). Kedua-dua segmen berkenaan yang terdapat dalam perkataan-

perkataan dalam kolum (a) hadir pada lingkungan yang sama dengan kedua-dua segmen yang

terdapat dalam perkataan-perkataan dalam kolum (b). Misalnya segmen [p] dan [g] dalam

perkataan [pagar]. dan segmen [b] dan [k] dalam perkataan [bakar]. Dalam erti kata lain,

perkataan-perkataan dalam kolum (a) dan (b) menunjukkan dua kata yang yang berbeza dua

bunyi pada lingkungan yang sama. Bunyi-bunyi dalam lingkungan yang sama itu mempunyai

persamaan daripada segi fonetik seperti [p]~[b] dan [g]~[k] dalam perkataan [pagar] dan

[bakar]. Bunyi-bunyi tersebut menghasilkan makna yang berbeza-beza bagi setiap perkataan

berkenaan. Justeru, bolehlah dianggap bahawa segmen-segmen berkenaan iaitu /p/, /b/, /k/,

/g/, /t/, /d/, /tS/, /dZ/, /s/, dan /z/ adalah fonem-fonem yang berbeza.

3. Saling Melengkapi

Ini adalah kaedah utama bagi mengenal pasti sesuatu segmen sebagai alofon. Konsep

'penyebaran saling melengkapi ini berlaku jika terdapat dua segmen ( terdiri daripada satu

kelompok yang sama) tidak boleh hadir dalam Iingkungan yang sama. Satu segmen mungkin

hanya boleh hadir di lingkungan awal kata ( tidak boleh hadir di lingkungan tengah dan akhir

kata) sementara segmen satu lagi pula tidak boleh hadir di lingkungan awal kata ( hanya

boleh hadir di lingkungan tengah dan akhir kata) Situasi ini menunjukkan kehadiran segmen-

segmen berkenaan dalam lingkungan saling lengkap-melengkapi. Segmen-segmen yang

memperlihatkan penyebaran saling melengkapi adalah alofon kepada satu fonem. Lihat situasi

kehadiran segmen [k] dan [] dalam perkataan-perkataan di bawah:

[kita] [suka] [to]

[kaju] [baki] [soro]

[kalau] [Suka] [gaga]

21

Contoh-contoh menunjukkan lingkungan boleh dihadiri oleh segmen [k] dan [] saling

lengkap melengkapi . Segmen [k] hadir di lingkungan awal dan tengah kata r manakala

segmen [] hadir di akhir kata. Oleh itu, segmen [k] dan [] adalah alofon kepada suatu fonem.

4. Variasi Bebas

Istilah ini digunakan bagi dua bunyi berbeza fonetis yang hadir dalam lingkungan

sama dalam perkataan dan bunyi itu boleh saling berganti namun tidak dapat membezakan

makna. Contohnya :-

pikir dengan fikir ( p dengan f bervariasi bebas )

Elok dengan elok ( E dengan e bervariasi bebas )

Orang dengan orang ( O dengan o bervariasi bebas )

22

Ciri-ciri Suprasegmental Bahasa Melayu

Fonem Suprasegmental

Fonem ini juga disebut sebagai fonem suprapenggalan iaitu ciri atau sifat bunyi yang

m en in d i h i a t au men um p an g i s e su a tu f o nem. Fo n em s up r a segm ent a l

t e rd i r i d a r ip ad a t eka nan , k ep an jan g an , j eda , t ona , d an in t ona s i .

Tekanan

Tekanan adalah ciri lemah atau keras suara penyebutan sesuatu suku kata. Tekanan

biasanya berlaku pada suku kata dalam perkataan. Tekanan ditanda dengan tanda ( ` ).

Tekanan dalam Bahasa Melayu biasanya berlaku pada suku kata kedua seperti perkataan ki

ta, ba pa, sa tu, dan sebagainya. Dalam Bahasa Inggeris , tekanan boleh membezakan

makna seperti perkataan pro`gress bermakna memajukan ( kata kerja ) dan `progress bermakna kemajuan ( kata nama ). Contoh perkataan lain adalah seperti conduct dan insult. Perkataan ini membawa maksud berbeza dalam Bahsa Inggeris apabila dikenakan tekanan

pada suku kata berbeza.

Kepanjangan

Kepanjangan ini juga disebut sebagai pendek bunyi. Ia merupakan ciri khusus yang

terdapat pada perkataan bahasa-bahasa tertentu seperti Bahasa Inggeris dan Arab.Ciri ini

dapat membezakan makna dalam bahasa-bahasa tertentu namun tidak dapat membezakan

makna untuk Bahasa Melayu.

Ciri ini ditanda dengan tanda titik iaitu tanda mora.Andai tanda mora itu satu titik,

kepanjangan bunyinya setengah mora ; dua titik : kepanjangannya satu mora, dan jika empat

titik : : kepanjangannya dua mora. Dalam Bahasa Inggeris, perbezaan makna berlaku apabila

kepanjangan ini digunakan.

Contohnya seperti perkataan sit bermaksud duduk, dan si:t bermaksud tempat

duduk;ship bermaksud kapal dan shi:p maknanya kambing biri-biri.

Jeda

Jeda ini disebut persendian iaitu ciri atau unsur hentian ( senyap ) dalam ujaran

memisahkan unsur linguistik, iaitu perkataan, ayat atau rangkai kata. Ianya dilambangkan

dengan tanda + . Bagi bahasa Inggeris unsur ini membezakan makna. Contoh, I

screamsaya menjerit dan ice cream aiskrim bunyinya sama sukar dibezakan tetapi

maknanya lain.

23

Dalam Bahasa Melayu, terdapat rangkai kata yang mengelirukan maksud andai tidak dipakai tanda

jeda. Contohnya belikantin ( belikan tin ) dan belikantin ( beli kantin ).

Belikan + tin membelikan ti = tin yang dibeli

Beli + kantin membeli kantin = kantin yang dibeli

Jeda juga digunakan bagi membezakan maksud ayat. Contohnya, Saya membaca buku kakak boleh

dibezakan maksudnya dengan memakai jeda berikut :

# Saya membaca buku kakak #

( Maksudnya saya membaca buku kepunyaan kakak )

# Saya membaca buku # kakak

( Maksudnya saya memberitahu kakak bahawa saya membaca buku )

Tona

Tona ialah naik atau turun suara dalam pengucapan perkataan. Bahasa yang mempunyai tona bagi

membezakan makna ialah bahasa Mandarin, Thai, Vietnam, Laos, Kampuchea dan sebagainya. Terdapat dua

jenis tanda berbeza digunakan. Yang pertama, memakai lambang tona mendatar, ton meninggi, tona turun

naik dan tona menurun. Yang kedua pula memakai tanda nombor 1 hingga 4 bagi menunjukkan perbezaan

tona seperti berikut:

Tona tinggi rendah ( sangat keras ) 1

Tona sederhana tinggi ( keras ) 2

Tona rendah ( lemah ) 3

Tona sangat rendah ( sangat lemah ) 4

Intonasi

Intonasi merupakan turun naik nada suara dalam pengucapan ayat dan juga frasa. Terdapat pelbagai

intonasi pada ayat seperti ayat berita mempunyai intonasi yang menurun pada akhir ayat. Ayat tanya pula

mempunyai intonasi meninggi pada akhir ayat. Semua jenis ciri suprasegmental iaitu tekanan, kepanjangan,

jeda, dan tona secara kombinasi membentuk intonasi ayat dalam pertuturan. Intonasi pada ayat-ayat dalam

Bahasa Melayu adalah seperti intonasi ayat penyata, ayat tanya, ayat perintah, ayat terbalik atau songsang dan

ayat pasif.

24

Rumusan

Apa yang saya peroleh bahasa Melayu sebenarnya bukan berasal daripada Malaysia

sahaja. Ianya dituturkan oleh banyak masyarakat di pelbagai negara. Bahasa melalui proses

perkembangan sebagaimana manusia berkembang ke zaman moden seperti sekarang. Di

Malaysia, bahasa Melayu telah diiktiraf menjadi bahasa kebangsaan dan bahasa rasmi selain

daripada memegang banyak fungsi dalam penggunaannya.

Bahasa Melayu menjadi alat perpaduan negara kerana rakyat Malaysia yang berbilang

kaum dapat disatukan melalui satu bahasa iaitu bahasa Melayu bagi mengelakkan salah faham

semasa berbicara antara individu berbeza bangsa. Bahasa Melayu mempunyai banyak ciri

yang istimewa. Oleh yang demikian, kita sebagai rakyat Malaysia perlu memartabatkan lagi

penggunaan bahasa Melayu dalam kalangan masyarakat.

Dalam bidang fonetik, ilmu ini bukan sahaja mengkaji tentang bunyi bahasa malah

perkara lain seperti gelombang bunyi. Pengetahuan kita mengenai ilmu fonetik dan fonologi

dapat memudahkan kita untuk memahami bahasa dengan lebih berkesan dan mendalam.

Organ-organ artikulasi amat penting dalam penghasilan bunyi-bunyi ini.

Fonetik dan fonologi adalah satu bidang ilmu yang begitu luas dan merangkumi alofon

dan fonem. Kajian tentang fonetik termasuk dalam kajian fonologi. Kajian mengenai bidang

fonologi ini amat penting untuk kita membuka bidang kerjaya baru rakyat Malaysia di

samping mewujudkan satu kajian baharu tentang fonologi ini.

25

Bibliografi

Abdul Hamid Mahmood & Nurfarah Lo Abdullah. (2007). Linguistik: Fonologi dan Fonologi

Bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd.

Abdullah Hassan. (1980). Linguistik Am Untuk Guru Bahasa Malaysia. Petaling Jaya: Fajar

Bakti Sdn. Bhd.

Abdullah Hassan. (2005). Linguistik Am. Kuala Lumpur: PTS Professional Publishing Sdn.

Bhd.

Ali Mahmood et al. (2010). Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu. Modul Open University

Malaysia.

Indirawati Zahid & Mardian Shah Omar. (2006). Fonetik dan Fonologi. Kuala Lumpur: PTS

Professional Publishing Sdn. Bhd.

Kamarudin Husin. (1999). Pengajaran Lisan. Selangor: Kumpulan Budiman Sdn. Bhd.

Documents

Hbml 1203 Fonetik&Fonologi Bm