het

Gelderlandboek

Het

GelderlandBoek

4

Inhoud

Groene provIncIe 9

WaterrIjke provIncIe 41

HIstorIscHe provIncIe 83

Gelderse steden 201

aGrarIscHe provIncIe 235

Gelderse landHuIzen en kastelen 275

toerIstIscHe provIncIe 323

Gelderse merken 361

plaatsnamenreGIster 400

FotoverantWoordInG 404

samenWerkende Gelderse arcHIeven 409

auteurs 412

sponsoren 413

5

6

voorwoord

S toel 412 van Gispen, de Hoge Veluwe, de Barneveldse kip, kasteel Doorwerth, de librije in Zutphen, Bakker Bril in Voorst, de Kabou-terboom, de Enkafabriek, maar ook de kerncentrale in Dodewaard.

Je vindt het allemaal in Gelderland en nu in dit boek.Voor verschillende provincies, regio’s en steden maakte uitgeverij WBooks al een boek in de succesvolle ‘Het…Boekjes’ reeks. Wij vonden dat Gelderland daarin niet mocht ontbreken.Centraal in deze uitgave staat het beeld. Aan de hand van oude en nieu-we foto’s, prenten en tekeningen wandelen we door heden en verleden van Gelderland. Telkens gaat het om unieke personen, monumenten, gebeurtenissen. Al bladerend trekt de provincie zo aan de lezer voorbij.Het boek heeft een thematische indeling. Achtereenvolgens wordt aandacht besteed aan Gelderland als groene provincie en als waterrijke provincie, aan historische gebeurtenissen, de Gelderse steden, het plat-teland, landhuizen en kastelen, Gelderland als toeristisch aantrekkelijke provincie en aan Gelderse merken.Om dit boek te maken hebben de Gelderse archiefdiensten de handen ineengeslagen. Zij leverden de onderwerpen aan, brachten ons in con-tact met auteurs en zorgden voor het beeldmateriaal.

7

Het Prins Bernhard Cultuurfonds Gelderland, de Stichting Fonds A.H. Martens van Sevenhoven en de Provincie Gelderland voor de provinciale geschiedenis maakten het publiceren van Het Gelderland Boek financieel mogelijk.We hebben er naar gestreefd om gespreid over de provincie de verschil-lende thema’s goed aan de orde te laten komen. Dat betekent volstrekt niet dat hiermee alles over Gelderland gezegd zou zijn, de redactie heeft natuurlijk moeten kiezen. Het concept van het ‘unique selling point’, om met een marketing term te spreken, stond daarbij voorop. We menen op deze wijze een goed beeld van onze provincie te geven. Of dat geslaagd is… wij denken van wel, maar het eindoordeel is na-tuurlijk aan de lezer!

Namens de redactieFred van Kan, voorzitter

Gelderland is met zijn Veluwse bossen, Betuwse uiterwaarden en Achterhoeks coulisselandschap een echte groene provincie. De Veluwe is het

grootste aaneengesloten bosgebied van Nederland. Hier leven nog edelherten en wilde zwijnen. Sinds de bebossing van de woeste gronden en heide op de Veluwe vanaf de 19de eeuw met grove dennen is er veel veranderd. Natuurbeheerders hebben de Veluwe met zijn heidevelden, vennen, wildweiden en stuifzanden gevarieerder gemaakt. Het eentonige dennenbos maakt steeds meer plaats voor gemengd bos. De eerste twee nationale parken van Nederland liggen niet voor niets op de Veluwe. Natuurontwikkeling verandert de uiterwaarden van de grote rivieren de laatste decennia in een veelzijdig landschap met onder meer wielen, strangen, rietlanden en kruidenrijk grasland. Landbouwgrond is omgezet in natuur, waar nu paarden en runderen grazen om het gebied open te houden. Staatsbosbeheer zet in 1994 met succes bevers uit in de Gelderse Poort. De diamantjes van het Achterhoekse landschap zijn de heggen, struwelen, bosschages, weiden en andere groene elementen. Hier voelen tal van kleine zangvogels, zoals de geelgors en braamsluiper, zich thuis. De boerengeschiedenis speelt hier een belangrijke rol bij de vorming van het landschap. Ieder Gelders landschap heeft zijn eigen geschiedenis. EP

Groene provIncIe

9

10

vader van de Gelderse natuurbescherming

Groene provIncIe

Een adellijke regent is Schelto baron Van Heemstra (1879-1960) wel. Hij heeft een zakelijke inslag en dat kenmerkt hem als natuurbeschermingsbestuurder. Als commissaris van de koningin in

Gelderland is hij in staat de juiste initiatieven te nemen wanneer dat nodig is. In 1927 richt Van Heemstra de Stichting Geldersch Landschap op en dertien jaar later de Vrienden der Geldersche Kasteelen. Door zijn natuurlijk overwicht en zijn onderhandelingsvaardigheden verwerft hij tal van land-goederen en kastelen voor beide stichtingen. Hij schrikt er niet voor terug om daarbij het rijk tegen de haren in te strijken wanneer de nationale overheid naar zijn zin te veel vingers in de pap wil hebben. Van Heemstra’s bronzen buste staat onverschrokken op landgoed Warnsborn, dat eigendom is van zijn ‘kindje’ Geldersch Landschap. EP

In Gelderland zetelt de Vereniging Het Edelhert. Dat is niet vreemd, omdat het edelhert alleen in Gelderland wist te overleven. Door de jacht en andere menselijke activiteiten verdwijnt het edelhert uit Nederland,

behalve op de Veluwe. Vanaf het einde van de 19de eeuw omheinen grootgrondbezitters hun jachtterreinen op de Veluwe en halen ze roodwild (edelherten) uit het buitenland ter versterking van de inheemse dieren. De soort prefereert bossen, graslanden en uiterwaarden. De provincie Gelderland wil de ecologische verbinding tussen de Veluwe en IJssel weer herstellen, waardoor edelherten weer tussen beide gebieden kunnen migreren. Tegenwoordig komt het edelhert ook in de Oostvaardersplassen voor. In de Achterhoekse grensstreek zwerven herten afkomstig uit Duitsland. Daarnaast worden edelherten in de Achterhoek gehouden voor de vleesproductie. EP

Groene provIncIe

11

edelhert redt het in Gelderland

A rnhem-Noord ligt aan de voet en op de rand van een Veluwse stuwwal, een geologisch relict uit de IJstijd. Heel duidelijk is dat te zien waar de Utrechtseweg overgaat in Onderlangs, vlak bij de Rijn.

De geografische aanduidingen Bovenover en Onderlangs zijn bijzonder en veelzeggend. Vanaf deze plekken hadden en hebben bezoekers een sprook-jesachtig uitzicht over de Rijn en een deel van Arnhem en de Overbetuwe. Het is een inspirerend punt voor kunstenaars geweest. Velen schilderen vanaf Onderlangs of Bovenover het stadsgezicht van Arnhem. Een voorbeeld is deze gekleurde tekening uit de 19de eeuw, waarop onder andere de Wal-burgiskerk en de Eusebiuskerk te zien zijn. De tekening wordt toegeschreven aan amateur-schilder en illustrator Pieter van Loon (1801-1873). EP

12

onderlangs en Bovenover

Groene provIncIe

Het is een drukke dag, een historische dag, 13 mei 1876, want niet alleen worden de Oosterspoorweg van Amersfoort over Apeldoorn naar Zutphen en het station geopend, ook het Oranjepark in Apel-

doorn wordt feestelijk in gebruik genomen, in aanwezigheid van koning Willem III. Op het voormalige landgoed De Pasch is het Oranjepark aan-gelegd, een flaneerpark in Engelse landschapsstijl. Even verderop ligt het Wilhelminapark, in 1890 overgedragen aan de gemeente, bij de tiende ver-jaardag van prinses Wilhelmina. Het is niet alleen een mooi-weer-park, het is in vroeger jaren ook voor shows en festiviteiten gebruikt. Het Prinsenpark, het laatste van de ‘koninklijke drie’, krijgt de gemeente in 1900 geschon-ken van een rijke douairière. Het is aangelegd in landschappelijke stijl, met fraaie boompartijen rondom de vijver. WHN

Groene provIncIe

13

koninklijke drieling

Het Kroondomein Het Loo in en rondom Apeldoorn is het grootste aaneengesloten natuurgebied in Nederland. Het Paleispark, de bossen en de heidevelden zijn samen bijna 10.000 hectare groot.

Vooral prins Hendrik heeft zich vanaf zijn komst in Nederland omstreeks 1900 ingespannen om het grondbezit van de Oranjes rondom Paleis Het Loo uit te breiden. Het is Wilhelmina’s idee geweest haar gemaal alle kansen te bieden om zijn grote passie voor bosbouw uit te leven. Al tijdens hun witte-broodsweken geeft de koningin Hendrik als verjaardagsgeschenk een stuk heide. Dit ‘zoude hem bezigheid geven, kon later vergroot worden zoveel men wil’. De prins koopt voortdurend gronden in omringende buurschappen en herschept het landgoed in een jacht- en bosgebied naar voorbeelden uit zijn geboorteland Mecklenburg. WHN

14

kroondomein voor Hendrik

Groene provIncIe

M idden 19de eeuw wonen aan de randen van het Beekberger Woud in een uithoek van de Lierdermark vooral arme dagloners. Bekend is de huttenkolonie De Til waar de armoede groot is. Het woud

bestaat uit moerasbos van elzen met wat eiken op hogere gronden. Op de natte, onvruchtbare broeklanden groeit alleen wat armetierig gras. Eind 1869 is dit Elsbos, het laatste oerbos in ons land, verkocht aan een rijkaard in Velp, die de natte gronden ontgint en er twee boerderijen bouwt, voor zichzelf en zijn zoon. Wie tegenwoordig in het Beekberger Woud gaat kijken, ontdekt niet alleen het fraaie monumentale ensemble van boerderijen en schuren, maar ook dat Natuurmonumenten met succes poogt het natte bos terug te brengen. WHN

Groene provIncIe

15

Beekberger Woud weer nat bos

16

landgoed uit middeleeuwen

Groene provIncIe

Op een kaart uit 1632 is het landgoed Planken Wambuis al vastgelegd met praktisch de thans nog bestaande grenzen. In 1516 draagt de hertog van Gelre het landgoed over aan zijn onderdrost Gerrit van

Scherpenzeel. Door vererving komt het daarna in handen van verschillende adellijke geslachten. In 1934 is baron Frederik van Pallandt door geldgebrek gedwongen zijn bezittingen te verkopen. Gelukkig wordt het landgoed niet verkaveld, maar als geheel verkocht. Op 16 oktober van dat jaar vindt de verkoop plaats onder leiding van notaris Fischer in hotel ‘Welgelegen’ in Ede. In 1974 verwerven de Staat en Natuurmonumenten ieder voor de helft Plan-ken Wambuis. Later verkrijgt Natuurmonumenten ook de andere helft. HMK