Het Polysynthetisch Aspect van het Tshiluba

Honoré Vinck

Het Polysynthetisch Aspect van het TshilubaAuthor(s): Br. ADALBERTSource: Aequatoria, 15e Année, No. 3 (1952), pp. 93-95Published by: Honoré VinckStable URL: http://www.jstor.org/stable/25838206 .

Accessed: 15/06/2014 16:14

Your use of the JSTOR archive indicates your acceptance of the Terms & Conditions of Use, available at .http://www.jstor.org/page/info/about/policies/terms.jsp

.JSTOR is a not-for-profit service that helps scholars, researchers, and students discover, use, and build upon a wide range ofcontent in a trusted digital archive. We use information technology and tools to increase productivity and facilitate new formsof scholarship. For more information about JSTOR, please contact [email protected].

.

Honoré Vinck is collaborating with JSTOR to digitize, preserve and extend access to Aequatoria.

http://www.jstor.org

This content downloaded from 62.122.76.45 on Sun, 15 Jun 2014 16:14:19 PMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

http://www.jstor.org/action/showPublisher?publisherCode=vinck

http://www.jstor.org/stable/25838206?origin=JSTOR-pdf

http://www.jstor.org/page/info/about/policies/terms.jsp


Het Polysynthetisch Aspect

van het Tshiluba.

Bij de substantieven voortkomcndc van een dubbelc stam kunnen ook gerekend wor

den de woorden met voorvoegsel n en lage betoning op de eindlettergreep. Zij kunnen

als afgekorte dubbele stammen aangezien worden. Voorbeelden:

nkabi = mmuka. bilakabilabo (uit: kukabila: zich haasten): de haast.

nkoka = mmukokakokabo (uit: kukoka: crekken): langswaar getrokken wordt; geul, spoor. nshiki = ntshishikidilashikidilabo (uit kushikidila: eindigen op, ophouden met): overblijfsels. nkuno - ntshikunakunabo (uit kukuna: planten): plantsoen.

njimu =

mmujimukajimukabo (uit kujimuka: verdwijnen): verdwijning. njiu

= mmujiukajiukabo (uit kujiuka: in gevaar zijn): het gevaar.

ndudi = mmuiudikaludikabo (uit kuludika: richten): juistheid bij het mikken.

ntantshi = mmutantshilatantshilabo (uit kutantshila: verwijderd zijn): afstand.

Tot nog toe zagen we in de voorgaande uiteenzettingen de voorvoegsels n, tshu bu, mut du voortkomende van mbu ran tshidibo basomba (ela).

Tshi is een onpersoonlijk voornaamwoord dat door ka kan vervangen worden. Aldus:

mbu mu kadibo basomba. Zij die deze ka aanwenden, bekomen woorden met voorvoegsel ka.

Nu wordt deze ka vooral gebezigd om de verkleinwoorden te vormen. Maar talrijke ka woorden wijzen nog op het vroeger gebruik van ka als onpersoonlijk voornaamwoord.

Voorbeelden:

kadimona = kadibo badimona = waarmee men zich ziet, spiegel. kadiu = kadibo badiula = waarmee of waarvoor misprezen wordt, misprijzen*

kape.ja = kadibo bape.ja

= waarmee of waarvoor misprezen wordt, misprijzen. kaseku ? kadibo baseka bungi buinabo = waarmee of waarvoor of hoe gelachen wordt.

kasengulu = kadibo basengula bungi buinabo = waarmee gezift wordt.

katendekenu = kadibo batendekena bungi buinabo = waarmee, hoe gelukgewenst wordt.

kavulumuinu = kadibo bavulumuina bungi buinabo = waarmee, waardoor, waarin vergeten wordt.

Ook bij de dubbele stammen kan ka voorkomen. Sv.

kabutu = kabutulabutulabo (uit kubutula: verwoesten): waarmee, waar, hoe, waardoor ver~

woest wordt;

kaludi = kaludikaludikabo (uit kuludika: richten): juistheid bij het mikken;

katumbi = katumbishatumbishabo (uit kutumbisha: loven): vermaardheid.

Ook lu zonder amplificatieve betekenis kan als voorvoegsel optreden. De zin: bu mu

tshidibo basomba (ela) bungi buinabu, kan door mualutshio, synoniem voor bu mudi: ge

1 ) Zie /EQUATORIA, XV. n<> 1 en 2.



94 AEQUATORIA - COQU1LHATVILLE

lijk het is, worden voorafgegaan. Bv.

mualutshio bu mu tshidibo basombela bungi buinabo of

mualutshio bu tshidibo basombela bungi buinabo of

mualutshio tshidibo basombela bungi buinabo.

Worden deze zinnen samengetrokken, dan wordt lu van mualutshio als voorvoegsel

aangewend. Ziehier het schema van deze samentrekkingen: mualutshio bu mu tshidibo basombela bungi buinabo : lusombelu

bungi bua.bo : lusombedi.bua

bungi binabo : lusombi . lusombela

mualutshio bu mudibo basomba bungi buinabo : lusombu . bungi binabo : lusombi . bungi bua. bo : lusombi.bua

: lusomba

Buiten kat lu, zijn er nog de voorvoegsels bun, tshin, kan, din,mun, lun. Hoe kunnea

die verklaard worden?

Door een variante van de grondzin. Bv.

bu mudibo musonga = bu mudi musongabo = bu mmusongabo

= bunso.nga: gelijk *t is dat

men aanhitst; bu tshidibo basonga

= bu tshidi tshisongabo = bu ntshisongabo =

bunso.nga; bu kadibo basonga

= bu kadi kasongabo = bu nkasongabo = bunso.nga

Merk op hoe tshidibo, kadibo, mudibo, vervangen worden door tshidi, kadi, mudi, en bo

als aangevoegd voornaamwoord aan de stam van het werkwoord. Vervolgens hoe tshidi,

kadit mudi vervangen worden door n in de betekenis van "

ft is". Dit verklaart reeds het

ontstaan van voorvoegsel bun.

Laat men de zin: bu mmusongabo, voorafgaan van tshidi, kadi, mudi veergevende: wat

is, dan verkrijgt men de andere voorvoegsels: tshidi bu mmusongabo = tshinsonga: de aanhitsing; wat is gelijk waarmce aangehitst wordt:

kadi bu mmusongabo = kansonga: de aanhitsing; wat is gelijk waarmee aangehitst wordt;

mudi bu mmusongabo = munsonga: de aanhitsing; wat is gelijk waarmee aangehitst wordt;

In plaats van tshi, ka, mu als voorvoegsel te bezigen, zijn er die eenvoudigweg de

di van tshidi, kadi, mudi aanwenden. Als bv.:

dinkonya = tshidi bu ntshikonyabo = kromming;

dintonya = tshidi bu mmutonyabo = kromming;

dinsanga = mudi bu mmusangakajabo = kruispunt.

Merk op, dat we onverschillig gebruiken: tshidi bu nfs/nkonyabo erf

tshidi bu mmukonyabo; beide vormen zijn toegelaten.

Ook voor de dubbele stam kan mualutshio gebruikt worden:

mualutshio tshisombasombabo: lusombasomba, lusomba.

Enkele voorbeelden van lu woorden zonder amplificatieve betekenis:

lukwatshilu: mualutshio bu tshidibo bakwatshila bungi buinabo = handvat;

lue.beshilu: mualutshio bu tshidibo be.beja bungi buinabo = ondervraging;

lue.lekeji :...,. be.lekeja bungi binabo = maatstaf;

luba.bu : mualutshio bu mudibo baba.ba = jaloersheid ;

lukonko :.bakonka bungi buinabo = een vraag;



ASPECT V. H. TSHILUBA 95

luendo :.be.nda . . = de reis ;

lufu :.bafua . = dc dood ;

lufi.ka : mualutshio mufi.kafi.kabo : de gramschap:

lubunga : . mubungabungabo : de slaapziekte. Beknoptheidshalve hebben we voor die woorden maar ?en betekenis opgegeven. Doch

de veelvuldigheid van betekenis bestaat ook bij deze woorden. Nemen we luendo (reis) dat voortkomt van het werkwoord Kuenda (gaan ). Volgens het zinsverband heeft dat

woord de betekenis van : manier van gaan : wewe ne lue ndo lua. rnukwa. tshiki: ge hebt een manier van gaan van een die dronken is ; van doel van reis : musoko wa.wa : ndue.ndo lua.ni: dat dorp ginds is het doel van mijn reis ; van plaats van het gaan: apa nduendo lua bana: hier is de plaats voor *t gaan van de kinderen; van tijd van het gaan: bufuku ki nduendo lua. bantu to. : de nacht is niet de tijd van

't gaan van de mensen. Zet men in plaats van tshidi, kadi, mudi de uitdrukking: mualutshio, dan vormen

zich de lun - woorden. Voorbeelden:

mualutshio bu mmusongabo =

lunsonga: de aanhitsing; mualutshio bu mmusuyabo = lunsu- ya: de verveling; mualutshio bu mmute. tukabo = lunte .tu = tshinte. tu = kante. tu: duizeling.

Dit laatste voorbeeld toont weer aan, hoe de woorden kunnen ingekort voorkomen.

Tot nog toe zagen weenkel woorden die tonologisch gelijk zijn aan de noemvorm: tshisom

belu, tonologisch= noemv. kusombela.

We bespeurden enkel een afwijking bij substantieven voortkomende van een dubbele stam:

munanu = munanunanu, voortkomende van bu munanukananukabo. Zij hebben het voor

voegsel en de lc stamlettergr. gelijk in de noemvorm, maar de rest is laag. Wat bij deze woorden gebeurt, kan bij alle voorgaande gevallen geschieden en men

moet dus niet verwonderd zijn, dat er verschil bestaat in tonologische uitspraak. Laten we

even deze tonologische wijziging verklaren*

De samentrekkingen worden beheerst door de algemene regel: de assimiletende klinkev

neemtde toon over van de geassimileerde. Een voorbeeld van deze regel bij het alledaags spraak

gebruik: de woorden nkashama eu bij' t spreken, worden aaneengevoegd tot: nkashameu. De e van eu heeft de eind-a van nkashama verdrongen, maar heeft er de toon van overgenomen.

Op grammatisch gebied wordt deze regel vooral toegepast bij de aangevoegde voor

naamwoorden. Bv. bij de noemvorm als vertelvorm aangewend: e kulongololabo (en zij alles in orde aan

* t brengen), mag bo eenvoudig weggelaten worden, maar het achtervoeg

sel olola neemt de lage toon van bo over; er wordt dus gezegd: e kulongolola. Deze twee feiten volstaan om dc toepassing van deze wet te vatten bij de vorming der sub

stantieven (bij de vorming der afleidingen en der tijden, zullen we deze stelregel nog aantreffen). De grondzinnen in onze uiteenzettingen gebezigd, hebben nog een variante:

tshidibo basombela bungi buinabo wordt tshidibo basombela fed. bp bungi buinabo

tshidibo basombela bungi binabo wordt tshidibo basombela fed. bo bungi bmabo

tshidibo basombela bungi bingi bua. bo wordt tshidibo basombela fed* feo bungi bua. bo

tshidibo basombela wordt tshisombelafeo. Het is het onpersoonlijk voornaamw. feo. feo dat de toonwijzigingen veroorzaakt. Het

achtervcegsel -e/a neemt de lage toon van het uitgestoten of aangevoegd voornaamw. feofeo over. De u en r, die nadien de a verdringen, nemen de lage toon van a over.

Br. Adalbert, Broeders van Liefde, Lusambe.



Documents

Het Polysynthetisch Aspect van het Tshiluba