Univerzitet u Tuzli Prirodno matematiki fakultet Odsjek: Geografija Predmet: Historijska geografija

DOBA VELIKIH GEOGRAFSKIH OTKRIA(Seminarski rad)

Student: Zerina Hodi

Mentor: prof. dr. Salih Kulenovi, redovni prof.

Tuzla, 2011. Godine

SADRAJ

1. UVOD.....................................................................................................................3 2. EVROPA U KASNOM SREDNJEM VIJEKU....................................................4 3. DOBA VELIKIH PUTOVANJAuzroci i pronalasci koji su utjecali na geo. otkria.....................................................................................................................5 3.1.Susreti kultura i njihove posljedice...................................................................8 3.2.Geografija 18. stoljea poeci moderne nauke..............................................9 4. ZAKLJUAK........................................................................................................10 IZVORI I LITERATURA.....................................................................................11

2

1. UVOD

Velika geografska otkria oznaavaju razdoblje od polovine XV do polovine XVI stoljea. Tokom tih godina evropski istraivai su dolazili do pojedinih krajeva svijeta, za koje se u to vrijeme nije znalo, a putovanja su potakle praktine potrebe, pogotovo potrebe trgovine. Stoga se doba velikih geografskih otkria smatra granicom kojom se zavrava srednji vijek, ili tzv. mrano doba, a zapoinje novo veliko razdoblje koje se naziva novi vijek. Velika geografska otkria stvorila su veliku pometnju u drutvu, pokrenute su ekspedicije za otkrivanje novih pomorskih puteva. Vanost pomorskih puteva ogleda se u tome to je trgovaki prihod ovisio o tanoj navigaciji, tanim i kraim putevima. U ovom periodu dolazi do razvoja ekonomije i privrede, dolazi do jaanja Portugala i panije koje postaju trgovake velesile. Takoer, dolazi do napretka u razvoju kartografije koja se razvijala otkrivanjem zemalja i irenjem ekumene. Od 1400. 1800. godine kompletirana je geografska karta svijeta kao rezultat mnogobrojnih pomorskih i kopnenih putovanja, te se ovaj period smatra zlatnim dobom razvoja kartografije. Mogunost odreivanja tane lokacije i orijentacije te pojava preciznijih karata i objektivnijih informacija, omoguavali su mnoga putovanja. U periodu od 14. 17. stoljea izraivali su se portulani 1. Znaajniji kartograf tog razdoblja bio je Merkator (1512. 1594.), autor novih projekcija, karata i atlasa. Treba spomenuti Bernarda Vareniusa (1622. 1650.) jednog od geografa 17. stoljea. On razlikuje odnos izmeu opisivanja karakteristika pojedinih mjesta i opisivanja opih zakonitosti koja se odnose na sva mjesta. S obzirom na to razlikuje specijalnu i opu geografiju. Specijalna geografija imala je veliku praktinu primjenu, sluila je za potrebe vlade i trgovaca, dok je opa geografija teila za objanjavanjem temeljnih zakonitosti koje se mogu praktino primjeniti.

1

Portulani tip pomorskih karata s podacima o lukama, morskim strujama i morskim mijenama.

3

2. EVROPA U KASNOM SREDNJEM VIJEKU

U kasnom srednjem vijeku u Zapadnoj i Srednjoj Evropi razvili su se gradovi u kojima su sve vie jaali privatno poduzetnitvo i trgovina. Razvojem trgovine i obrta razvilo se graanstvo, ali i drugaiji nain razmiljanja. Humanizam i renesansa unijeli su promjene u nauna shvatanja. Ponovo su do izraaja dola dostignua i miljenja antikih naunika, koja su u humanizmu dobila novi zamah. Jaanjem poloaja graanstva rastao je znaaj pomorstva i prometa. Usavrena su plovila karavele i karake 2, ali i tehnika pomagala koja su omoguila odlazak na prekooceanske plovidbe. Pored Arapa i Talijana, sve ee na morskim puinama nalaze se Portugalci i panjolci.

2

Karavela i karaka vrste broda jedrenjaka, namijenjenih dugim prekooceanskim putovanjima.

4

3. DOBA VELIKIH PUTOVANJA uzroci i pronalasci koji su utjecali na geografska otkria

Osmanlije su do kraja 15. stoljea, irei svoje carstvo, prekinuli uhodane trgovake puteve koji su povezivali Evropu s Dalekim istokom odakle se uvozila luksuzna roba: svila i zaini. Sve se vie razmiljalo o potrebi pronalaska novog pomorskog puta do Indije, jer bi se tako zaobila podruja pod kontrolom Osmanskog Carstva i eljeni proizvodi iz Indije bi neometano stizali u Evropu. Kako je uzrok geografskih otkria bio ekonomske prirode, Osmansko osvajanje Carigrada bilo je pogubno za evropske trgovce jer su morali plaati carine osmanskim vlastima, to je trgovinu s Istokom znatno poskupilo. Glavnu rije u geografskim otkriima, a kasnije i u osvajanju Novog svijeta, imale su dvije drave Pirinejskog poluotoka Portugal i panija. Prve ekspedicije do Indije organizovali su portugalci. Oni su se opredjelili za istraivanje pomorskog puta oplovljavanjem oko Afrike (zapadne obale Afrike). 1486. godine portugalski pomorac i istraiva Bartolomeo Diaz je doplovio do Rta Dobre nade na jugu Afrike. Plovidba do Indije odlae se deset godina, kad portugalski kralj upuuje etiri broda da istrauju i pronau zaine. Tako 1498. Vasco de Gama (1460. 1524.) dolazi na Malabarsku obalu u Indiji. Smatra se da su osnovni motivi istraivanja Afrike bili: nabavka robova, zlata i slonovae, traenje pomorskog puta za Indiju i kolonijalna osvajanja.

Slika 1.: Putovanja Vaska de Game Izvor: 5.1.

5

Za razliku od Portugala, panija se tek kasnije ukljuila u pomorska istraivanja, a kljuna osoba koja je paniji otvorila put u osvajanju Novog svijeta bio je Kristofor Kolumbo (1451. 1506.), enovljanin koji je bio u slubi panskog dvora. On je pokuao otkriti potpuno drugaiji pomorski put do Indije plovei na zapad, a ideja se zasnivala na pertpostavci da je Zemlja okrugla (bio je pod utjecajem firentinskog geografa Paola Toscanelija koji je zastupao miljenje da je Zemlja okrugla). Ekspedicija od etiri broda 1492. godine stie do Bahamskih ostrva. Kolumbo je bio uvjeren da je otkrio azijsko kopno i to uvjerenje nije mijenjao ni nakon svoja naredna tri putovanja (1494., 1498., 1504.) na kojima otkriva Portoriko, Jamajku i druga Karipska ostrva, Trinidad, dijelove Srednje i June Amerike. Zabludu je razotkrio talijanski trgovac Amerigo Vespucci, te utvrdio da zemlja do koje je Kolumbo doao nije Indija nego da je rije o novom kontinentu koji je po njemu kasnije i dobio naziv Amerika.

Slika 2.: Kolumbove plovidbe 1492. 1504. godine Izvor: 5.2.

6

Kolumbova otkria podstiu na upuivanje drugih ekspedicija u potragu za novim zemljama. 1500. godine Pedro Kabral 3 stie do obala Brazila, a 1513. godine Vasko Nunjez de Balboa 4 prelazi preko Paname i otkriva Tihi ocean. To podstie traganje za pomorskim prolazom izmeu Atlantskog i Tihog oceana. Tako Portugalac, Ferdinand Magellan (1480. 1521.) 1519. godine predvodi ekspediciju u potrazi za prolazom. Plovei Atlantikom prema jugu otkrivaju prolaz i izlaze na Tihi ocean, a prolaz je nazvan Magellanov prolaz. Nakon dugotrajnog i tekog putovanja, iji je opis ostavio putopisac Antonije Pigafeta 5, preostali Magelanovi brodovi stiu na Marijanska i Filipinska ostrva, gdje Magelan gine. Na kraju trogodinjeg putovanja u Evropu (paniju) je stigao samo jedan njegov brod Viktorija.

Slika 3.: Magellanove plovidbe 1519. 1522. godine Izvor: 5.3.

3

Pedro Alvares Cabral (1467.-1520.) portugalski pomorac i istraiva, prvi Evropljanin koji je otkrio Brazil 1500. godine. 4 Vasco Nunez de Balboa (1475.-1519.) panjolski istraiva, guverner i konkvistador. 5 Antonio Pigafetta (1491.-1534.) putopisac porijeklom iz Venecije jedan od 17 preivjelih koji je plovio oko svijeta sa Magelanovom ekspedicijom.

7

Monetaristi 6 vjeruju da je glavni uzrok zbog ega su velika geografska otkria zapoela, bila jaka nestaica plemenitih metala. Evropska ekonomija ovisila je o vrijednosti zlata i srebra, pa je njihova niska ponuda gurnula veliki dio Evrope u recesiju.

3.1.

Susreti kultura i njihove posljedice

Ljudi su ameriki kontinent poeli naseljavati prije oko 30.000 - 40.000 godina. Tada je zbog promjena razine mora nastao kopneni most preko Beringovog prolaza 7, pa su tim putem u Ameriku prole skupine stanovnika sjeveroistone Azije. Ti ameriki starosjedioci, pripadnici mongoloidne (ute) rase, naselili su cijelu Sjevernu, Srednju i Junu Ameriku. Tamo su razvili itav niz kultura, civilizacija i drava od jednostavnih lovakih kultura koje su dugo ivjele prahistorijskim nainom ivota, pa do velikih civilizacija Srednje i June Amerike Asteka, Maya i Inka. Kolumbovo putovanje je otkrilo put do Novog svijeta. Njegovi sljedbenici su krenuli u osvajanje konkvistu, pa se nazivaju konkvistadori 8. Susret civilizacija proao je burno, jer postojale su velike razlike izmeu Evropljana i amerikih starosjedioca u nainu ivota, tehnikim dostignuima i doivljavanju svijeta i prirode. Konkvistadorima je osim njihove tehnike nadmoi od velike pomoi bila i situacija u Americi, posebno Srednjoj i Junoj. Velika carstva amerikih starosjedioca Maya, Inka i Asteka, prolazila su kroz razdoblja sukoba i laganog propadanja dolaskom konkvistadora. Novi gospodari su osvojene zemlje pretvorili u kolonije, u slubi panske krune. Bijele kolonizatore vodila je elja za bogaenjem, zlatom i iskoritavanjem kolonija i domorodaca. Robstvo, prisiljavanja na teak rad, prisilna europeizacija i pokrtavanje, zarazne bolesti i alkohol znatno su smanjili broj domorodakog stanovnitva, ali i potpuni nestanak nekih plemena i naroda. Vidjevi da domorodako stanovnitvo Amerike ne moe izdrati teak fiziki rad na plantaama i rudnicima, bijeli gospodari poeli su dovoditi porobljene stanovnike Afrike. Razvila se trgovina robljem, jedna od najveih povreda ljudskih prava. Amerika je postala jedino mjesto na svijetu gdje su se susreli predstavnici sve tri velike rasne skupine. Zato je prostor Amerike omoguio i mijeanje rasa i nastanak novih rasnih skupina. Izmeu Evrope i Amerike razvila se trgovina i razmjena, pa je veina trgovine premjestila se sa Sredozemlja na Atlantski ocean, te je tako dovela do bogaenja drava Evrope smjetenih uz Atlantski ocean, posebno panije i Portugala. Kako se panija i Portugal nisu mogli dogovoriti oko prevlasti nad Novim svijetom, dogovoreno je posredstvom pape da Portugal zadri Brazil i Afriku, a panija ostatak Amerike. Zbog prevladavanja panskog i portugalskog jezika, romanskog (latinskog) porijekla u Srednjoj i Junoj Americi, ta se Amerika naziva jo i Latinska Amerika.

6

Monetarizam je naziv za modificiranu i proirenu kvantitativnu teoriju novca koja je uklopljena u teoriju kapitala iz neoklasine kole. 7 Beringov prolaz morski prolaz izmeu Amerike i Azije. 8 Konkvistador osvaja, od panske rijei conquista osvajanje.

8

Takoer, Englezi i Francuzi nisu eljeli biti iskljueni iz kolonijalne podjele Amerike, pa su potisnuvi panjolce juno od rijeke Rio Grande otpoeli kolonizaciju Sjeverne Amerike. Ni tu domorodako stanovnitvo nije bolje prolo i postepeno je nestajalo u dugotrajnim ratovima protiv kolonizatora, da bi u 19. Stoljeu i posljednjim poraenim skupinama bila oteta zemlja, a Indijanci protjerani u rezervate 9.

3.2.

Geografija 18. stoljea poeci moderne nauke

Za 18. stoljee se esto kae da je stoljee razvoja prirodnih nauka, a veliku ulogu u tome imale su znanstvene akademije (prikupljanjem masovnih spoznaja). Ekspanzije znanja su pridonijele napretku geografije, a putovanja karavana i trgovakih brodova obogatila su geografiju i etnologiju obilnim materijalom. Javljaju se antropoloki radovi, nauka o ljudskom tijelu postaje predmet stalnog istraivanja. Vano je istaknuti razvoj fizike, matematike i astronomije, a zajedniko koritenje eksperimentalizma i matematike omoguava ovjeku da ostvari korak naprijed u razumijevanju prirodnih pojava oko sebe. S tim dolazi do velikog napretka u razvoju mjernih instrumenata pa je omogueno preciznije mjerenje pojedinih pojava i njihovo praenje. Prekretnice u razvoju geografije u drugoj polovini 18. stoljea postojale su dvije kole. Jedna je zagovarala ideju tzv. iste geografije, a druga politiko statiku geografiju.

9

Rezervati podruja na koja je valda SAD a preselila preostale sjevernoamerike Indijance, nakon to im je oduzela zemlju.

9

4. ZAKLJUAK

Iz svega navedenog moemo zakljuiti da su velika geografska otkria promijenila svijet, da su uspostavljeni novi pomorski putevi, da je dolo do razvoja ekonomije i privrede, a to je najvanije, otkriven je novi kontinent. Negativna strana svega ovoga jeste to da je domorodako stanovnitvo koje se nalo na prostoru novog kontinenta, Novog svijeta, uniteno ili je prisiljeno na ropstvo, meutim to nije bilo dovoljno jer je ponestajalo radne snage i u to vrijeme poinje trgovina robljem.

10

IZVORI I LITERATURA

1. 2. 3. 4.

Milan Vresk, Uvod u geografiju, kolska knjiga, Zagreb, 1997. Dragoljub ivojinovi, Uspon Evrope (1450. 1789.), Slubeni list, Beograd, 2000. Andre Maurois, Povijest Sjedinjenih Amerikih drava, Naprijed, Zagreb, 1960. Henri Bemford Parks, Istorija Sjedinjenih Amerikih drava, Rad, Beograd, 1985.

5. Internet stranice; slike preuzete sa: 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. http://www.hirondino.com/meusarquivos/upload/caminhomar%C3%ADtimo-para-as-%C3%8Dndias.bmp (17.12.2011.) http://www.breakingnews365.info/wp-content/uploads/christophercolumbus-maps-4-4e5e6078d3001.jpg (17.12.2011.) http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Magellan%27 s_Voyage_HR.PNG/800px-Magellan%27s_Voyage_HR.PNG (17.12.2011.) http://www.emersonkent.com/images/world_discovery_15th.jpg (17.12.2011.)

11

12