HISTORYCZNE BITWY

TOMASZ ROGACKI

PRUSKA IŁAWA 1807

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2004

WSTĘP

Kiedy Napoleon pokonał Austrię i Rosję na polach Auster­litz, Polacy ożyli nadzieją, że pójdzie dalej i przyniesie na ich ziemie upragnioną niepodległość. Tak się jednak nie stało. Pokój w Pressburgu zakończył tę wojnę. Dopiero następny konflikt, jaki wybuchł w październiku 1 806 r. z Prusami, zakończył się kompletnym rozbiciem ich armii pod Auerstadt i Jeną, a w konsekwencj i doprowadził do wkroczenia armii napoleońskiej na ziemie rdzennie polskie.

N a początku listopada 1 806 r. Napoleon zgromadził wzdłuż Odry 60 000 ludzi w V, III i IX korpusach. Koło Berlina stało dalsze 24 000 (gwardia, VI I K). Reszta wojsk zwalczała w tym czasie niedobitki pruskiej armii ścigając ją na północ aż do Lubeki.

Z uwagi na włączenie się do wojny Rosj i korpusy nadodrzańskie pomaszerowały w kierunKu Wisły. Za nimi ruszyło zgrupowanie berlińskie, a sukcesywnie dołączały pozostałe siły kończące pościg strategiczny za Prusakami.

W pierwszym zgrupowaniu dowodzonym przez marsz. Murata posuwało się 70 000 ludzi, wchodząc na ziemie polskie zaboru pruskiego szerokim wachlarzem, od Szcze­cina po Frankfurt. Sam Napoleon koncent�ował koło Poznania jeszcze 80 000 z korpusów I , I I I , VI , gwardii

6

i części jazdy odwodowej . Siły te były gotowe do działań na początku grudnia.

00 pierwszego wielkiego manewru przeciw Rosjanom cesarz zgromadził pośrednio około 1 40 000 żołnierzy, bezpośrednio - ponad 1 03 000. Wbrew swej zasadzie o działaniach połączoną masą, tym razem podzielił armię, do czego skłonił go zresztą trudny teren, warunki klimatycz­ne i trudności aprowizacyjne.

29 października armia rosyjska dowodzona przez feld­marsz. Kaminskoja (na razie prowadził ją gen. Bennigsen) przekroczyła czterema kolumnami Niemen. 7 l istopada osiągnęła linię Ełk-Gerdany-Ostrów Maz.-Ciechanowiec. Bennigsen, poprzedzaj ąc swoje wojska, stanął tego dnia kwaterą główną w Pułtusku. Zebrane nad Wisłą siły rosyjsko-pruskiej arrnii polowej liczyły 77 000 ludzi. W tym było nieco ponad 62 000 Rosjan i 1 5 000 Prusaków. Oczekiwano nadejścia korpusu B uxhoevdena (w połowie grudnia dotarł do Wysokiego Maz.) , obejmującego 4 dywi­zje w sile około 37 800 ludzi i 2 1 6 dział.

Napoleon w dniach od 5 do 7 listopada zarządził marsz Lannesa przez Starogard na Piłę, Oavouta przez Poznań na Gniezno, Augereau na Orezdenko i Hieronima ku Kaliszowi. Oavout niebawem poszedł dalej - na Sępolno, a jego jazda zajęła 1 8 l istopada Łowicz. Lannes w tym dniu wszedł do Torunia, Augereau dwa dni później dotarł do Bydgoszczy.

Wobec spodziewanej ofensywy Rosjan cesarz polecił dalszy marsz w kierunku Warszawy, do której Francuzi wkroczyli 27 l istopada. W międzyczasie Napoleon wydał dekret powołujący do życia Komisję Rządzącą jako re­prezentację narodu polskiego i organ wykonawczy.

Przymierzając się do manewru przeciwko armii rosyjsko­-pruskiej Napoleon zaplanował działanie dwoma grupami korpusów - z kiemnku Torunia pod ogólnym dowództwem Bemadotte'a i z kierunku Warszawy pod osobistym roz­kazodawstwem.

7

Na początku grudnia Bennigsen zajmował pozycje między Wkrą a Narwią, Buxhoevden doszedł do Wysokiego Maz. 22 grudnia nad rosyjskimi dywizjami dowództwo naczelne objął stary i zniedołężniały feldmarsz. Kaminskoj zarządzając ofensywę w kierunku na Kołoząb-Sochocin. Tymczasem Augereau już zdołał przerzucić swój VII K przez Wisłę. Po bojach pod Czamowem i Nasielskiem II I K Davouta otwiera przestrzeń operacyjną do działań sił głównych, które przepra­wiwszy się przez Wisłę przystąpiły do wykonania zasadnicze­go planu. Augereau wyszedł na Kołoząb, Lannes stanął pod Okuniem, dragoni Murata pod Borkowem.

Płynnie przebiegający manewr zakłócił grymas klimaty­czny - ocieplenie, jakie nastąpiło od 25 grudnia, zmieniło drogi w nieprzebyte bajora, co uratowało armię rosyjską od ciężkiej klęski. Posuwając się powoli w kierunku Wkry została powiadomiona o bojach pod Czarnowem i Nasiels­kiem. Bennigsen natychmiast zarządził koncentrację trzonu armii pod Strzegocinem, skąd rozpoczął odwrót na Pułtusk pod przykryciem grup osłonowych.

Wieści nadesłane 25 grudnia od Bernadotte 'a utwierdziły Napoleona w przekonaniu o odwrocie Rosjan na Ciechanów lub Maków Maz. Ciężkie warunki pogodowe uniemożliwiały właściwe rozpoznanie. Doniosło ono jedynie o Rosjanach pod Łopacinem, co dodatkowo potwierdzało przypuszczenia. Pchnął więc jazdę na Nowe Miasto. Ta spowodowała rozpołowienie dywizji Sackena, której jedna część poszła na Gołymin, gdzie dołączyła do wojsk Golicyna. Jazda francuska dotarła do Sońska. Jej śladem szedł VII K, a za nim gwardia dochodząc do Łopacina. Soult maszerował na Sochocin, Lannes na Pułtusk. 25 grudnia wieczorem przybył do Goładkowa i rozpoznał znaczne siły Rosjan. Davout zatrzy­mał się w Strzegocinie. Brakowało wieści od Bemadotte'a.

Feldmarsz. Kaminskoj właściwie nie dowodził już swą armią. Inicjatywę przejął gen. Bennigsen i to o� zebrał pod Pułtuskiem główne siły, tj . 55 000 ludzi ze 1 00 działami

8

zamierzając stawić tu opór. Tymczasem gen. Buxhoevden był z jedną swoją dywizją w Makowie, podczas gdy druga - Dochturowa - przebywała w Gołyminie, gdzie wraz z częściami dywizji Golicyna i Sackena zebrało się 1 7 000 ludzi.

26 grudnia cesarz rzucił na Gołymin Davouta polecając mu zarazem być gotowym do zwrotu na Pułtusk (marszałek zostawił do tego celu jedną dywizję). Augereau ruszył na Gołymin, Soult obrał kierunek na Ciechanów, gdzie nadal liczono na spotkanie głównych sił przeciwnika i zarazem na nawiązanie łączności z Bemadotte'em.

Nadciągające kolejno pod Gołymin francuskie dywizje Davouta, Murata, Augereau, pozbawione w większości artyleri i , która ugrzęzła w błocie, starły się z zajmuj ącymi obronne pozycje Rosjanami . Uporczywa walka trwała aż do wieczora, po czym Rosjanie odeszli na Maków zo­stawiwszy na placu 1 1 00 zabitych i rannych oraz 1 0 dział (Francuzi 800).

Tego samego dnia doszło do ciężkiej bitwy pod Pułtus­kiem, gdzie Lannes rzucił się z 20 000 swoich żołnierzy na 55 000 Bennigsena. M imo przewagi przeciwnika Lannes przez cały czas utrzymywał inicjatywę działając zaczepnie na całym froncie. Oczywiście nie był w stanie wymóc decyzj i , ale z chwilą nadejścia na prawą flankę Rosjan dywizji gen. Gudina z I I I K, Rosjanie nie mając zupełnie pojęcia z jakimi siłami mają do czynienia, utrzymali się wprawdzie na pozycji , lecz w nocy rozpoczęli odwrót na Ostrołękę·

Bój kosztował Rosjan 5500 ludzi, Francuzów 3500. Chociaż żadna ze stron nie odniosła zwycięstwa Bennigsen doniósł carowi bałamutnie, że pokonał 60 000 armię dowodzoną przez samego Napoleona.

Następnego dnia Napoleon przekonał się, że jego manewr upadł nie tylko z powodu fatalnych warunków pogodowych, ale także z winy Bemadotte 'a, który pozostał bezczynny

9

w B ieżuniu. Jednocześnie przekonał się o rzeczywistym kierunku odwrotu Rosjan idących na Kolno i Tykocin. 3 1 grudnia Francuzi dotarli do Omulwi. W tym momencie cesarz zdecydował się rozłożyć armię na leżach zimowych licząc, że do wznowienia działań wojennych dojdzie dopiero na wiosnę.

Zupełnie niespodziewanie Bennigsen, któremu car po­wierzył naczelne dowództwo, zdecydował się na zimową ofensywę zakładając sobie w niej rozbicie przynaj mniej dwóch francuskich korpusów i uzyskanie łączności lądowej z Gdańskiem, którego bronił pruski garnizon. Z tego powodu doszło do kampanii zimowej na Mazurach, czyli w ówczesnych Prusach Wschodnich, sfinalizowanej ciężką bitwą pod Pruską Iławą (Preussisch Eylau, dziś Bag­rationowsk).

TEATR DZIAŁAŃ WOJENNYCH

Operacje, jakie miały miejsce podczas kampanii zimowej 1 807 r., objęły pas ówczesnych Prus Wschodnich między biegami rzek Drwęca i Pisa, zamknięty od południa biegiem Wisły i sięgający na północy po wysoczyznę warmińską okoloną miejscowościami: Bartoszyce, Lidzbark Warmiński, Pieniężno, Braniewo, Pruska Hawa ' .

Teren pojezierza jest silnie falisty i pagórkowaty. Wzgórza tego terenu są uformowane z moren czołowych o kopulastych łagodnych zboczach. Występują w małych grupach pociętych nizinami, błotami, jeziorami i rzekami. W połączeniu z jeziorami wzgórza te stanowią znakomite pozycje taktyczne. Przerzynające się przez nie wąskie doliny rzek posiadają urwiste i strome, trudne do prze­bycia, wąwozy.

Pas pojezierza bierze swój początek między Toruniem a Grudziądzem tworząc fal iste podłoże o wysokości do 1 50 m n.p.m. Za Drwęcą przeobraża się w obszar pagór­kowaty rozłożony między Lubawą, Nidzicą, Ostródą i 01-sztynkiem, osiągając wysokość do 3 1 5 m n.p.m., rejon ten stanowi główny węzeł hydrograficzny Prus Wschodnich.

I W opisie działań wojennych miejscowości są podane zazwyczaj w wersji polskojęzycznej. Na końcu publikacji załączony jest wykaz miejscowości występujących w tekście w wersj i polskiej z niemieckimi ich odpowiednikami obowiązującymi na początku XIX w. i występującymi we wszystkich publikacjach obcojęzycznych.

II

Stąd bowiem biorą swój początek Drwęca, Osa, Pasłęka, Łyna, Orzyc i Omulew. Dalej , przez Pasym-Ryn, przebiega system wodny urozmaicony licznymi pagórkami o wysoko­ści 200 m n.p.m. Stąd teren obniża się ku północy w nizinne pobrzeże pruskie o wysokości 1 00 m i ku południowi, gdzie schodzi w bagniste i zalesione kwartały puszcz Kurpiowskiej i Piskiej .

Południową podstawę obszaru stanowi Wisła, której brzegi porośnięte są lasem sosnowym, bądź nagie. Rzeka ozdobiona wielu wysepkami wije sobie koryto w równej dolinie poprzecinanej głębokimi parowami, którymi ścielą się cienkie nitki dróg biegnące do niej . Szerokość rzeki w omawianym obszarze wynosi do 1 500 m.

Pasłęka nie stanowi poważniejszej przeszkody wodnej , ale przecina większość dróg idących ku Wiśle, posiadając miejscami urwiste brzegi może być wykorzystywana do działań opóźniających.

Poważną za to przeszkodą jest Łyna. Przecina ona wszystkie drogi wiodące do Wisły. W górnym swym biegu posiada nieznaczną szerokość 9- 1 2 m, w środkowym do 1 7 m, a od Frydlandu do ujścia mieści się od 26-30 m. Dolina rzeki w górnym biegu ma 42-53 m, brzegi strome, ale pod Lidzbarkiem osiąga nawet 640 m, tyle że choć brzegi ma wysokie, to jednak mniej spadziste. Sama dolina jest raczej sucha, gdzieniegdzie upstrzona bagniskami. Dolina górnej i środkowej Łyny tworzy korzystną pozycję obronną utrudniając szczególnie działania kawalerii .

Cały południowy pas Prus Wschodnich charakteryzuje niezliczona ilość jezior. W obszarze nas interesującym ciągnie się tzw. pasymski pas jezior (od Jezioran po Pasym, skąd rozwidla się na Olsztynek i Szczytno), pas olsztyński (od Nidzicy po Dobre Miasto) i pas zachodni (od Morąga przez Małdyty, Iławę po Ostródę). Poza jeziorami cały ten rejon jest silnie zalesiony - szczególnie w kierunku wschodnim. Większe kompleksy leśne znajdują się w ob-

1 2

szarze między Olsztynem, Pasymiem i Nidzicą, między Ostródą a !ławą i w rejonie Szczytna.

Uboga sieć dróg, zimowa pora i małe zaludnienie (w 1 800 r. - 930 000 mieszkańców) czyniły tę krainę jeszcze bardziej surową stawiając pod znakiem zapytania kwestię wyżywienia z jej zasobów wojsk obu walczących stron, które objęły bez mała 200 000 ludzi.

WIELKA ARMIA NA LEZACH

Napoleon, uznawszy manewr pułtuski za zakończony, wydał 7 stycznia 1 807 r. z kwatery w Warszawie rozporządzenia dotyczące rozmieszczenia wojsk na leżach zimowych (w nawiasach podana liczba oficerów przez liczbę żołnierzy) ' :

I K - marsz. J. Bernadotte - w obszarze Ostróda, Kwidzyn, Elbląg

DP - gen. Dupont (brygady: Rouyer, Legendre) - 9 pip (56/ 1722), 32 pp (43/ 1 830), 96 pp (52/ 1 83 1 )

6 batalionów - 1 5 1 ofic. , 5383 żołn. DP - gen. Rivaud (brygady: Pacthod, Maison) - 8 pp

(55/15 1 4), 45 pp (65/ 1 438), 54 pp (58/ 1 465) 6 batalionów - 178 ofic. , 44 17 żołn.

DP - gen. Drouet (brygady: Werle , Frere) - 27 pIp (52/ 1 293), 94 pp (45/ 1 375), 95 pp (54/ 1 632)

6 batalionów - 1 5 1 ofic. , 4300 żołn. Artyleria, inżynieria - 55 ofic. , 1 6 1 5 żołn. Dlk - gen. Tilly 2 - 2 phuz. (25/378), 4 phuz.

( 17/296), 5 psk (27/445)

I Dane osobowe pochodzą z Sill/ation z dni 25 grudnia i 30 grudnia 1806 r" 17 stycznia. 20 stycznia, 2 1 stycznia i 25 stycznia 1 807 r., a więc z okresu najbliższego rozegranej na początku lutego kampanii zimowej . Jedynie dane liczebne dotyczące gwardii pochodzą z II listopada 1 806 r.

2 Dywizja jazdy gen. Tilly dołączyła do I K w połowie stycznia, po rozwiązaniu doraźnie utworzonego 2 Korpusu Kawalerii Odwodowej.

14

18 batalionów, 9 szwadronów - 604 ofic., 1 6 864 żołn.

4 ODrag. - gen. Sahuc (brygady: Laplanche, Margaron) - pułki 17 (30/4 15), 1 8 (36/525), 1 9 (30/520), 27 (32/556), artyleria, pociągi (2/90)

1 2 szwadronów - 1 30 ofic. , 2 1 06 żołn.

VI K - marsz. M. Ney - rejon Oziałdowo, Mława, Chorzele, z awangardami na Wielbark. Magazyny, warsz­taty, depoty i park w Toruniu. Korpus stanowi łącznik między I a IV korpusami na styku ich leż

OP - gen. Marchand (brygady: Ligier-Belair, Roguet) - 6 pIp (65/ 1 883), 39 pp (53/ 1492), 69 pp (46/1 438), 76 pp (55/ 1 5 80)

8 batalionów - 2 1 9 ofic. , 6393 żołn. OP - gen. Gardanne (brygady: Marcognet, Labassee)

- 25 pip ( 1 800), 27 pp (49/1 462), 50 pp (57/ 1 733), 59 pp (5 1 / 1 35 1 )

9 batalionów - 1 57 ofic. , 6346 żołn. Artyleria i inżynieria (24/1 1 2 1 ) Blk - gen. Col bert - 3 phuz. (22/336), 1 0 psk (25/370)

17 batalionów, 6 szwadronów - 447 ofic., 1 4 566 żołn.

2 ODrag. - gen. Grouchy (brygady: Milet, Roget) - pułki 3 (28/463), 6 (32/487) 1 0 (28/363) 1 1 (30/445), artyleria i pociągi (2/86)

1 2 szwadronów - 120 ofic. , 1 764 żołn.

IV K - marsz. N. Soult - Przasnysz, Maków, powiat płocki, magazyny żywnościowe, depoty, szpitale w Płocku. Utrzymuje kontakt z VI K i I I I K na styku leż

OP - gen. Saint-Hilaire (brygady: Candras, Vare) - 1 0 pIp (65/1 630), 3 6 pp (57/ 1798), 4 3 pp (7 1 / 1 77 1 ) , 55 pp (62/ 1 990), artyleria i pociągi (9/252)

8 batalionów - 264 ofic. , 744 1 żołn.

1 5

DP - gen. Leval (brygady: Schiner, Ferey, Vivies) - 24 pip (58/ 1 766), 4 pp (65/2 1 84), 28 pp (62/ 1 796), 46 pp (57/ 1 859), 57 pp (64/2046), artyleria i pociągi (8/28 1 )

lO batalionów - 3 1 4 ofic . , 9932 żołn. DP - gen. Legrand (brygady: Ledru, Levasseur)

- 26 pip (62/2052), b. tyr. korsyk. 27/579), b . tyr. pad. (25/469), 1 8 pp (67/ 1 965), 75 pp (67/ 1 9 82), artyleria konna i pociągi ( 1 0/405)

8 batalionów - 258 ofic . , 7454 żołn. Park, artyleria, inżynieria (2 1 /636) D1k - gen. Guyot - 8 phuz. (25/39 1 ), 1 6 phuz.

(28/464), 22 psk (25/364), artyleria i pociągi (3/ 1 56) 26 batalionów, 9 szwadronów - 9 1 8 ofic . , 26 438

żołn. Dlk - gen. Lasalle (brygady: Lasalle, Milhaud, Wattier)

- l phuz. (23/223), 1 3 phuz. (24/345), 1 1 psk (24/444), p. szwol. bawar. (24/376)

1 2 szwadronów - 95 ofic. , 1 386 żołn. 2 brygady 2DDrag. - 5 (24/542), 1 2 (2 1 /3 1 6),

9 (24/373), 2 1 (28/495), artyleria i pociągi (4/7 1 ) 1 2 szwadronów - \O l ofic. , 1 777 żołn.

Razem 24 szwadrony - 1 96 ofic. , 3 1 85 żołn. stojących nad Orzycą stanowiących wraz z jazdą IV K osłonę jego kwater

VII K - marsz. Ch. Augereau - okolice Wyszogrodu aż po prawy brzeg Wkry, Mołtawy i Płonki z pozo­stawieniem Nowego Miasta i Sochocina IVK. Szpitale, magazyny, zakłady w Wyszogrodzie

OP - gen. Disjardins (brygady: Lapisse, Lefranc) - 1 6 pip ( 1 859», 1 4 pp ( 1 65 1 ), 44 pp ( 1 4 1 3) , 1 05 pp ( 1 505)

9 batalionów - 6428 ofic. i żołn. DP - gen. Heudelet (brygady: Amey, Sarut) - 7 pip

(200 l), 24 pp (23 1 2) , 63 pp ( 1 670) 8 batalionów - 5983 ofic. i żołn.

1 6

Artyleria i inżynieria (335) P ark ( 1 280) Blk - gen. Duronsel - 7 psk (443), 20 psk (484),

artyleria i pociągi ( 1 84) 6 szwadronów - 1 1 1 1 ofic. i żołn. 1 7 batalionów, 6 szwadronów - 1 5 1 37 ofic. i żołn.

nr K - marsz. N. Davout - lewy brzeg Wkry po Gołymin i Pułtusk oraz rzekę Orzyc, rejon między Narwią a Bugiem po Ostrołękę, którą obsadzi, jeżeli przeciwnik ją opuści, swą lekką jazdą i 5 DDrag. Serock i wszystkie wioski w okolicy pozostawi dla V K wraz z prawym brzegiem Bugu - od ujścia Narwi do Bugu. W Pułtusku - kwatera i magazyny

DP - gen. Morand (brygady: d'Honnieres, Brouard) - 1 3 pip (49/ 1 228), 1 7 pp (48/ 1 59 1 ), 30 pp (46/ 1 297), 5 1 pp (55/ 1 368), 6 1 pp (52/ 1 398)

DP - gen. Friant (brygady: Lochet, Grandeau) - 33 pp (48/ 1 352), 48 pp (57/ 1 535), 1 08 pp (48/ 1 577), 1 1 1 pp (44/ 1 406)

DP - gen. Gudin (brygady: Petit, Gauthier) - 1 2 pp (30/987), 2 1 pp (56/ 1 5 1 3), 25 pp (38/ 1 403), 85 pp (27/ 1 1 54)

Artyleria i inżynieria (40/1 465) Dlk - gen. Marulaz - 1 psk ( 1 6/258), 2 psk ( 1 4/ 1 82),

12 psk (2 1 /263) 26 batalionów, 9 szwadronów - 689 ofic., 1 9 968 żołn.

5 DDrag. - gen. Becker (brygady: Boussart, Viallanes) - pułki 1 3 (26/448), 22 (29/40 1 ), 1 5 (22/263), 25 (30/5 1 2), artyleria i pociągi (2/78)

12 szwadronów - 1 09 ofic. , 1 702 żołn.

V K - marsz. J. Lannes - zajął punkt w Serocku, jazda lekka w wioskach na prawym brzegu Bugu do ujścia Narwi po Brok; pozostała część dywizj i Gazana zajęła rejon między Bugiem, Wisłą a granicą austriacką, dywizja

1 7

Sucheta - Pragę i przedmieścia Warszawy, gdzie stanęła też kwatera

OP - gen. Suchet (brygady: Claparede, ReiI le, Vedel) - 1 7 pip (43/ 1 446), 34 pp (54/ 1 592), 40 pp (57/ 1 339), 64 pp (30/883), 88 pp (29/945)

OP - gen. Gazan (brygady: Graindogre, Campana) - 2 1 pip (25/ 1 544), 28 pp (59/ 1 453), 1 00 pp (65/ 1 832), 1 03 pp (67/1 849)

Artyleria i inżynieria, parki (3 1 / 1 337) Dłk - gen. Treilliard - 9 phuz. (23/394), 10 phuz.

( 1 6/405), 2 1 psk (23/446) 2 1 batalionów, 9 szwadronów - 522 ofic. , 1 5 465

żołn.

Brygada huzarów - gen. Latour-Maubourg - stanęła na prawym brzegu Wisły między Płockiem a Wyszogrodem nie zajmując tych miast, kwatera w Bodzanowie

Skład: 5 phuz. (23/30 1 ), 7 phuz. (30/33 1 ) 6 szwadronów - 5 3 ofic. , 632 żołn.

BOrag. - gen. M arisy (z 3 DOrag.) - na prawym brzegu Wisły od Płocka (nie zajmując go) po Dobrzyń i Bolkowo

Skład: 8 pdrag. (29/4 1 4), 1 6 pdrag. (23/670) 6 szwadronów - 52 ofic. , 1 084 żołn.

I DDrag. - gen. Klein - od Dobrzynia po Bobrowniki, gdzie zatrzymała się kwatera główna

- brygady Fenerolza, Fauconeta - pułki 1 (27/229), 2 (22/359), 4 ( 1 6/305), 1 4 (23/325), 20 (2 1/265), 26 (2 1/355)

18 szwadronów - 1 30 ofic., 1 838 żołn. I DKc - gen. Nansouty - nad P ilicą z centrum · pod

Rawą, gdzie kwatera, składy żywności i zakłady - brygady Defrance ' a, Lahoussaye' a, Saint-Germaina

- l pkarab. (25/408), 2 pkarab. (26/4 1 0), 2 pkir. (29/446), 3 pkir. (24/449), 9 pkir. (26/457), 12 pkir. (22/435)

2 ' - Pruska lIawa 1807

1 8

Artyleria i pociągi (6/ 1 52) 1 8 szwadronów - 1 59 ofic . , 2757 żołn.

2 DKir. - gen. D'Hautpoul - Oolub, Rypin, Sierpc, z warsztatami i artylerią w Toruniu

- brygady Saint-Sulpice' a, �Iementa - l (2 1 /359), 5 (20/363), 1 0 (22/338), 1 1 (20/307)

Artyleria i pociągi (2/ l 00) 1 2 szwadronów - 85 ofic. , 1 467 żołn.

P ark artylerii - Łęczyca, gdzie zostały urządzone zakłady naprawcze oraz ulokowane depoty kawalerii

Kaw. gwardii - marsz. 1. Bessieres - za wyjątkiem 4 szwadronów będących w Warszawie - zajęła rejon na lewym brzegu Wisły aż po B iałołękę z artylerią i ambulansami

Piechota gwardii - w Warszawie Skład: brygada strzelców konnych gw., gen. Lepic

(66/986), komp. mameluków płk. Dahlmanna, brygada grenadierów konnych gw. gen. Walthera (64/8 1 8)

Brygada strzelców pieszych, gen. Soules (9 1 / 1 689), brygada grenadierów pieszych, gen. Dorsenne (92/ 1 525)

Szwadron żandarmerii wyborczej , płk. Jacquin ( 1 1 /23 1 ) Artyleria, gen. Couin (24/503), kompania marynarzy

(4/99), pociągi, administracja (22/ 1 6 L) 8 batalionów, 1 6 szwadronów - 374 ofic. , 60 1 2 żołn.

Podsumowując całość tych sił dowiadujemy się, że w styczniu Napoleon dysponował do nowych działań armią obejmującą przeszło 1 35 000 żołnierzy (w tym ponad 25 800 jazdy). Do tego dochodziła idąca z Kalisza dywizja grenadierów (DO) gen. Oudinota (5000 żołn.) i garnizon Warszawy pod gen. Lemmarois (4000 żołn.) .

19

Intendent Wielkiej Armii gen. Daru otrzymał dyspozycje dla urządzenia szpitali w Kwidzyniu (dla I K), Toruniu (dla Neya i d' Hautpoula), Płocku (dla Soulta), w Wyszogrodzie i Łowiczu (dla Augereau), Pułtusku (dla Davouta) i w War­szawie (dla Lannesa). W punktach tych mają też być przygotowane miejsca dla wszystkich depotów korpusów.

Napoleon wydał też dyspozycje co do organizacji wyży­wienia i stworzenia wielkich magazynów żywnościowych dla 1 00 000 ludzi na dziesięć dni, 30 000 miar owsa i 1 0 piekarni. Dopuścił nawet, by Bemadotte i Ney mogli posiadać małe magazyny żywności i szpitale spełniające pośrednią rolę. Poza tym zarządził jeszcze organizację małych składów żywnościowych w Mławie (dla Neya), Przasnyszu, Ciechano­wie i Sochocinie (dla Soulta). Magazyny te były organizowa­ne pod okiem Daru i przy ścisłej współpracy Komisj i Rządzącej , przy czym wielkie usługi oddał tu Józef Wybicki.

Zarządzenia Napoleona co do aprowizacj i podyktowane były troską o wyżywienie armii w tak ubogich i słabo zaludnionych rejonach, w dodatku w zimowej porze. To właśnie te elementy skłoniły go do organizacji systemu magazynowego, który armia francuska zarzuciła jeszcze w dobie rewolucji kierując się zasadą, że wojna powinna żywić wojnę.

8 stycznia wyszły dalsze rozkazy dotyczące: - ufortyfikowania Serocka z dwoma przyczółkami

mostowymi w celu osłony przepraw przez Bug i Narew, - wzniesienia trzech przyczółków mostowych pod Mod­

linem, - budowy przyczółka mostowego pod Pułtuskiem na

lewym brzegu Narwi, - ustawienia ośmiu redut na Pradze, które osłonią most

warszawski, - wzmocnienia fortyfikacj i Torunia, umocnienia domi­

nujących wzgórz oraz wybudowania przyczółka mostowego na lewym brzegu Wisły.

20

Napoleon spodziewał się, iż do l marca wszystkie te zamierzenia zostaną zrealizowane.

Nie zapomniał też cesarz o frontach ościennych i rezer­wach. Marsz. Mortierowi na Pomorzu Szwedzkim polecił zająć Stralsund, a przy sprzyjającej okazj i opanować także wyspę Rugię. Do wojsk ks. Hieronima Bonaparte wysłał na Śląsk kolejną dywizję bawarską, przez co wzmocnił go do 30 000 ludzi. Przygotował ponadto organizację nowego X K pod marsz. Lefebvre z przeznaczeniem na oblężenie Gdańska. W związku z tym ze Szczecina ruszyły: Legia Północna (4000 żołnierzy) i dywizja badeńska (6000 żołnierzy) oraz 2 pułk lekkiej piechoty i 1 5 pułk lekkiej piechoty francuskiej . Z Poznania: 1 9 i 23 pułki strzelców konnych, które wespół z jazdą badeńską, utworzyły brygadę kawalerii . Skoncentrowane w okolicach Łowicza wojska polskie gen. Dąbrowskiego ( 1 0 007 żołnierzy), po zor­ganizowaniu w jednostki taktyczne, przeszły do Bydgosz­czy, a stąd wyruszyły na Gdańsk. Po drodze miały lik­widować wszelki opór napotkanych pruskich oddziałów.

22 stycznia nastąpiło zablokowanie twierdzy Grudziądz bronionej przez pruski garnizon gen . Courbiere' a. Nad 3000 wojsk hesko-darmsztadzkich i oddziałem kawalerii francuskiej objął dowództwo gen . Rouyer.

Uwieńczeniem tych wszystkich posunięć cesarza było ogłoszenie we Francji poboru 80 000 rekruta z rocznika 1 807.

POŁOŻENIE I PLANY SPRZYMIERZONYCH. DZIAŁANIA NEYA

ZMIANY W ROSYJSKIM DOWÓDZTWIE

W wyniku raportu gen. Bennigsena do cara o "zwycię­skiej" bitwie pod Pułtuskiem, w której pokonał on same­go Napoleona, Aleksander I nagrodził go Orderem św. Jerzego III klasy naznaczając zarazem na głównodowo­dzącego arrnii rosyjskiej . Odwołani zaś zostali feldmarsz. Kamienskoj , który zresztą opuścił armię jeszcze 29 grudnia 1 806 r. udając się do Grodna, a także gen. Buxhoevden, który właściwie z racji starszeństwa winien objąć dowodzenie. Car dla złagodzenia efektu swej decy­zji mianował go gubernatorem Rygi.

Nominacja na głównodowodzącego doszła do Bennigsena w Goniądzu, dokąd prowadzone przez niego oddziały, poprzedzane awangardą z 40 szwadronów pod ks. Go­licynem, dotarły po uprzednim zaprowiantowaniu się w t y­kocińskich magazynach. Carski ukaz oddawał mu też pod komendę rezerwy gen. Korsakowa stacjonujące w oko­licach Wilna i Grodna.

Bennigsen, mając teraz nominację w kieszeni, ruszył wreszcie na połączenie z grupą wojsk prowadzoną przez

22

Buxhoevdena, czego do tej pory unikał, by nie podlegać pod tego ostatniego. 1 3 stycznia 1 807 r. doszedł do Szczuczyna, następnego dnia do Białej (Buxhoevden z 5 i 8 dywizjami był tam już 8 stycznia). 1 6 stycznia doszło w końcu do koncentracj i siedmiu rosyj skich dywizj i : 2 , 3 , 4, 5 , 7, 8 i 1 4. 6 dywizję gen . Se­dmoradzkiego pozostawił Bennigsen w Goniądzu, skąd miała ona nawiązać kontakt z nadchodzącym korpusem gen. Essena l .

Ten ostatni tymczasem, wskutek rywalizacj i rosyj skich generałów o wodzostwo, został zupełnie zdezorientowany w poruszeniach. Stanąwszy w połowie grudnia w okoli­cach Brześcia Litewskiego otrzymał najpierw rozkaz feldmarsz. Kamienskoja nakazujący mu marsz na Wyso­kie Mazowieckie celem połączenia się z siłami głównymi. Już 22 grudnia dostał rozkaz powrotu do Brześcia. 27 grudnia nadeszła wiadomość, że dowództwo nad armią sprawuje gen. Buxhoevden. 3 1 grudnia byłby otrzymał kolej ne polecenie - odesłania jazdy do Bennigsena i marszu z resztą sił na Wysokie. Po drodze jednak stary feldmarsz. Kamienskoj , spotkawszy kuriera, zmienił te dyspozycje.

Essen pozostawszy w Brześciu napisał wprost do Peters­burga pytając jakich i czyich rozkazów ma w końcu słuchać. Dopiero jednak w połowie stycznia uzyskał infor­mację objaśniającą mu kto dowodzi armią, a zarazem dalsze rozkazy. Zgodnie z nimi miał przekroczyć granicę rosyjską między Grodnem a Brześciem i przesunąć się na Briańsk-Nur, by zagrozić stamtąd Warszawie. Otrzymał też pod swoje rozkazy 6 dywizję Sedmoradzkiego.

Generał ruszył więc na Briańsk poprzedzany awangardą gen. Lewisa (pułk huzarów achtyrskich, pułk kozaków, 8 pułk jegrów). Ten ostatni, rozrzuciwszy szeroko swe komendy, posuwał się w drobnych utarczkach. z patrolami Francuzów w kierunku Bugu i Narwi.

23

ODWRÓT LESTOQA. RUCHY NEYA

Prusacy odebrali rozkaz Kamienskoja o odwrocie 27 grudnia w Nidzicy. Zaczęli więc wycofywać się w kierunku Węgorzewa, które osiągnęli 3 stycznia 1 807 r. Ich odwrót niemal całkowicie odsłonił Królewiec broniony tylko przez kilka słabych, świeżo zorganizowanych batalionów. Drogi do tego miasta przesłaniały bardzo skąpe siły:

- z Torunia na Królewiec: mjr Borstell ze ISO-osobo­wym oddziałem Garde du Corps wzmocniony potem detachementem rtm. Ravena,

- z Braniewa na Królewiec: gen. Rouquette stacjonu­jący w okolicach Pasłęka ze swoim pułkiem dragonów i batalionem fizylierów Rembowa.

Rouquette otrzymał najpierw rozkaz od Lestoqa, by wycofywał się na Braniewo. Zastosował się jednak do otrzymanego w tym samym czasie rozkazu gen. Rlichela, gubernatora Królewca, który polecił mu nadal trzymać się w Pasłęku w celu zachowania łączności z Gdańskiem.

Tymczasem oddziały awangardowe VI K marsz. Neya dowodzone przez gen. Col berta już w pierwszych dniach stycznia podeszły w okolice Sępopol-Bartoszyce-Lidzbark Warmiński, osiągając siłami głównymi Reszel, Bisztynek, Jeziorany, Dobre Miasto, Morąg, Miłakowo. Pod tą ostatnią miejscowością doszło do utarczki z Prusakami. Sam marsza­łek stanął 7 stycznia kwaterą w Dobrym Mieście, a następne­go dnia w Barczewie. Tutaj, zorientowawszy się, że Króle­wiec jest właściwie odsłonięty, założył zdobycie tego ważne­go punktu nagłym wypadem. Wiązał ten zamiar ze zdobyciem lepszych miejsc kwaterowania, ponieważ w tych, jakie mu powierzono, było wyjątkowo trudno o jakiekolwiek zaopatrzenie.

Zlecił to zadanie gen. Colbertowi dodając mu do jego lekkiej jazdy wybrane z VI K i uformowane w 6 batalio­nów kompanie grenadierów i woltyżerów oraz 6 dział.

24

Colbert pod pozorem ścigania Prusaków miał iść na Królewiec z Bartoszyc drogą na Schlitten, po doj ściu do rzeki Świeżej przekroczyć ją w Gr. Lauth i wezwać garnizon do kapitulacji grożąc w razie odmowy znisz­czeniem miasta.

Kiedy do króla Fryderyka Wilhelma dotarły wieści o bliskości Francuzów (Prusacy rozpoznali jazdę Col berta pod Bartoszycami) ten od razu, 8 stycznia, zarządził przeniesienie dworu do Pilawy, natomiast do Bennigsena wysłał kpt. Sch6lera z wezwaniem o natychmiastową pomoc. Jednak w międzyczasie do króla pruskiego zdołał dotrzeć wysłannik z rosyjskiej kwatery głównej, płk Koszin, informując go o zbliżaniu się całej armii carskiej . Nowy głównodowodzący rosyjski miał bowiem w sobie ofensyw­nego ducha i zamierzał przystąpić do działań zimowych licząc w dużej mierze na to, że jego żołnierze, oswojeni z klimatem, pokonają zastępy Napoleona"- ludzi z połu­dnia, jak ich nazywał. Informacje o posuwaniu się wojsk Neya na północ nasunęły mu plan zakładający wykorzy­stanie rozszerzającej się luki między VI a I korpusami i pobicie każdego z nich oddzielnie.

Lestoq, mając osłabiony korpus, pozbawiony informacji o wielkości nadchodzących sił przeciwnika, opuścił 8 stycz­nia Węgorzewo i przeszedł za rzekę Guber obierając kwaterę w Srokowie. Tu dołączyły do niego dwa pułki kozackie wysłane jeszcze rozkazem Buxhoevdena z Kolna, by przynajmniej pozorowały wobec Francuzów obecność armii rosyjskiej przy Prusakach.

Lestoq przesunął też w tył brygady ariergardowe. Malt­zahn z Cierzpięt na Olszewo, Pl6tz z tejże miejscowości do Giżycka, Kltichzner z Giżycka na Węgorzewo.

9 stycznia Lestoq wysłał na rozpoznanie przeciwnika oddział jazdy. Ten następnego dnia zderzył się z francuskimi patrolami między Sępopolem a Barcianami. Lestoq zasilił go więc 1 30 fizylierami z batalionu Stutterheima i 30

25

huzarami w celu obsadzenia Sępopola. Miejscowość ta jednak okazała się już być zajęta przez 300-osobowy oddział Francuzów. Prusacy zatrzymali się zatem w Sąto­cznie, a Lestoq przeznaczył tu jeszcze na wsparcie (w nocy na J I stycznia) resztę batal ionu Stutterheima, 5 szwadronów huzarów Pri ttwitza i pułk dragonów Baczki . S iły te wyrzuciły Francuzów z Sępopola, ale dowodzący nimi Prittwitz wycofał się zaraz z powrotem na Barciany. Lestoq pewny, że ten trzyma Sępopoi, skierował naprzód gen. Rembowa z 2 batalionami i 5 szwadronami planuj ąc jeszcze opanowanie B i sztynka i Bartoszyc . 14 stycznia miało nastąpić uderzenie siłami Pri ttwitza i Esebecka, ale nadeszłe wieści o znacznym zgrupowaniu Francuzów w Reszlu, przekreśliły całą akcję . Esebeck pozostał zatem nad Guber - w Łękaj­nach, Pri ttwitz stanął w Sątocznie, a przysłane mu dodatkowo 3 bataliony i 5 szwadronów umieścił w Kre­likiejmach .

Tymczasem J 3 stycznia 3 bataliony francuskie z od­działem jazdy zaatakowały pruski oddział stojący w Kin­węgach, nieopodal Sątoczna, odrzucając go. Lestoq, czując się zagrożony przewagą przeciwnika, skoncentrował swoje główne siły pod Barcianami z oddziałami wysuniętymi nad Guber.

Prawdę powiedziawszy, gdyby Prusacy działali bardziej zdecydowanie, mogli nawet rozbić VI K Neya. Ten bowiem był szeroko rozrzucony na przestrzeni 80 km. Jednak jazda pruska wykazywała mierną inicjatywę podczas patroli rozpoznawczych dostarczając niepełne i mgliste, a często nawet przesadzone informacje.

17 stycznia w Pruskiej Iławie doszło do rozmów między gen. Colbertem a gen . Rilchelem w sprawie armisticjum. Francuski generał w zamian za przerwanie działań domagał się linii demarkacyjnej opierającej się o miejscowości: Mrągowo, Kętrzyn, Barciany, Gerdany,

26

Frydland, Domnowo, Pruska !lawa, Górowo Baweckie, Pienężno i Mamonowo.

POŁĄCZENIE WOJSK I PLAN BENNIGSENA

Prowadząc powyższe pertraktacje Ney zdawał się nie dostrzegać nadciągającego niebezpieczeństwa. Luka między nim a Bernadotte' em powiększała się coraz bardziej stano­wiąc poważne niebezpieczeństwo dla leż Grande Armee. Sprzymierzeni bowiem wyraźnie już dążyli do zjednoczenia sił, co wiązało się ściśle z planem przejścia do ofensywy. Jej założenia zostały wypracowane jeszcze 2 stycznia w Nowogrodzie podczas wymuszonego spotkania Bennig­sena z Buxhoevdenem. W swej idei sprowadzała się ona do powstrzymania marszu Francuzów na Królewiec poprzez kroki zaczepne skierowane ku Dolnej Wiśle z zamiarem deblokady Gmdziądza i sforsowania Wisły między tą twierdzą a Toruniem, by następnie przeciąć Napoleonowi komunikacje z Poznaniem. Przy powodzeniu całej tej operacj i Bennigsen planował dalej zasilić garnizon Gdańska korpusem Lestoqa, samemu zaś oczekiwać na leżach zimowych zapowiedzianych posiłków (w Rosji ogłoszono już pobór milicji w liczbie 60 1 000).

Bennigsen, pozostawiwszy w Białej 1 600 ludzi (ponadto dla osłony bagaży 650 jazdy tatarskiej , a dla osłony magazynu w Tykocinie - 350), poprzedzany awangardami Markowa, Baggewuta i Barclaya, wyruszył w dwóch kolumnach na północ. Linie jezior przeskoczył koło jeziora Śniardwy dochodząc 1 6 stycznia kwaterą do Orzysza. Wojska posunęły się jeszcze dalej - na Giżycko, Kętrzyn i Ryn, gdzie ostatecznie zebrały się w dniach 1 7 i 1 8 stycznia.

20 stycznia Rosjanie obrali kierunek na Bisztynek i Sępo­pol, nawiązując następnego dnia upragnioną łącznQść z Pmsa­karni zebranymi nieopodal Drogoszy . Rosyjski wódz zdecy-

27

dował teraz zasilić ich pułkami muszkieterów: wyborskim i kałuskim.

Zgromadzone siły sprzymierzonych obejmowały teraz 77 000 Rosjan i 1 3 000 Prusaków w korpusie Lestoqa. Łącznie zaś z dywizjami skrzydłowymi, oddziałami deta­szowanymi i garnizonem Królewca dysponowały siłą około 1 25 000 ludzi. Uwzględniając jeszcze garnizony w Gdańsku i Grudziądzu - razem około 1 45 000.

Armia Bennigsena 2 dywizja - gen. Ostermann-Tołstoj pułki grenadierów: pawłowski, petersburski pułki muszkieterów: rostowski, jelecki pułki jazdy: leibkirasjerów, dragonów kargopolskich

1 2 batalionów, 1 0 szwadronów

3 dywizja - gen. Osten-Sacken pułk grenadierów taurydzkich pułki muszkieterów: litewski , koporski, muromski, czer­

nichowski, dnieprowski, 2 1 jegrów pułki jazdy: kirajserzy małorosyjscy, dragoni kurlandzcy,

huzarzy sumscy pułki kozaków: Howajskiego I O, Papuzina

2 1 batalionów, 20 szwadronów

4 dywizja - gen. Somow pułki muszkieterów: tulski, nowoginski, tobolski, połocki,

tengiski pułki jazdy: kirasjerzy św. Jerzego, dragoni pskowscy,

batalion pułku jazdy polskiej 1 5 batalionów, 1 5 szwadronów

5 dywizja - gen. Tuczkow pułki muszkieterów: sewski, permski, mohylewski, 24

jegrów

28

pułk dragonów ryskich 1 2 batalionów, 1 0 szwadronów

7 dywizja - gen. Dochturow pułki muszkieterów: moskiewski, władyrnirski, woro­

neski, azowski pułki jazdy: dragoni moskiewscy, dragoni ingermanlan­

dzcy, huzarzy pawłogardzcy pułki kozaków: Małachowa, Andronowa

1 2 batalionów, 20 szwadronów

8 dywizja - gen. Essen pułk grenadierów moskiewskich pułki muszkieterów: szliserburski, staroingermanlandzki,

podolski, archangełgołodzki pułki jazdy: dragoni petersburscy, dragoni liwlandzcy pułki kozaków: Kisielewa, Sysojewa

1 2 batalionów, 10 szwadronów

1 4 dywizja - gen. Kaminskoj pułki muszkieterów: riazański, uglicki, 23 jegrów, 26

jegrów pułki jazdy: dragoni finlandzcy, dragoni mitawscy,

huzarzy grodzieńscy 1 2 batalionów, 20 szwadronów

Awangardy l . gen. Markowa pułk grenadierów jekatierynosławskich, pułk muszkiete­

rów pskowskich, 5 jegrów, 7 jegrów, 25 jegrów pułk huzarów jelizawetgradzkich

1 5 batalionów, 1 0 szwadronów

2. gen. Barclaya de Tolly pułk muszkieterów kostromskich, l jegrów, 3 jegrów,

20 jegrów

29

pułk huzarów oliopolskich, pułk huzarów izumskich, dwa pułki kozaków, batalion jazdy polskiej

1 2 batalionów, 25 szwadronów

3. gen. Baggewutta pułki muszkieterów: sofijski, białozerski, starokolski,

4 jegrów pułk huzarów aleksandrowskich

1 2 batalionów, 10 szwadronów

Ogółem: 1 35 batalionów, 1 50 szwadronów, kozacy - 75 000 ludzi

Korpus gen. Essena5 6 dywizja - gen. Sedmoradzki pułki muszkieterów: wileński, nikowski, reweiski, wo­

łyński pułki jazdy: kirasjerzy jekatierynosławscy, dragoni ki­

jowscy pułk kozaków Popowa5

1 2 batalionów, 1 0 szwadronów - 8000 ludzi

9 dywizja gen. ks. Wołkońskiego2 pułk grenadierów astrachańskich pułki muszkieterów: galicyjski, orłowski, ukraiński,

krymski, penski, 10 jegrów pułki jazdy: kirasjerzy gołuchowscy, dragoni noworosyj­

scy, huzarzy mariumpolscy 2 1 batalionów, 20 szwadronów

1 0 dywizja gen. Mellera-Zakomielskiego pułk grenadierów kijowskich pułki muszkieterów: liazański, kurski, j arosławski, briań­

ski, wiacki, 8 jegrów pułki jazdy: dragoni charkowscy, dragoni czelTlichowscy,

huzarzy achtyrscy

30

pułki kozaków: Karafora, Kilfanowa 2 1 batalionów, 20 szwadronów

razem: 42 bataliony, 40 szwadronów, kozacy - 1 8 000 ludzi, 1 32 działa I

Ogółem 6, 9 i 1 0 dywizje: 54 bataliony, 50 szwadronów, kozacy - 26 000 ludzi.

Z posiadanych sił 6 dywizja Sedmoradzkiego została ulokowana w Goniądzu jako łącznik między siłami głów­nymi a Essenem, a zarazem ochrona tyłów, 1 1 00 ludzi zostało w Białej, pułk tatarski (650) strzegł porządku między Białymstokiem a Grodnem i wreszcie 360 ludzi ochraniało magazyny w Tykocinie.

Pruski korpus Lestoqa Bataliony grenadierów: Fabecky'ego, Schlieffena, Chle­

bowsky'ego, Masowa, Brauna Bataliony fizylierów: Bergena, Rembowa, Wackenitza,

Schachtmayera, Btilowa, StuUerheima Pułki piechoty: Riichela, Schóninga, Riitza, Plótza,

batalion pułku Bessera Pułki dragonów: Rouquette'a, Baczki, Auera, Esebecka Pułk huzarów PriUwitza Pułk kirasjerów Wagenfelda 1 5 szwadronów Towarzyszy (pułk i batalion) Gadre

du Corps Rosyjskie pułki muszkieterów: wyborski, kałuski 26 batalionów, 7 1 szwadronów - 1 5 000 ludzi Łącznie zatem sprzymierzeni mogli użyć w polu 2 1 5

batalionów i 27 1 szwadronów oraz jakieś 600 dział.

I Wprawdzie historyk tej wojny Michajłowskij-Danilewskij wykazywał stan tego korpusu na 37 249 ludzi, jednak należy sądzić, że brał pod uwagę stany dywizj i przy pełnych etatach, których tak naprawdę nigdy nie osiągały.

OFENSYWA BENNIGSENA

Bennigsen przekonany, że ruchy jego wojsk nie zostały dotąd zauważone przez przeciwnika, wróżył sobie pełne zaskoczenie. Pierwszy etap działania obliczono na zniesienie korpusu Neya, którego niesubordynacja w tym konkretnym przypadku wydała akurat pozytywne owoce. Marszałek bowiem ciągle jeszcze trzymał się między Łyną a Guber, mimo że jeszcze 1 3 stycznia otrzymał od marsz. Berthiera rozkaz Napoleona, by zajął naznaczone leża, ponieważ cesarz nie planuje zimą dalszych działań. Ney zwlekał z wykonaniem tego rozkazu, a nawet podciągnął bliżej ku sobie 2 dywizję dragonów gen. Grouchy'ego spod Wielbar­ku. Cesarz wysłał do niego gen. Jominiego, by ten przekazał marszałkowi jego niezadowolenie z samowoli przypomina­jąc zarazem, że decyzja rozpoczęcia czy przerwania walki z nieprzyjacielem należy wyłącznie do niego. Ney skarcony 20 stycznia przystąpił do wykonania cesarskich rozpo­rządzeń i ruszył ku Olsztynowi.

Tymczasem 2 1 stycznia ruszyli naprzód sprzymierzeni. Rosjan poprzedzały trzy awangardy - Markowa, Barclaya de Tolly i Bagrationa. Gen . Colbert z ariergardą opuścił SępopoI i Bartoszyce, zabawił kilka godzin w Bisztynku, gdzie tegoż 2 1 stycznia starł się z rosyjskimi czołówkami,

32

po czym odszedł na Jeziorany. W Bisztynku stanął kwaterą gen. Bennigsen. Jego straże przednie doszły już do Lidz­barka Warmińskiego. Przez następne dwa dni główne siły Rosjan odpoczywały, natomiast awangardy doszły do brzegu Pasłęki staczając drobną walkę pod Dąbrówką ze strażami tylnymi Neya. Ten ostatni jeszcze z Olsztyna (22 stycznia) wysłał pisma do Bemadotte' a, Soulta i kwatery głównej informując o rosyjskiej ofensywie. Tymczasem pismo Neya do Berthiera zostało przechwycone przez kozaków, dzięki czemu Rosjanie uzyskali obraz położenia I K ukierun­kowując teraz swe działania na jego zniszczenie.

2 1 stycznia ruszył naprzód także pruski korpus gen. Lestoqa - na SępopoI. Stąd, 22, na Tolko pchając oddziały awangardowe w kierunku Lidzbarka Warmiń­skiego - na Górowo i za rzekę Elmę. 23 stycznia Prusacy posuwali się po drodze Górowo-Pieniężno-O­meta. W dniu tym bowiem dotarł do Lestoqa meldunek od gen. Rouquette' a, że ten został zaatakowany pod Braniewem przez awangardy Bemadotte' a i cofnął się na Mamonowo. Lestoq, upatrując w tym zagrożenie dla Królewca, chciał tym ruchem zagrodzić Francuzom drogę do dalszego marszu. W kierunku tym utwierdził go zresztą rozkaz Bennigsena zalecający marsz na Ometę tak, by 25 stycznia osiągnął Książnik. Lestoq, dotarłszy 24 stycznia do Pieniężna, dowiedział się jednak, że Francuzi już opuścili Braniewo odchodząc na Pasłęk.

24 stycznia Bennigsen stanął kwaterą w Lidzbarku Wannińskim, awangarda Markowa zaś przekroczyła Pasłękę pod Pitynami. Jeszcze tej nocy oddziały gen. M arkowa podeszły pod Miłakowo, gdzie zaskoczyły 4 pułk huzarów, 1 00 dragonów i dwie kompanie woltyżerów. Zaatakowaw­szy Francuzów dwoma batalionami 5 pułku jegrów płk. Gogiela i pułkiem muszkieterów pskowskich płk. Łosz­kariewa wzięły wielu z nich do niewoli (według rosyjskich danych 1 6 oficerów i 270 żołnierzy), a resztę zmusiły do

33

spiesznego odwrotu na Morąg. Od jeńców Markow dowie­dział się, że należą oni do awangardy I K i że Bernadotte idzie na Morąg.

Tymczasem ·marsz. Ney dotarł 23 stycznia do Nidzicy, po czym przesunął się bardziej w lewo ku Dąbrównie, mając na uwadze osłonięcie Ostródy - punktu zbornego I K, najbardziej teraz narażonego na zniszczenie (dla VI K zagrożenie już w zasadzie minęło).

Położenie Bernadotte ' a było rzeczywiście poważne. Kiedy jeszcze 14 stycznia wyruszył z Mławy na naznaczone mu leża, po drobnych utarczkach z batalionem garnizonu gdańskiego pod Dzierzgoniem, z gen. Rouquette'em pod Pasłękiem i Braniewem, osiągnął on linię Pasłęki i brzeg Zalewu Wiślanego. Tu rozłożył się na przestrzeni 80 km. Dywizja gen . Rivauda stanęła w rejonie Ostró­da-Iława-Morąg, dywizja gen. Droueta d' Erlon obsadziła Zalewo-Dzierzgoń-Prabuty, dywizja gen. Duponta Pa­słęk-Elbląg-Braniewo. Lekka kawaleria została rozciągnięta wzdłuż Pasłęki . Z podporządkowanej Bernadotte'owi 4 dy­wizji dragonów brygada gen. Laplanche' a stanęła między Elblągiem a Pasłękiem, druga brygada w kierunku na Olsztynek - dla utrzymania łączności z VI K Neya. Bernadotte przebywał w Elblągu i tu otrzymał od swego szefa sztabu z Ostródy, gen. Maisona, alarmujące wieści o nagłej ofensywie Rosjan i pierwszych dyspozycjach generała nakazujących dywizji Rivauda i brygadzie dra­gonów Margarona koncentrację w Ostródzie, a dywizji Droueta w Zalewie. Sam marszałek wydał dalsze polecenia nakazujące dywizj i Duponta, brygadzie dragonów Lap­lanche'a i jeździe korpuśnej zgrupowanie w Pasłęku. Drouetowi zaś polecił przejść 25 stycznia z Pasłęka (pułki 27 lekki, 94, 95 liniowe) na Morąg, by zasilić stojący tam 8 pułk piechoty pod gen . Pacthodem i zapewnić bezpieczeństwo dla planowanego przemarszu Duponta na Ostródę.

3 - Pruska lI.w. 1 807

34

24 stycznia Bemadotte przybył do Pasłęka. Rozezna­wszy się tu lepiej w sytuacji zrozumiał, że Dupont będzie musiał cofać się flankowym marszem w obliczu nadciągających sił przeciwnika. Zalecił mu więc, aby wyruszył 25 stycznia o godz. 4.00 rano i najpóźniej do godz. 1 0.00 dotarł do Pasłęka.

Na 24 stycznia, a więc w trzy dni po rozpoczęciu kroków zaczepnych przez sprzymierzonych, I K stał skoncentrowany w trójkącie Ostróda-Zalewo-Pasłęk (roz­piętość u podstawy 45 km).

25 stycznia lewa kolumna Rosjan przeskoczyła Łynę w Dobrym M ieście dotykając rzeki Pasłęki pod Dąbrówką (awangarda wysunięta za rzekę). Kolumna prawa osiągnęła Miłakowo, sam Bennigsen zatrzymał się kwaterą w Lu­borni nie.

Lestoq zatrzymał się tego dnia kwaterą w Gładyszach (dołączył do niego Rouquette). Otrzymał on jeszcze z Pieniężna rozkaz Bennigsena, by kierował się na Chojnik, a nie na Książnik. Zmusiło to oczywiście Prusaków do nadkładania drogi, przez co niewiele posunęli się do przodu.

BITWA POD MORĄGIEM (25 STYCZNIA)

Gen. Markow dowiedziawszy się od jeńców wziętych w Miłakowie, że I K Bemadotte 'a jest w marszu na Morąg, ruszył tam 25 stycznia o świcie. O pół marszu za nim posuwał się kilkoma pułkami jazdy gen. Anrepp. W połu­dnie doszedł do Plebaniej Wólki, gdzie kozacy zaskoczyli francuski posterunek biorąc go do niewoli. Od jeńców uzyskano informację, że w Morągu przebywa sam Ber­nadotte. Markow, sądząc, iż ma przed sobą cały I K, ustawił swe wojska na wzgórzach pod Jurkami: pułk muszkieterów pskowskich i 25 pułk jegrów w pierwszej linii, pułk grenadierów jekatierynosławskich

. w drugiej.

35

Jurki obsadził batalionem 7 pułku jegrów, dwa pozostałe bataliony tego pułku zajęły stanowiska na prawo pod Łącznem zabezpieczając pozycję przed oskrzydleniem. Dwa bataliony 5 pułku jegrów zajęły Plebanią Wólkę mając trzeci batalion w odwodzie. Pułk huzarów jelizawetgradz­kich wysunięto do przodu pod Morąg, kozaków rozrzucono szeroko we wszystkich kierunkach .

Morąg był obsadzony, jak wiemy, przez 8 pułk piechoty gen. Pacthoda. Przed południem dotarł tu jeszcze z Pasłęka z jednym batalionem i brygadą dragonów Laplanche'a marsz. Bernadotte, a z Zalewa gen. Drouet z pułkami 27 lekkim i 94 l iniowym. Ogółem 9 batalionów i 1 1 szwad­ronów. Marszałek zaalarmowany o pojawieniu się Rosjan zebrał natychmiast swe wojska zamierzając wystąpić do ataku i tym samym dać czas pozostałym jednostkom na przejście ku Ostródzie.

Około godz. 1 3 .00 Francuzi przeszli do natarcia. Ich jazda uderzyła na rosyjskich huzarów. Została przez nich odrzucona, ale w pościgu huzarzy dostali się pod ogień dział ustawionych pod Morągiem i w kontrataku zostali odrzuceni. Ustawili się teraz pod Jurkami, na lewym skrzydle.

Bernadotte pchnął w międzyczasie gońca do gen . Dupon­ta, aby ten spieszył z Pasłęka na pole bitwy i marszem na Chojnik-Królewo--Łączno wyszedł na prawą flankę Rosjan. Jednocześnie rzucił batalion 9 pułku na Plebanią Wólkę. W zaciekłej walce batalion stracił orła, ale wkrótce udało mu się go odzyskać. Markow rzucił wsparcie do wsi, ale Bernadotte zaangażował szybko dwa dalsze bataliony i wyrzucił stamtąd jegrów. Jednak główna pozycja przeciw­nika opierająca się o las i jeziora pozostała na razie nie wzruszona, a francuskie ataki prowadzone siłami 8 i 94 pułków liniowych oraz 27 lekkiego były odpierane.

Wreszcie pod Łącznem pokazał się Dupont .z 32 i 96 pułkami liniowymi. Markow widząc zagrożenie swej linii

36

odwrotu przerzucił tutaj jeden batalion jegrów oraz pułk grenadierów jekatierynosławskich. Walka zaczęła się przeciągać. Zapadał już powoli zmrok, kiedy Dupont coraz bardziej zaczął zagrażać prawej flance Rosjan, a Bernadotte ponowił atak z frontu. Markow w tej sytuacj i zarządził odwrót. Dotarł jeszcze do niego gen. Anrepp - dowódca prawoskrzydłowej kolumny kawalerii - ofe­rując osłonę odwrotu. Jednak wyjechawszy w chwilę potem do przednich l ini i , gdzie chciał się lepiej zorien­tować w sytuacj i ogólnej, ugodzony został śmiertelnie kulą karabinową.

Rosjanie wycofywali się napierani ciągle przez Fran­cuzów. Ale pomyślny dla Bernadotte' a bieg wypadków zakłóciły teraz wieści z Morąga o ataku Rosjan na miasto. Nie mając jasnych informacj i o sile atakujących wstrzymał pościg i zawrócił.

Jak się okazało na Morąg napadł oddział wydzielony z lewoskrzydłowej kolumny kawalerii gen. ks. Golicyna, który idąc od Bogaczewa, skierował tu trzy szwadrony dragonów kurlandzkich pod ks. Dołgorukim i 6 szwadronów huzarów gen. hl'. Pahlena. Wojska te o zmroku minęły zachodnią stronę jeziora Narie i stwierdziły, że miasto jest obsadzone niewielkimi siłami, ale za to zawalone bagażami. Nagłym atakiem Pahlen wyrzucił Francuzów z zabudowań, uwalniając przy okazj i 200 Rosj an i Prusaków z niewoli . Huzarów rzucił zaraz drogą n a Miłakowo, dragonom zlecił zajęcie się bagażami i wziętymi jeńcami. W trakcie otrzymał informację o nadchodzącym Bernadotcie. Zarządził więc natychmiastowy odwrót, ale najbardziej wysunięty do przodu szwadron huzarów został pod Plebanią Wólką otoczony i musiał się przebijać, a ranny płk Kreutz dostał się do niewol i .

Grupa Pahlena tymczasem cofała się ze zdobyczą, jednak po drodze w c iemnościach większość francw�kich jeńców po prostu uciekła.

37

Starcie pod Morągiem kosztowało Markowa 1 500 ludzi (z 1 1 000 posiadanych) I, Bemadotte' a - 700 (z 1 3 000 skoncentrowanych).

26 stycznia rano Bemadotte obrał marszrutę na Miłomłyn. Flankę miał stale zagrożoną przez l iczne podjazdy rosyjskiej awangardy lewego skrzydła operującej spod Bogaczewa.

RUCHY WOJSK MIĘDZY 26 A 31 STYCZNIA

Pomyślny przebieg walk pod Morągiem umożliwił Ber­nadotte'owi w miarę swobodny odwrót. Osłabił też śmiałe dotąd zapędy Rosjan. Ich awangarda bowiem cofnęła się na Miłakowo, gdzie Bennigsen, w wyniku alarmującego mel­dunku jednego z oddziałów kozackich o zbliżaniu się sporych sił przeciwnika, zarządził koncentrację wojsk (26 i 27 stycznia). W wyniku tych rozporządzeń lewe skrzydło rosyjskie dotykające już niemal linii odwrotu I K francus­kiego zostało nieopatrznie cofnięte.

Lestoq będąc 25 stycznia w dalszym marszu słyszał kanonadę pod Morągiem, a po drodze dowiedział się, że wojska Bemadotte' a idące spod Pasłęka nawiązały bój z Rosjanami. 26 stycznia zatem wyruszył w trzech kolum­nach i marszem na Pasłęk spodziewał się zetknąć z Fran­cuzami. Dotarłszy do tej miejscowości otrzymał pismo od Bennigsena nakazujące mu działać na lewe skrzydło armii nieprzyjacielskiej, która całą siłą ciągnie na Miłakowo (rozkaz ten był konsekwencją wspomnianego wyżej myl­nego raportu). Lestoq obrócił więc kolumny na Rogaj­ny-Kwitajny, ale niebawem otrzymał kolejny rozkaz zmie­niający poprzedni - Prusacy mieli o świcie dotrzeć do Chojnik i Sambrodu, ponieważ Bennigsen postanowił 27 stycznia zaatakować Morąg. Kiedy jednak Prusacy dotarl i na wyznaczone punkty okazało się, że Morąg jest już

I Plotho w Tagebucil podawał stratę Rosjan na 2000 zabitych i rannych oraz 400 jeńców, w l K Bernadotte'a zaś na 800-900 ludzi.

38

obsadzony przez Rosjan. Bennigsen bowiem, 26 stycznia, otrzymał wreszcie rzeczowe informacje o ruchach Fran­cuzów i skierował tam zaraz awangardę, a wieczorem wyruszała w tym kierunku część sił głównych. Reszta wymaszerowała następnego dnia rano. Bagration zaś z awangardą prawoskrzydłową posuwał się na Miłomłyn, podczas gdy awangarda lewoskrzydłowa zmierzała na Olsztyn.

Lestoq tymczasem wykonał zwrot na Małdyty i Zajezie­rze dochodząc w nocy 27 stycznia do Zalewa (straże przednie w połowie drogi do Miłomłyna).

Głównodowodzący rosyjski licząc nadał, że dopadnie korpus Bemadotte'a, zaplanował na 28 stycznia atak na Miłomłyn siłami czterech dywizji . Współdziałanie Prusaków miało tu polegać na ich wyjściu drogą przez Jaśkowo na flankę i tyły przeciwnika.

Kiedy jednak awangarda rosyjska dotarła do Miłomłyna stwierdziła, że nie ma tam już Francuzów (I K przeszedł wcześniej na Lubawę), wobec czego wszelkie dalsze ruchy wojsk wstrzymano i Bennigsen zarządził trzy dni od­poczynku opierając swe wojska lewym skrzydłem o Dobre Miasto, prawym o Zalewo.

Lestoq jednak postępował dalej . Jeszcze 27 stycznia odłączył się od niego gen. Rouquette idąc na Kwidzyn, gdzie miał stanowić osłonę flanki sił głównych, a zarazem wsparcie dla oddziału wydzielonego mjr. Borstella, który z Prabut ruszył na Grudziądz. W nocy na 29 stycznia BorstelI uderzył swoim 22-osobowym oddziałem Garde du Corps na Białochowo.

Tegoż 29 stycznia Lestoq zmierzał na Susz, a jego oddziały awangardowe podchodziły pod Iławę, Biskupiec i Kisielice. Do tej ostatniej miejscowości dotarł 3 1 stycznia stając na równi ze strażą przednią ks. Bagrationa, który w międzyczasie wkroczył do Hawy. Awangardy pruskie przesunęły się na Wonne, Łasin i Szwarcenówo, a 1 00-

39

osobowy oddział jazdy dotarł do Rogoźna - niedaleko Gmdziądza.

Na 3 1 stycznia armia Bennigsena miała następujące ugmpowanie:

Kwatera główna - Morąg I K gen. Tuczkowa (5, 7, 8 dywizje) - między Pasłękiem

a Morągiem, kwatera korpusu w Sambrodzie I T K gen. Ostena-Sackena (3, 1 4 dywizje) - na południe

od Morąga z kierunkiem marszu na Jeziorany A wangarda prawoskrzydłowa - w !ławie i okolicy

z oddziałami wysuniętymi na Pasym i Olsztynek Oddział gen. Barclaya de ToBy - w Ostródzie Korpus pruski Lestoqa - Kisielice i okolice Oddział gen. Rouquette'a - Kwidzyn Forpoczty - pod Rogoźnem, Łasinem, Szwarcenowem

i Wonnem. Prusacy zakładali już dalsze działania. Ponieważ wy­

dzielone z garnizonu gdańskiego siły miały oczyścić lewy brzeg Wisły, Lestoq zdecydował się podeprzeć te działania z przeciwnego brzegu, by jednocześnie doprowadzić do zdobycia Gniewu. l lutego gen. Esebeck z pułkiem dragonów, pułkiem muszkieterów kałuskich oraz półbaterią konną miał wymszyć na Tychonowy, a 2 lutego zaatakować Gniew. Ewentualne wsparcie dla niego powinien stanowić gen. Rouquette, który miał się skoncentrować w okolicach Nowego.

Rzecz cała nie doszła jednak do skutku, gdyż Bennigsen otrzymał w międzyczasie informacje o przybyciu Napoleona do Wielbarku ( l lutego), co mogło być zapowiedzią francuskiej kontrakcj i . W związku z tym zaczął ukierun­kowywać swe ruchy tak, by móc się jej przeciwstawić.

Bemadotte tymczasem, nie widząc możliwości utrzyma­nia się na linii Miłomłyn-Ostróda, wycofał się do Lubawy, gdzie dołączyła do niego l dywizja ciężkiej jazdy gen. Nansollty (2800 szabel). Kiedy wkrótce potem dowiedział

40

się o dotarciu przeciwnika do !ławy i pod Olsztynek, podjął dalszy odwrót starając się utrzymać łączność z Neyem, a jednocześnie chronić Toruń.

W nocy na 3 1 stycznia otrzymał rozkaz cesarski na­kazujący mu przede wszystkim osłonę Torunia. Ruszył zatem na Brodnicę, dokąd dotarł 1 lutego. Zarządził też zniesienie bezpośredniej blokady Grudziądza ściągając ku sobie będące tam 5 batalionów hasko-darmsztadzkich należących organizacyjnie do dywizj i gen. Rivauda 2.

Ney, który pierwotnie zamierzał wesprzeć I K, jeszcze 28 stycznia podszedł pod Ostródę, ale zorientowawszy się w sytuacj i odskoczył na Olsztynek, a następnie na Dąbrówno.

, Gen. Rouyer, zdawszy dowództwo pod Grudzi,ldzem gen. Stoschowi. udał się do Torunia. Będące pod Grudziądzem 4 heskie batałiony Ueden został detasZQwany) Napołeon podporządkował marsz. Lefebvre, który mial utworzyć X K dla oblężenia Gdańska. Hesi zostal i wkrótce wzmoc­nieni przez 4 polskie bataliony z Legii Kaliskiej gen. Zajączka, który mial lU przejąć dowództwo.

KONCENTRACJA GRANOE ARMEE. OFENSYWA NAPOLEONA

KRYSTALIZACJA PLANU NAPOLEONA

I KONCENTRACJA NA 31 STYCZNIA

Informacje o ruchach Rosjan spływające do kwatery cesarza w Wa�szawie od drugiej dekady stycznia nadawały powoli wyobrażenie o zamiarach przeciwnika. 23 stycznia marsz. Soult meldował z Przasnysza o opuszczeniu przez Rosjan Kolna i marszu na Białą-Pisz. Wieści te dotarły do kwatery głównej następnego dnia i choć nie zawierały żadnych szczegółów, Napoleon zarządził natychmiast zgro­madzenie rezerw aprowizacyjnych w Serocku, Pułtusku i Nieporęcie, a ponadto polecił Soultowi zgromadzić jego IV K w Przasnyszu, Neyowi V I K przeprowadzić na Nidzicę, a Augereau przejść z VI I K na Raciąż.

23 stycznia Napoleon wysłał rozkaz do 3 dywizji kirasjerów gen. d'Espagne' a (93 oficerów, 1 90 1 żołnierzy), by z Poznania kierowała się na Toruń, natomiast dywizji grenadierów gen. Oudinota (5000 żołnierzy), by z Kalisza szła na Łowicz.

Meldunki nadal napływały, ale nie pozwalały jeszcze jasno sprecyzować zamiarów Rosjan. Cesarz zalecał więc 26 stycznia Bernadotte'owi utrzymanie linii Pasłęki, a w przy­padku ofensywy Bennigsena przede wszystkim osłonę Toru-

42

nia i utrzymanie łączności z Neyem. Soult miał przesunąć się pod Wielbark.

27 stycznia raport odebrany od Bemadotte' a wyjaśnił Napoleonowi dostatecznie sytuację. Nastąpiło uściślenie planu, którego ideą przewodnią staje się, generalnie rzecz biorąc, wyjście na lewe skrzydło i tyły nieprzyjaciela, a tym samym opanowanie przepraw na Łynie, odcięcie go od zaplecza i zgniecenie w generalnej bitwie z odwróconym frontem. Stosownie do tego zostały rozesłane rozporządze­nia. Bemadotte, jak wspomniano, ma osłaniać Toruń, Augereau zebrać VII K pod Mławą, Soult z IV K dołączyć do swej awangardy w Wiei barku, Murat z rezerwą jazdy dołączyć tam do lekkiej dywizj i Lasalle 'a, Oavout ma zebrać swój III K pod Pułtuskiem. Ten ostatni jeszcze 28 stycznia wyruszył z dwoma dywizjami na Myszyniec zostawiając na razie dywizję gen. Gudina w pół drogi między Pułtuskiem a Brokiem - dla osłony flanki marszu, a zarazem ewentualnego wsparcia działań V K.

W nocy na 30 stycznia Napoleon opuścił Warszawę (gwardia wyszła już 28 stycznia), która stawała się teraz głównym ośrodkiem zaopatrzenia. Przybywszy za dnia do Pułtuska wydał polecenie, aby generał adiutant Savary przejął po chorym marsz. Lannesie V K. Korpus ten otrzymał na wzmocnienie podległą dotąd pod Oavouta 5 dywizję dragonów gen. Beckera i miał za zadanie odparcie ewentualnego uderzenia gen. Essena w kierunku Warszawy, następnie przejście do sił głównych i po­zostawienie dalszej osłony miasta gubernatorowi tegoż - gen. Lemmaroisowi (4 bataliony polskie Poniato­wskiego, 5 marszowych francuskich - 4000 ludzi) . Zlecił ponadto przyspieszenie prac przy budowie szańca pod Pułtuskiem i mostu w Nieporęcie. S:;lvary powinien na 3 1 stycznia zebrać swoje siły pod Brokiem, a na l lutego w Nurze, by osłaniać stąd flankę koncentrujących się sił głównych Wielkiej Armi i .

.

43

Jeszcze 30 stycznia wieczorem dotarł Napoleon do Przas­nysza. Zmierzała tu akurat dywizja gen. Gudina z III K. Stąd wysłał wspomniane wyżej pismo do Bernadotte' a, by ten osłaniał Tomń do chwili, aż Lefebvre otrzyma będące jeszcze w drodze posiłki i będzie mógł przejąć jego funkcje. Wówczas ma ruszyć szybko naprzód, ponieważ siły główne wystąpią z ogólnym atakiem l lutego.

3 1 stycznia w południe cesarz dotarł do Wielbarku. W tym dniu Wielka Armia zajęła wyznaczone rozkazami rejony gotowa do natychmiastowego działania:

Murat jako awangarda - dywizja lekkiej kawalerii Lasa\le'a (2 1 68) stojąca w Szczytnie, 2 dywizja dragonów Grouchy'ego ( 1 884), 3 dywizja dragonów Milhauda (3094), w drodze jest 2 dywizja kirasjerów d'Hautpoula

- 7086 żołnierzy, Soult z IV K - w awangardzie z M uratem zajął

Wiei bark; kiemnek marszu wyznaczony na Pasym-Olsztyn - 25 000 żołnierzy,

Davout z III K - w rejonie Myszyńca (dwie dywizje: Frianta, Moranda), dywizja Gudina pod Przasnyszem - ja­ko prawe skrzydło z dyrekcją na Szczytno-Pasym-Olsztyn

- 1 8 000 żołnierzy, Gwardia - Chorzele

- 6000 żołnierzy, Ney z VI K i l dywizją dragonów Kleina - w Dąbrówce

tworzy oś manewm ( 1 2 000 + 2068) - 1 4 000 żołnierzy,

Augereau z VII K - jako ariergarda zajął okolice Nidzicy i Janowa

- 1 2 000 żołnierzy, Bernadotte z I K i 4 dywizją dragonów Lahoussaye' a

- w rejonie Nowego Miasta Lubawskiego osłania Toruń ( 1 5 300 + 2236); swoją obecnością ma ściągać na siebie nieprzyjaciela w tym kierunku. Wysłano mu rozkaz marszu na Dąbrówkę w celu wspierania działań Neya. Ponadto

44

w pobliżu znajduje się jeszcze l dywizja kirasjerów Nanosuty (2087)

- 20 300 żołnierzy, D'Hautpoul z 2 dywizją kirasjerów - w drodze ku

siłom głównym - 1 545 żołnierzy,

- ogółem do dyspozycji 1 04 000, w tym 1 5 700 jazdy

- osłona prawoskrzydłowa - X K marsz. Levebre 'a: Polacy Dąbrowskiego, Hesi, pułki francuskie, 3 dywizja kirasjerów d' Espagne'a (około 1 6 000 żołnierzy) - ma zabezpieczać lewy brzeg Wisły i osłaniać Toruń oraz Bydgoszcz

- osłona lewoskrzydłowa - V K gen. Savary'ego i 5 dywizja dragonów gen. Beckera - osłona Warszawy i flanki sił głównych ( 1 7 300 żołnierzy). Ponadto grupa garnizonowa gen. Lemmaroisa (4000 żołnierzy)

Razem zatem do działań w nie planowanej wcześniej kampanii zimowej stanęło ponad 1 4 1 000 żołnierzy.

Napoleon po przybyciu na miejsce zorientował się w aktualnej sytuacji i wydał jeszcze kilka rozporządzeń korygujących. Otóż Ney miał związać nieprzyjaciela na lewym skrzydle uderzeniem na Olsztynek, w czym ma go wesprzeć Bernadotte po przybyciu nocnym marszem (wy­słano mu stosowny rozkaz). Z przeciwnego skrzydła ruszy jednocześnie grupa manewrowa.

WALKI POD PASYMIEM I OLSZTYNEM ( 1-2 LUTEGO)

l lutego korpusy francuskie zaczęły wykonywać nakazane ruchy. W awangardzie, jak wspomniano, szedł Murat ze swą jazdą i Soult z IV K zmierzając na Pasym. Pod tą miejscowo­ścią doszło do pierwszego starcia - z forpocztą ks. Dołgorukiego (3 bataliony, 2000 jazdy). Po krótkiej walce,

45

w której Francuzi zaangażowali trzy pułki kawaleri i , Ooł­goruki odszedł na Olsztyn.

Z Pasymia Murat i Soult ruszyli od razu na Olsztyn, przy czym brygada kawalerii IV K pod gen. Guyotem została obrócona na Dźwierzuty w celu przesłonięcia prawej flanki marszu. Oavout z Myszyńca miał 2 lutego dojść do Szczytna. Na razie skierował jedynie silną awangardę na Rozogi, skąd z kolei patrole wyruszyły na Pisz i. Mikołajki z zadaniem upewnienia się co do ewentualnego zagrożenia stamtąd dla prawej flanki i połączeń z Warszawą.

Zadanie o podobnym charakterze otrzymał marsz. Lefeb­vre - doprowadzić do ponownej blokady Grudziądza i nie dopuścić Prusaków do Torunia. Gdyby jednak próbowali dostać się do Gdańska - nie należy im w tym przeszkadzać.

Co do pozostałych sił francuskich to Ney minął akurat Olsztynek, Augereau był w drodze z Nidzicy - między Oąbem a Orłowem.

Napoleon rozumiał, że odwrót przeciwnika będzie musiał iść na Olsztyn lub Dobre Miasto o ile nie będzie on chciał stracić kontaktu ze swoim zapleczem. Jednakże dla uzys­kania pełnego wyobrażenia o sytuacj i brakowało cesarzowi informacji o Bernadotcie, co go bardzo niepokoiło.

2 lutego wojska obu stron posuwały się w kierunku zbieżnym na Jonkowo i Olsztyn nie mając pełnego rozeznania we wzajemnym położeniu. Pod Olsztynem Murat i Soult zderzyli się z głównymi siłami rosyjskiej awangardy (w tym detachement Barclaya). Oceniwszy ją przesadnie na 25 000 ludzi atakowali niezdecydowanie. Kiedy przy zapadającym zmierzchu Rosjanie podjęli odwrót na Gutkowo ruszyła za nimi jazda, natomiast reszta wojsk obsadziła miasto.

Davout w tym czasie był w drodze do Szczytna, przy czym pozostawił silny oddział pod dowództwem gen. Grandeau w Myszyńcu. Gwardia cesarska doszła do Pasymia, Ney zmierzał na Olsztyn, Augereau był o pół marszu dziennego za nim (około 1 5 km).

46

DECYZJE BENNIGSENA W OBLICZU NOWEJ SYTUACJI

Wieści o koncentracj i Francuzów między Nidzicą a Szczytnem zaczęły napływać do rosyjskiej kwatery głównej już 30 stycznia (od kozackich patroli) . Nie spowodowały one jednak wstrzymania ruchów Prusaków ku Dolnej Wiśle, ani też posuwania się oddziałów prawo­skrzydłowej kolumny za I K Bernadotte 'a . Tego dnia głównodowodzący rosyjski podjął jedynie decyzję o skie­rowaniu 4 dywizj i pod gen. Sackenem na prawy brzeg Łyny w rejon Olsztyn -Jeziorany. Golicyn z awangardą miał n iezmiennie operować w kierunku Pasym-Szczytno, a nawet sięgać po N idzicę-Wielbark. Jednocześnie awan­garda Barcl aya miała obrócić się z Ostródy na Olsztynek, by tym posunięciem przesłonić ruch 3 dywizj i gen. Tuczkowa idącej w kierunku wschodnim.

Wykonanie tych rozporządzeń zaczęło się następnego dnia bez specjalnego pośpiechu, choć wiadome już było przybycie Napoleona do armii .

Tegoż 3 1 stycznia miało miejsce jeszcze jedno istotne wydarzenie. Otóż oddział kozacki pod płk. Jurkowskim pochwycił pod !ławą kuriera z cesarskimi rozkazami dla Bernadotte'a, w których była mowa o tym, by I K ściągał na siebie armie przeciwnika, podczas gdy grupa manewrowa wyjdzie na jego tyły i odetnie go od zaplecza. Młody niedoświadczony jeszcze kurier nie zdążył zniszczyć pism I , a ks. Bagration, oceniwszy ich wagę, odesłał j e natychmiast do sztabu głównego w Morągu, a sam - nie czekając na

I Oficer ordynansowy ze sztabu marsz. Berthiera, Augustyn Słubicki, tak przedstawia to wydarzenie twierdząc przy tym, że to Prusacy pochwycil i kuriera: Plan ten został odkryty przez złapanie oficera francuskiego wysłanego z depeszą, który dla oszczędności, a raczej przez chciwość, nie biorąc koni pocztowych, zatrzymywał się po wioskach oczekując za końmi i w trakcie tego przez Prusaków Wnlc z depeszami w łóżku jeszcze pochwyconym został.

47

rozkazy - zarządził odwrót ku trzonowi armii przesłaniając ten ruch demonstracją jazdy. Jej akcja spowodowała, że Bernadotte ruszył odśrodkowo na Brodnicę - w myśl zresztą pierwotnej instrukcj i o osłonie Torunia. Inne rozkazy przecież do niego nie dotarły.

Wieczorem l lutego nadeszły do Morąga zdobyte przez Bagrationa dokumenty, przekreślając momentalnie celowość planu z 30 stycznia, tj . koncentracj i sił głównych na prawym brzegu Łyny. W trosce przede wszystkim o Bagrationa i Prusaków (odległość Kisielice-Olsztyn 95 km) zapadła decyzja o koncentracji armii w okolicach Jonkowa. Był to mniej więcej środkowy punkt między dywizjami skrzydłowy­mi (odległość Miłomłyn-Jonkowo 40 km, Dobre Mias­to-Jonkowo około 30 km). Odpadła oczywiście w tej sytuacji możliwość odwrotu na Barczewo. Pozostał jedynie odwrót lewym brzegiem Łyny do Dobrego Miasta. Obrana pod Jonkowem pozycja miała swoje niezaprzeczalne walory taktyczne. Stanowiła ją rozległa równina ciągmlCa się od rzeki Pasłęki po Łynę. Biegnąca po niej droga opada koło Gutkowa w 2-kilometrowej szerokości podmokłą dolinę upstrzoną małymi jeziorami, która dalej przerzyna się między jeziorami Długim a Ukiel i dochodzi do Olsztyna.

Front bojowy ustalono wzdłuż drogi Mątki-Jonkowo na długości 8 km. Rozwinęło się na niej 1 2 batalionów i 6 baterii . Nadchodzące dalsze siły zostały urzutowane w głąb. Bennigsen przywoływał do siebie Golicyna, a Bar­clayowi wysłał polecenie przejścia na Olsztyn, by zapewnić tym odwrót Dołgorukiemu. Samą przeprawę na tyłach pozycj i , pod Barkwedą, miała zabezpieczyć ściągana już spod Jezioran 14 dywizja gen . Kaminskoja.

Na 2 lutego wszystkie zarządzenia zostały wykonane. W międzyczasie poszedł też rozkaz do gen. Lestoqa, aby

maszerował na Ostródę w,celu połączenia się z Rosjanami. Wyruszył on zatem w dwóch kolumnach z Kisielic i wieczo-

48

rem, 2 lutego, dotarł do Iławy. Gen. Rouquette 'a pozostawił nad Osą, mjr. Borstella w okol icach Gniewu (dla obserwacji Wisły), a gen. Esebeckowi zlecił przemarsz z Kwidzyna na Kisielice-Bawę.

SPODZIEWANA BITWA POD JONKOWEM (3 LUTEGO)

Napoleon przybył do Olsztyna 3 lutego o świcie. Za nim nadciągnęła gwardia. Pomimo raportów Murata o znacznych siłach rosyjskich pod Jonkowem cesarz uważał, że to tylko ariergardy, siła główna zaś, według doniesień z 2 lutego, zbiera się w Dobrym Mieście. O godz. 5 .00 rano, w duchu tych przypuszczeń, polecił marsz. Soultowi iść prawym brzegiem Łyny, Muratowi lewym, a Neyowi, którego zdążył już osobiście zbesztać za samowolne działania, obrać marsz­rutę na Ostródę-Olsztyn-Barczewo i poszukać kontaktu z I K, który otrzymał rozkaz marszu na Ostródę (o przechwy­ceniu rozkazów przez przeciwnika nic nie wiedział), a jedno­cześnie przeciąć drogę Ostróda-Dobre Miasto celem izolacji lewego skrzydła nieprzyjaciela. III K otrzymał dyrekcję na Barczewo, przy czym czołowa dywizja gen. Frianta, będąca w Dźwierzutach, winna tam dojść wieczorem. VI I K ma dotrzeć wieczorem do Olsztyna.

O godz. 6.00, wyjeżdżając z Olsztyna, Napoleon był nadal przekonany o słuszności swej dedukcj i , chociaż brał już pod uwagę możliwość koncentracji rosyjskiej pod Olsztynem. Wydał więc dodatkowe rozporządzenia doty­czące I I I K - l dywizja gen. Moranda ma iść na Pasym, natomiast 3 dywizja gen. Gudina pozostać w Szczytnie na wypadek dalszych rozkazów.

Koło południa cesarz wróciwszy do Olsztyna z re­konesansu w Gutkowie miał już jasny obraz sytuacji i wydał ostateczne rozkazy:

- Soult z dywizjami Levala i Legranda oraz 2 dywizja dragonów Grouchy'ego, jako prawe skrzydło, ma iść

49

prawym brzegiem Łyny na Dywity-Różnowo, uchwycić przeprawę pod Barkwedą i uderzyć stamtąd na tyły Rosjan. Kawaleria gen. Guyota z IV K ma iść na Dobre Miasto.

- Davout będący w marszu na Barczewo ma posuwać się na Spręcowo i wesprzeć tym ruchem działania Neya. Dywizja Gudina ze Szczytna winna przejść na Dźwierzuty.

- Murat (lekka jazda Lasalle' a, 3 dywizja dragonów Milhauda) i l dywizja Saint-Hilaire 'a z IV K stworzą centrum pozycj i pod Gutkowem, które następnie wesprze Ney stając na lewym skrzydle. Spodziewany jest około godz. 1 3 .00 i od jego nadejścia uzależniony jest cały plan, gdyż uderzenie ma nastapić jednocześnie z obu kierunków.

- Augereau i gwardia będą stanowić odwód ogólny. Napoleon ponownie udał się do Gutkowa, a tymczasem

nadszedł ponaglany VII K i stanął za Muratem. Za Auge­reau z kolei stanęła nadchodząca gwardia. Jednak nadal brak było Neya. Ten przybył dopiero o godz. 1 7.00. W tej sytuacji Napoleon stwierdził, że jest już stanowczo za późno na atak i zdecydował, że nastąpi on 4 lutego, mimo że od strony marszu Soulta dochodziły odgłosy żywej kanonady.

BARKWEOA (3 LUTEGO)

Jak pamiętamy, lewe skrzydło rosyjskie przed obejściem przesłonił trzon 14 dywizj i gen. hr. Kaminskoja tj . 9 bata­lionów. Wzmacniały je przydzielone 3 pruskie baterie ciężkiej artylerii mjr. Huguenina. Wojska te jeszcze przy opuszczaniu Jezioran otrzymały rozkaz zajęcia pozycj i pod Barkwedą w celu zamknięcia tam przejścia przez groblę. 4 bataliony pod gen. Gersdorfem strzegły przeprawy na drodze z Dywit do Miłakowa, pozostałe stanęły jako odwód pod Bukwałdem. Znajdujący się w Barkwedzie most nie został zerwany (jedyny między Olsztyn�m a Dob­rym Miastem). Zamykały go 24 działa Huguenina stojące

4 - Pruska lIawa 1 807

50

na wzgórzu na zachodnim brzegu Łyny. W ich zasięgu była też 1 70-metrowej długości grobla. W samej Bark­wedzie, na prawym brzegu Łyny, został ustawiony batalion muszkieterów uglickich.

Soult jeszcze rano, 3 lutego, doszedł do Dywit. Stąd rzucił swoją jazdę korpuśną (Guyot) na Dobre Miasto. Około godz. 1 5 .00 czołówki dywizj i Levala podeszły pod Barkwedę. Szybko nadciągały pozostałe siły. Dowódca artylerii I V K, gen. Dulauloy, zatoczył przeciw Prusakom dwie baterie, trzecią zaś ustawił na pagórku na lewo od Barkwedy z zadaniem ostrzeliwania grobli. Gen. Leval natomiast rzucił do ataku na północ od wsi 24 pułk lekkiej piechoty, a gen. Viv iesowi polecił przedrzeć się z 4 pułkiem piechoty i batalionem 28 przez Łynę poniżej wsi. To natarcie załamało się jednak w ogniu dział i muszkieterów uglickich. Ponowny atak oskrzydlający wyrzucił Rosjan ze wsi, a Francuzi w pościgu za nimi przeskoczyli na drugi brzeg. Tu doszło do zaciekłej walki na grobli na białą broń z odwodami. Francuzi zostali odrzuceni z powrotem. Muszkieterzy usiłowali teraz powrócić do wsi, ale tym razem zmasowany ogień francuskiej artylerii zmusił ich do cofnięcia się.

Leval pchnął po raz trzeci do natarcia gen. Viviesa. Ten uderzeniem czterech batalionów opanował w końcu

? przeprawę -. Bój ustał już po zapadnięciu ciemności . Zdobyto 6 dział.

Straty wynosiły 600 zabitych i rannych (w oficjalnym raporcie przyznawano się tylko do 300), nieprzyjaciela - 1 1 00.

Tego dnia wieczorem brygada kawalerii gen. Guyota podeszła pod Dobre Miasto i opanowała je zagarniaj ąc część zgromadzonych tam taborów armii, lazarety, maga­zyny, a nawet ponoć 500 czy 1 1 00 jeńców.

2 Według wersji rosyjskiej przeprawa została utrzymana. Przeczą temu jednak relacje francuskie, które zresztą zgodne są z ustaleniami niemieckich historyków dokonanymi w miejscu bitwy.

5 1

Prusacy tegoż 3 lutego posuwali się ku Ostródzie, nadal w dwóch kolumnach, przesłaniając drogę przemarszu licznymi forpocztami. Kiedy doszli do celu zastali tam jeszcze gen. Markowa, przez co gen. Lestoq musiał zarządzić postój przed miastem, a sam stanął kwaterą w Tyrowie. Rezerwa pod gen. Plotzem była jeszcze w marszu na Miłomłyn.

POŚCIG

WALKI ODWROTOWE 4 I 5 LUTEGO

Bennigsen jeszcze 3 lutego otrzymał Wlesc, ze Lestoq nie zdoła dojść na czas do Jonkowa. Jednocześnie nadeszły meldunki o boju pod Barkwedą, które uświadomiły mu groźbę dalszego pozostawania na obranej pozycji , a na domiar tego doniesiono mu jeszcze o utracie Dobrego Miasta, a więc i najlepszej drogi odwrotu. Wódz rosyjski nie miał oczywiście informacj i jak wielkie siły Francuzów opanowały miasto. Świadom tego z pewnością ukierun­kowałby swoje działania na ten punkt. W zaistniałej sytuacji podjął wieczorem decyzję nocnego marszu odwrotowego na Wilczkowo, aby następnie zdążyć przed swym adwer­sarzem do Lubomina. Ten 25-kilometrowy marsz miał również na celu osłonę Prusaków, którym wysłał rozkaz odwrotu na północny wschód informując zarazem o włas­nym położeniu i ruchach.

Lestoq zaś 4 lutego o godz. 7.00 rano zaczął wykonywać rozkazy Bennigsena, jakie doszły do Tyrowa przed wyżej opisanymi wydarzeniami. Brygady awangardowe płk. Maltza­hna i płk. BUłowa oraz brygada wsparcia gen. Kltichznera poszły w kierunku na Bramki, siły główne z Ostródy na Ruś,

53

a rezerwa na Miłomłyn, następnie przez Ruś na Wilnowo, gdzie ma oczekiwać dalszych rozkazów. Ariergardę sił głównych tworzyła brygada gen. Prittwitza. Do gen. Esebecka poszedł rozkaz, by ruszył na Zalewo, do Rouquette' a, by nad Osą zostawił tylko niewielki oddział, a sam przesunął się do Kwidzyna.

W trakcie wykonywania tych ruchów Lestoq otrzymał kolejny rozkaz Bennigsena informujący o konieczności opuszczenia przez Rosjan pozycji pod Jonkowem i odwrocie na Lubomin. Lestoq ruszył zatem na północ i jeszcze tego samego dnia wieczorem dotarł kwaterą do Morąga za­trzymując siły główne między tym miastem a lasem ostródzkim, ariergardę w rejonie Rusi, a rezerwę pod Brzydowem i Galinami . Brygady forpocztowe rozciągnęły się od Łukty przez Florczaki do Bramek. Trasę 28 km Prusacy przebyli z pewnym opóźnieniem, a część oddziałów ściągała jeszcze w nocy.

Na 5 lutego planowano wymarsz sił głównych o godz. 9.00 na Plebanią Wólkę, rezerwy Plotza o godz. 1 1 .00 na Morąg i brygad forpocztowych (Btilow, Maltzahn, Kltichzner) na Warkały. Miały one sforsować Pasłękę, a przejście pod Dąbrówką zabezpieczyć wydzielonymi oddziałami i umożliwić tym samym dalszy ruch po l inii Skolity-Garcewo.

Bennigsen, przygotowując się w nocy do skrytego odejścia, przesłonił się ariergardą ks. Bagrationa podzieloną na trzy grupy: prawą Baggewuta, środkową Markowa i lewą Barcłaya. Siły główne także ruszyły w trzech kolumnach - Sackena, Tuczkowa i Golicyna. Ariergarda miała rozpocząć odwrót o godz. 3 .00 rano 4 lutego, ale wyruszyła dopiero o świcie, przez co nawiązała jeszcze walkę z Francuzami.

Napoleon bowiem już montował wojska do generalnej bitwy. Z biwaku pod Gutkowem zlecił Davoutowi, by swymi dwoma dywizjami (Friant, Gudin) ruszył przed świtem

54

i połączył się z Soultem tworząc tym masę obchodzącą. Do walki na zużycie przeznaczył VI K i I dywizję I V K. VI I K Murata i I dywizję I I I K uformował w masę przeła­mującą, gwardia, jak zwykle w odwodzie. Cesarz spodziewał się ponadto nadejścia nieco później l K.

4 lutego o brzasku LasaIle rozciągnął swą lekką jazdę naprzeciw rozrzuconych łańcuchów kozaków, które szybko odrzucono. Rozwinęli się następnie dragoni gen. Milhauda, ruszył Ney. Wszczęty bój sekundował już Soult prowadząc ostrzał z kierunku M ątek.

Walka nie zdążyła się dobrze rozwinąć kiedy strzały zaczęły nagle cichnąć. W tym momencie wyszło na j aw, że Rosjanie nocą odeszli. Napoleon zarządził natychmiastowy pościg. Grupa prawoskrzydłowa miała teraz starać się wyjść na lewe skrzydło przeciwnika - Davout marszem na Dobre Miasto, Soult dragonami Grouchy' ego na Lubomino (mieli przed sobą Barclaya). Murat ma naciskać straż tylną Rosjan pod gen. Markowem, Ney Baggewuta marszem na Wilczko­wo i Miłakowo. Napoleon ruszył za nimi z V I I K i gwardią.

W czasie tego odwrotu najbardziej zagrożony był B agge­wuL Nie mogąc się oderwać, a chcąc jakoś opóźnić ruchy przeciwnika, podjął bój pod Konradowem. Wywiązała się walka kawaleryjska, ale z chwilą wyjścia Francuzów na lewą flankę Rosjan, podjęli oni odwrót do samego Konradowa, gdzie Baggewut spotkał ks. Bagrationa. Wobec stałego nacisku Francuzów musieli oni cofać się dalej - na Worławki. Tu dołączył do nich nie naciskany dotąd Markow. Dalsze starcia przerwała noc.

Na noc z 4 na 5 lutego Napoleon z gwardią i Neyem zatrzymał się pod Skolitami (kwatera w samej wsi), Soult dotarł do Jankowa, Garzewa i Świątek, Murat z jazdą pod Dąbrówkę, Davout brygadą kawalerii Marulaza i czołem dywizji Frianta osiągnął Różynkę, Augereau Pupki.

Wieczorem Napoleon dowiedział się jeszcze od od­działów rozpoznawczych dywizji dragonów Kleina o ruchu

ss

Lestoqa. Wydał Neyowi rozkaz przecIęcia połączenia z Rosjanami poprzez zajęcie przeprawy pod Dąbrówką, w czym wesprze go jazda Lasalle'a i dragoni Kleina. Rozkaz ten dotarł do Neya S lutego o świcie.

Armia Bennigsena, zdezorganizowana nocnym marszem, zatrzymała się pod Wilczkowem, tylko 3 km od Worławek, by uporządkować szeregi . Bennigsen zasilił teraz ariergardę Barc1aya i liczył, że będzie mógł tu przyjąć bitwę, ale kiedy nadszedł meldunek o oskrzydlającym ruchu jazdy francuskiej (Guyot) na jego lewe skrzydło, podjął decyzję o drugim nocnym marszu z 4 na S lutego - przez Lubomino-8abiak (30 km). Jeden oddział wysłał do Lidzbarka Warmińskiego, aby powstrzymać w tym punkcie wzrastające zagrożenie dla lewej flanki i osłonić magazyny. Ariergardy Baggewuta i Markowa pod dowództwem ks. Bagrationa pozostały pod Worławkami, Barc1ay na tej samej wysokości , ale bardziej w lewo.

S lutego od samego rana walki rozgorzały z nową siłą. Bagration w ich toku cofnął się na Wilczkowo, gdzie stawił 3-godzinny opór wojskom Murata i Soulta. Następnie ruszył przez Lubomino i Wolnicę zatrzymując się ostatecznie w Miejskiej Woli. Barc1ay w tym czasie dostał rozkaz odwrotu w kierunku zbieżnym i miał stanąć pod Babiakiem (za Bagrationem). Bennigsen podchodził do brzegów Drwęcy.

Murat spodziewał się jeszcze rozbić rosyjską ariergardę przy pomocy ruchu oskrzydlającego oddziału kawalerii na Opin, ale ten został tam pobity i musiał się cofnąć . Murat ruszył więc przez Miłakowo na Szportyny i Lubomino, a zebrawszy swą jazdę pod Opin, skierował się następnie na Wolnicę.

Soult osiągnął tego dnia, już po zapadnięciu ciemności, Wolnicę, a jego awangarda utrzymywała stały kontakt ze strażami tylnymi Rosjan. Marszałek wysunął jeszcze jedną awangardę (2 bataliony, lekka jazda) na Kaszuny. Ta wzdłuż Drwęcy zaobserwowała rosyjskie forpoczty.

56

W tym czasie Davout z Różynki podążał na Dobre Miasto kierując dywizję Moranda i brygadę kawalerii Marulaza na Lidzbark Warmiński, a sam z dywizją Frianta poszedł przez B ieniewo na Wolnicę dla połączenia z Soul­tern (Gudin był o pół dnia marszu z tyłu). M arulaz z jednym szwadronem swej jazdy zdołał wpaść do Lidzbar­ka Warmińskiego, ale wkrótce musiał się stamtąd wycofać na Kreszewo, ponieważ zjawił się tu nadesłany przez Bennigsena detachement zdecydowanie przeważający li­czebnie nad Francuzami.

Napoleon posuwał się z gwardią i Augereau na Lu­bomino, gdzie stanął kwaterą (VII K w Samborku). Doszło tu do tragicznego zdarzenia. Gwardia cesarska rozłożyła się obozem na zamarzniętej tafli jeziorka Tonka nie wiedząc o tym. Pod wpływem rozpalonych ognisk lód zaczął topnieć powodując pęknięcie tafli . Utonęło kilkudziesięciu żołnierzy.

Jako że Francuzi nieprzerwanie napierali , a rosyjskie ariergardy od ich sił głównych dzieliły tylko 4 km, Bennigsen po raz trzeci podjął decyzję o nocnym marszu z 5 na 6 lutego - na Górowo Iławeckie (20 km). Jednocześnie do Lestoqa wysłał zawiadomienie o tym nowym ruchu zalecając mu marsz na Pieniężno-Cynty i dalej na Królewiec, co miało się wiązać z planowanym przejściem Rosjan na Węgorzewo, skąd po wzmocnieniu zamierzali oni ponownie przejść do ofensywy.

PRUSACY 5 LUTEGO. WlODOWO

Tymczasem zaplanowany przez Lestoqa na 5 lutego marsz nie mógł być wykonany w pierwotnej postaci. Rozpoznanie stwierdziło bowiem, że przejście przez Pasłękę pod Dąbrówką jest już obsadzone przez Francuzów, których liczne ognie biwakowe widać szeroko rozrzucone w okoli­cach Świątek. Meldunek o tym dotarł do kwatery Lestoqa

57

5 lutego o godz. 6.00 i zbiegł się z informacją o znacznym opóźnieniu brygad ariergardowych. Lestoq zmienił zatem rozkazy . Główną kolumnę obrócił z Plebaniej Wólki na Łączno i dalej przez M arkowo, Godkowo i Dobry, prze­chodząc Pasłękę pod Spędami, do Osetnika. Ariergarda Prittwitza ma zająć Lesiska i Szymbory, a PI6tz z rezerwą ma iść przez Miłakowo na Dobry. Brygady forpocztowe zostały ukierunkowane na Włodowo-Miłakowo-Szportyny, gdzie przejście przez Pasłękę ma zapewnić batalion drago­nów Auera, a jeden jego szwadron obsadzić przejście w Pitajnach. Z chwilą przybycia brygad ma wraz z nimi pójść na Bażyny. Do Rouquette' a i Borstella Lestoq wysłał rozkaz obserwowania i utrzymania rejonu między Kwidzy­nem a Pasłękiem, natomiast Esebeckowi - przejścia z Zalewa do Pasłęka, a 6 lutego ruszenia dalej przez Pieniężno na Długobór.

Kiedy Lestoq ruszył z siłą główną, nadeszła kolejna wiadomość - Miłakowo jest obsadzone przez francuską kawalerię. Dowiedziano się o tym w wyniku zaatakowania batalionu dragonów Auera idącego na Szportyny. Jeden jego szwadron puszczony na Pitajny został zupełnie rozbity.

Lestoq dla wzmocnienia PlOtza rzucił tutaj pozostałe 5 szwadronów dragonów Auera. Przed Miłakowem połą­czyli się oni z nadchodzącym akurat PlOtzem, kiedy nagle usłyszano odgłosy strzałów od strony Włodowa. Prusacy zdecydowali wówczas najpierw opanować miasto, a na­stępnie ruszyć z odsieczą brygadzie Kltichznera.

W obliczu nadciągających Prusaków francuski pułk jazdy wycofał się z miasta na Turkajny, gdzie połączył się z idącymi siłami głównymi Neya i Murata, które zmierzały, zgodnie z cesarskim rozkazem, na M iłakowo. Teraz z kolei PlOtz, wobec oczywistej przewagi , uznał akcję na Włodowo za niecelową i zdecydowal się odejść na Dobry.

Tymczasem pod Włodowem doszło do poważniejszego starcia. Pruskie brygady forpocztowe posuwały się w tym

58

kierunku w półgodzinnych odstępach z brygadą Btilowa jako pierwszą. Ogółem było to 5500 ludzi w 5,5 batalionach, 10 szwadronach z 2 1 działami. Nieco po godz. 1 1 .00 podeszły one pod Brzeźno. Rozpoznanie stwierdziło obec­ność francuskiej kolumny na drodze do Miłakowa. Jak już wspomniano był to Ney z Muratem, którzy przeskoczyli Pasłękę w Dąbrówce i posuwali się drogą przez Włodowo.

Bój zaczął się w odległości 400 m od wsi . Niebawem włączył się do niego nadciągający BUłow zachodząc lasek obsadzony przez Francuzów z lewej i zdobywając go.

Ney, zawróciwszy wówczas najbliższe pola bitwy siły, rzucił 3 bataliony na Brzeźno grożąc oskrzydleniem pruskiej pozycj i . Francuzi ruszyli do natarcia trzema kolumnami odzyskując dopiero co utracony las. BUlow próbował jeszcze atakiem batalionu fizylierów Bessera powstrzymać ich prawoskrzydłową kolumnę, ale bezskutecznie. Prusacy pod osłoną 1 0 szwadronów (Towarzysze z przodu i w lewo od batalionu Bessera, huzarzy Prittwitza na prawej flance) w otwartym czworoboku odchodzili na Wilnowo. Zabudowa­nia i opłotki wsi spowodowały zamieszanie w zwartych dotąd pruskich szykach, zwłaszcza w piechocie. Na domiar tego bagaże zatarasowały drogę za Wilnowem. Atakujący Francuzi - w centrum i na prawym skrzydle piechota, na lewym brygada dragonów z l dywizji dragonów Kleina - dopełnili reszty. Prusacy rozbici i ścigani aż do zmroku uszli do Morąga, pozbawieni orientacj i co do położenia sił głównych i dalszych rozkazów (kurier wiozący je wpadł pod Włodo­wem w ręce Francuzów). Zdecydowali wówczas pójść 6 lutego o godz. 5 .00 przez Pasłęk na Braniewo.

W wyniku starcia pod Włodowem Prusacy stracili 850 zabitych i rannych oraz 1 600 jeńców i 1 1 dział.

Ney utracił teraz kontakt z nimi, więc sądził, iż wskutek ostatnich walk, odeszli oni na zachód. Tymczasem jedynym rzeczywistym osiągnięciem było tylko rozczłonkowanie wojsk Lestoqa na dwie grupy. Ten ostatni zaś, idąc nie

59

naj lepszą drogą i opozmony w marszu ociężałymi 1 2-funtowymi armatami, osiągnął w nocy naznaczony rejon między Gładyszami a Osetnikiem - na prawym brzegu Pasłęki - stając w tym ostatnim kwaterą. Niektóre jego oddziały nadciągały jeszcze nad ranem 6 lutego.

6 LUTEGO - DWÓRZNO I LIDZBARK WARMIŃSKI

W nocy na 6 lutego armia rosyjska ruszyła dwoma kolumnami w kierunku Górowa Iławeckiego - Sacken przez Pieszkowo, Tuczkow - głównym traktem. Nad ranem dotarły one do wyznaczonego celu ustawiając dywizje w porządku bojowym.

Napoleon, kontynuując uporczywy pościg, rzucił z sa­mego rana trzon swych sił w jednej kolumnie na Górowo Iławeckie (Murat, Soul t, za nimi gwardia i Augereau). Jazda Duronsela otrzymała zadanie operować w przestrzeni między Lidzbarkiem Warmińskim a Górowem Iławeckim i zapewnić tym łączność masy zasadniczej z prawoskrzyd­łowym III K Davouta, który otrzymał polecenie marszu na Lidzbark Warmiński, zajęcia tego punktu i postępowania dalej zależnie od okoliczności i napotkanych sił przeciw­nika. Ney z kolei miał marszem z Miłakowa pójść na Ometę, przy czym cesarz spodziewał się, iż niebawem zadania VI K będzie mógł przejąć I K Bemadotte' a, o którym nadal brakowało wieści.

Tymczasem ten ostatni, pozbawiony od 4 lutego rozkazów Uak pamiętamy zostały przechwycone przez kozaków pod Iławą), dopiero w tym dniu dowiedział się o odwrocie Prusaków z Kisielic. Zaraz też wieczorem opuścił Brodnicę docierając 6 lutego do Ostródy. Od Górowa Iławeckiego dzieliło go prawie 1 00 km (prawie trzy i pół dziennych marszów), zatem śmiało można już było stwierdzić , że w najważniejszym momencie kampanii zimowej I K znajdzie się poza systemem operacji . Napoleon jeszcze o tym nie

60

wiedział, aczkolwiek niepokoił go stały brak informacj i od Bernadotte' a.

Francuski pościg wyruszył rano 6 lutego z Kaszewa idąc śladem Bennigsena na Górowo Iławeckie. Barclay otrzymał zadanie stawienia przeciwnikowi oporu na wysokości Dwórzna. Miał do tego 1 2 batalionów (pułki kostromski muszkieterów, l , 3, 20 jegrów), 25 szwadronów (pułk huzarów izumskich, pułk huzarów oliopolskich, batalion pułku jazdy polskiej) baterię konną i dwa pułki kozaków. Razem jakieś 5000 ludzi. Pozycja była dobrze wybrana. Przesłaniał ją głęboki parów, którego krawędzie spinał tylko jeden wąski most zamknięty przez huzarów izumskich mających za sobą muszkieterów kostromskich i huzarów oli opolskich. Obsadzone było także samo Dwórzno, a jegrzy zajęli zalesione wzgórze po prawej stronie wsi ( l pułk) i lasek po lewej (3 pułk). Wysuniętą pozycję zajął batalion 20 pułku jegrów lokując się w Żołędni ku z dwoma szwadronami huzarów izumskich i 2 działami konnymi na przedzie.

Ledwie Barclay zdążył przygotować linię bojową, a już około godz. 1 5 .00 pojawili się Francuzi. Ich tyraliery zaczęły posuwać się w kierunku zalesionych kwartałów, a Barclay w ostatniej chwili wzmocnił 3 pułk jegrów 20 pułkiem, wysuniętą pozycję zaś dwoma szwadronami pod Dorochowem, gdzie objął dowództwo. Ten niewielki stosun­kowo oddział zaczął powoli ustępować w walce, natomiast obydwa działa konne zasypane ogniem fracuskiej artylerii pozostały właściwie bez obsługi. Po pół godzinie bowiem padły wszystkie konie, a z kanonierów przy życiu zostało raptem czterech.

Teraz francuscy huzarzy i strzelcy konni ( 1 6 pułk szaserów z brygady kawalerii gen. Guyota, brygada jazdy gen. Colberta - 3 huzarów i 1 0 strzelców) ruszyli z miejsca do szarży, zostali jednak złamani w ogniu dział artylerii konnej i szarżą huzarów izumskich oraz kozaków. Ci, którzy dotarli do

6 1

rozpadliny, powpadali tam na łeb, na szyję, po czym już bez koni, wdrapywali się na górę i uciekali pod osłoną nadciągających bagnetów piechoty Soulta. Identycznie zakoń­czyła się akcja dragonów, przy czym rosyj sld kontratak wsparli jeszcze huzarzy oliopolscy, którzy bez rozkazu ruszyli w pościg za Francuzami. W przeciwuderzeniu Francuzi z kolei odrzucili huzarów oliopolskich oraz izum­skich, które to pułld w nieporządku cofnęły się na pierwotne pozycje. Do powtórnego natarcia przeszli francuscy dragoni . Pułk kostromsld zebrany w czworobok cofał się odgryzając się ogniem, kiedy na powrót zebrane pułki huzarów rosyjs­kich ponownie zaatakowały przymuszając dragonów do odwrotu. Zginął dowódca 6 pułku dragonów płk Lebrun.

Obserwujący bój Napoleon polecił wówczas rzucić do akcji kirasjerów d'Hautpoula, z których na miejscu były l i 1 0 pułki. Ci w zwartych szykach, z dowódcą na czele, przewrócili jazdę przeciwnika rozbijając ją zupełnie, prze­byli most i w gwałtownym ataku rozbili czworobold pułku kostromskiego biorąc 4 działa i 2 chorągwie oraz wielu jeńców. Wprawdzie I pułkowi jegrów udało się podczas odwrotu z zalesionego wzgórza odbić francuskich drago­nów, to jednak niebawem musiał on sobie bagnetem otworzyć dalszą drogę. Jedynie lewemu skrzydłu udało się odeprzeć wszystkie ataki, po czym cofnęło się ono w tył dochodząc do kolejnego zalesionego rejonu. Tymczasem Barclay przybył na zagrożony odcinek z przysłanymi mu akurat 5 batalionami pod ks. Dołgorukim, ale w między­czasie jegrzy wycofali się z zajmowanych pozycji , a do ataku przeszła dywizja gen. Legranda zdobywając Dwórzno. Teraz Francuzi zamierzali odciąć jegrów od Górowa Iławeckiego wiążąc zarazem walką stawiającego opór w centrum ks. Dołgorukiego.

Rosjanie próbowali jeszcze odzyskać Dwórzno, ale zaskoczeni ponowną szarżą ldrasjerów, zaczęli ustępować pozostawiwszy w sumie 2000 zabitych i rannych, 5 dział

62

oraz dwie chorągwie. Walki przerwały zapadające cie­mności. Odwrót rosyjski odbywał się pod osłoną na­desłanych od ks. Golicyna pułku leibkirasjerów i pułku kirasjerów św. Jerzego.

Dwórzno od Górowa lławeckiego dzieliły jedynie 3 km. Bennigsen, nie widząc w tej sytuacj i możliwości stawienia czoła, zarządził czwarty już z kolei nocny marsz z 6 na 7 lutego kierując go na Pruską Bawę (20 km).

Cesarz tymczasem, zachwycony wspaniałą szarżą kiras­jerów, ucałował gen. d' Hautpoula przed frontem dywizji . Ten w zachwycie wykrzyknął : Po takim zaszczycie powi­nienem zginąć dla Waszej Cesarskiej Mośc i ! (nota bene stało się to dwa dni później pod Pruską nawą). Właściwie ten niezwykły sukces kirasjerów stanowi swoisty wyjątek, ponieważ ciężka jazda nie nadawała się w zasadzie do działań na ograniczonych przestrzeniach. Nader często zdarzają się jednak wyjątki od reguły, czego innym przy­kładem w tej kampanii będzie przyjęcie szarży przeciwnika przez jazdę w miejscu (o tym dalej), czy w 1 808 r. szalona szarża polskich szwoleżerów pod Somosierrą. Przypadki te można by zresztą mnożyć w nieskończoność, a ich zaist­nienie zależy zarówno od zbiegu różnych okoliczności, jak i wyczucia sytuacji przez dowódcę.

Wracajmy jednak na teren kampanii . Marsz. Soult zajął teraz stanowiska przed kawalerią, cesarz zaś stanął kwaterą pod Glądami. Pewny, że Rosjanie tym razem pozostaną na pozycji , zaczął przygotowania do generalnej rozprawy pod Górowem Iławeckim.

W tym dniu doszło do jeszcze jednego większego starcia. Otóż Davout, dowiedziawszy się, że w Lidzbarku Warmiń­skim stoi rosyjska załoga osłaniająca magazyny i lazarety, rzucił tam po lewym brzegu Łyny, marszem na Łaniewo, 2 dywizję Frianta, a po przeciwnym brzegu I dywizję Moranda z brygadą kawalerii Marulaza. Morand nadszedł pierwszy i od razu uderzył na przedmieście i most siłami

63

dwóch pułków ( 1 3 lekki, 1 7 liniowy) wyrzucając Rosjan z miasta, które pod wieczór opanowano w całości . Dzieła dokończył Friant, który przybywszy z przeciwnej strony, wyrzucił cofających się Rosjan z głównej drogi . Stracili oni w boju prawie 1 000 ludzi .

Davout, mając rozkaz posuwać się po bartoszyckiej drodze tak daleko, jak to tylko możliwe - by nadal zagrażać lewej flance przeciwnika - nie zatrzymał się w mieście, lecz ruszył dalej - na Górowo Baweckie.

Co do Lestoqa, to odebrawszy rozkazy Bennigsena z nocy 5 lutego, ruszył 6 o godz. 9.00 planując w tym dniu osiągnąć rejon Długobór-Pakosze. Nie ścigany przez Fran­cuzów, którzy na razie zgubili jego ślad, a widząc ogromne zmęczenie swych wojsk, wykonał jedynie mały marsz na Augustyny, po czym zarządził dzień odpoczynku. Prittwitz obsadził okolice Bornit i Kierpajn, dragoni Auera stali w Pieniężnie i Łajsach. Teraz Lestoq wysłał por. Kurssela po dalsze rozkazy do Bennigsena. Powrócił on niebawem z poleceniem, aby korpus szedł dalej na Różaniec i połączył się z Rosjanami w Pruskiej Iławie, ponieważ w tym kierunku zmierza dalszy rosyjski odwrót.

BITWA POD PRUSKĄ IŁAW Ą (7-8 LUTEGO 1 807 R.)

Bennigsen, prowadząc nieustanny odwrót, zamierzał teraz marszem przez Pruską Iławę dojść do Węgorzewa i tam doczekać się posiłków, które umożliwiłyby mu podjęcie nowych kroków zaczepnych. Lestoq miał w tym czasie zebrać swoje siły pod Królewcem.

Głównodowodzący rosyjski przybywszy do Pruskiej Iławy zdecydował się jednak na stawienie w tym miejscu oporu. Zmuszały go też zresztą do tego okoliczności. Jeszcze jeden nocny marsz mógł zupełnie pozbawić armię resztek odporności, a i tak pewnie nie uratowałby jej od pościgu. Z kolei postój w Pruskiej Hawie dawał możliwość zebrania wojska pozostawiając nadal swobodę działania - marsz na Królewiec bądź odwrót ku własnej granicy.

Armia rosyjska, nie zatrzymując się zatem w Górowie Haweckim, przeszła jeszcze jednym nocnym marszem na Pruską Hawę, gdzie dotarła 7 lutego rano. Jako że posuwała się w jednej kolumnie, Bagration był zmuszony pozostać z ariergardą do samego rana pod Górowem Iławeckim, w okolicach którego już o godz. 7 .00 rano pojawiły się czołówki jazdy Murata i IV K Soul ta.

.

65

BÓJ O PRUSKĄ IŁAWĘ - 7 LUTEGO

B agration, cofając się zwolna przed naciskaj ącymi go Francuzami, doszedł do wyniosłości Ziegelhof, roz­ciągającej się na południowy zachód od Pruskiej Iławy - między Griinhofchen a jeziorem Waschkeiter oraz kompleksem leśnym okrywającym drogę z Górowa lła­weckiego.

Bennigsen, chcąc zyskać na czasie, by zebrać całość wojsk oraz ciężką artylerię, która szła okrężną drogą, podesłał Bagrationowi tę część jazdy, która jeszcze była w marszu, tj . pułk dragonów petersburskich i pułk ułanów litewskich, a krótko potem jeszcze pułki : leibkirasjerów, dragonów ingermanladzkich i kargopolskich. Po nich nade­szło jeszcze parę pułków 8 dywizj i .

Wzniesienia między Torfbruch a jeziorem Tenknitter obsadziła konna bateria Jermołowa. Za nią w dwóch liniach stanęła piechota gen. Markowa: pułki muszkieterów pskowskich i sofijskich w pierwszej , pułk grenadierów w drugiej linii - na skraju zamarzniętego jeziora Tenknit­ter. Lewe skrzydło utworzyła część l pułku jegrów, reszta tego pułku została rozrzucona w cienkiej linii przed frontem całej pozycj i . Jeden pułk muszkieterów obsadził wzgórza za jeziorem Tenknitter. Przybyłe pułki 8 dywizji zajęły stanowiska za Torfbruch opierając się skrzydłami o drogi z Górowa lławeckiego i Lidzbarka Warmińskiego. Przed ich frontem - na skraju jeziora Waschkeiter - 1 4 dział. Skrzydła zabezpieczyła jazda - na samym skraju, nieopo­dal Storchnest, 10 szwadronów, między Freiheit a jeziorem Tenknitter 30 szwadronów i między jeziorami Waschkeiter i Lange - na drodze do Lidzbarka Warmińskiego - jesz­cze 25 szwadronów.

Gen. Barclay de ToBy obsadził podległymi mu wojskami Pruską Iławę. Miasto samo w sobie nie było specjalnie obronne. Jedynie zamek iławski stanowił dobry punkt

5 - Pruska lI.wa 1 807

66

oparcia, jednak położenie tegoż w stosunku do pola bitwy, pozbawiało go tych walorów taktycznych. Za to leżący na południowy wschód od miasta, umiejscowiony na wynios­łym wzgórzu i ogrodzony płotem cmentarz wraz z kościo­łem, zapewniał dobrą pozycję. Miejsce to oszańcowano, podciągnięto artylerię i obsadzono piechotą. Na skrzyżo­waniu dróg z Górowa i Krzyżborka stanęły dwa działa, a niewielki oddział jazdy obsadził Forst Amt.

Około godz. 14 .00 na drodze z Górowa Iławeckiego - pod Griinhofchen - zamajaczyła francuska awangarda. Marsz. Soult od razu rzucił do natarcia w dwóch ko­lumnach gen. Levasseura z pułkami 48 i 1 8 . Ci dostawszy się najpierw pod ogień kartaczowy baterii płk. Jermołowa, potem karabinowy jegrów, zostali następnie zaatakowani bagnetami przez dwa pułki muszkieterskie pierwszej linii . Równocześnie z kierunku jeziora Tenknitter - na lewą flankę 1 8 pułku piechoty - wypadł pułk dragonów sanktpetersburskich powodując rozbicie pułku, który na dodatek stracił też orła. Francuzi wzmocnieni wkrótce 1 dywizją dragonów Kleina usiłowali ponowić atak, ale ponownie powstrzymał ich ogień rosyjskich baterii .

W niedługim czasie Francuzi znów ruszyli naprzód - gen. V ivies rzucił się po prawej, wzdłuż drogi z Lidz­barka Warmińskiego, zmierzając ku cmentarzowi, pod­czas gdy nadchodzące oddziały VII K i jazdy zaan­gażowały się po lewej , dążąc do obejścia z tej strony rosyjskiej ariergardy. Prawa kolumna Francuzów została powstrzymana ogniem dział stojących przy jeziorze Was­chkeiter, a pułk huzarów izumskich odrzucił francuskich szaserów. Wobec jednak zagrożenia lewej flanki i ros­nącego wraz z napływem dalszych sił nacisku Francuzów, M arkow, B aggowut i 8 dywizja podjęli odwrót ku Prus­kiej Iławie. Stąd Markow przeszedł do Schloditten, podczas gdy Baggewut w przeciwnym kierunku - na Serpallen.

67

Francuzi kontynuując natarcie podeszli pod samo miasto od strony Forst Amt, gdzie stał tylko słaby oddział rosyjskiej jazdy. Dywizja Legranda z częścią dywizj i Levala, mając za sobą nadciągającą dywizję Saint-Hilaire 'a i kawalerię, przedarła s ię tutaj i wpadła do Freiheit. Z przeciwnej strony gen . Vivies zwarł kolumny na jeziorze Lange i uderzył na cmentarne wzgórze, które udało mu się opanować po zaciętej walce około godz. 1 7 .00.

Artyleria grzmiała intensywnie po obu stronach. Wzmog­ła się zaciętość walki, rosły straty. Gen. B arclay odebrał ranę w ramię, większa część oficerów jego sztabu zginęła bądź została ranna. B agration przejąwszy dowództwo postanowił w tym położeniu opuścić miasto. Cofając się stopniowo napotkał przy wylocie z Pruskiej Ilawy Bennig­sena, który osobiście prowadził tu 4 dywizję gen. Somowa. Bagration stanął wówczas na jej czele i trzema kolumnami uderzył w miasto. W toku tego ataku doszło do niezwykle morderczej walki przy zbiegu trzech ulic w centrum, gdzie będący na rynku Francuzi ostrzeliwali atakujących Rosjan kartaczami z odległości 60 m. Nie mniej zaciekła walka rozegrała się o cmentarz. Do godz. 1 8.00 Rosjanie ponownie obsadzili Pruską Iławę.

Co do dalszego przebiegu walk pojawiają się rozbieżno­ści. Bennigsen bowiem twierdzi w swoich zapiskach, że około godz. 1 8.30 dobrowolnie opuścił miasto, które tuż przed godz. 1 9.00 znów obsadzili Francuzi. Wódz rosyjski tłumaczył to potem w piśmie do cara niezbyt korzystnym położeniem wojsk. Z kolei niektórzy z rosyjskich uczest­ników boju twierdzą, że Bennigsen opuścił Pruską Iławę pomimo sprzeciwu wyższych oficerów.

Według relacji francuskich wojska ich wymusiły odwrót Rosjan ponowionym atakiem. Ze wspomnień Caulaincourta wynika, że odbył się on w obecności cesarza, który dowie­dziawszy się, że kościół stanowi silny punkt oparcia przeciw­nika, udał się tam konno trafiając akurat na cofaj ący się

68

batalion. - Co to jest?! - wykrzyknął. - Garstka Rosjan zmusza żołnierzy Wielkiej Armii do odwrotu? Za mną bohaterowie ! M uszę mieć ten kościół ! Z sze­regów dała się słyszeć odpowiedź: - On chce mieć kościół ! Naprzód! I cały batalion poszedł do ataku. Caulaincourt wspomina też o epizodzie z pewnym gre­nadierem, który idąc ze wszystkimi do natarcia, miał rozerwane pociskiem ramię. Napoleon kazał mu udać się do lazaretu, lecz ten odrzekł: - Nie, dopóki kościół nie zostanie znów zdobyty.

W każdym razie Rosjanie wycofali się z miasta, a ich 4 dywizja w pierwszej linii, gdzie miała stanowić osłonę dla głównej pozycji przed ewentualnym atakiem nocnym przeciwnika, wzmocniona została jeszcze pułkiem musz­kieterów archangełgołodzkich, dwa bataliony 4 dywizj i zaś obsadziły na skraju jej prawego skrzydła Schneidenmlihl i przyległy teren, natomiast jegrzy rozrzucili się w luźnych szykach przed frontem. Oddział gen. Barclaya przeszedł tymczasem na skraj lewego skrzydła Baggewuta - pod Serpallen.

Francuzi spędzili noc w następującym porządku: na skraju miasta, okrakiem przy drodze Królewiec-Domnowo - rozlokowała się dywizja Legranda, na cmentarzu iławs­kim - brygada gen. Vivies z dywizji Levala, na lewo od miasta - brygada gen. Fereya z tejże dywizj i , a za nią 1 6 szwadronów kawalerii gwardii; w samym mieście ostatnia brygada dywizji gen. Levala - gen. Schinera. Dywizja Saint-Hilaire 'a stanęła pod Rothenen, dalej w prawo, pod Zehsen, 3 dywizja dragonów gen. Milhauda. Przed miastem, przy drodze do Górowa, stanęła l dywizja dragonów Kleina oraz 2 dywizja dragonów Grouchy'ego. Na skraju lewego skrzydła, z frontem na Walkmlihle - brygada lekkiej jazdy gen. Bruyere' a z dywizji lekkiej kawalerii gen. Lasalle'a, a także lekkie brygady jazdy korpuśnej

Pieniężno

. Lubomino

EId!l • .Wilczkowo

t fKon radowo

.Świątki

lskol ity

Położenie wojsk francuskich

Pruska lIawa .

i rosyjsko-pruskich 6 lutego 1 807 r.

69

- Guyota (z IV K) i Col berta (z VI K); w tym kierunku została też wysunięta 2 dywizja kirasjerów gen. d' Haut­poula. Nieco później dołączyła tu jeszcze brygada lekkiej kawalerii gen. Durosnela z VII K Augereau, który z kolei zajął pozycje na lewo od Storchnest (w rezerwie). 8 bata­lionów gwardii cesarskiej wraz z 1 8 pułkiem piechoty

70

z IV K i 26 działami rozlokowało się na wzgórzu, które za dnia zajmowała rosyjska ariergarda.

Co do pozostałych sił francuskich biorących udział w całej operacj i , VI K Neya nadal ścigał Prusaków Lestoqa i znajdował się nieopodal Orschen. Napoleon wysłał do niego pismo, by bezwzględnie utrzymywał kontakt z trzonem armii i nie dopuścił do połączenia Lestoqa z Bennigsenem. III K Davouta stał kwaterą główną i brygadą lekkiej jazdy gen. Marulaza w Bezledach, a jego awangar­dowa 2 dywizja gen. Frianta była między Pierselami a Bez­ledami, l dywizja gen. Moranda w Zohlen, zaś 3 dywizja gen. Guclina dochodziła do Bartoszyc. W nocy Davout otrzymał wiadomość od cesarza o wzięciu Pruskiej Iławy i rozkaz, aby wyszedł czym prędzej na lewe skrzydło Rosjan. I K Bemadotte'a tymczasem pozostawał opóźniony z tyłu o trzy, cztery marsze i nie można już było na niego liczyć. W tyle pozostała też l dywizja ciężkiej kawalerii gen. Nansouty.

Walki o Pruską Iławę kosztowały Francuzów 800 ludzi, Rosjan - 500. W nocy temperatura wahała się od 1 2 do 1 4 stopni poniżej zera. Rosjanie biwakowali w odległości 800 do 1 000 m od Francuzów, w otwartym polu, nie rozpalając ognisk. Była to dla nich pierwsza spokojna noc po serii nocnych marszów, które poważnie nadszarpnęły ich tężyznę fizyczną.

8 LUTEGO - POŁOŻENIE FRANCUZÓW

Napoleon zjechał ze sztabem na noc do miasta i zatrzymał się w domu poczmistrza przy Landsbergerstrasse 1 9/20. Położył się na trzy godziny, po czym - mając informacje, że Rosjanie nie odchodzą - przystąpił do organizacji ordre de bataille. Do dyspozycji miał na razie ponad 40 000 ludzi . Z tego do walki na wyczerpanie

·przeznaczył

7 1

dwie dywizje IV K (Levala i Legranda) rozciągnięte na półtorakilometrowym froncie jako lewe skrzydło pozycji z kluczem tejże w Pruskiej Iławie. Miasto to posiadało istotne znaczenie strategiczne bitwy ze względu na zbieg w nim wszystkich ważnych dróg (patrz plan bitwy). Dywizja Legranda z brygadą Schinera stanęła w mieście i przed nim. Brygada gen. Viviesa przeszła na lewo i wraz z brygadą Fereya utrzymywała pozycje koło Windmtihlen­hohe. Łącznie 10 700 ludzi w 16 batalionach. Linię zasilało 30 dział IV K - na wzniesieniu między Wind­mtihlenhohe a Pruską Iławą oraz przed samym miastem. W centrum, wzdłuż drogi do Bartoszyc, został rozciągnięty w dwóch liniach VII K (7000 żołnierzy) stanowiący w cesarskim planie masę przełamującą. W pierwszej linii stała 9-bata1ionowa dywizja Disjardina, w drugiej 8-batalionowa dywizja Heudeleta (pozycje zajęli o godz. 8 .00 rano). Ze wzgórza na prawo od Pruskiej Iławy korpuS podpierało 1 2 dział gwardii i 20 korpuśnych. Dalej w prawo - jeszcze 1 2 dział gwardii oraz 1 2 z l dywizj i Saint-Hilaire 'a z IV K.

Na prawym skrzydle, przed Rothenen, rozłożone zostało w jednej linii 8 batalionów l dywizj i IV K (5 1 00 żołnierzy) z zadaniem nawiązania kontaktu z mającym nadejść z tej strony III K Davouta. Przed frontem tej dywizj i - 6 dział z l dywizji dragonów Kleina.

Masę wsparcia z rezerwą swej jazdy tworzył marsz. Murat, którego I dywizja dragonów Kleina ( 1 900 koni w 1 5 szwadronach) stanęła za dywizją Saint-Hilaire 'a - na północ od Rothenen, 2 dywizja kirasjerów d' Haut­poula ( l 500 pałaszy - 12 szwadronów) - za VII K, 2 dywizja dragonów Grouchy'ego ( 1 800 szabel w 1 2 szwadronach) - n a jeziorze Lange, 3 dywizja dragonów Milhauda (3000 szabel - 1 8 szwadronów) - na południe od Rothenen jako zabezpieczenie lewej flanki. Łącznie 1 9 pułków w sile 8200 koni .

72

W odwodzie ogólnym jak zwykle gwardia, która stanę­ła przy iławskim cmentarzu (6 batalionów - 3 1 00 żołnierzy, 1 6 szwadronów - 1 900 koni) - na jeziorze Lange. Tu, przy cmentarzu, cesarz obrał sobie punkt dowodzenia.

Dwa pozostałe bataliony gwardii wraz z 1 8 pułkiem piechoty z IV K i dwoma l 2-funtowymi działami po­zostały na nocnym biwaku gwardii (razem 2300 żo­łnierzy) - między jeziorami Tenknitter See a Was­chkeitersee.

Lewą flankę pozycji przesłoniły cztery brygady lekkiej kawalerii - Col berta (z V I K), Guyota (z IV K), Bruye­re' ego (z dywizji lekkiej kawalerii Lasalle 'a) i Durosnela (z VI I K) - razem 2 1 00 koni w 33 szwadronach (w grupie tej było 500 polskiej konnicy).

Ogółem Napoleon miał 28 1 00 bagnetów w 5 1 ba­talionach, 1 2 200 szabel w 1 06 szwadronach i 92 działa, które oddał pod komendę gen. Senarmonta. Z braku piechoty wszystkie one zostały wprowadzone w linię: na lewym skrzydle 30 dział IV K rozlokowanych między Windmiih1enh6he a miastem i przy samych jego wylotach, 1 2 dział gwardii i 20 VII K na wzgórzach na prawo od Pruskiej Iławy; dalszych 1 2 gwardyjskich jeszcze dalej na prawo i 1 2 z dywizji Saint-Hilaire 'a przed jej frontem. Wreszcie na skraju prawego skrzydła ob­sadzonego przez dragonów Milhauda 6 dział z dywizj i dragonów Kleina.

Rano, z kierunku Molwit, spodziewany był III K Da­vouta ( 1 5 1 00 żołnierzy), z którym oficer z kwatery Berthiera, nawiązał kontakt 7 lutego wieczorem w Pi e­rselach, gdzie dotarła dywizja Moranda. Davout nadesłał cesarzowi potwierdzenie, że przybędzie 8 lutego rano (miał do zrobienia 1 4 km).

Napoleon spodziewał się także przybycia Neya, który w drodze na Krzyżbork osiągnął Orschen i Eichen. Wysłał

73

do niego Montesquiego polecając dowódcy VI K przyjąć kierunek na Althof.

Cały misternie wypracowany plan cesarza sprowadzał się do wyjścia I I I K na flankę lewego skrzydła Rosjan, w czym ma go wesprzeć 1 dywizja IV K oraz działający przełamująco VII K. Dzieło miała wykończyć jazda od­cinając przeciwnikowi definitywnie odwrót przez 00-mnowo na Królewiec, zaś Ney, przybywszy z przeciwnego skrzydła, miał zawładnąć drogą wiodącą na Królewiec przez Schmoditten.

Sam zamysł, jak widać, był mocno uzależniony w wy­konaniu od przybycia na czas korpusów skrzydłowych. Rzuca się tu od razu w oczy fakt dwuskrzydłowego działania na przeciwnika, na które Napoleon zdecydował się mimo braku przewagi ogólnej , a które wyniknęło z uprzednich rozporządzeń tak rozplanowujących ruchy korpusów, iż zawsze można je dostosować do zmie­niającej się sytuacji - bez męczenia wojsk zbędnymi marszami.

Zauważyć jednak należy, że zgranie działań skrzy­dłowych w czasie jest rzeczą niezwykle trudną (i to w warunkach zimowych). Wykazał to później dalszy bieg wydarzeń. Zdaje się, że cesarz bardziej chyba liczył na moralny efekt tej operacji , która miała wytworzyć u przeciwnika wrażenie zaciskających się kleszczy do­prowadzając w istocie do załamania jego woli walki. Można się w tym dopatrywać nawet idei manewru kan­neńskiego.

POlOŻENIE ROSJAN

Bennigsen rozwinął w linii bojowej cztery dywizje w odległości 700 do 800 kroków od miasta. Od prawego - 5 dywizję Tuczkowa, 8 Essena3, 3 Ostena-Sackena,

74

2 Ostermanna-Tołstoja. Ustawione one zostały dwurzutowo: w pierwszym rzucie każda dywizja miała po dwa bataliony w liniach rozwiniętych, trzecie bataliony tych pułków jeden za drugim tworzyły tym samym drugi rzut. Pozostałe trzy dywizje stanęły w rezerwie: za prawym skrzydłem - 4 dywizja Somowa, 7 Dochturowa złożone z 1 2 i 1 4 batalionów ustawionych jeden z a drugim, z a lewym skrzyd­łem - 14 dywizja Kaminskoja złożona z pięciu pułków, ustawionych w kolumnach obok siebie, oraz 60 dział artylerii konnej .

Co do 4 dywizji należy wyjaśnić, że Bennigsen jeszcze o godz. 5 .00, 8 lutego, polecił Dochturowowi przesunąć ją z przedniej linii, poprzez interwały powstałe wskutek cofnięcia 7 dywizji , do rezerwy na prawe skrzydło. Nato­miast ku prawemu skrzydłu kazał przesunąć pułk musz­kieterów archangełgołodzkich.

W rezerwie zostały ustawione też masy kawalerii: za 7 i 14 dywizjami - 75 szwadronów pod ks. Golicynem.

Wysuniętą pod Serpallen lewą flankę obsadziły wojska Baggewuta (pułk muszkieterów starokolskich, 4 pułk jeg­rów, dwa pułki kozaków) oraz oddział jazdy pod gen . Barclayem de Tolly i kozacy atamana Płatowa. Całością dowodził tu Baggewut.

Prawą flankę między Walkmtihle a Schloditten prze­słaniało 1 2 batalionów Markowa (5, 7, 25 pułki jegrów, pułk muszkieterów pskowskich) mając przed sobą sześć pułków jazdy, a na skraju pozycj i kozaków.

Przed całym frontem rosyjskim zostały ustawione trzy wielkie baterie : na prawym skrzydle z 40 dział pozycyjnych i 20 lekkich (w tym dwie pruskie baterie l 2-funtowe), w centrum z 70 dział ustawionych około 700 m od miasta, a na lewym skrzydle z 40 dział - między wielką baterią a Klein Sausgarten. Ponadto całą linię wzmacniało jeszcze 1 30 dział. Wspomniane wyżej 60 dział konnych stanęło w rezerwie za 1 4 dywizją.

75

Nad prawym skrzydłem dowództwo otrzymał gen. Tucz­kow, nad centrum gen. Osten-Sacken, nad lewym skrzydłem gen. Ostermann-Tołstoj , nad rezerwami gen. Dochturow (przy nim znajdował się ks. Bagration, który jako najmłod­szy z generałów nie dostał żadnego samodzielnego dowódz­twa), nad kawalerią gen. ks. Golicyn, a nad całą artylerią gen. Riezwoj , przy czym w bitwie zajął się osobiście artylerią zgromadzoną na lewym skrzydle, powierzaj ąc baterie w centrum Lewenszternowi, a na prawym skrzydle Kutaisowowi. Kozakami dowodził ataman Płatow, ale tylko nominalnie, ponieważ ci byli rozrzuceni w różnych punktach pola bitwy.

W odniesieniu do 7 lutego Bennigsen skrócił nieco swój front, przez co pozyskał część wojsk do odwodów. Liczył poza tym na nadejście Prusaków, do których wysłał kuriera z żądaniem ściągnięcia na Althof.

Siła, jaką dysponował w tym momencie, obejmowała jakieś 66 000 ludzi i około 400 dział (w tym cztery pruskie baterie z 34 działami) w 1 3 1 batalionach i 155 szwadronach I .

Wódz rosyjski był zdecydowany położyć główny nacisk na Pruską Iławę. Rozumiał znakomicie znaczenie tego punktu, którego opanowanie zmusiłoby Francuzów do odwrotu częścią sił na Górowo Iławeckie, częścią na Bartoszyce - w tym ostatnim przypadku flankowym marszem. Przy tak znacznej przewadze mógł oczywiście l iczyć na sukces - tym bardziej że właśnie z północnej strony spodziewał się Prusaków.

I Historycy różnie ocenIają sily stron wahając się w tym od 58 000--82 000 Francuzów i od 54 000--80 000 sprzymierzonych . Wyli­czenia w pracy oparlem na analizie stanów wyjściowych i strat w walkach z uwzględnieniem również warunków kl imatycznych (zwlaszcza co do Francuzów) oraz nocnych marszów (Rosjanie). Uważam, że.są najbardziej zbliżone do rzeczywistych.

76

PRELUDIUM

W dniu 8 lutego śnieg pokrywał iławskie pola. Mróz wahał się w granicach od 3 do 4 stopni poniżej zera. Powiewał jednak zimny północno-wschodni wiatr potęgu­jący jego działanie, a jego zmienność w ciągu dnia powodowała okresowe zadymki zakrywające chmurami śniegu wszelką widoczność.

Napoleon wsiadł na konia o godz. 4.00. Obrał sobie stanowisko przy iławskim cmentarzu. Jego dominujące położenie oraz schody wiodące ku niemu zapewniały wgląd w pole bitwy. Cesarz sądził, że bitwa zacznie się nie wcześniej, jak gdzieś koło południa. Tymczasem już o godz. 8 .00 rosyjska artyleria otworzyła gwałtowny ogień na Pruską Hawę i okolice z 60 dział, powodując zamieszanie wśród wojsk zmierzających akurat na na­znaczone pozycje. Odpowiedziała jej od razu artyleria dywizyjna gen. Legranda.

Pierwsze uderzenie wyprowadził gen. Tuczkow - 24 pułk jegrów wyrzucił z młyna leżącego nieopodal Bawy lekką jazdę francuską, która dopiero co go obsadziła. Jednocześnie gen. Fock poprowadził na odcinek broniony przez brygady Fereya i Viviesa pułki muszkieterów permskich i mohylewskich podparte z lewej flanki pułkami dragonów ryskich i kazańskich. Rosjanie liczyli na prze­darcie się z tej strony do miasta, jednak ich natarcie zostało odparte. Ponownie przemówiły rosyjskie działa, ale ich ostrzał nie odnosił tu pożądanego skutku na Francuzach przesłoniętych zabudowaniami miasta i oka­lającym je murem.

Artyleria francuska podjęła w międzyczasie ogniowy pojedynek na całej linii, w którą cesarz, z braku piechoty, wprowadził stopniowo wszystkie posiadane armaty. Sam, stojąc przy iławskim cmentarzu ze sztabem, oczekiwał nadejścia Davouta. Kule padały wokół niego wyrywając co

77

jakiś czas kogoś z szeregów lub ze sztabu. On jednak stał nie wzruszony świadom, że tylko swoją obecnością w tym miejscu jest w stanie utrzymać karność.

NADEJŚCIE I I I KORPUSU

Marsz. Davout, otrzymawszy w Bezledach rozkaz z cesar­skiej kwatery, po dwóch godzinach postawił w marszu jazdę Marulaza i 2 dywizję gen. Frianta. Kiedy siły te około godz. 8.00 dochodziły do Serpallen, 1 dywizja gen. Moranda osiągnęła Perguschen, a 3 dywizja gen. Gudina jeszcze o godz. 3.00 minęła B artoszyce. Marsz więc odbywał się w dywizyjnych eszelonach.

Gen. Saint-Hilaire przesunął się teraz ze swoją dywizją nieco w prawo nawiązując styczność z czołówkami korpusu Davouta. Jednocze�nie korpus Augereau miał przesunąć się w prawo, a następnie nieco w lewo, by zachować ciągłość frontu. Stojąca za nimi konnica miała przejść na pozycje zajmowane dotąd przez piechotę tych trzech dywizji .

Friant (5000 żołnierzy) spędził w tym czasie kozaków przesłaniających lewy skraj pozycji B aggewuta, a ot­worzywszy ogień z dział na Serpallen, przygotował swoją dywizję do natarcia na wieś. Prawe swe skrzydło prze­słonił lekką jazdą gen. Marulaza (600 żołnierzy).

Widząc ruch Frianta gen. Saint-Hilaire ruszył do przo­du swoją dywizję mając za sobą 1 dywizję dragonów Kleina. 3 dywizja dragonów gen. Milhauda przesunęła się bardziej w prawo, aby działać także na korzyść III K Davouta.

Około godz. 9.00 żołnierze Frianta wpadli do płonącej wsi Serpallen, którą Baggewut, nie widząc dalszej moż­liwości obrony, opuścił i odszedł na Klein Sausgarten.

Bennigsen, dla ratowania położenia, zaczął stopniowo przesuwać na wsparcie 14 dywizję gen. Kaminskoja, której

78

pułk muszkieterów riazańskich obsadził samo Klein Saus­garten, reszta dywizji zaś i oddziały gen. Baggewuta ustawiły się po obu jej stronach.

Friant, idąc śladem cofających się Rosjan, przeszedł bardziej na prawo - ku Klein Sausgarten. Saint-Hilaire zmierzał w tym czasie na wzniesienie opuszczone przez lewą flankę przeciwnika. W ruchu tym obie dywizje zostały ostrzelane przez rosyjskie działa kartaczami i po­niosły straty.

W tym czasie brygada piechoty gen. Ricarda z l dywizji gen. Moranda doszła do Serpallen, przeszła przez tę wieś i na prawo od niej , dostając się również w ogień artylerii nieprzyj aciela.

Z uwagi na wytwarzającą się między Friantem a Saint­-Hilaire' em lukę została jeszcze wprowadzona w linię brygada piechoty gen. d' Huilliera z dywizj i Moranda (pułki 5 1 i 6 1 liniowe). Friant otrzymał teraz rozkaz opanowania Klein Sausgarten, na co Davout wzmocnił go 5 1 pułkiem piechoty. Gen. Lochet na czele 33 pułku piechoty zdecy­dowanym atakiem wdarł się do wsi wyrzucając z niej po zaciekłej walce muszkieterów riazańskich. Rosjanie jednak natychmiast uderzyli z lewej strony siłami jazdy i piechoty wypierając Francuzów po półgodzinnej walce. Lochetowi, który odebrał ranę, nie pomogło nawet wsparcie 48 pułku piechoty i jazdy M arulaza.

Jednakże na tym skończyły się sukcesy Rosjan. Friant sformował bowiem 33 pułk piechoty w carre (czworoboki), zabezpieczając się w ten sposób przed próbującą go zajść z prawej strony jazdą rosyjską, a na froncie rozrzucił gęste linie tyralierów, które wykorzystując teren i liczne opłotki, dały odpór przeciwnikowi.

Saint-Hilaire umocnił się w tym czasie na wysokości Serpallen i wespół z Morandem skierował ataki na prawą flankę i skrzydło Baggewuta. W rezerwie pozostawiono teraz 61 pułk piechoty.

79

POGROM VII KORPUSU

Napoleon, obserwując bieg wydarzeń przekonał się, że Bennigsen atakiem na Walkmi.ihlen zamierza opanować Pruską Iławę i tym samym zagrozić jego naturalnej linii odwrotu. Soult jednak skutecznie wiązał działające tu wojska rosyjskie, a cesarz otrzymawszy wieść o przybyciu pod Molwity nr K Davouta ocenił, że zbliżył się odpowie­dni moment do wykonania planu. By nie dopuścić do przygniecenia samego Davouta polecił na wstępie gen. Saint-Hilaire' owi, który prowadził teraz jedynie pojedynek artyleryjski, ruszyć na pomoc I I I K (z czasem dywizja ta znalazła się całkowicie w polu działania Davouta), a Au­gereau otrzymał przez gen. Corbineau (ten padł potem ugodzony kulą) rozkaz do przełamującego uderzenia na lewe skrzydło Rosjan.

Schemat ustawienia brygadami francuskiej dywizji piechoty w latach 1 806-1 807

I I Brygada

pp

c::::::J c::::::J

pk

pp

c::::::J �

!SI

I Brygada

pp

c::::::J c::::::J

pk

pp

� �

!SI

1 00 kroków za linią brygad ewentualnie piąty pułk piechoty

o godz. 9.00 obaj dowódcy przystąpili do akcji . Saint­-Hilaire, jak wiemy, roztasował się pod rosyjskim ogniem z prawym skrzydłem opartym o Serpallen. Augereau

80

CJ[::J Ąmey ! r----!..Plp CJ CJCJCJ r--. Lapisse � 24 pp � CJCJ f:::::::J Sarrut r---. 14 pp 1P CJ 63 � pip Pp f:::::::J Lefranc f:::::::J 44 Pp f:::::::J 105 Pp

Szyk VII K marsz. Augereau podczas natarcia pod Pruską !ławą

z głową owiniętą wielkim białym szalem mającym chronić go przed zimnem, mimo trawiącej go gorączki, sam stanął na czele natarcia. Przeszedł z VII korpusem przez wą­wóz, po czym uformował go tak, że pierwsze brygady obu dywizji szły rozwinięte, drugie natomiast w czwo­robokach. Wsparcie artyleryjskie natarcia zapewnił gen. Senarmont, który zgromadził silną baterię podprowa­dzając ją na 400 m od rosyjskiej linii i zadając jej ciężkie straty.

Rozwijający się pomyślnie manewr pokrzyżowały jed­nak fatalne warunki atmosferyczne. Zerwała się akurat oślepiająca zawieja śnieżna bijąca wprost w oczy Fran­cuzów z taką gwałtownością, że na dziesięć kroków nic nie można było dostrzec . Ci, straciwszy orientację, zaczęli powoli odbijać w lewo - ku rosyjskiemu centrum - powodując wypadnięcie luki między VII K a l dywizją IV K. Rosjanie, widząc ślepą i niemal bezbronną masę ludzką, uszykowali natychmiast 72-działową baterię, pod­puścili VII K na 80 kroków, po czym w dwadzieścia minut zmasakrowali kartaczami 2 . Gen. Disjardins został zabity, gen. Heudelet ranny. Zginęli też wszyscy brygadierzy. Augereau trafiony w lewe ramię spadł z konia. Kazał

1 Gen. Marbot w swych Mellloires dll gellerlll BOli de Marbal, t. l podaje, że VII K był też ostrzeliwany przez francuskie baterie oślepione śnieżycą.

8 1

się z powrotem n a niego wsadzić i przywiązać do siodła, chcąc dalej dowodzić. Siłą odwieziono go na tyły do cesarza.

- Gdzie korpus? - pytał Napoleon. - Nie ma już korpusu. Nie dałeś mi wsparcia - wy-

rzucił z siebie marszałek i omdlał. Tymczasem dopełniał się los VI I K. Bennigsen, upa­

trując w tym szansę dla przeważenia losów bitwy, pchnął natychmiast naprzód piechotę przesuwając tu zarazem z rezerwy 4 i 7 dywizje. Brygada gen. Zapolskiego uderzyła bagnetem. Stawiający do końca opór otoczony 14 pułk piechoty został niemal zupełnie wybity. Orła

zdążył zniszczyć, ale w ręce żołnierzy z pułku wło­dzimierskiego wpadły drzewce i chorągiew 3.

W wytwarzającą się lukę rzuciła się teraz jazda rosyjs­ka dokańczając dzieła. Dragoni sanktpetersburscy zdobyli w tej akcj i orła l batalionu 44 pułku piechoty. Kirasjerzy zaś orła l batalionu 24 pułku. Szczątki VI I K zdołały odpłynąć w kierunku iławskiego cmentarza ścigane przez przeciwnika. Żółci huzarzy nowogrodzcy z kolei przedarli się podczas tego starcia aż do samego niemal stanowiska dowodzenia Napoleona. Nad cesarskim sztabem zawisło po raz pierwszy w tej bitwie bezpośrednie niebezpieczeń­stwo. Cesarz. nie tracąc głowy, pchnął natychmiast na nich szwadron konnych strzelców gwardii, a z flanki kilka szwadronów dragonów, które zlikwidowały za­grożenie.

Z chwilą natarcia Augereau także dywizja Saint-Hi­laire 'a, w kolumnach batalionowych, ruszyła naprzód

.' Kiedy Napoleon po zakończeniu bitwy objeżdżał pobojowisko dotarł na miejsce, gdzie zaległ 14 pułk piechoty. Obecny przy nim marsz. Bessieres stwierdził: - Leżą jak barany. Na to usłyszał replikę cesarza: - Powiedz raczej jak lwy. Tej półbrygadzie nadałem pod Rivoli przydomek najodważniejszej, pod Eylau potwierdziła to w najwyższym stopniu.

6 - Pruska lIawa 1807

82

ukierunkowując swoje działanie na mały lasek leżący tuż za rosyjskimi pozycjami. Ale ta sama zawieja, która spowodowała zmylenie kierunku w lewo i sprowadziła zagładę na VII K, oślepiła także Saint-Hilaire 'a, który z kolei zaczął odbijać w prawo. Kiedy zorientował się w błędzie zaczął zawracać dywizję w przeciwnym kierun­ku. Było już jednak za późno, ponieważ podczas tego manewru uderzyła na niego jazda gen. Kachowskiego (pułk ułanów litewskich i pułk kirasjerów małorosyjs­kich). Duże straty poniósł wówczas 55 pułk piechoty (stracił też orła), a cała dywizja została zmuszona do cofnięcia się w tył.

O fatalnych warunkach atmosferycznych tak pisał służący w sztabie Davouta por. Szymanowski : "W oczy nam właśnie pru szył śnieg tak obfity, pierzasty, iż bez żadnej egzageracji powiedzieć śmiało mogę, że na jakie kilkanaście kroków przed sobą nic a nic nie widzieliśmy. Tylko szmer kartaczów, którymi nas obsypywali Rosjanie i krzyki rannych odbijały się o nasze uszy".

WIELKIE SZARŻE

Napoleon widząc, że w jego froncie wytworzyła się nagle półtorakilometrowa luka, wezwał natychmiast do siebie marsz. Murata i ze zwykłą sobie lekkością po­wiedział do niego:

- Joachimie, nie pozwolisz chyba, by ci Azjaci zjedli nas żywcem?

Zaraz też polecił mu przygotować całą konnicę do masowej szarży, która miała zneutralizować jazdę ks. Golicyna i przywrócić stan równowagi.

Murat przystąpił do gromadzenia swych konnych dywizji między cmentarzem a Rothenen. Miał do dyspozycj i 1 9 osłabionych pułków (57 szwadronów). Ponadto 3 3 szwad­rony na skraju lewego skrzydła, którymi dowodził gen.

83

Lasalle (w jego składzie 500 polskiej jazdy pospolitego ruszenia) i 1 6 szwadronów gwardii konnej .

Napoleon wyczekiwał jeszcze aż nacierający Rosjanie wyjdą spod wsparcia własnej artylerii i zdezorganizują się walką. Gdy moment ten nadszedł - dał znak. Murat stanął osobiście na czele tej jednej z naj potężniejszych szarż epoki zwanej też szarżą 80 szwadronów, choć tak naprawdę uczestniczyło w n iej właściwie tylko 50 . W złotem szamerowanym mundurze , z kapeluszem ozdo­bionym pękiem strusich piór, z laską ze złotą gałką w ręce, z siodłem podścielonym zamiast czaprakiem lamparcią skórą, w czerwonych spodniach ze złotym lampasem, w ogromnych raj tarskich butach, wyróżniał się z daleka.

l dywizja dragonów Kleina, ruszając na wsparcie 1 dy­wizji gen. Saint-Hilaire' a, uderzyła w prawą flankę rosyj­skiej kawalerii odrzucając ją na piechotę. 3 dywizja dragonów Milhauda zajęła w tym czasie pozycje naprzeciw wojsk Baggewuta, a 2 dywizja dragonów Grouchy'ego z samym Muratem, uformowawszy się przy bartoszyckiej drodze, zaatakowała rosyjską jazdę w centrum. Ks. Golicyn wprowadził w tej sytuacj i do boju dalsze szwadrony, którym udało się zniweczyć pierwszy impet Grouchy'ego. Ale oto do boju włączyli się kirasjerzy gen. d' Hautpoula - bohatera spod Dwórzna. Pierwsze ich uderzenie rozbiło się o linię piechoty. Zginął gen. d' Hautpoul trafiony kulą w czoło. Jednak druga szarża rozłamała szyki rosyjskiej infanterii i rozjechała kilka batalionów. Pie­churzy masowo rzucali się na ziemię, aby uniknąć pałaszy. Golicyn jednak nie dał za wygraną i rzucił do boju świeże szwadrony, które uderzyły na kirysów z obu flank i przymusiły ich do odwrotu .

W odpowiedzi na ten nowy kontratak włączył się do walki marsz. Bessieres z brygadą strzelców konnych gwardii płk. Dahlmanna odrzucając z kolei jazdę rosyjską

84

i szczerbiąc dalej piechotę, w szykach której powstało już kilka luk. Golicyn pchnął przeciw Francuzom swoje konne rezerwy zmuszając raz jeszcze Francuzów do odstąpienia. Zginął płk Dahlmann.

Sam Murat w pewnym momencie znalazł się w nie­bezpieczeństwie. Jego fantazyjny strój zwabił kilku ko­zaków i marszałek z wielkim trudem uniknął śmierci bądź niewoli.

Szarże nie ustawały ani na chwilę. Do boju weszli teraz brygada grenadierów konnych gen. Lepica i 5 pułk kirasjerów. Zepchnęli oni rosyjską jazdę, przebili się przez piechotę pierwszej linii, doszli do drugiej, która zaczęła się cofać w kierunku nieodległego lasku. Będąca w pobl iżu rosyjska bateria wszczęła s ilny ogień nie bacząc przy tym na swoich - byle zatrzymać francuską nawałnicę. Grenadierzy konni ze szwadronem kirasjerów przebili się przez drugą linię piechoty i doszli aż do wysokości Fichtenwaldchen, tj . do linii rosyjskich od­wodów i stanowisk artylerii Kutaisowa. Tu obskoczyły ich pułk huzarów jelizawetgradzkich Jurkowskiego, trzy szwadrony huzarów pawłogradzkich O' Rurke i pułk ko­zaków Kisielewa. Grenadierzy, po dużych stratach, prze­biegłszy wzdłuż pozycji przeciwnika, doszli do Win­dmtihlenhohe, którędy dołączyli do swoich.

Tak ta ostatnia akcja wyglądała w rosyjskim oświetleniu. Według francuskich relacj i grenadierzy konni zostali wprawdzie odrzuceni i byli ścigani przez kawalerię przeciwnika, która jednak · potem została odbita przez świeżo zebranych dragonów, kirasjerów i strzelców kon­nych gwardii, którzy też ostatecznie odparli rosyjską piechotę. Zgadzałoby się to zresztą z niektórymi relacjami rosyjskimi, z których wynika, że ich jazda ścigała prze­ciwnika aż do baterii ustawionych przy drodze bar­toszyckiej . Udało się jej nawet opanować działa, lecz z braku zaprzęgów nie mogła ich uprowadzić, a za-

85

atakowana zaraz przez kawalerię francuską, musiała ustąpić.

W tej fazie walki miało miejsce jeszcze jedno istotne wydarzenie - po raz drugi nad cesarskim sztabem zawisła groźba bezpośredniego ataku. Otóż jedna kolumna rosyjskich grenadierów (4000 żołnierzy), w tym całym bitewnym zgiełku, skierowała się prosto na cmentarz. Napoleon miał pod ręką ostatnią 6-batalionową rezerwę gwardii pieszej . Rzucił z tego od razu jeden batalion pod gen. Dorsenne'em i służbowy szwadron, a wkrótce potem brygadę lekkiej jazdy gen. Bruyere' a, która z La­sallem na czele przebiegła skosem przed Iławą i uderzyła na flankę oraz tyły nieprzyjacielskiej kolumny. Wzięci z dwóch stron grenadierzy zostali częścią wybici , częścią wzięci do niewoli. Pewna ich grupa zbiła się w masę i z oficerami na czele broniła się zawzięcie. Wśród francuskich grenadierów zapanowała chwila zawahania, ale w tym momencie kapitan grenadierów konnych Au­zoni wybiegł przed szyk i z okrzykiem: - Zuchy ! Za mną, po rosyjski sztandar! - rzucił się w ciżbę nieprzyjaciół. Kompania ruszyła za nim łamiąc resztki oporu przeciwnika, ale kapitan został śmiertelnie ranny w tej akcji .

Gen. Dorsenne ranny zameldował Napoleonowi o po­gromie rosyjskich grenadierów. Cesarz polecił przywołać do siebie kpt. Auzoniego. Swej świcie oświadczył: - To był naj piękniejszy wyczyn tego dnia. Chciał nagrodzić kapitana Orderem Legii Honorowej i 2000 franków pensj i 4 .

� Tak podaje w swych pamiętnikach Caulaincourt (Napoleon wuJ der

Herzog VOIl Vicellza, Stuttgart 1 837). Tymczasem według Victoires et

conquetes . .. , t. 1 7, kpI. Auzoni, służąc w grenadierach konnych, kiedy został śmiertelnie ranny, a koledzy chcieli dostarczyć go do ambulansu, rzekł: - Zostawcie mnie, umfę szczęśliwy, ponieważ zwycięstwo jest nasze. Powiedzcie cesarzowi, że żałuję, iż nie będę mógł już nic więcej uczynić dla chwały pięknej Francji . Caulaincourt natomiast opisuje jeszcze zdarzenie, kiedy Napoleon objeżdżał pole bitwy i natrafił na

86

Polecił też nadać 1 0 orderów w jego kompanii . Doniesiono mu jednak, że Auzoni został śmiertelnie ranny, więc obiecaną pensję cesarz polecił przekazać matce.

W dotychczasowym boju obaj wodzowie, jak widać, zmienili swoje pierwotne plany. Bennigsen, szukając roz­strzygnięcia uderzeniem na Pruską Iławę, pod wpływem okoliczności, zużył odwody w centrum. Mimo tego nie uzyskał zamierzonego sukcesu. Napoleon zaś, wskutek klęski VII K, zmuszony został przedwcześnie zaangażować Murata, żeby zapchać nim powstałą lukę i powstrzymać Rosjan. Los bitwy ważył się odtąd całkowicie na odcinku Davouta.

M inęła godz. 1 0.00. Straty były ogromne po obu stronach. VII K przestał się praktycznie liczyć . W 1 4 pułku piechoty zginęli wszyscy oficerowie, w 24 pułku pozostało tylko pięciu . Ogółem korpus straci ł 929 zabi­tych i 427 1 rannych. Jego resztki zbierały się pod wodzą por. Massy na prawo od Pruskiej Iławy. W pobliżu zwierała też na powrót szyki jazda rezerwowa z wycofaną spod Klein Sausgarten l dywizją dragonów Kleina w pierwszej , 2 dywizj ą Grouchy' ego w drugiej i 2 dywi­zją kirasjerów w trzeciej . Piechota gwardii stanęła za kawalerią - w połowie drogi między Serpallen a Pruską Hawą. W prawo od tej że , a za jazdą odwodową, ustawiła się gwardia konna. Lewe skrzydło trzymało się mocno na pierwotnej pozycj i .

Bennigsen natomiast przesuwał sukcesywnie wszelkie wolne jeszcze siły na lewe skrzydło z centrum i z prawe­go skrzydła, trzymając te dwa ostatnie na niezmienionych

usiłującego się podnieść na widok cesarza, spowitego wrogim poszarpanym sztandarem, Auzoniego, który powtarzał: Niech żyje cesarz ... Moja biedna matka ... Moja matka, kierując blednący wzrok ku Napoleonowi. Ten polecił wówczas, aby obiecaną kapitanowi pensję przekazano jego matce, wezwal też swego lekarza Yvana licząc, że da się jeszcze uratować życie Auzoniemu.

87

pozycjach, gdzie poniosły ciężkie straty od ognia francus­kiej artylerii .

NATARCIE I I I KORPUSU. WIDMO KLĘSKI ROSJAN

W czasie, kiedy dopełniał się los VII K, a jazda rosyjska wchodziła do boju, między Klein Sausgarten a Kreegeberge została wprowadzona 2 dywizja Ostermanna-Tołstoja, część jazdy i artylerii. Na samym Kreegeberge stanęła 30-działo­wa bateria, a 2 dywizja przeszła stąd do natarcia, które jednak zakończyło się niepowodzeniem. Francuzi z kolei, w jednym z przeciwuderzeń, wdarli się na samo Kre­egeberge biorąc 1 8 dział. 2 dywizja Frianta, brygada kawalerii Marulaza i 3 dywizja dragonów Milhauda (razem jakieś 8000 ludzi) przyjęły teraz na siebie główny ciężar walki.

Tymczasem Rosjanie, wykorzystując śnieżną zadymkę, zebrali pod osłoną wzgórza 20 szwadronów dragonów gen. Korffa i Pahlena i w niespodziewanej szarży wypadli na lewe skrzydło Saint-Hilaire 'a. Rozjechali zaskoczony i oślepiony tabunami śniegu 10 pułk lekki, który stracił orła. Cała dywizja została wkrótce odrzucona aż na bartoszycką drogę. Tutaj na przesłonę l dywizji wyszła l dywizja dragonów gen. Kleina i odrzuciła szarżę przeciwnika.

Rosyjscy dragoni wdarli się również na Kreegeberge, a wypadłszy na flankę dywizji Moranda, zmusili ją do cofnięcia się w tył o 200 kroków - pod Serpallen - po czym doszli do samego Klein Sausgarten.

O tej porze Francuzom nadeszła w sukurs 3 dywizja gen. Gudina (4000 żołnierzy), co powstrzymało dalsze zapędy przeciwnika. Ostermann-Tołstoj po bezowocnych atakach cofnął się na Kreegeberge. Zmusił tym też do odwrotu spod Klein Sausgarten Baggewuta i Kaminskoja, którym w prze­ciwnym razie groziłoby odcięcie z prawej flanki. Na

88

domiar Friant nieustannie napierał na nich z frontu. Przeszedł teraz przez opuszczone Klein Sausgarten i ruszył dalej . Baggewut z Kaminskojem przesunęli się na lewą flankę 2 dywizj i Ostermanna-Tołstoja, gdzie zajęli nowe pozycje - między Lampasch a Auklappen, obsadzając także Birkenwaldchen.

Friant, podparty 1 2 pułkiem piechoty z 3 dywizj i Gudina, uderzył na Kreegeberge i około godz. 13 .00 zdobył je ostatecznie. Ostermann-Tołstoj wprawdzie kontratakował usiłując odbić wzgórze, ale Davout kazał tam szybko zatoczyć 30 dział i zniweczył wysiłki Rosjan, którzy wycofali się na Auklappen (ranny gen . Gudin).

Do przodu ruszyli ponownie Saint-Hilaire i Morand, a Davout wprowadził w linię resztę 3 dywizji piechoty rozciągając swój front coraz bardziej na prawo i zmierzając tym działaniem do przecięcia nieprzyjacielowi drogi od­wrotu.

Davout przygotował teraz swoje trzy dywizje i dragonów Milhauda do dalszego natarcia. Marulaz z lekką jazdą zaatakował z prawej flanki ścierając się z kozakami. Jedno­cześnie brygada gen. Vare z dywizji Saint-Hilaire'a weszła na Kreegeberge, skąd następnie uderzyła na Birkenwaldchen wypierając stamtąd oddziały Baggewuta. Druga brygada - Candraza - stała nieco na lewo, na drodze z Klein Sausgarten do Pruskiej Hawy. Gen. Friant zaatakował Auklappen siłami 48 pułku piechoty i zdobył je. Rosjanie podpaliwszy folwark ogniem artylerii odbili go atakiem piechoty. Nie utrzymali się tu jednak długo, ponieważ ponowny atak poprowadzony przez gen. Gauthiera odzyskał ten punkt krótko po godz. 1 3.30. Friant, przesuwając się stale w prawo, obsadził BirkenwaJdchen i rejon na prawo od tegoż 12 pułkiem piechoty i batalionem 25 pułku. 5 1 pułk piechoty i 4 kompanie 1 08 pułku wdarły się w tym czasie do samego Kutschitten (godz. 1 4.00) blokując drogę na Domnowo - daleko na rosyjskich tyłach. W tym momencie brygada

89

gen. Van� powróciła na Kreegeberge, a niebawem Saint­Hilaire dostał rozkaz od Napoleona, aby przesunął się ze swą dywizją na pierwotną pozycję pod Rothenen.

Tak więc o godz. 1 4.00 Rosjanie utracili drogę odwrotu na Lampasch (stary trakt wojskowy Warszawa-Królewiec), a przez Schmoditten droga odwrotu była zagrożona moż­liwością przybycia Neya, którego zresztą Napoleon niecier­pliwie oczekiwał. Pozycje rosyjskie chwiały się, w ich szeregi zakradł się nieporządek. Stanowiska przybrały teraz kształt ściśniętego kąta z ramionami na Lampasch i Schmo­ditten. Krzyżowy ogień francuskiej artylerii z centrum i z odcinka Davouta zadawał Rosjanom ogromne straty. Stojąca akurat na załamaniu tego kąta 2 dywizja Osterman­na-Tołstoja została właściwie unicestwiona samym ogniem działowym, a więc identycznie niemal jak po przeciwnej stronie VII K Augereau.

Gdyby Davout miał jeszcze jakieś oddziały nastąpiłoby niewątpliwie przebicie rosyjskich pozycj i przed nade­jściem Prusaków. Teraz więc najbardziej odczuwalny okazał się brak udziału w bitwie I K Bernadotte 'a. Z tego powodu francuskie prawe skrzydło, mimo znacznych sukcesów, miało swój słaby punkt - rozciągnięte na 3-kilometrowej linii od Kutschitten po Kreegeberge nie dysponowało dostatecznymi siłami na jej pełne pokrycie i to tym bardziej , że odeszła wspierająca je dywizja Saint-Hilaire'a, a wcześniej jeszcze wyczerpani walką dragoni Kleina. Z drugiej jednak strony Rosjanom brako­wało już sił, by tu skutecznie uderzyć. Oczekiwali zatem przybycia Prusaków.

MARSZ LESTOQA DO BITWY

Z racji roli, jaką Prusacy odegrali w tym dniu, poświęcimy im nieco więcej miejsca. Zostawiliśmy ich 7 lutego. W tym

90

dniu, poznym wieczorem, siły główne Lestoqa doszły z Augustyn do Rositten i Hussehnen pokonawszy trasę 30 km. Rezerwy gen. PlOtza dotarły tam dopiero między godz. 4.00 a 5 .00 rano 8 lutego, ariergarda gen. Prittwitza zaś (spod Augem-Quehnen-Riimlack) około godz. 8.00. Ob­rawszy kwaterę w Hussehnen Lestoq dowiedział się o klęsce pod Włodowem. Rano, 8 lutego, rozpoznając możliwości połączenia się z Rosjanami stwierdził, iż ci odeszli na Pruską Iławę, a drogi w tym kierunku zdają się być odcięte przez Francuzów. Mimo wszystko o godz. 3 .30 zarządził gotowość marszową na godz. 6.00. Decyzję ułatwił mu właściwie kurier od Bennigsena, który przywiózł rozkaz połączenia się z Rosjanami marszem na Althof. Lestoq odesłał zatem bagaże pod osłoną dragonów Auera na Bomben z kierunkiem marszu na Glauthienen i nad Świeżą. Batalion

9 1

Chlebowsky'ego i szwadron kirasjerów Wagenwelda miały iść na Młynary, aby na przeprawie, przez Bezledy, zabezpieczyć połączenia z Górowem Iławeckim i Pruską Iławą na Królewiec. Maltzahn z kolei, który z arier­gardowymi brygadami uszedł spod Włodowa i osiągnął Braniewo, otrzymał rozkaz przejścia nad Świeżą, aby tam osłonić drogę krzyżborską. Esebeck (dragoni , pułk muszkieterów kałuskich i półbateria konna) ma osiągnąć pozycję pod Wittenbergiem. Dwie baterie puszczone zostały od razu prosto na Althof do Rosjan (na pole bitwy doszła tylko jedna).

Kolumna marszowa ruszyła o godz. 8.00. Plotz zamel­dował, że musi dać swym ludziom jeszcze wypocząć, nie wchodził więc w rachubę. Trasa marszu została ustalona przez Wackern, północnym skrajem lasu Stablack, przez Schlauthienen na Domtau i Gorken. Prusacy przyjęli następujące uszykowanie marszowe:

Awangarda - pułk dragonów Auera, bateria konna Bredowa nr 8 ;

Trzon - 3 dywizja gen. Auera: pułk Towarzyszy gen. Kalla, pułk muszkieterów wyborskich, półbateria konna nr 1 0;

- 2 dywizja gen. von Rembowa: pułk Schoninga, batalion grenadierów Schlieffena (dowodził kpt. Kurowski);

- 1 dywizja gen. von Diericke: batalion grenadierów Fabecky'ego, pułk Rtichela (pod dowództwem płk. Hamil­tona), batalion dragonów Baczki, 4 szwadrony kirasjerów Wagenfelda (mjr Ziegler) i półbateria konna nr 1 3 ;

Ariergarda - gen. von Prittwitz: batalion fizylierów Stutterheima, batalion huzarów Prittwitza, półbateria konna nr 6.

Pod Schlauthienen Prusacy natknęli się na awangardę VI K Neya, która zmierzała z Orschen przez Borneh­nen-Schlauthienen na Krzyżbork (brygada lekkiej jazdy

92

Lasalle ' a, brygada piechoty Ligier-Belaire ' a) . Ney bo­wiem jeszcze 7 lutego otrzymał rozkaz iść na Krzyżbork, a zachowuj ąc stale łączność z trzonem armii uniemoż­l iwić Prusakom odwrót na Królewiec , po czym zostawić ich Bernadotte 'owi, który zmierzał w tym kierunku.

Lestoq, angażując w bój część sił, przepchnął się szybko na Wackern. Tu jednak również spotkał oddziały awangardy Neya. Z uwagi na ich słabość siły główne Prusaków zdołały jeszcze przejść, ale ariergarda Prittwitza musiała o to przejście walczyć. FrancuzI bowiem zdążyli już obsadzić Wackern. W efekcie tylko drobna część pruskiej straży tylnej przedarła się, reszta - 5 szwadronów huzarów Prittwitza, 2 kompanie fizylierów Stutterheima, pół baterii konnej nr 6 - zmuszona została do zboczenia z drogi i pójścia na Krzyżbork. Dla Prusaków obróciło się to o tyle na korzyść, że Francuzi stracili nagle orientację co do kierunku odwrotu sił głównych Lestoqa. Te zaś, widząc drogę na Domtau-Gorken zamkniętą, skierowały się na Pompicken. Tu, nieco na południe od wsi, zostawiły batalion grenadierów Fabecky' ego, a główna kolumna poszła dalej - na Graventhien-Althof.

Do pozostawionego pod Pompicken batalionu dołączyły niebawem wspomniane wyżej dwie kompanie Stutterheima, a także idący od Bomben P16tz. Doszło tu do kolejnego starcia ze ścigającymi Francuzami, w wyniku którego część Prusaków wycofała się na Krzyżbork, natomiast grenadierzy Fabecky'ego odeszli w ślad za siłami Lestoqa.

Ney tymczasem, w wyniku otrzymanych raportów ocenił, że odwrót pruski poszedł na Krzyżbork. Zarządził zatem ogólny ruch na północ.

Lestoq w międzyczasie osiągnął Drangsitten, gdzie w przesłonie przy moście zostawił batalion grenadierów Kurowskiego, a sam z resztą - o godz. 1 3 .00 - wszedł do Althof. Stąd mógł już zobaczyć rozgrywającą się bitwę. Zdołał przyprowadzić ze sobą 9,5 batalionu, 28 szwadronów i dwie baterie konne - razem 5584 ludzi .

.

WEJŚCIE PRUSAKÓW DO BITWY. ODEBRANIE KUTSCHITTEN I AUKLAPPEN

93

Lestoq, nie orientując się w sytuacji , nie bardzo wie­dział, w jakim kierunku ma wystąpić. Przybyły do Althof kurier od Bennigsena przekazał mu rozkaz przejścia na lewe skrzydło Rosjan, by tam odzyskać drogę na Lam­pasch-Królewiec. Ruszył więc szybkim krokiem w trzech kolumnach na Schmoditten (o godz. 14.00), a stąd o godz. 1 5 .00 na Kutschitten. W pierwszej linii od lewej po­stępowali : pułk Riichela z Towarzyszami i grupą 200 kozaków, jacy do nich dołączyli okrywając flankę, pułk muszkieterów wyborskich, pułk Schoninga; w drugim rzucie batalion grenadierów Fabecky' ego, za nimi jazda w kolumnach.

Kutschitten obsadzały cztery kompanie 1 08 pułku pie­choty z dywizji Frianta i 5 1 pułk piechoty z dywizj i Moranda mające na prawej flance brygadę lekkiej jazdy Marulaza. Na tę ostatnią uderzyła pruska kawaleria i od­rzuciwszy ją wyszła na tyły wsi, którą bezpośrednio atakowały pułki wyborgski i Riichela, podczas gdy pułk Schoninga zachodził ją z lewej. Po zaciekłej walce Francuzi musieli opuścić płonące Kutschitten zostawiając trzy rosyj­skie działa uprzednio zdobyte, a 5 1 pułk piechoty stracił podczas tej walki orła, którego wzięli Towarzysze.

Francuzi odeszli w kierunku pobliskiego Birkenwlildchen. Znajdująca się w pobliżu 3 dywizja dragonów Milhauda nie mogła im przyjść z pomocą ze względu na niemal zupełne wyczerpanie koni .

Pruskie natarcie postępowało dalej w nie zmienionym szyku - jedynie grenadierzy Fabecky' ego weszli do pierwszej l inii . Towarzysze wraz z kozakami nadal osłaniali lewą flankę pułku Riichela trzymając w szachu jazdę francuską stojącą niedaleko Klein Sausgarten 5 .

5 Caulaincourt w Napoleon wid der Herzog VOII Vicenza (s . 1 82) opisał

94

Birkenwaldchen broniły 12 pułk piechoty i batalion 25 pułku z dywizji Gudina. Atak pruski rozpoczęła tutaj artyleria. Piechota natarła bez wystrzału, ale za to w morderczym ogniu Francuzów. Doszło do walki wręcz, w której przewaga liczebna przeciwnika wzięła górę i po półgodzinnych zmaga­niach Francuzi oddali ten punkt. Towarzysze i kozacy, obszedłszy las z lewej strony, posuwali się na Melohnkeim i Klein Sausgarten.

W międzyczasie, pobudzone pomyślnym atakiem Lestoqa, ruszyło naprzód rosyjskie lewe skrzydło (Baggewut, Kamins­koj , jazda Czaplica) chcąc wesprzeć działania sprzymierzeń­ca, a zarazem odzyskać Auklappen. Natarcie podparł 2 1 pułk jegrów z brygady gen. Łaptiewa. Mimo wściekłego oporu Moranda trzeba było opuścić płonącą już wieś.

III K znalazł się teraz w odwrocie na całej linii . Davout, przebiegając szeregi, zagrzewał do wytrwania wykrzykując : - Odważni zginą tutaj , tchórze zdechną na Sybirze ! Jednocześnie szykował nową linię oporu w oparciu o niezaan­gażowane jeszcze bataliony Gudina, w którą następnie wprowadził cofające się oddziały. W ten sposób utworzył front od Kreegeberge po Klein Sausgarten zasilony całą posiadaną artylerią. Na tej linii udało się marszałkowi powstrzymać dalsze zapędy przeciwnika. Próbujący jeszcze ataku pułk wyborgski został skartaczowany ostrzałem ze swej lewej flanki. Na tym odcinku bitewnych zmagań pozycje obu stron nie uległy już żadnym przesunięciom do końca tej straszliwej batali i .

Dochodziła godz. 1 7 .00. Pole bitwy przesłaniały teraz zapadające ciemności rozświetlone łunami pożarów.

jeden z widoków, jaki cesarska świta zobaczyła podczas objazdu pola bitwy, gdzie: przy opuszczonej baterii wroga w kręgu leżało 1 50-200 grenadierów francuskich otoczonych wiankiem poczwórnego szeregu padłych Prusaków. Leżący w strugach krwi, wśród rozbitych dział, jaszczy i połamanych karabinów tworzyli widok, który nie sposób opisać.

95

NADEJŚCIE NEYA

Wysłany przez Napoleona do Neya Montesquieu z roz­kazem, by marszałek przybywał pod Pruską Iławę, jadąc okrężną drogą przez Górowo Iławeckie i Orschen, zdołał dopaść marszałka dopiero o godz. 14 .00 pod Krzyżborkiem. Ten w międzyczasie zorientował się już, że ścigał tylko oderwane części pruskiego korpusu, a w okolicach Iławy trwa bitwa. Poinformował go o tym jeden z flankierów ubezpieczających marsz, który chcąc się zorientować w po­łożeniu, wjechał na wzgórze, z którego dostrzegł po­wtarzające się błyski wystrzałów. Ney zmienił więc kieru­nek marszu na przeciwny - na Pompicken i Graventhin. W ruchu tym poprzedzała go awangarda w nie zmienionym składzie - brygada lekkiej jazdy z dywizji Lasalle' a i brygada piechoty gen. Ligier-Belaire 'a (6 pułk lekki i 39 liniowy) z dywizji Marchanda. Pod Drangsitten starła się ona z fizylierami Stutterheima, którzy po krótkiej walce, zniszczywszy most, odeszli na folwark Sollseyn.

Około godz. 19 .30 Francuzi podeszli pod Al thof, gdzie z kolei starli się z batalionem grenadierów Schlieffena. Prusacy, stawiwszy słaby opór, odeszli w czworoboku na Kutschitten, skąd o godz. 2 1 .00 połączyli się z Lestoqiem w B irkenwlildchen.

Tymczasem o godz. 20.00 awangarda Neya uderzyła (już w ciemnościach) na słabo obsadzone, a przepełnione rannymi, Schloditten i zajęła je. Bennigsen wzmocnił tu ogień artyleryjski poprzez przerzucenie na ten kierunek dwóch pruskich baterii 1 2-funtowych Kulicke'a, po czym pchnął do natarcia ostatnie bataliony - pułk grenadierów taurydzkich i pułk muszkieterów woroneskich wspartych dwoma pułkami jazdy. Wieś została odebrana. Oddziały francuskiej awangardy odeszły z powrotem pod Althof, gdzie już w międzyczasie podeszły główne siły VI K - razem około 9000 ludzi.

96

Na dalsze działania było już stanowczo za późno - tym bardziej że Ney nie miał pełnej orientacji w sytuacji ogólnej .

Do godz. 22.00 walki ustały n a całym froncie, a żołnierze rozpalili ogniska. Płonące wsie oświetlały ponure pobojo­wisko usłane tysiącami zabitych i rannych.

BEZ PIĄTEGO AKTU

Bitwa dobiegła swego tragicznego końca. W jej wyniku rosyjskie lewe skrzydło zagięło się o 90 do 1 00 stopni i biegło przed Lampasch i Auklappen. Pozostałe wojska utrzymały w zasadzie swe poprzednie pozycje. Ze strony francuskiej I I I K Davouta zajmował stanowiska w oparciu o Klein Sausgarten i Kreegeberge z dywizją dragonów Milhauda za 2 dywizją Frianta. Reszta wojsk Napoleona trzymała się na pierwotnych pozycjach za wyjątkiem VII K, którego niedobitki zbierały się przy iławskim cmentarzu, oraz lekkiej jazdy lewego skrzydła, która przesunęła się bardziej ku Althof dla nawiązania łączności z VI K Neya.

W nocy Bennigsen czując zagrożenie z obu skrzydeł i dostrzegając ogólną dezorganizację oraz maruderstwo, zarządził o godz. 22.00 odwrót na Królewiec. W ariergar­dzie miał pozostać Lestoq i wyruszyć o godz. 1 .00.

Na tle tych decyzj i doszło do ostrej wymiany zdań między Bennigsenem a kilku generałami. Knnoring, Stein­heil i Ostermann-Tołstoj obstawali bowiem przy pozostaniu na placu boju i podjęciu walki nazajutrz, motywując to zupełnym wyczerpaniem przeciwnika i zadanymi mu stra­tami. Gen. Knnoring pokłócił się wręcz z głównodowodzą­cym i tylko wstawiennictwo Steinheila załagodziło całą sprawę (później Knnoring został odwołany).

Sądzić należy, że w tym przypadku to właśnie Bennigsen miał rację. Rosjanie mogliby na 9 lutego wystawić co najwyżej 30 000 ludzi. Z dywizji gen. Ostennanna-Tołstoja, która

. �

. , .

97

została zniszczona w krzyżowym ogniu francuskich dział, zostało po bitwie tylko 27 1 0 ludzi. Niewiele lepiej było w innych dywizjach. Pięciodniowe walki odwrotowe, mróz, niedostatek, nocne marsze i dwudniowe walki pod Pruską Bawą dokonały wielkich spustoszeń w szeregach armii rosyjskiej . Na wyczerpaniu była też amunicja. Nie można było zatem oczekiwać, że armia będzie stawiać równie zaciekły opór jak dzień wcześniej .

Francuzi byli wprawdzie nie mniej wyczerpani i wykrwa­wieni od przeciwnika, ale posiadali jeszcze do dyspozycj i przybyły i nie zużyty walką VI K Neya oraz całą gwardię pieszą (razem jakieś 13 000 ludzi) i to mogło przeważyć. Straty po obu stronach były wyjątkowo wielkie. Według całościowej analizy przychylam się do niżej podanych cyfr. Francuzi - 4000 zabitych (w tym 286 oficerów), 9000 rannych (w tym 66 1 oficerów) i 5000 jeńców. Na te 1 8 000 straconych żołnierzy 6200 przypada na VII K, a 5007 na lU K 6. Korpus marsz. Augereau, jak pamiętamy, został zniszczony w ogniu artylerii, za to wielkość strat III K świadczy najlepiej o skali jego zaangażowania w bitwie.

Pomiędzy zabitymi i rannymi oficerami znalazło się 2 marszałków (Murat, Augereau), 5 generałów dywizji i 1 5 generałów brygady (m.in. d'Hautpoul, Levasseur, Corbineau, Oisjardins, Heudelet, Leval, Gudin, Friant, Lefranc, Bonnet, D'AUemagne, Dorsenne, Amey, Lochet, Sarrut, Lapisse, Vare,

h Straty III K pod Pruską !ławą według raportu marsz. Davouta

dywizja zabici ranni jeńcy razem

I DP gen. Moranda 275 265 1 245 3 ł 7 1

2 DP gen. Frianta 225 l i i i 7 1 1 407

3 DP gen. Gudina 77 262 - 339

Kaw. gen. Marułaza 7 83 - 90

ogółem 584 4 1 07 3 1 6 5007

7 .- Pniska lIawa 1 807

98

Saint Sulpice, Suchet). Ponadto zabici zostali pułkownicy Dahl­mann, Lacuee, Lemmarois (brat generała), Bourbier. Aż 7 orłów wpacHo w ręce wroga, co było prawdziwą klęską. Nigdy, w żadnej bitwie, Francuzi nie utracili tylu znaków. Po tym przykrym doświadczeniu Napoleon zarządził (w 1 808 r.) ograniczenie orłów do jednego na pułk. Pozostały one w pierwszych batalionach, natomiast drugie i trzecie bataliony otrzymały proporce (Rosjanie twierdzili, że zdobyli pod nawą 13 orłów i 6 sztandarów) 7.

Rosjanie mieli 8000 zabitych, 5000 rannych pozostawio­nych na pobojowisku, 1 2 000 rannych zabranych ze sobą. Zabitych bądź rannych zostało 9 generałów (Arseniew, Barclay de Tolly, Dochturow, Gersdorf, Korff, Lieven3, Sukin2, Titow2, Mickij) . Ponadto Rosjanie przyznali się do utraty 400 oficerów zabitych i rannych.

Do niewoli wpadło 3000 żołnierzy 8. Co do jeńców .( : w prawdziwe osłupienie wprawił gen. Colberta pojmany po

7 Tak pisze P l o t h o w swoim Tagebllch wii/lI·end des Krieges zwischen

Rllss/and lllld Frankreich 1806-/807, Berlin 1 8 1 1 , s. 78. 8 Istnieją spore rozbieżności co do strat poniesionych przez obie strony.

I lustruje to poniższy wykaz: I'

źródlo Francuzi Sprzymierzeni

zabici ranni razem zabici ranni razem

Pelet 1 800 5000 6800 7000 2 1 000 28 000 Dumas 2000 15-1 8 000 17-20 000 Thiers 3000 7000 10 000 1 2 000 1 5 000 27 000 Jany 29 634 1 8 000 Urlanis 6600 15 400 22 000 9000 1 8 000 27 000 Biuletyn WA 1900 5700 7600 7000 1 2- 1 5 000 1 9-22 000 MEW t8 000 25 000 Hoepfner 10 000 1 8 000 Plot ho 1 900 5700 7600 7000 1 8 000 . 25 000

99

bitwie oddział rosyjskich grenadierów. Przyprowadzeni przed jego oblicze padli na kolana błagając: "Hospodi, pomiłuj . Nie dawaj nas sjeść waszym sołdatom". Jak się później okazało ludzie ci uwierzyli w głoszone przez popów na rozkaz cara wieści , że Francuzi żywią się mięsem ujętych nieprzyjaciół.

Rosjanie stracili ponadto 24 działa i 16 chorągwi. Prusacy mieli 2000 zabitych i rannych. Sami Rosjanie przyznawali się tylko do 7000 zabitych i 1 2 000 rannych.

Uwzględniając nieco zawyżony wykaz rosyjski z 20 lutego, z którego wynikało, że ich armia dysponowała wraz z kozakami siłą 43 000 ludzi, cyfra wymienionych wyżej strat samych Rosjan wynosząca 28 000, jest do przyjęcia.

Pruska Iława była jedną z najkrwawszych bitew okresu napoleońskiego. Padło bowiem razem 40 000, czyli 29,4% ogółu uczestników (Francuzi - 28%, Rosjanie i Prusacy - 40,3%). Napoleon w przypływie melancholii napisał:

"Ojciec, który traci swoje dzieci, nie zaznaje uroku zwycięs­twa. Gdy serce mówi - gasną złudzenia sławy".

Gen. Bennigsen zaś, podobnie jak po bitwie pod Pułtus­kiem, doniósł carowi, że . . . pokonał Napoleona.

Tak naprawdę to trudno mówić o zwycięstwie kogokol­wiek, gdyż rozstrzygnięcia nie było - triumf święciła tylko śmierć, aczkolwiek sukces czysto taktyczny należał do Napoleona z racji pozostania na pobojowisku, jak i z faktu całkowitego wyczerpania siły zaczepnej armii przeciwnika. Kiedy w nocy doniesiono cesarzowi, że Rosjanie odeszli, stwierdził: "Odnieśliśmy zwycięstwo".

Sama bitwa została przez Napoleona przeprowadzona w sposób dla niego typowy i choć nie osiągnął on zamierzonego celu, zdołał jednak słabszymi siłami utrzy­mać pozycje, a nawet - mimo rozbicia korpusu marsz. Augereau - zachować nadal inicjatywę i postawić Ben­nigsena w niezwykle groźnym położeniu. Nie wykorzystał

1 00

wprawdzie ostatniego odwodu - gwardii , ale wpłynął na to zapewne fakt opóźnienia się Neya, który swym błędnym ruchem, umożliwił odsiecz pruską dla Rosjan. Przybycie po południu Lestoqa uratowało przecież ich lewe skrzydło i pozwoliło na odzyskanie swobody w pasie odwrotu.

Pytanie stawiane przez niektórych historyków - czy użycie Prusaków na przeciwnym skrzydle nie przyniosłoby większych efektów - jest właściwie bezprzedmiotowe. Lestoq bowiem wkroczyłby do akcji na Pruską Iławę po godz. 14.00. O tej porze mógł tu zostać szybko zneut­ralizowany przez część jazdy, gwardię pieszą oraz pozo­stawione na nocnym biwaku gwardii 1 8 pułk piechoty z dwoma batalionami gwardii . Zakładając, że Napoleon pozostawiłby przy sobie dwa bataliony gwardii , mógłby zaangażować przeciw niemu ponad 5000 żołnierzy, a więc wystarczająco dużo. W ' dodatku Lestoq miałby tyły od­słonięte przed nadchodzącym Neyem. W efekcie mogło to jedynie doprowadzić do odcięcia obu dróg odwrotu na Królewiec.

Napoleon do końca bitwy posiadał swobodę manewru dzięki żelaznemu odwodowi, a operatywność, stanowczość i elastyczność dowodzenia, wyrażone czasem reakcji na zachodzące na polu bitwy zmiany, podejmowaniem trafnych decyzj i oraz opanowaniem sytuacji, pozwoliły na osią­gnięcie przynajmniej takiego wyniku, że zmuszono sprzy­mierzonych do dalszego odwrotu czyniąc ich niezdolnymi do dalszych działań.

Gen. Bennigsen popełniał błędy typowe dla wszystkich wodzów, z którymi Napoleon się potykał. Szukając rozstrzygnięcia na swym prawym skrzydle, zużył gros odwodów w centrum w trzeciej godzinie bitwy. Po­garszające się o tej porze położenie na lewym skrzydle zmusiło go do wprowadzenia tam ostatnich rezerw. W krytycznym momencie zabrakło mu ich . i tylko zdu­miewającej wprost odporności swych żołnierzy oraz

1 0 1

przybyciu Prusaków zawdzięczał, że utrzymał się do wieczora. Ci ostatni zresztą już też byli u kresu sił - od 2 lutego zrobili przeszło 1 50 km.

Armia francuska była nie mniej wyczerpana, a ogrom ofiar w tej bitwie spowodował, że żołnierze zamiast "Vive I ' Empereur", wołali "Vive la paix", "Vive le France et la paix", "Du pain et la paix".

Wytrawny znawca psychiki tłumów, jakim był Napoleon, wyczuł od razu, co to oznacza. W żadnej z dotąd stoczonych bitew nie poniesiono tak wielkich ofiar. Okropne warunki klimatyczne, brak regularnego zaopatrzenia doprowadził armię do ostateczności . Między innymi także z tego powodu cesarz zdecydował pozostać na polu bitwy każąc rozpahć jak najwięcej ognisk i zbierać rannych. Sam na drugi dzień rano objeżdżał pobojowisko i można było dostrzec, że był wstrząśnięty. Zresztą jeszcze wieczorem, kiedy spotkał się z Soultem w starej szopie przerobionej szybko na prowizo­ryczną salę operacyjną, rzekł do niego: "Marszałku, Ros­janie wyrządzili nam wielką krzywdę". Soult odpowiedział:

"A my im. Nasze kule też nie były z waty". Sam jednak czuł podobnie.

Liczby również mówiły same za siebie. , Korpusy, jakie wzięły udiiał w bitwie, liczyły na 3 1 stycznia 86 000 ludzi. Do Iławy doszło jedynie 64 000. Reszta to w głów­nej mierze chorzy i maruderzy. Straty bojowe nie prze­wyższały za ten okres 6000-7000 żołnierzy, za to na polu bitwy leżało ich aż 1 3 000. Napoleon w biuletynie pobitewnym przyznał się jedynie do 1 900 zabitych i 5700 rannych, zaś w listach do brata Józefa i Cambaceresa podał tylko 1 500 zabitych oraz 3000 rannych.

Poważnie wyeksploatowane były także konie francuskiej kawalerii, co uniemożliwiło jej osiągnięcie lepszych re­zultatów. Najlepiej sytuacja wyglądała w pułkach jazdy gwardii, co tłumaczyłoby tak znaczne zaangażowanie jej w boju jeszcze zanim nastąpiło przesilenie. Jeden

102

z francuskich pułków - 20 strzelców konnych płk. Castexa - posunął się w bitwie do rzeczy nie prak­tykowanej przez francuską kawalerię. Przyjął szarżę rosyjs­kich dragonów w miejscu otwierając ogień z karabinków. Padł wprawdzie pierwszy szereg atakujących, jednak nie powstrzymało to pozostałych i trzeba było ciężko walczyć, żeby dotrzymać pola. Przyjmowanie szarży w miejscu jest o tyle niebezpieczne, że ta samym rozpędem potrafi obalić jeźdźców i tym samym przełamać front.

Napoleon wyciągnął za to praktyczne doświadczenia z udanych szarż ciężkiej kawalerii . W marcu 1 807 r. zarządził rozbudowanie pułków kirasjerów o jeden szwad­ron, czyli łącznie do pięciu. Odtąd etat pułku obejmował 1 040 żołnierzy.

Jazda po obu stronach stanowiła aż 2 1 % udziałowców. Jest to jeden z najwyższych wskaźników w dużych bitwach napoleońskich (Austerlitz - 2 1 %, Wagram - 1 5,5%, Możajsk - 2 1 ,2%, Lipsk - 1 8,8%, Mont Saint Jean [Waterloo] - 20,8%).

Trzeba wziąć pod uwagę, że na przeszkodzie do osiągnięcia pełnego zwycięstwa wpłynęły bardzo złe warunki atmosferyczne, wskutek czego VII K nie wykonał zadania, co z kolei zachwiało ekonomią sił, ponieważ cesarz został zmuszony przedwcześnie zużyć masę wspa­rcia - jazdę Murata.

B itwa ta, choć niezupełnie słusznie, podkopała wojskowy autorytet Napoleona znajdując odbicie na politycznym polu działania. Potrzeba znaczącego sukcesu była teraz nie mniej pilna od potrzeby pokoju. Ten ostatni zaś nie był możliwy bez tego pierwszego.

PO BITWIE (9-1 6 LUTEGO)

Nieporządek, jaki zapanował w armii rosyjskiej w nocy na 9 lutego, był powszechny. Wielka liczba zgłodniałych

1 03

żołnierzy rozbiegła się po okolicznych wsiach szukając jakiegoś pożywienia. Zebrane wojska liczyły co najwyżej 30 000 ludzi. Wprawdzie rozesłane patrole nie stwierdziły żadnego ruchu ze strony przeciwnika, ale z uwagi na zupełne wyczerpanie, brak rezerw, żywności i amunicji, Bennigsen zarządził o godz. 22.00 odwrót na Królewiec. Wojska zebrane w dwie kolumny ruszyły w środku nocy przez Miihlhausen, gdzie nastąpił krótki odpoczynek, do Wittenberga. Na polu bitwy pozostały jedynie wojska lekkie Bagrationa i Prusacy Lestoqa, którzy mieli utworzyć ariergardę. Ci zaczęli opuszczać stanowiska o godz. 2.00 w nocy.

Armia francuska spędziła noc na zajmowanych pozycjach. Niektórzy marszałkowie obawiali się ponownej bitwy w dniu następnym, ale Napoleon trafnie wyczuł sytuację i stwierdził, że do jej wznowienia nie dojdzie. Jeszcze o godz. 2 1 marsz. Murat wydał rozkazy dla swej jazdy, by w dniu następnym (9 lutego) dokonała rozpoznania na następujących kierunkach:

O świcie patrole potwierdziły obecność w okolicy jedynie kozackich oddziałów i nieco jazdy regularnej przesłaniają­cych odwrót sprzymierzonych. Wobec tego marsz. Murat ruszył z rezerwą konną do przodu po drodze na Królewiec, a brygada lekkiej jazdy Marulaza na Dornnowo, skąd wyrzuciła pruski oddział.

1 0 lutego Bennigsen z Wittenbergu ruszył prosto do Królewca. Stanął na wysokości Bramy Frydlandzkiej opie­rając lewe skrzydło o Pregołę. Prawe przesłaniali Plótz i Prittwitz oraz przybyli Esebeck i Maltzahn. Tego samego dnia dotarł tu jeszcze mjr BorstelI, który odłączywszy się od Rouquette' a, przedarł się forsownymi marszami drogą Morąg-Mamonowo.

Główne siły pruskiego korpusu przeszły w tym dniu do Węgorzewa obsadzając oddziałami przejścia przez Pregołę pod Welawą i trzymając komendy we Frydlandzie, Gross Wohnsdorf i Schónbaum.

1 04

Tymczasem lekka jazda Murata przeskoczyła rzekę Świeżą wysuwając rozpoznania po Wittenberg i Lichten­hagen; jazda liniowa rozłożyła się nad samą rzeką.

Napoleon, pozostając niezmiennie w Pruskiej Bawie, wydał szereg rozporządzeń przystosowujących korpusy do nowej sytuacji . Dywizje kirasjerów Nansouty i d' Espagne' a mają czym prędzej dołączyć do sił głównych, dywizja grenadierów Oudinota winna się przemieścić do Wielbarku w celu stworzenia pomostu łączącego oba skrzydła, marsz. Lefebvre ma przesunąć się do Ostródy i stanowić tam odwód dla armii . Linia komunikacyjna z Warszawą została przerzucona na Toruń, a w Bydgoszczy mają zostać utworzone wielkie lazarety dla armii . Duży lazaret utworzono również koło Górzna, dokąd zwożono rannych z bitwy pod Pruską Iławą. Następnie transportowano ich do Elbląga i Malborka, a po zdobyciu Gdańska, również tam. Zabitego w bitwie gen. d' Hautpoula cesarz polecił przewieźć do Paryża i pochować z wszelkimi honorami w Panteonie (jest tam do dziś). Rzecz niezwykle rzadka, ponieważ poległych generałów chowano na równi z prostymi żołnierzami na polu bitwy. Polecił też odlać jego posąg ze zdobytych dział, ale to nie zostało wykonane.

I I lutego marsz. Bernadotte i gen. Nansouty przybyli do Pruskiej Hawy. I K został rozlokowany na drodze do Krzyżborka - między Althof a Posmahlen. Murat tego dnia przesunął się do Wittenbergu, Davout ruszył na Domnowo, a jego lekka jazda na Frydland. Soult pozostał w okolicznych wsiach na polu bitwy, Ney przesunął się spod Pruskiej Hawy na drogę do Królewca mając rozkaz wesprzeć w razie potrzeby Murata pułkiem piechoty, bądź nawet całą brygadą. Resztki VII K zostały rozmieszczone na drodze do Bartoszyc, gwardia wraz z kwaterą cesarską pozostała w samym mieście.

Bennigsen, sądząc z ruchów Murata, że Napoleon przy­mierza się do ataku na Królewiec, wysłał 1 1 lutego rozkaz

1 05

do Lestoqa, by ściągnął pod miasto. Prusacy wyruszyli jeszcze tego samego dnia po południu zatrzymując się między Gerslacken a Welawą. Tylko 2 batalion dragonów Auera, dwie kompanie fizylierów Stutterheima i półbateria konna pozostały w Węgorzewie dla obserwacji poczynań przeciwnika.

Płk Scharnhorst i płk Pilar (dowódca pułku wyborgs­kiego) udali się natychmiast do kwatery głównej Bennig­sena przedkładając mu większe korzyści z pozostawienia Prusaków w Węgorzewie, aniżeli z pobytu w Królewcu. 12 lutego Scharnhorst wrócił z aprobatą i Prusacy natych­miast udali się w drogę powrotną - tym bardziej że nadeszły właśnie meldunki o debuszowaniu Francuzów na Frydland.

B yła to prawda. 1 3 lutego Davout wyrzucił z tego miasta pruski oddziałek, wskutek czego Lestoq ściągnął wszystkie forpoczty bliżej ku siłom głównym przyjmując ugrupowa­nie na wypadek poważniejszych działań przeciwnika. Odebrawszy wzmocnienie w postaci nowo sformowanych 24 szwadronów ( 1 2 huzarów; 8 dragonów, 4 kirasjerów) o sile 2600 koni, wysłał detachement gen. Pletza na Królewiec i dalej na Braniewo. Ruch Pletza z kolei wzbudził podejrzenie u Napoleona, że przeciwnik zamierza wyjść za jego lewe skrzydło i nawiązać łączność z od­działami pozostawionymi nad Wisłą. Polecił zatem Ber­nadotcie przesunąć się 1 4 lutego na Krzyżbork, a oddziały przednie rzucić pod Braniewo. Ney 69 pułkiem piechoty obsadził most pod Gr. Lauth. Na wieść o pojawieniu się rosyjskiej jazdy w okolicach Piszu i Wielbarku oraz odbiciu kolumny jeńców rosyjskich spod Pruskiej Iławy, cesarz polecił 2 dywizj i dragonów Grouchy'ego przejść 1 4 lutego n a Lidzbark Warmiński i rozpoznawać stamtąd rejon Dobrego Miasta, Jezioran i Olsztyna zapewniając zarazem bezpieczeństwo transportom rannych przechodzą­cych pobliskimi drogami.

1 06

Tymczasem 1 5 lutego oddziały kawalerii rosyjskiej i pruskiej zaatakowały francuskie posterunki konne od­rzucając je na Gr. Lauth i Mahnsfelde. Tu wsparli je piechurzy VI K i I K.

Napoleon przekonany jednak, że nieprzyjaciel prowadzi tylko wojnę podjazdową i do wznowienia operacj i zimą nie dąży, przygotował dyspozycje do rozkwaterowania armii na leżach. Zostały one wydane 1 6 lutego o godz. 4.00 rano. Zgodnie z nimi jeszcze tego dnia wyruszyły tabory, park rezerwowy, chorzy i jednostki mające przesłaniać lewą flankę. Trzon armii wyruszył 1 7 lutego w następującym układzie:

Prawe skrzydło - I K, 4 dywizja dragonów gen. Sahuca; Centrum - gwardia, IV K, l dywizja kirasjerów Nan-

souty, brygada lekkiej kawalerii Durosnela; Lewe skrzydło - I I I K, 3 dywizja dragonów Milhauda; Ariergarda - dywizja lekkiej kawalerii Laslalle'a, VI K. Idąca ku siłom głównym 3 dywizja kirasjerów d'Espagne

miała pozostać między Miłakowem a Górowem Iławeckim do czasu otrzymania dalszych rozkazów. Dywizja grena­dierów Oudinota i 9 pułk huzarów miały przejść z Wielbar­ku na Nidzicę, a pozostawiwszy w Myszyńcu i Szczytnie detachement ze składu III K - na Olsztyn dla połączenia z Davoutem. Marsz. Lefebvre winien udać się do Torunia i ściągnąć szybko ku sobie idące od Poznania pod dowódz­twem gen. Menarda wojska saskie i badeńskie.

Jednocześnie z tymi zarządzeniami cesarz wydał pro­klamację do armii podając w niej wyniki ostatniej kampanii.

DZIAŁANIA KORPUSU OSŁONOWEGO. OSTROŁĘKA

Zgodnie z cesarskim rozkazem V K skoncentrował się w Broku. Podlegał mu też mieszany oddział z III K - pułk piechoty, pułk jazdy, 2 działa - dowodzony przez gen. Grandeau, pozostawiony w Myszyńcu (około 2000 ludzi). 5 lutego Napoleon skierował na Ostrołękę dywizję grena­dierów gen. Oudinota, stacjonującą dotąd w Pułtusku, mnożąc tym siły gen. Savary'ego (objął dowództwo korpusu 2 lutego) do około 25 000 ludzi. Dywizja ta miała stanowić dla niego odwód zapewniając jednocześnie równowagę sił z Essenem.

Essen tymczasem, zasiliwszy gen. Sedmoradzkiego sto­jącego w Goniądzu i oddając dowództwo nad tą grupą ks. W ołkońskiemu, przeznaczył do działań wstępnych awan­gardę pod gen. Lewisem, wybraną ze składu 1 0 dywizji , która już od połowy stycznia toczyła małą wojnę z podjaz­dami francuskiej kawalerii.

3 lutego Essen zaatakował Ostrów siłami generałów Urusowa i Lewisa, a rozproszywszy francuski oddział, zajął go. Podjazdy konnicy obsadziły Śniadów i Głębocz.

Savary dowiedziawszy się, że Essen ruszył ku Bennig­sen owi (informacja była fałszywa) ruszył 5 lutego ze swym

1 08

korpusem na Ostrołękę - ale nie drogą naj krótszą, przez Ostrów-Czerwin (spotkałby dzięki temu Rosjan), lecz przez Pułtusk-Różan ( 1 1 0 km) - prawym brzegiem Narwi. 8 lutego przerzucił swoją jazdę na drugi brzeg . Tam odepchnęła ona rosyjskie oddziały z Głębocza i Śniadowa. Zleciwszy potem dywizji Sucheta przesunąć się pod Kadzidło, przeszedł z głównymi siłami pod Czerwony Bór, gdzie polecił też nadejść Oudinotowi. Cały marsz zajął mu sześć dni i zakończył się 10 lutego.

1 2 lutego oddział jazdy gen. Lwowa odbił pod Wielbar­kiem kolumnę 3000 jeńców prowadzonych · spod Pruskiej Iławy. Zaatakowany również został i rozproszony oddział gen. Grandeau w Myszyńcu, a Howajski 1 0 uniemożliwił swymi kozakami grupie jazdy francuskiej przeprawę przez Pisę pod Dobrym Lasem.

Essen z głównymi siłami wyruszył 1 3 lutego z Wysokie­go posuwając się lewym brzegiem Narwi na Kolno. Poprzedzał go o dzień marszu ks. Wołkoński, który z Goniądza zmierzał drugim brzegiem (pułki muszkieterów: krymski, ukraiński, 1 0 pułk jegrów, pułk dragonów mitaw­skich, kozacy Howajskiego 1 0) . Dywizja Sedmoradzkiego nie mogła zostać zaangażowana, ponieważ Bennigsen, po klęsce pod . Pruską Hawą, przyzywał ją pilnie do siebie (wyruszyła 1 4 lutego).

1 4 lutego ks. Wołkoński przekroczył Pisę pod Dobrym Lasem. Następnego dnia stoczył walkę pod Stanisławowem z francuskim oddziałem, który opóźniając jego ruch, cofał się na Rozogę.

Raporty o działaniach przeciwnika z 1 2 lutego na tyle zaniepokoiły Savary'ego, że następnego dnia zebrał swoje siły w Ostrołęce. 1 4 lutego, wykorzystując opóźnienie Essena, skierował się z dywizją Sucheta, brygadą Grain­dorge'a z dywizji Gazana i dwoma brygadami grenadierów Oudinota na Wołkońskiego. W mieście pozostawił tylko 5000 ludzi (brygadę gen. Campany z dywizj i Gazana

1 09

i brygadę grenadierów Ruffina z dywizji Oudinota). Woł­koński, wobec oczywistej przewagi, od razu odszedł do Stanisławowa. 1 5 lutego doszło tu do potyczki. Rosjanie, zagrożeni obejściem, cofali się w walce pod Osowiec. Odparci i stąd, przeszli dalej na Zbój no. Dalszy pościg został przerwany z chwilą, kiedy Savary usłyszał odgłosy wystrzałów spod Ostrołęki. Zostawiwszy brygadę Grain­dorge'a zawrócił z resztą na Ostrołękę i wysłał gen. Reille'a (szefa sztabu) na objęcie dowództwa w mieście do czasu nadejścia sił głównych.

Pod miastem zaś pokazał się sam Essen idący na Ostrołękę od Zambrowa z 1 3 000 ludzi. Na miejscu zaskoczył go fakt gotowości Francuzów, którzy rozwinęli się półkolem na wydmach, z artylerią na prawym brzegu Narwi wspierającą skrzydła. Essen wysłał zatem Wo­łkońskiemu rozkaz odwrotu, a sam, pewny przewagi (2,6: l ), zaatakował przeciwnika. Przy silnym wsparciu artylerii zepchnął Francuzów do miasta, ale tam był trzykrotnie odrzucany w walce na bagnety. Podczas boju zginął wprawdzie gen. Campana, ale Essen, nie mogąc złamać oporu Francuzów, cofnął swe wojska 2 km na południowy wschód od miasta mając pozycję przesłoniętą wydmami. Po stronie rosyjskiej zginął w wa­lkach gen. Suworow.

W południe przybyły pod Ostrołękę główne siły z gen. Savary. Oudinot z grenadierami w dwóch liniach i jazdą na flance uszykował się na lewym skrzydle. Suchet zajął centrum, Reille z brygadą zabitego gen. Campany prawe skrzydło. Całą linię wzmocniono artylerią.

Essen, straciwszy już szansę na sukces wobec wyraźnej przewagi przeciwnika, zarządził odwrót na Nur-Wysokie (dotarł tam w nocy z 19 na 20 lutego), ścigany do zapadnięcia ciemności przez Oudinota aż pod Śniadowo (Wołkoński w międzyczasie wycofywał się w kierunku sił głównych Bennigsena).

1 1 0

Essen przyznawał się do straty w walkach pod Ostrołęką, Stanisławowem i Osowcem 1 000 zabitych i rannych. Francuzi oceniali jego straty na 2500 podając własne na 460-560. Sądzić należy, że w rzeczywistości straty Rosjan nie były niższe od 2000, a Francuzów wynosiły zapewne 800-1 000.

Savary cofnął się teraz nad Orzycę przyjmując postawę defensywną i niszcząc most na Narwi w Ostrołęce.

Napoleon, po otrzymaniu 1 9 i 20 lutego raportów Savary'ego, uzyskał pełny obraz wydarzeń i uznał bitwę ostrołęcką za zakończenie kampanii zimowej . Niezadowo­lony jednak z całokształtu działań Savary' ego, któremu zarzucał, że zużył wojsko niepotrzebnymi marszami i nawet nie wiedział, kiedy odniósł zwycięstwo, obdarzył go wprawdzie orderem, ale ściągnął z powrotem do sztabu oddając dowództwo V K, 24 lutego, w ręce marsz. Masseny przybyłego z Kalabrii. Ten objął przydzielone mu oddziały w Pułtusku.

KONIEC KAMPANII. BRANIEWO (1 7 LUTEGO-1 MARCA)

ODEJŚCIE FRANCUZÓW NA LEŻA ZIMOWE

Wsteczny ruch wojsk francuskich zapoczątkowały 1 6 lutego dotychczasowe oddziały awangardowe, które znad rzeki Świeżej ruszyły na Pruską Iławę i Domnowo. 2 dywizja kirasjerów udała się w kierunku Lidzbarka Warmińskiego na połączenie z 2 dywizją dragonów, by następnie razem pójść w rejon Wiei barka i zapewnić stamtąd bezpieczeństwo flanki oraz rozpoznawać zasięg działań wojsk rosyjskich zapuszczających się w te oko­lice. Na wsparcie jazda ta otrzymała resztki VII K, które gen. Compans również poprowadził do Lidzbarka Warmińskiego. Ruch odwrotowy sił głównych zaczął się następnego dnia i trwał w pierwszym etapie do 1 9 lutego:

17 lutego: I K - do Szlautyn z osłoną boczną po drodze z Cynt do

Pieniężna I I I K - z Dornnowa na Bartoszyce Trzon sił - na Górowo Iławeckie Ariergarda - wysunięta na drogi do Domnowa i Kró­

lewca

1 1 2

1 8 lutego: I K - na Zalewo III K - na Lidzbark Warmiński Trzon - Wolnica-Babiak Ariergarda - Górowo Iławeckie 1 9 lutego: I K - do Omety I I I K - do Dobrego Miasta Trzon - Miłakowo Ariergarda - Wolnica

Armia przebywając do następnego dnia (częściowo do 2 1 lutego) na tej ostatniej pozycj i otrzymała też dyspozycje do rozłożenia się na zaplanowanych leżach zimowych:

I K i 4 dywizja dragonów - okolice Braniewa, Pasłęka (kwatera główna), Zalewa (magazyny, lazarety, park ar­tylerii), awangardy wysunięte na Braniewo i wzdłuż Pasłęki od Dwórzna po Spędy.

VI K, 2 dywizja dragonów i 2 dywizja kirasjerów - rejon Dobrego Miasta, Olsztyna, awangarda pod Ometą, forpoczty wzdłuż · Łyny i między Ełdytami a Dobrym Miastem, magazyny i lazarety między Olsztynem a Ostródą.

111 K i 3 dywizja dragonów - okolice Olsztynka, Dąbrówna (park, magazyny, lazarety), tworząc prawą flankę z zadaniem obserwacji okolic Wiei barku i Pasymia.

Gwardia, dywizja grenadierów Oudinota - Ostróda (kwatera cesarska i Murata), Lubawa, Nowe Miasto Lubawskie.

Park armijny - Brodnica. Kawaleria odwodowa rozrzucona szeroko na przestrzeni

leż - l dywizja dragonów między Elblągiem a Pasłękiem, brygada kawalerii lekkiej Durosnela pod Elblągiem, dywizja lekkiej kawalerii Lasalle' a w okolicach Nidzicy, 3 dywizja kirasjerów d'Espagne' a w rejonie Prabuty-Kisielice-Bisku­piec-Nowe Miasto Lubawskie-Brodnica.

1 1 3

VII K został teraz rozwiązany i rozdzielony po innych korpusach. Marsz. Augereau, obrażony na Napoleona, wyjechał do Francji - oficjalnie pod pretekstem udania się do wód. Od czasu utworzenia Wielkiej Armii był to pierwszy przypadek rozwiązania całego korpusu.

Linia komunikacyjna Grande Armee z Warszawą została ustalona przez Toruń.

Napoleon zaplanował w sumie takie rozłożenie sił, aby w przypadku ofensywy nieprzyjaciela móc w dwa dni skoncentrować armię w punkcie zbornym pod Ostródą. Mimo ciężkiej zimowej kampanii miał jeszcze do dys­pozycj i ponad 70 000 ludzi (nie l icząc wojsk skrzydłowych Savary'ego i Lefebvre' a) .

Dążąc do pełnego przykrycia prawej flanki armii i zabez­pieczenia Warszawy cesarz przywołał ze Śląska 2 dywizję bawarską kronprinza Ludwiga (dowodził nominalnie, fak­tycznie - gen. Wrede) - 7000 ludzi, która ma odpowiednio wzmocnić V K osłabiony odejściem grenadierów Oudinota do sił głównych. Bawarzy dopiero 29 lutego ruszyli z Wroc­ławia docierając 8 marca do Warszawy, a w trzy dni później do Pułtuska I . W międzyczasie - 24 lutego - cesarz mianował dowódcą tego zgrupowania przybyłego z Kalabrii marsz. Massenę (kilka dni później oficjalnie przejął obowią­zki w Pułtusku).

I marca Napoleon wydał rozkaz dla gen. Zajączka, by z batalionami legii kaliskiej odszedł spod Grudziądza i skie­rował się w rejon Nidzicy, gdzie jako korpus obserwacyjny, który powinien liczebnie rozwinąć do 10 000- 12 000 ludzi, wypełni lukę istniejącą między armią główną a V K. Do Nidzicy Zajączek przybył 8 marca. Spotkał tam gen. Guyona ze szwadronem szaserów z 1 2 pułku i batalionem piechoty I I I pułku. Naprzeciwko miał kozaków Płatowa i pułk huzarów pawłogradzkich.

I W kwietniu została tu jeszcze skierowana bawarska brygada gen. Pierrona.

8 - Pruska lIawa 1 807

1 1 4

RUCHY SPRZYMIERZONYCH

Bennigsen, powiadomiony o przesuwaniu w tył wojsk francuskich, ściągnął natychmiast gros swych sił do Królew­ca, gdzie chciał je zaopatrzyć we wszelkie niezbędne materiały wojenne i zasilić napływającymi stale maruderami oraz powracającymi do zdrowia. Armia rosyjska potrzebo­wała przede wszystkim uzupełnienia materiałem ludzkim. Stany pułków piechoty spadły niejednokrotnie poniżej poziomu jednego batalionu, pułków jazdy prawie do połowy. Car zapowiadał wszakże wsparcie jedną dywizją i gwardią o łącznej si le 30 000 ludzi (faktycznie przybyło 17 000), ale na razie - na 20 lutego - armia liczyła w głównej masie tylko 39 545 żołnierzy 2, w korpusie wydzielonym 1 0 400 i 6300 kozaków (ponadto 3000 posiłków jeszcze w drodze), czyli razem ponad 56 200 żołnierzy. Kampanię polską zaczynało 109 000, z korpusem Essena - 1 27 000. Na pokrycie stanów wyjściowych potrzeba zatem było ponad 70 000 ludzi.

W tym samym czasie korpus gen. Lestoqa, już po otrzymaniu wspomnianych wyżej posiłków, liczył tylko 5000 bagnetów ( 1 6 batalionów), 6000 szabel (69 szwad­ronów) i 300 artylerzystów 3.

W chwili odwrotu Francuzów Prusacy znajdowali się w ariergardzie i pierwsi podjęli ruch naprzód (jedynie wydzielony oddział PlOtza ściągnął nad rzekę Świeżą bliżej

2 W 36 pułkach liniowych - 24 737 ludzi, w 9 pulkach jegrów - 3477, w 3 pułkach kirasjerów - 9 1 4, w 10,5 pulkach dragonów - 4042, w 6 pułkach huzarów - 3795. w artylerii - 2580.

J W przypadku Prusaków mówienie o batalionach nie znajdowało pokrycia w rzeczywistości. Dla przykładu: 5 batalionów stanowiących przed wybuchem wojny garnizon warszawski liczyło razem 1000 ludzi. 7 batalionów tworzących

rezerwę gen. Płotza - 995 żołnierzy, a batalion Chlebowsky'ego liczył tylko 45 żołnierzy. Spośród oddziałów jazdy 15 szwadronów Towarzyszy i pułk kirasjerów Wagenfelda były ogromnie osłabione wskutek dezercj i (Towarzyszy rekrutowano głównie z Połaków).

1 1 5

Rosjan). Jeszcze 1 6 lutego ruszyły brygady forpocztowe (Stutterheim i Zieten) na Frydland wyrzucając francuski oddział z Allenau. Następnego dnia zajęły sam Frydland. Z wojsk rosyjskich jedynie 6 dywizja Sedmoradzkiego, mająca rozkaz dołączenia do sił głównych, była w drodze na Węgorzewo-Gerdany. Ruszył też za nią ks. Wołkoński.

1 8 lutego, po uzyskaniu pewności o odejściu III K Davouta na Bartoszyce, trzon korpusu Lestoqa przybył do Frydlandu. Wydzielone oddziały pozostały jednak pod Welawą i Węgorzewem, a to dla zachowania łączności z Rosjanami.

1 9 lutego pruskie awangardy zajęły Sępopoi i Pruską Iławę, gdzie zetknęły się z kozakami atamana Płatowa, którzy tego dnia również osiągnęli te miejscowości, a ponadto Krzyżbork. Podobno w Pruskiej Iławie zna­leziono pozostawionych 1 800 rannych Rosjan oraz kilkuset Francuzów.

Wreszcie 20 lutego z Królewca wyruszyły główne siły Rosjan dochodząc do rzeki Świeżej. Lestoq w tym czasie osiągnął Dornnowo wysuwając straże przednie na Bar­toszyce (tu odchodzący Francuzi zdążyli spalić most na Łynie) i Berklitten. Gen. Sedmoradzki z kolei dotarł do Gerdan planując dalszy ruch na Jeziorany przez Sątoczno i Bisztynek, podczas gdy Lestoq zamierzał maszerować równocześnie na Dobre Miasto po linii Bartoszyce-Lidzbark Warmiński. Jeszcze tego dnia wieczorem zarządził nawią­zanie łączności z gen. Plótzem przez Ornetę-Pieniężno, a nazajutrz wypuścił naprzód awangardy, sam oczekując przybliżenia się gen. Sedmoradzkiego (ks. Wołkoński doszedł do Orzysza).

Tegoż 2 1 lutego awangarda armii rosyjskiej poszła na Górowo Iławeckie, a trzon osiągnął przestrzeń między Krzyżborkiem a Pruską Iławą (rezerwa pozostała nadal nad Świeżą). Pozycje Rosjan nie zmieniły się w zasadzie do 26 lutego i tylko kozacy oraz straże przednie posuwały się

1 1 6

powoli naprzód staczając szereg potyczek z ariergardami cofających się Francuzów. Sam Bennigsen, zatrzymawszy się w Pruskiej [ławie, wydał stąd do armii proklamację.

22 lutego Lestoq skierował się na Bartoszyce, a jedna z jego awangard (mj r Arnim) poszła wraz z kozakami Denisowa na Jeziorany . Stutterheim dosięgnął Lidzbarka Warmińskiego, Sedmoradzki Sępopola, ks. Wołkoński Giżycka i Rynu, a czołówki świeżo nadciągających 1 2 pułków kozackich Gerdany.

Następnego dnia Lestoq ruszył do Lidzbarka Warmjńs­kiego, gdzie spotkał się z połączonymi siłami dywizji generałów Sedmoradzkiego i Ostermanna-Tołstoja. Awan­gardy Zietena i Stutterheima rzucił na Dobre M iasto, w którym te stwierdziły obecność Francuzów. Tymczasem nadeszło pismo od Bennigsena nakazujące Lestoqowi iść 24 lutego na Ornetę (a nie, jak pierwotnie, na Dobre Miasto) na podanie ręki nad Pasłęką Plbtzowi . Ten ostatni w marszu na Braniewo dotarł właśnie do Hoppenbruch.

24 lutego Lestoq w marszu na Orne tę doszedł tylko do Migajnów. Francuzi tymczasem cofnęli się spod Ornety za Pasłękę obsadzając most pod Sportynami . Awangarda Stutterheima stanęła pod Piotraszewem, Zieten stanowił wsparcie dla pruskiej załogi w Lidzbarku Warmińskim, która ma być potem zluzowana przez Rosjan. Plbtz, dotarłszy do Mamonowa, wysunął na Ornetę detachement, który miał nawiązać kontakt z pruskimi siłami głównymi i zabezpieczyć przejśc ie przez Pasłękę pod Spędami. Ponadto inny oddział został skierowany na Braniewo, które Plbtz zajął następnego dnia huzarami (fizyl ierów ulokował na południowy zachód od miasta - w wioskach Zawierz, Stępień i Szyleny). Tego samego dnia Plbtz otrzymał rozkaz od Lestoqa nakazujący mu 26 lutego ruszyć na Pasłęk, a na mjejscu pozostawić jedynie niewielki oddział. Wykonanie tego rozkazu powstrzymał meldunek od patroli o obecności w pobliżu wojsk francuskich. Lestoq tym-

1 1 7

czasem (25 lutego) ruszył na Ornetę trzymając zgru­powanie Diericka pod Spędami, a Rembowa w Olkowie. Ostermann-Tołstoj zdołał w tym czasie osiągnąć Bi­sztynek, a kawalerię rzucił na Jeziorany, gdzie wsparła działania kozaków, prowadzone na kierunkach Dobre Miasto, B iskupiec, Barczewo.

26 lutego Bennigsen dotarł do Górowa Iławeckiego, gdzie pozostał do l marca. Lestoq w tym dniu stwierdził patrolami, że Francuzi trzonem sił obrócili się bardziej na prawo, a wszystkie przejścia przez Pasłękę mają silnie obsadzone. Mimo tego poczynił przygotowania do przeskoczenia rzeki na wysokości Sportyny, Olkowo, Spędy planując przebieg działań aż do 28 lutego. Plany te zniweczyło jednak kolejne większe starcie, które można by uznać za zamknięcie działań kampanii zimowej , a mianowicie bitwa pod Braniewem.

BRANIEWO (26 LUTEGO)

Opanowanie przez Prusaków Braniewa spowodowało wypadnięcie luki w systemie obronnym leż Francuzów opierających się na Pasłęce. Dlatego też marsz. Bernadotte, kiedy tylko otrzymał o tym meldunek, zlecił gen. Dupontowi odbicie miasta i zabezpieczenie przeprawy. Ten stał wów­czas w Młynarach i dysponował oprócz swojej dywizji brygadą dragonów i trzema pułkami lekkiej kawalerii pod gen . Lahoussayem. Zostawiwszy na miejscu 54 pułk piechoty z dwoma działami, a w Chruścielu dragonów, ruszył 26 lutego na Braniewo dwoma kolumnami - pod osobistym dowództwem wiódł 24, 32 i 96 pułki liniowe oraz 2 i 4 pułki huzarów, posuwając się po drodze z Młynar; gen . Labruyere prowadził drugą kolumnę złożoną z 9 pułku lekkiej piechoty oraz 5 pułku strzelców konnych idąc przez Pierzchały i Wielewo na Zawierz.

Około godz. 14.00 gen. Labruyere dotarł ze swoją kolumną pod Zagern i odrzucił stąd pruskie oddziały. Plótz

1 1 8

rzucił zaraz na wsparcie straży przedniej pułk dragonów Esebecka i szwadron kirasjerów Wagenfelda. Jednocześnie batalion pułku Rtitza zabezpieczył oba mosty na Pasłęce, a pułk muszkieterów kałuskich, pułk Pl6tza oraz batalion grenadierów Brauna obsadzili przedmieście Braniewa. Ogółem Pl6tz mógł zadysponować 2000 żołnierzy.

Dzień był mglisty i uniemożliwiał pełne rozeznanie sił Francuzów. Kiedy zaś nadciągnęła kolumna Duponta, pruskie awangardy podjęły odwrót opuszczając też Szyle­ny i Stępień. P16tz odparł jeszcze wprawdzie pierwszy atak Labruyere' a na miasto siłami pułku kałuskiego i grenadierami Brauna, ale zorientowawszy się, że ma przed sobą przeważające siły przeciwnika, zarządził natychmiast odwrót za Pasłękę. Francuzi jednak już wpadli do miasta i parli ku mostom, na których zadali Pl6tzowi poważne straty. Ucierpiał zwłaszcza pułk kału­ski. Pruski generał, straciwszy łącznie prawie 800 ludzi i 6 dział, wycofał się na Mamonowo pozostawiając wysunięte oddziały w Gronowie. W tej pozycj i pozostał do I marca.

Dupont w nocy na 28 lutego zniszczył oba mosty, a wojska swe rozłożył w samym mieście, które umocnił oraz w Tolkmicku i we Fromborku.

Bitwa pod Braniewem wywarła tak silne wrażenie w sztabie Bennigsena, że ten zarządził wstrzymanie dal­szych działań - tym bardziej że wszelkie przejścia przez Pasłękę były zniszczone, bądź silnie obsadzone przez Francuzów.

W związku z ogólną sytuacją głównodowodzący rosyjski zlecił wówczas Lestoqowi rozłożenie się w okolicach Mamonowa i Pieniężna oraz zasilił go 5 dywizją gen. Tuczkowa. Pahlen z awangardą zajął się obserwacją górnej Pasłęki. Kwatera główna rozlokowała się w Lidzbarku Warmińskim, skąd l marca wyszły dyspozycje do roz­mieszczenia armii w terenie:

1 1 9

Awangarda: ataman Płatow - między Ornetą a Dobrym Miastem z centrum w Lubominie;

I linia: 5 dywizja Tuczkowa - Pieniężno, 3 dywizja Sackena - Runowo, 8 dywizja Essena3 - Babiak (punkt zborny armii), 2 dywizja Ostermanna-Tołstoja - Kreszewo;

11 linia: 7 dywizja Dochturowa - Plaut y na Wałszą, 4 dywizja Somowa - Lidzbark Warmiński, 1 4 dywizja Kaminskoja - Stabunki;

Prusacy: forpoczta Wierzbicky'ego - Gronowo, Stutt­erheima - Szalmia, Massenbacha - Długobór, Podlechy, wspierająca forpoczta Kalla - Płoskinia, Lipowina, Dąb­rowa; siły główne: dywizja Diericka - Włodowo, Żelazna Góra, Siekiera, dywizja Rembowa - Gieduty i wzdłuż Wałszy z forpocztami wzdłuż Pasłęki, rezerwa PI6tza - Tolkowiec, Lubnowo, Augustyny.

OCENA

Zaplanowana przez Bennigsena zimowa ofensywa na szeroko rozrzucone korpusy francuskie miała doprowadzić do przeta­sowania sytuacji strategicznej na wschodnioeuropejskim teatrze działań wojennych. Wykonywana pod osłoną wielkich kompleksów leśnych zapewniała mu czynnik zaskoczenia. Jednak mało zdecydowanie prowadzone działania umożliwiły najpierw odskoczenie VI K Neya, a następnie koncentrację najbardziej rozproszonemu I K Bernadotte 'a. Stracono przy tym szansę rozbicia tego korpusu, a przynajmniej zadania mu znaczących strat.

Bennigsen przez cały czas operacji sprawiał wrażenie, jakby nie był jeszcze zupełnie zdecydowany co do słuszno­ści swych zamiarów. Być może przygniatało go brzemię odpowiedzialności, jakie wziął na siebie, a może po prostu obawa przed zmierzeniem się z samym Napoleonem. W każdym razie 28 stycznia, w wyniku starcia pod Morągiem, zarządził aż trzy dni odpoczynku, rozlokowując się od 3 1 stycznia w trapezie Pasłęk-Dobre Miasto-Olsz­tyn-Iława. Jego działanie w kierunku dolnej Wisły ograni­czyło się już tylko do ruchów Prusaków. Bennigsenowi zabrakło nagle celu do dalszej ofensywy i widząc ją już chybioną, nie bardzo wiedział co dalej . Tym samym

1 2 1

dobrowolnie oddał inicjatywę w ręce swego adwersarza. Temu ostatniemu zaś te trzy dni dały czas potrzebny na koncentrację armii, wytrącenie przeciwnikowi inicjatywy i podjęcie manewru skrzydłowego. Manewr ten, nazwany olsztyńskim, cechowało duże podobieństwo do manewru jenajskiego. Ofensywa sprzymierzonych w kierunku dolnej Wisły stawiała ich bowiem w położeniu, które umożliwiło cesarzowi wykonanie ruchu na przecięcie im komunikacj i i zmuszenie ich tym do bitwy z odwróconym frontem. Wskazywały na to wyraźnie ruchy IV i III korpusów na lewą flankę nieprzyjaciela.

Wybór w tym czasie przez Bennigsena pozycj i oporowej na wzgórzach Jonkowa, kiedy wiedział już o koncentracj i Wielkiej Armii i przybyciu do niej Napoleona, okazał się wysoce niewłaściwy , ponieważ postawił rozczłonkowaną armię w obliczu skoncentrowanych sił Francuzów, bez możności złączenia się z Prusakami i z zagrożonym odwrotem. Zmusiło to ostatecznie Bennigsena do general­nego odwrotu aż czterema nocnymi marszami (prawie 1 00 km), przy czym po marszu z 3 na 4 lutego jeszcze cały dzień armia była w ruchu. Wyszła dzięki temu z opresji, ale, j ak wspomniano wyżej , brak organizacji marszów, chaos panujący w kolumnach i beztroska dowódców, poczyniły ogromne spustoszenia w jej szeregach. Wynik tego był taki, że setki żołnierzy padło po drodze z wyczer­pania lub pod oficerskimi pałkami.

W końcu 8 lutego Bennigsen został przymuszony stanąć do generalnej bitwy, ponieważ dalszy odwrót groził mu całkowitą demoralizacją armii. Była to już jednak bitwa na frontach normalnych. Rosjanie, pomimo wielkich strat, mieli nawet przewagę liczebną - znosili bowiem surowość klimatu lepiej aniżeli Francuzi. Ci ostatni za to uzyskali przewagę położenia - ruch korpusów III i VI był tak rozplanowany, że umożl iwił wyjście na obydwa skrzydła Rosjan i gdyby nie pomyłka Neya, już koło południa

1 22

doszłoby do obustronnego zachodzenia ich skrzydeł. Sama bitwa nie przyniosła rozstrzygnięcia, ale zmusiła rosyjskiego wodza do piątego nocnego marszu odwrotowego.

Zwróćmy jeszcze uwagę na ekonomię sił. Na wstępie działań Napoleon miał do dyspozycj i 1 35 000 ludzi. Z nich do operacj i drugorzędnych i osłonowych przeznaczył około 37 000, czyli 27,4%. Jednakże z pozostałych zawiódł znowu Bemadotte pozostając poza systemem operacji (mówiąc znowu mam na myśli udział jego korpusu w ma­newrze jenajskim, kiedy to znalazł się on między obu bitwami bez pożytku dla którejkolwiek).

Sprzymierzeni dysponowali prawie 1 45 000 żołnierzy, przy czym działania drugorzędne i osłonowe pochłonęły aż 37,9%. Mimo tak dużych sił wydzielonych nie osiągnęły one żadnych znaczących wyników. Najdobitniej świadczą o tym działania nad Narwią, w których właściwie nie popisała się żadna ze stron. Savary dowodził raczej miękko, wymęczył wojsko marszami, nie ograniczył mimo sprzyjających warun­ków swobody ruchów przeciwnika. Cesarz, w obawie o bezpieczeństwo komunikacj i, przerzucił ją na prawy brzeg Wkry po linii Działdowo-Raciąż-Modlin, a ponadto wysłał dwa polskie bataliony i 500 jazdy, żeby odepchnęli kozaków od Narwi.

Essen z kolei, nie mając przewagi ogólnej, działał dwoma grupami, bez pełnej koordynacj i i rozdzielony przeszkodą wodną (Narew). Nie bez winy jest tu też Bennigsen, który w najważniejszym momencie pozbawił Essena 6 dywizji Sedmoradzkiego, przez co ta wypadła poza ramy działań bojowych, gdyż armii głównej również nie zdążyła wesprzeć.

Operacje w Prusach Wschodnich udowodniły Napoleo­nowi wadliwy system działania prywatnych przedsiębiorców zaopatrzeniowych. Kompania Breidta nie była w stanie na czas dostarczyć niezbędnego zaopatrzenia dla walczących wojsk, także z powodu fatalnych dróg i walUnków atmo-

1 23

sferycznych, ale głównie z powodu nieudolności. Napoleon, chcąc usprawnić ten system zaopatrzenia, zarządził powo­łanie do życia 8 batalionów pociągów.

Reasumując kampania zimowa w Prusach Wschodnich zakończyła się swoistym patem. Rozstrzygnięcie przyszło dopiero w czerwcu, a sfinalizował je traktat tylżycki, który przyniósł odrodzenie państwowości polskiej w postaci Wielkiego Księstwa Warszawskiego.

* * *

Pruska Iława, dziś Bagrationowsk, leży tuż przy obecnej polskiej granicy, w obwodzie kaliningradzkim, i należy do Rosji . Miasto od początku XIX w. , kiedy rozgrywała się tam bitwa, uległo rozbudowie, przez co widok z cmentarza położonego na wzniesieniu, jest już nieco ograniczony.

W 1 856 r., na dominującym nad drogą do Bartoszyc wzniesieniu na południe od Pruskiej Jławy, tam gdzie jedna z francuskich baterii miała swoje stanowiska, Prusacy wznieśli I I -metrowy kamienny obelisk z wyrytą w gotyku inskrypcją: DEM GLORREICHEN AND EN­KEN L' ESTOQ'S, OIERICKS UNO IHRER WAFFEN­BRUDER (Sławnej pamięci Lestoqa, Oiericka i ich towarzyszy broni). Na południowy zachód od miasta, na wzgórzach Waschkeiten, stoi widoczna z daleka "sosna napoleońska". W tym miejscu cesarz miał swoje sta­nowisko dowodzenia w dniu 7 lutego.

1 24

ANEKSY

ANEKS 1

Proklamacja Napoleona do armii

wydana w Poznaniu 2 grudnia 1806 r.

w związku z włączeniem się do wojny Rosjan.

Żołnierze ! Dziś ubiega rok i to w tej właśnie godzinie, gdy staliście na pamiętnym polu pod Austerlitz, oddziały rosyjskie ogarnięte przerażeniem, uciekały w popłochu lub otoczone, oddawały broń zwycięzcom. Nazajutrz padły z ich strony słowa pokoju, ale były one obłudne. Z biedą wywinęły się dzięki naszej ,szlachetności, być może nagan­nej , z nieszczęść trzeciej koalicji , a już uknuły czwartą ( . . . ) . Odra, Warta, pustkowia Polski, zła pora roku nie zdołały was powstrzymać ani na chwilę ( . . . ). Nadaremno Rosjanie próbowali bronić stolicy owej starodawnej i świetnej Polski . Orzeł francuski unosi się nad Wisłą. Na wasz widok wydaje się dzielnym a nieszczęśliwym Polakom, że widzą znowu pułki Sobieskiego wracające ze swej pamiętnej wyprawy.

Żołnierze ! Nie złożymy broni aż powszechny pokój umocni i zabezpieczy naszych sprzymierzeńców, aż nasze­mu handlowi przywróci swobodę i kolonie ( . . . ) .

Napoleon

ANEKS 2

58 Biuletyn Wielkiej Armii

wydany po bitwie pod Pruską Iławą

9 lutego 1807 r.

1 25

Biuletyn ten cytuję w całości, by pokazać, w jaki sposób Napoleon przedstawił bitwę na użytek propa­gandowy, jak szermuja..c słowami ukrył pogroJ/l VII korpusu Augereau eksponuja..c zarazem straty przeciwnika. Świa­dom ceny, jaka.. przyszło w tej bitwie zapłacić zaznacza, ile " dokładnie " straciła armia francuska, a zarazenz eksponuje bezprzykładne męstwo żołnierzy, by przytłumić w nich gorycz Z powodu poniesionych ofiar i ukazać im, że mimo wszystko była to bitwa w pełni zwycięska. Sprytnie przemycił też zgranie w czasie ruchu kotpusów skrzydłowych Neya i Davouta, które niejako jednocześnie pojawiły się na polu bitwy, c/lOC� tak naprawdę nie było. Ten fragment biuletynu ma jednak podkreślić geniusz wodza, który mimo niesprzyjaja..cych warunków pogo­dowych, potrafił tego dokonać.

Na ćwierć mili od małego miasteczka Eylau (Iława - przyp. autora) rozciąga się płaskowyż, który broni dojścia do równiny. Marszałek Soul t rozkazał 46 i 1 8 pułkowi liniowemu zdobyć ten płaskowyż. Trzy pułki nieprzyjaciela, które go broniły, zostały rozbite, ale w tym momencie kolumna rosyjskiej jazdy zaatakowała na skraju lewego skrzydła 1 8 pułku i sprawiła, że jeden z jego batalionów poszedł w rozsypkę. Dragoni dywizji Kleina spostrzegli się w czas. Wojska starły się ze sobą w mias­teczku Eylau. Nieprzyjaciel rozmieścił w kościele i na cmentarzu kilka swoich pułków stawiających tam zacięty opór. Po morderczej walce pozycja została zdobyta o dzie­siątej wieczorem. Dywizja Legranda rozłożyła się obozem

1 26

przed miastem, a dywizja Saint-Hilaire 'a na prawym skrzydle. Korpus marszałka Davouta wyruszył wieczorem, by oskrzydlić Eylau i uderzyć na lewą flankę nieprzyjaciela, jeśliby ten nie zmienił swej pozycji . Marszałek Ney ruszył w drogę, aby oskrzydlić nieprzyjaciela z prawej strony. Tak minęła noc.

O świcie nieprzyjaciel rozpoczął atak silnym ogniem artyleryjskim skierowanym na Eylau i dywizję Saint­Hilaire 'a.

Cesarz udał się na pozycję koło kościoła, której po­przedniego dnia nieprzyjaciel bronił tak zawzięcie. Roz­kazał, aby korpus marszałka Augereau ruszył do przodu oraz aby ostrzelać pagórek z czterdziestu dział gwardii. Rozgorzała straszliwa kanonada prowadzona z obu stron.

Armia rosyjska ustawiona w kolumny znajdowała się o pół strzału armatniego. Każdy nasz pocisk trafiał w cel. W pewnym momencie wydawało się, że zniecierpliwiony zadawanymi mu stratami nieprzyjaciel chciał okrążyć nas z lewej strony. W tym samym momencie dała się słyszeć strzelanina prowadzona przez strzelców marszałka Davouta, którzy pojawili się na tyłach nieprzyjacielskiej armii . Korpus marszałka Augereau ruszył do przodu w kierunku środ­kowego zgrupowania nieprzyjaciela i ściągając w ten sposób jego uwagę nie dopuścił, aby całą swą siłą uderzył na korpus marszałka Davouta. Dywizja Saint-Hilaire 'a zaata­kowała prawe skrzydło i obaj , Augereau i Saint-Hilaire przegrupowali się tak, by połączyć swe siły z marszałkiem Davouta. Zaledwie korpus marszałka Augereau i dywizja Saint-Hilaire 'a rozpoczęły atak, gęsta śnieżyca, w której nie było nic widać dalej jak na dwa kroki, zasypała obie armie. W tych ciemnościach stracono poczucie kierunku i kolumny wojska, naciskając zbytnio w lewo, straciły orientację. Ta okropna pogoda trwała pół godziny. Gdy przejaśniło się wielki książę Bergu na czele swej kawalerii , wspomagany przez marszałka Bessieresa, który stał na

1 27

czele gwardii, okrążył dywizję Saint-Hilaire 'a i runął na armię wroga. Był to śmiały manewr, jakiego bodaj nigdy nie wykonano, a który okrył chwałą kawalerię i okazał się niezbędny w sytuacj i , w jakiej znajdowały się nasze oddziały. Kawaleria nieprzyjacielska, która chciała po­krzyżować ten manewr, została rozbita. Masakra była straszna. Dwie linie rosyjskiej piechoty zostały rozbite. Trzecia wytrzymała uderzenie tylko dlatego, że oparła się o las. Szwadrony gwardii przejechały się dwukrotnie po całej armii nieprzyjacielskiej . Ta wspaniała i bezprzykładna szarża, która rozgromiła ponad dwadzieścia tysięcy piechu­rów i zmusiła ich do oddania armat, byłaby zdecydowała o zwycięstwie, gdyby nie las i pewne trudności terenowe. Generał dywizj i d' Hautpoul został raniony kulą karabinową. Generał Dahlmann, dowódca strzelców gwardii oraz spora liczba jego nieustraszonych żołnierzy, zginęli śmiercią chwalebną. Ale obok stu dragonów, kirasjerów i żołnierzy gwardii, których znaleziono na polu bitwy, leżało ponad tysiąc c iał nieprzyjaciela. Straszną było rzeczą oglądać tę część pola bitwy.

Tymczasem korpus marszałka Davouta wyszedł na tyły wroga. Śnieg, który padał tego dnia, wielokrotnie przesłaniał widok i opóźniał ruchy wojsk. Straty nie­przyjaciela są ogromne, ale również i nasze są znaczne. Trzysta paszczy armatnich przez dwanaście godzin siało śmierć po obu stronach . Zwycięstwo, którego szale długo się ważyły, zostało osiągnięte, gdy marszałek Davout przedostał się na równinę i zaatakował wroga, który po daremnych próbach odparcia uderzenia, ruszył do odwrotu. W tej samej chwili korpus marszałka Neya wydostał się przez Althof na lewe skrzydło i spychał przed sobą resztki oddziałów pruskich, które uszły ze starcia pod Deppen. Wieczorem dotarł do Schmoditten i tam się zatrzymał. W ten sposób nieprzyjaciel znalazł się ściśnięty między korpusami marszałków Neya i Da-

1 28

vouta tak, że z obawy o los swej ariergardy zdecydował się o ósmej wieczorem odbić wioskę Schmoditten. Liczne bataliony rosyjskiej gwardii, jedyne, które nie brały jeszcze udziału w bitwie, zaatakowały wioskę. Jednak 6 pułk lekkiej piechoty pozwolił im zbliżyć się na odległość strzału i całkowicie zmieszał ich szyki. Następnego dnia nieprzyjaciela ścigano aż do rzeki Frisching; następnie wycofał się on za Pregołę. Nieprzyjaciel pozostawił na pol u bitwy szesnaśc ie armat oraz rannych żołn ierzy. Wszystkie domy w wioskach, przez które odchodził podczas nocy, są zapełnione rannymi.

Marszałek Augereau został raniony kulami. Generałowie Desjardins, Heudelet i Lochet zostali ranni . Pułkownik Lacuee z 63 pułku oraz pułkownik Lemarois z 43 pułku zginęli od ku\. Pułkownik Boubier (w oryginale Bouvieres - przyp. autora) z 1 1 pułku dragonów nie przeżył z powodu odniesionych ran. Wszyscy oni zginęli śmiercią bohaterską. Nasze straty wynoszą dokładnie tysiąc dziewięciuset zabi­tych i pięć tysięcy siedmiuset rannych. Wśród nich jest tysiąc ciężko rannych, którzy nie wrócą już do służby. Wszyscy zabici zostali pochowani 1 0 lutego. Na polu bitwy doliczono się siedmiu tysięcy zabitych Rosjan.

W ten sposób ofensywa nieprzyjaciela, która miała na celu zdobycie Thorn (Toruń - przyp. autora) i wyjście na lewe skrzydło Wielkiej Armii , zakończyła się dla niego żałośnie. Od dwunastu do piętnastu tysięcy jeńców, taka sama l iczba ludzi wyeliminowanych z walki, osiemnaście zdobytych chorągwi, czterdzieści pięć armat, to trofea okupione bez wątpienia zbyt wielką ilością krwi tylu odważnych żołnierzy.

Niewielkie zmiany pogody, które we wszelkich innych okolicznościach wydawałyby się mało ważne, pokrzyżowały w sposób znaczący zamiary francuskich generałów. Nasza kawaleria i artyleria dokonywały cudów. Gwardia konna przeszła samą siebie. Wiele można by o tym mówić.

1 29

Piechota gwardii cały dzień stała z bronią na ramieniu, pod niesamowitym ogniem, nie oddawszy ani jednego strzału z karabinu i nie ruszając się z miejsca. Okoliczności były tego rodzaju, że nie miała okazji wejść do boju. Rana odniesiona przez marszałka Augereau była również okolicz­nością niesprzyjającą, gdyż jego korpus pozostawał z tego powodu bez wodza w czasie najbardziej zaciekłej walki, którą mógłby pokierować. Znak orła jednego z batalionów 1 8 pułku nie został odnaleziony. Prawdopodobnie wpadł w ręce nieprzyjaciela. Nie można z tego powodu wysuwać zarzutów wobec tego pułku. Biorąc pod uwagę sytuację, w jakiej się znajdował, jest to wypadek wojenny. W każdym razie, gdy tylko pułk zdobędzie chorągiew na nieprzyj acielu, uhonoruję go nowym orłem.

Wyprawa ta jest zakończona, nieprzyjaciel pobity i od­rzucony na sto mil od Wisły. Armia powróci na swe kwatery zimowe.

9 - Pruska lIawa 1807

INDEKS NAZW POLSKICH OBECNYCH I NIEMIECKICH OBOWIĄZUJĄCYCH NA POCZĄTKU XIX WIEKU

Augustyny - Ellgelswalde

Babiak - Frauendorf Barciany - Barthen Barciszewo - Berklittell Barczewo - Wartenburg Barkwedy - Bergfried Bartoszyce - Bartenstein Bażyny - Basien Bezledy - Beisleiden B iała Piska - Bialla B ieniewo - Benem Biskupiec - Bischofsberg B isztynek - Bischofsteill Bobrownik - Bewemick Bogaczewo - Alt Reichen Boguchwały - Reiclwu Bornity - Bomitt Braniewo - Bral/llsberg Brodnica - Strasburg Brzeźno - Gross Bergling Brzydowo - SeubersdO/f Bukwald - Buchwald

Cerkiewnik - Miinsterberg Chojnik - Hagenau Chruściel - TiedemallsdO/f Cynty - Zilltell

Dąbrowa - Damerau

Dąbrówka - Deppen Dąbrówno - Gilgenburg Dębowiec - Eichholz Długobór - Lallgwalde Długołęka - Langwiesen Dobre Miasto - Guttstadt Dobry - Dobem Domnowo - Domnau Drogosze - Dohllstiidt Drwęca rz. - Drewe/lZ Dwórzno - Hoff Dzialdowo - SoldcllI Działdówka rz. - Solda u Dzierzgoń - Christburg Dźwierzuty - Mellsgllth

Elbląg - Elbillg Elma rz. - Elm Ełdyty - Elditten

Feydland - Friedland Frombork - Frallenbw'g

Galiny - Galingen Garczewo - Alt Garschen Garczewko - Neu Garschen Gerdany - Geradllen Gieduty - GecJilgell Giżycko - wtze/) Glądy - Gros.\' Glanden

Glebisko - Kleefeld Gładysze - Schlodiell. Głębock - Tie.ffensee Głomno - Glol/1l/1en Glotowo - Glottall Gniew - Mewe Golub - Gollllb Gołdap - Goldap Gotkowo - Gotchelld01f Górowo Iławeckie - Lands-

berg Gronowo - GTl/llall Grudziądz - Graudem Guber rz. - Guber Gutkowo - Gottkelld01f

Henrykowo - Heillrikau

Ignalin - Reimarswalde Bawa - Deutsch Eylau

Jankowo - Ankelld01f Jarzeń - Arnstein Jaśkowo - Jeschkend01f Jeziorany - Seebllrg Jonkowo - JOllkend01f Jurki - Georgenthal

Kalisty - Kallisten Kamieniec Suski - Finkell-

steill Kandyty - Kanditten Kętrzyn - Rastembllrg Kierpajny Wielkie - Korpen Kinwęgi - Kaltwagell Komalwy - Komalwell Konradowo - Waltersmiihl Krosno - Krassen Królewiec - KOlligsberg Krelikiejmy - Kowensteill Krekole - Krekallen Kreszewo - Reichenberg Konradowo - Waletrsmiihl Krzyżbork - Kreutzburg

Kwidzyn - Mariemverder Kwiecewo - Queetz Kwitajny - Qllitteillell

Lelkowo - Eichholz

l 3 l

Lesiska - Reichwalde Lipowina - Lilldenau Lidzbark - Lautellburg Lidzbark Warmiński - Heils-

berg Liwa rz. - Lielle Lubawa - LobalI Lubnowo - Lilielltiuli Lubomino - Amsd01f

Łajsy - Layss Łaniewo - Launau Łasin - Lessell Ławki - Lauck Łączno - Wiese Łęgno - Lingellau Łękajny - Plehllen Łukta - Locken Łyna rz. - Alle

Malbork - Marienburg Małdyty - Ma/cleuthen Mamonowo - Heiligenbeil Markowo - Reicherswalde Mątki - Mondtelm Mikołajki - Nikolaikell Miłakowo - Liebstadt Miłomłyn - Liebemiihl Mingajny - Mingelmen Młynary - Miihlhausen Morąg - Mohrungell

Nidzica - Neidenburg Nowa Wieś Mala - Nellendoif Nowe Miasto Lubawskie

Neumarkt Nowica - Nellmark

Olecko - Treuburg Olkowo - Alken

1 32

Olsztyn - Allensteill Olsztynek - Hohen.l'tein Opin - Opel/. Orneta - Wonnditl Orzysz - A lys Osetnik - WlIsen Osiek - HermsdOlf Ostróda - Osterode

Pakosze - Packhausen Pasłęk - Preuss Holland Pasłęka rz. - Passarge Pasym - Passenheim Piasek - Eichhom Piasty - Peisten Pieniężno - Mehlsack Pieszkowo - Petershagen Pietrowiec - Peterswaide Pierzchały - Pittelken Piotraszewo - Peterswalde Piotrowo - PetersdOlf Pisz - Johalllzisbllrg Plaut y - Plauthen Plebania Wólka - Pfarre5felde Ploskinia - Plaswisch Podlechy - Podleckell Podleśne - WaltersdOlf Poznań - Posen Prabuty - Riesenbllrg Praslity - Altkirsclz Pregoła rz. - Pregel Pruska !ława - Prellssisch Ey-

lali Pupki - PlIpkain

Reszel - Rossel Rodnowo - Reddell(l!I Rogity - Regitten Rogiedle - Regetteln Rogoźno - Regellhallsel/ Różnowo - Rosenw/ Rói.ynka - Rosengarth Runowo - Rallllllll

Ruś - Rellssen

Samborek - Lauterwalde Sambród - Samrode Samolubie - L(llIterhagel/ Sągnity - SangllitTen Sątoczno - Lellenbllrg SępopoI - Schippel/beil S iekiera - Hohe/�flirst Skoli ty - Schlitt Skowrony - Reichterswalde Spędy - Spandell Sportyny - Sportehen Spręcewo - Spiegelberg Srokowo - Drellgfurth Stabunity - Stabunken Stary Dzierzgoń - ALI Christ-

bllrg Stępień - StwzgendOlj Susz - Rosenberg Szalmia - Schalmey Szczytno - Ortelsbllrg Szkotowo - Skottall Szlautyny - Schlallthiellen Sztum - Stllhm Szwarce newo - Schwarzenall

Świątkowo - Heiligenbeil Świeża rz. - Frisclzing Świękity - Schwenkittel/

Tolkmicko - Tollkll1 itten Tolkowiec - TollksdOlf Trukiejmy - Trukkeinell Toruń - T/lOrI/. Tychnowy - Tie'/fel/(/// Tyrowo - Tlzyrall

Urban owo - Zechern

Walsza rz. - Walsch Wapnik - Kalkl-rein Welawa - Wehlau Węgorzewo - Angerbllrg Wielbark - Willellberg

Wielochowo - GrossendO/f Wolnica - Freimarkt Wilczęta - DeutschendO/f Wilczkowo - Wo(f\'dO/f Wilnowo - Willnau Włodowo - WaltersdO/f Wojciechy - AlbreehtsdO/f Worławki - Warlaek Wysoka Braniewska - El!gels­

walcie

Wyszkowo - Hohenfiirst

Zagony - Somm.elj'eld Zalewo - Saalfeld Zawierz - Zagem

1 33

Żarcleniki - Schamigk Żelazna Góra - Eisel!berg

BIBLIOGRAFIA

B e s k r o v n y j C., Russkaja armia i flot w XIX wiekie, Moskva

1 962.

B o g d a n o v i c M. J . , 1staria carstvowanija Impieratora Ale­

ksandra I i Rossii w ego vremienji, St Petersburg 1 869.

B o t h von., Relarion der SchlacIII bei Pultusk den 26 Dezember

1 806, Berlin brw.

B o u r d e a u E., Campagnes IIwdernes, t . 2, Paris 1 9 1 6 .

C a m o n J . , NapoleOl/ski system prowadzenia wojny, Warszawa

1 926.

Campagnes des amules ji"ml�'aises en Prilsse, en Saxe, en Pologne

SOIlS commelldernellt de S, M. / 'ElIlperellr et roi 1 806-1 807.

C a u I a i n c o li r t, Napoleoll und der Herzog VOII Vicenza,

Stuttgart 1 837.

C o i g n e t 1 . R . , Von Marengo bis Water/oo, Stuttgart 1 9 1 0.

Correspolldallce de Napoleoll l. D li m a s M., Precis des evellemellts militaires 011 essais historiqlle

stlr les campaglle de 1 799 a 1815, Paris 1 826.

F o li c a r t P., Campaglle de Pologne. Novembre-decembre

1 806. Jallvier 1807, t. 2, Paris 1 882.

Geschichte des Krieges von Preussen /lnd Rllsslallds gegell

Frallkreich ill dell Jahren 1806 ll/u! 1807, Berlin 1 835.

G o I t z c., Von Jena bis Pr. Eylau, Berl in 1 907 .

1 35

G r a u e r t 1 . , Opieratji na VisIe v najablje i dekabrje 1 806 g. ,

Warszawa 1 89 ! .

G r e n i e r P., Ell/de sl/r 1807, Paris 1 907.

H e r b s t S., Potrzeba historii - Manewr Olsztyn-Jonkowo,

Warszawa 1 978.

H i I d e b r a n d t, Die Selwlelu bei Pr. Eylau Cl/n 7 und 8 Februar

/807, brw.

H o p f n e r E., Der Krieg von /806 t/nd 1 807, t. 3, Berlin 1 855.

J a n y c., Geschichte der Koniglich-Preltssischen Armee bis zum

Jalll·e 1807, t . 3, Berlin 1 927.

J o m i n i H., Zarys sztuki wojennej, Warszawa 1 966.

K i e r z k o w s k i 1., Pamiętniki JakI/ba Kierzkowskiego, Poznań

1 886.

K i r c h e i s e n F. M., Napoleon. Die Mellloiren seine/l LebellS,

brw.

K u k i e I M., Wojny napoleOliskie, Warszawa 1 927.

L e c h a r t i e r G. G., La maneuvre de Pultusk, Paris 1 9 1 1 .

L e t t o w - V o r b e c k P., Der Krieg von 1806 1//ld 1807, t. 3,

Berlin 1 896.

M a r b o t J . B . , Memoires dlt general Bon de Marbot. Genes-Au­

slerlilz-Eylau, t. I , Paris 1 89 1 .

M i c h a j ł o w s k i j - D a n i I e w s k i j A., Opisanije vtoroj vojny

/mpieratora Aleksandra / Z Napoleonom w 1806 i 1807 godl/,

St Petersburg 1 846.

M o r t o n v a l, Histoire des campagnes depuis 1807 a 1809,

Paris 1 827.

Napoleon et l 'Empire, t . 1-2, Paris 1 969.

N a p o l e o n (Kiercheisen), Meine ersle Siege, brw.

Operalions du I/I-eme Corps /806/1807.

P e I e t, Memorial du depot generale de la gl/erre, t . 8 .

P i c a r d c. , La cavalerie dans la gel/rre de la Revolutioll e t de

l 'Empire, t. 1 , 1 792-1808, Saumur 1 895 .

P l o t h o K. V . , Tagebl/ch wiihrend des Krieges zwischen Russland

Imd Frankreich 1806-1807, Berlin 1 8 1 ! .

S o r Ch. V., Napoleo/l l//lc! der Herzog von VicenZQ, t . 1-2,

Stuttgart 1 837.

1 36

S a v a r y J. A. M . . Memoiren des Herzogs VOII Rovigo.

S c h a c h t m a y e r F., Schlacht bei Preussisch Ey/au llIU/ Gefecht

bei Waltersdorj; Berlin 1 857.

Schlachtfelder in Ostpreussell, brw.

T h i e r s L. A., Historia Konsulatu i Cesarstwa, t. 4, Warszawa

1 850.

T h i r y l, Ey/au - Friedland - Tillsit, Paris 1 967.

Victoires et conquets, desastres, revers et guerres civils des

Franr;ais, t. 1 7, Paris 1 8 1 7- 1 827.

WYKAZ ILUSTRACJI

Marsz. P. F. Ch. Augereau ( 1 757- 1 8 1 6). Pod Pruską I1awą

dowodził VII K, który zniszczony w ogniu artylerii, został

później rozwiązany

Marsz. L. N. Davout ( 1 770- 1 823). Na czele III K omal nie

doprowadził do odcięcia Rosjanom drogi odwrotu w bitwie pod

Pruską I1awą

Gen. L. Friant ( 1 758-1 829). Jeden z czołowych dywizjonerów

Wielkiej Armii . Pod Pruską I1awą konsekwentnie spychał lewe

skrzydło Rosjan

Gen. A. Ch. L. LasaIle ( 1 775- 1 809). Jeden ze sławniejszych

kawalerzystów Wielkiej Armii . Dowodził tzw. piekielną

brygadą (huzarów). Mawiał, że marny to huzar, który mając

30 lat, jeszcze żyje. Zginął w wieku 34 lat pod Wagram

Gen . L. Lepic ( 1 765-1 827). Od 1 805 r. płk w grenadierach

konnych, ranny w bitwie pod Pruską Iławą

Gen. E. 1. B . Milhaud ( 1 766-1 833). Na czele 3 dywizji dragonów

wspierał w bitwie pod Pruską \ławą III K Davouta

Marsz. 1. Murat ( 1 767- 1 8 1 5). Pod Pruską Iławą poprowadził do

szarży jedną z największych szarż epoki

Marsz. M. Ney ( 1 769- 1 8 1 5). Dał się wyprowadzić w pole

przez Lestoqa, a sam z opóźnieniem dotarł na pole bitwy

pod Pruską lławą

Gen. Barclay de Tolly ( 1 76 1 - 1 8 1 8). Odznaczył się pod Pułtus­

kiem, a następnie pod Pruską lławą, za co uzyskał awans na

gen. lej tn.

1 38

Gen. ks. P. I. Bagration ( 1 765- 1 8 1 2). W trakcie ofensywy

w kampanii zimowej dowódca awangardy, w odwrocie arier­

gardy. Pod Pruską I1awą nie powierzono mu samodzielnego

dowództwa

Gen. N. A. Tuczkow ( 1 765- 1 8 1 2) . W kampani i zimowej dowodził

dywizją, w bitwie pod Pruską !ławą prawym skrzydłem

Kompania dragonów wyborczych w szarży

Pruski grenadier

Sztandar pułku strzelców konnych gwardi i cesarskiej

Piechota gen. Lestoqa w natarciu pod Pruską !ławą

Była to szarża zwana szarżą 80 szwadronów, choć w rzeczywis­

tości wzięło w niej udział tylko 50

W każdej bitwie tamtej epoki wielu żolnierzy opuszczało szeregi

pod pozorem odprowadzenia rannych na tyły

Po klęsce VII K 4000 rosyjskich grenadierów zagroziło stanowisku

dowodzenia Napoleona

Napoleon objeżdża pole bitwy pod Pruską !lawą

SPIS TRESCI

Wstęp . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Teatr działań wojennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 0

Wielka Armia na leżach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 3

Położenie i plany sprzymierzonych. Działania Neya . . . . . . . . . 2 1

Zmiany w rosyjskim dowództwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1

Odwrót Lestoqa. Ruchy Neya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Połączenie wojsk i plan Bennigsena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Ofensywa Bennigsena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1

Bitwa pod Morągiem (25 stycznia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Ruchy wojsk między 26 a 3 1 stycznia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Koncentracja Grande Armee. Ofensywa Napoleona . . . . . . . . . 4 1

Krystalizacja planu Napoleona koncentracja na

3 1 stycznia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1

Walki pod Pasymiem i Olsztynem ( l-2 lutego) . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Decyzje Bennigsena w obliczu nowej sytuacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Spodziewana bitwa pod Jonkowem (3 lutego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Barkweda (3 lutego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Pościg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Walki odwrotowe 4 i 5 lutego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Prusacy 5 lutego. Włodowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

6 lutego - Dwórzno i Lidzbark Warmiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Bitwa pod Pruską Iławą (7-8 lutego 1807 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Bój o Pruską I1awę - 7 lutego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

8 lutego - położenie Francuzów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

1 40

Położenie Rosjan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

Preludium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Nadejście III korpusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Pogrom VII korpusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Wielkie szarże . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Natarcie III korpusu. Widmo klęski Rosjan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Marsz Lestoqa do bitwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Wejście Prusaków do bitwy. Odebranie Kutschitten

i Auklappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Nadejście Neya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

Bez piątego aktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

Po bitwie (9- 1 6 lutego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 02

Działania korpusu osłonowego. Ostrołęka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 07

Koniec kampanii. Braniewo (17 lutego-l marca) . . . . . . . . . . . . I I I Odejście Francuzów na leża zimowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I I I Ruchy sprzymierzonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 14

B raniewo (26 lutego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 7

Ocena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 20

Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 24

Indeks nazw polskich obecnych i niemieckich obowią-

zujących na początku XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 30

Bibl iografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 34

Wykaz i lustracj i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 37

Marsz. P. F. Ch. Augereau

(1 757-1 81 6). Pod Pruską Hawą dowodził VI I K, który zniszczony w ogniu artyleri i , został później

rozwiązany

Gen. L. Friant (1 758-1 829). Je­

den z czołowych dywizjonerów Wielkiej Armii. Pod Pruską lławą konsekwentnie spychał lewe skrzydło Rosjan

Marsz. L. N. Oavout ( 1 770-1 823).

Na czele I I I K omal nie doprowa­

dził do odcięcia Rosjanom drogi

odwrotu w bitwie pod Pruską lła­

wą

Gen. A. Ch. L. Lasalle ( 1 775-

1 809). Jeden ze sławniejszych kawalerzystów Wielkiej Armii. Do­

wodził tzw. piekielną brygadą (huzarów). Mawiał, że marny to

huzar, który mając 30 lat, jeszcze żyje. Zginął w wieku 34 lat pod Wagram

Gen. L. Lepic ( 1 765-1 827). Od 1 805 płk w grenadierach kon­

nych, ranny' w bitwie pod Pruską lIawą

Marsz. J. Murat ( 1 767-1 81 5). Pod

Pruską lIawą, poprowadził jedną z największych szarż epoki

Gen. E. J. B. Milhaud ( 1 766-

1 833). Na czele 3 dywizji drago­

nów wspierał w bitwie pod Pruską

lIawą I I I K Davouta

Marsz. M. Ney (1 769-1 81 5). Dał się wyprowadzić w pole przez Les­

toqa, a sam z opóźnieniem dotarł na pole bitwy pod Pruską lIawą

Gen. Barclay de Tolly ( 1 761-1 8 1 8) . Odznaczył się pod Pułtus­kiem, a następnie pod Pruską lła­wą, za co uzyskał awans na gen. lejtn.

Gen. ks. P. I. Bagration ( 1 765-1 8 1 2). W trakcie ofensywy w kam­

panii zimowej dowódca awan­gardy, w odwrocie ariergardy.

Pod Pruską Iławą nie powierzono

mu samodzielnego dowództwa

Gen. N. A. Tuczkow (1 765-1 8 1 2) .

W kampanii zimowej dowodził dy­wizją, w bitwie pod Pruską Iławą prawym skrzydłem

:� ��;r.�-�:;,-c. _ , ::Jr '.;-. � .

.. � , \ � . .

Kompania dragonów wyborczych w szarży

� , \, ::.. . ... .... . . , ... -i :'" __

. . ' - '-;";::' • '1

" ,��. ';" . \ .

Sztandar pułku strzelców konnych gwardii cesarskiej

Pruski grenadier

'. I -,

\-'

Piechota gen. Lestoqa w natarciu pod Pruską I tawą

-. .

;.

" \

Była to szarża zwana szarżą 80 szwadronów, choć w rzeczywistości wzięło w niej udział tylko 50

W każdej bitwie tamtej epoki wielu żołnierzy opuszczało szeregi pod pozorem odprowadzenia rannych na tyły

Po klęsce V I I K 4000 rosyjskich grenadierów zagroziło stanowisku dowodzenia Napoleona

Napoleon objeżdża pole bitwy pod Pruską lIawą

Bitwa pod Pruską lIawą. Położenie wojsk od godz. 8-10

(8 lutogo 1807 r.)

Bitwa pod Pruską Uawą. Położenie wojsk o godz. 14

(8 lutego 1807 r.)

� miejsce rozbicia oddziałów francuskich wycofujących się z Kutschitten .... ostateczna pozycja III K o godz. 17

1:25 000

HISTORYCZNE BITWY

Szarże nie ustawały ani na chwilę . Do boju weszli teraz brygada grenadierów konnych gen. Lepica i 5 pułk kirasje­rów. Zepchnęli oni rosyjską ja­zdę , przebil i się przez piecho­tę pierwszej linii , doszli do drugiej, która zaczęła się co­fać w kierunku nieodległego lasku. Będąca w pobliżu rosyj­ska bateria wszczęła silny ogień nie bacząc przy tym na swoich - byle zatrzymać francuską nawałnicę . Grena­dierzy konni ze szwadronem kirasjerów przebili się przez drugą linię piechoty i doszli aż do wysokości Fichtenwald­chen , tj . do linii rosyjskich od­wodów i stanowisk artylerii Kutaisowa. Tu obskoczyły ich pułk huzarów jelizawetgradz­kich Jurkowskiego, trzy szwa­drony huzarów pawłogradz­kich O'Rurke i pułk kozaków Kisielewa. Grenadierzy, po dużych stratach , przebiegłszy wzdłuż pozycji przeciwnika, doszli do WindmOhlenhbhe, którędy dołączyli do swoich .

Księgozbiór DiGG fl

2011