HUKUK EĞİTİMİNDEKİ SON GELİŞMELER VE KARŞILAŞTIRMALI ... · HUKUK EĞİTİMİNDEKİ SON GELİŞMELER VE KARŞILAŞTIRMALI HUKUKUN HUKUK EĞİTİMİNDEKİ ROLÜ Doç. Dr

HUKUK EĞİTİMİNDEKİ SON GELİŞMELER VE KARŞILAŞTIRMALI HUKUKUN HUKUK

EĞİTİMİNDEKİ ROLUuml

Doccedil Dr Arzu OĞUZ

Giriş Avrupa Birliği uumllkeleri ve Avrupa Birliğine girme yolunda olan

Tuumlrkiyede son derece guumlncel olan konulardan biri de hukuk eğitiminde yapılması gereken reformdur Avrupa Birliği uumllkeleri iccedilinde bu konudaki tartışmalar ve ccedilalışmalar uzun zaman oumlnce başlamıştır Bunun nedeni Avrupa hukukunun ve Avrupa Birliği uumllkelerinin hukuklarının uyumlaştırılmasında kaydedilen ilerlemedir Bu ilerleme sonucunda Avrupa Parlamentosu oumlnce 26051989 tarihinde1 daha sonra 06051994 tarihinde2

aldığı kararlarla iccedil pazarın daha iyi işlemesini sağlamak amacıyla oumlzel hukukun geniş ccedilapta birleştirilmesini talep etmiştir Daha sonra Avrupa Parlamentosu 2001 yılında Avrupa soumlzleşme hukuku hakkında yayınladığı bildiride3 Birliğin gelecekte Avrupa soumlzleşme hukuku konusundaki tavrının ne olması gerektiğini sorgulamıştır Avrupa Parlamentosu daha da ileri giderek aldığı bir kararla uumlye devletlerin medenicirc ve ticaret hukuklarının yakınlaştırılması iccedilin bir eylem placircnı oumlnermiştir Bu eylem placircnında Avrupa Birliği iccedilerisinde soumlzleşme hukuku hakkında bir kurallar buumltuumlnuuml hazırlanması oumlngoumlruumllmektedir4 Avrupa Birliği iccedilerisinde hukukun birleştirilmesi konusunda boumlylesine somut hukukicirc ccedilalışmalar ccedileşitli uluslararası organizasyonların ccedilalışmaları ile desteklenmekte ve hayata

Ankara Uumlniversitesi Hukuk Fakuumlltesi Oumlğretim Uumlyesi ABİ 1981 NrC 158400 = Rabelszeitschrift (RabelsZ) 56 (1992) 320 2 ABI 1994 Nr C 205518 = Zeitschrift fuumlreuropacircisches Privatrecht (ZEuP) 3 (1995) 669 vd 3 ABİ 2001 C 2551 4EuropaischeParlamentDocument A 5-03842001 v 15112001

2 OĞUZ Yıl 2003

geccedilirilmektedir Bu gelişmelerin hukuk eğitimine de yansıması kaccedilınılmaz olmuştur Bunun uumlzerine Avrupa uumllkeleri iccedilerisinde oumlğrenci değişimini oumlngoumlren programlar duumlzenlenmeye başlanmış oumlğrenim programlarında Avrupa hukukuna ve yabancı hukuk duumlzenlerine daha ccedilok yer verilmeye başlanmıştır Ancak son zamanlardaki gelişmeler hukuk eğitiminde temel bazı değişikliklerin yapılmasının zorunlu olduğunu goumlstermiştir Kısaca ifade etmek gerekirse artık Avrupa hukukunun okutulması yetmemekte Avrupa Hukuk Eğitiminin gerccedilekleştirilmesi gerekmektedir Bu hukuk eğitimi ile ulusal hukukccedilu yerine Avrupa hukukccedilusu yetiştirmek muumlmkuumln olabilecektir

Avrupa Birliğine girmeye hazırlanan Tuumlrkiyede de hukuk eğitimi tartışılmaya ve bazı reform ccedilalışmaları yapılmaya başlanmıştır Bu konuda ortaya ccedilıkan sorunlara ve oumlnerilere geccedilmeden oumlnce belli başlı bazı Avrupa uumllkelerinde hukuk eğitiminin ana hatlarına kısaca goumlz atmanın yararlı olacağı kanısındayız

I Bazı Avrupa Uumllkelerindeki Hukuk Eğitiminin Ana Hatları 1 Fransada Hukuk Eğitimi5

A Genel Olarak Fransada hukuk eğitimi diğer kıta Avrupası uumllkelerinde olduğu gibi

devlet tarafından duumlzenlenen uumlniversite oumlğrenimi ile verilmektedir Almanyada Abitura denk gelen baccalaurelat sınavını geccedilen herkes bir Fransız hukuk fakuumlltesine kayıt olabilir En azından temel eğitim iccedilin herhangi bir sınırlandırma yoktur Fransada hukuk eğitimi uumlccedil basamaktan (cycles) oluşmaktadır Her basamağın atlanması bir mesleğe geccediliş olanağı sağlamaktadır

Eğitimin iki yıl suumlren ilk basamağında (premier cycle) oumlncelikle hukukicirc ancak aynı zamanda politik ve ekonomik temel bilgiler de verilmektedir Bu eğitimin sonunda yapılan sınavda başarılı olan oumlğrencilere DEUG mention droit (diploumlme detudes universitaires generales) adı verilen bir diploma verilir Bu diplomanın alınmasını sağlayan sınavlar ilk yıl oumlğrencilerin uumlccedilte ikisini oumlğrenimden ayrılmaya zorlayacak oumllccediluumlde zor yapılır DEUG başlangıccedilta her ne kadar uumlniversite bitirme sınavı olarak duumlşuumlnuumllduuml ise de mezunların ccedilalışabilecekleri alanların sayısının yetersiz olması bu sınavları bir ara sınavı diplomayı da hukuk oumlğreniminin ikinci basamağına geccedilme konusunda bir koşul haline getirmiştir

Yine iki yıl devam eden asıl eğitim (second cycle) suumlresince hukuk oumlğrencilerine uzmanlık eğitimi verilir ve bunun sonucunda oumlğrenciler

5 Fransız hukuk eğitimi hakkındaki bilgiler iccedilin bkz Wacke ABaldus C Juristische Vorlesungen und Pruumlfungen in Europa Stuttgart-Muumlnchen-Hannover-Berlin-Weimar-Dresden200273 vd

C52 Sa4 HUKUK EĞİTİMİNDEKİ SON GELİŞMELER VE KARŞILAŞTIRMALI 3

maicirctrise en droit elde ederler Maicirctrise oumlğrenime başlayan oumlğrencilerin aşağı yukarı yuumlzde onbeşi tarafından elde edilir

Hukukccedilu olarak goumlrev yapabilmek iccedilin bu doumlrt yıllık eğitim yeterli olmakla birlikte maicirctrise sadece klacircsik ve ccedilok arzulanan hukuk mesleklerini yapmaya yeterli olmadığı iccedilin mezunların ccediloğu uumlccediluumlncuuml bir oumlğrenim basamağına (troisieme cycle) geccedilmeye ccedilaba goumlsterirler

Hukuk eğitiminde sınavlar bu uumlccedil basamağa uygun bir biccedilimde duumlzenlenir Her oumlğrenim yılının sonunda dersi veren oumlğretim uumlyeleri tarafından sınavlar yapılır

Fransada doumlrt yıl oumlnce 199798 kış doumlneminde bir reform yapılarak temel uumlniversite eğitiminin pratikte olmasa bile teoride yıllık değil yarıyılhk doumlnemlere ayrılması oumlngoumlruumllmuumlştuumlr Akademik kış doumlnemi Ekim ayından Ocak ayına kadar ondoumlrt hafta devam eder ve beş haftalık bir ara tatili verilir Ara sınavlarının da yapıldığı ara tatilinden sonra Mayıs ayında sona eren yaz doumlnemi başlar Bu reform oumlğrencilerin sadece kış doumlneminde oumlğrenime başlayabilmelerini oumlngoumlrmuumlştuumlr

I B Ders Konuları ve Biccedilimi Hukuk bilgisi oumlğrencilere iki yoldan aktarılmaktadır Oumlğrenciler oumlnemli

alanlarda hem konferans şeklinde duumlzenlenen dersleri dinlemek hem de ccedilalışma grupları travaux driges [TD])na katılmak zorundadırlar

a) Konferans Şeklinde Duumlzenlenen Dersler aa) Her uumlniversitede zorunlu ve seccedilmeli dersler belirlenmiştir Asıl

oumlğrenimin son yılına kadar oumlğrencilerin ccedilok geniş bir seccedilim şansları yoktur Her doumlnem iki seccedilmeli ders alabilirler bunun dışında zorunlu dersleri izlerler

Fransada uumlniversitelerin oumlzerklikleri vardır Boumlylece uumlniversiteler zorunlu ve seccedilmeli derslerin oumlğrenimdeki akışını ve sınav biccedilimini serbestccedile belirleyebilirler Buna uygun olarak oumlzellikle ikinci aşamada oumlğrenim planı uumlniversiteden uumlniversiteye değişiklik goumlsterir Ancak genel olarak zorunlu derslerle hukuk bilgisinin derinleştirildiğini seccedilmeli derslerle de uzmanlaşmanın sağlandığını soumlylemek muumlmkuumlnduumlr

Sınavlara gelince yazılı ve soumlzluuml sınavların yanı sıra hem yazılı hem soumlzluuml sınavlara (oraux ecrits) yer verilmektedir Kural olarak uumlccedil saat suumlren yazılı sınavlarda oumlğrenciler bir mahkeme kararı analiz etmek ve tartışmak durumundadırlar Buna karşın hem yazılı hem soumlzluuml sınavlar bir saat suumlrer Sınava giren oumlğrenciler bu bir saatlik suumlre iccedilerisinde izledikleri derslerde anlatılan konulara ilişkin sorulara cevap verirler Soumlzluuml sınavlarda oumlğrencilerden onbeş-yirmi dakika iccedilerisinde kanun metni olmaksızın hazırlandıkları herhangi bir konuda goumlruumlş sahibi olmaları ve bunu ifade etmeleri beklenir

4 OĞUZ Yıl 2003

Oumlğrenim aşamalarına goumlre sınav teknikleri de değişiklik goumlsterir Oumlzellikle ilk aşamada sadece bilgi aktarımı soumlz konusu olduğu iccedilin sınavda da oumlğrenilen bilgilerin tekrar aktarımı beklenir Buna karşın ikinci aşamada ise bilgi aktarımından ccedilok metodik yetenekler kazandırılması soumlz konusudur Bu aşamanın sonunda yapılan sınavda da bu yeteneğin kullanılması beklenmektedir

bb) Oumlğrenim programlarının her uumlniversitede az ccedilok farklı olmasından dolayı burada sadece Paris I Pantheon-Sorbonneda yer alan oumlğrenim programından soumlz edilecektir6

İlk yıl hukuk tarihi hukuk sosyolojisi devlet oumlrguumltuuml uluslararası ilişkiler ekonomi bilimi yeni teknolojiler medenicirc hukuk (Fransız hukukuna giriş ispat hukuku şahsın hukuku aile hukuku ve evlilik mal rejimi) devlet hukuku ve yabancı bir hukuk duumlzenine ve bu hukuk duumlzeninin diline giriş dersleri verilmektedir

İkinci yıl ceza hukuku I borccedillar hukuku ve haksız fiil hukuku idare hukuku ticaret ve şirketler hukuku Avrupa hukuku ve vergi hukuku dersleri ana dersler olarak verilmektedir Bunlara ek olarak anayasal tarih politik sistemlerin karşılaştırılması ve finans dersleri yer alabilmektedir

Temel eğitimde ağırlığın daima medenicirc hukuk ve kamu hukukunda olduğu goumlruumllmektedir

Uumlccediluumlncuuml yıl diğer derslerin yanı sıra eşya hukuku iflacircs- ve kıymetli evrak hukuku milletlerarası oumlzel hukuk devletler hukuku iş hukuku ve ceza hukuku II derslerinin yanı sıra bazı seccedilmeli derslere yer verilmektedir

Doumlrduumlncuuml yıl oumlğrenciler belirli bir diploma almak iccedilin ccedilaba harcarlar Bu diplomalar uumlccedil tuumlrluumlduumlr Maicirctrise en droit prive (oumlzel hukuk) Maicirctrise en droit public (kamu hukuku) veya Maicirctrise en droit international (uluslararası hukuk) Maicirctrise en droit prive diploması almak iccedilin başka alanlarda uzmanlaşmak da gereklidir Oumlrneğin Maicirctrise en droit prive mention des affaires (İşletme hukuku uzmanlığı) Maicirctrise en droit prive mention droit notarial (noterlik hukuku uzmanlığı) Her aşamada belli sayıda zorunlu ve seccedilmeli dersler vardır

Alınacak diplomanın seccedilimi daha sonra uygulanacak meslek accedilısından son derece oumlnemlidir Noter okulları gibi uzmanlık kazandıran okullar sadece belli bir not ortalamasına ulaşan oumlğrencilere accedilıktır

b) Ccedilalışma Grupları

Gerek medenicirc hukuk ve kamu hukuku gibi ana dallarda gerek seccedililmesi gereken uzmanlık alanlarında oumlğrenciler ccedilalışma gruplarına (travaux diriges) katılmak zorundadırlar Oumlğrenciler oluşturulan 20 ilacirc 40 kişilik gruplar halinde oumlnemli ders konularında derinlemesine araştırmalar

6 Bu konuda ayrıntılı bilgi iccedilin bkz httpvwwunivparisl Iı7

1 ^ 1 gt i ı - I bullbull I bull i | I H n 44 1 11raquo |M bdquo HIgt


yaparlar tipik hukuk mesleklerine ilişkin uygulama yaparlar kompozisyon yazarlar olay ccediloumlzerler karar analiz ederler ve tartışırlar Bu ccedilalışmalarda oumlğrenciler hukukicirc duumlşuumlnce ve ccedilalışma youmlntemini oumlğrenirler Bu amaccedilla oumlğrencilerin her hafta yazılı ev oumldevleri hazırlamaları gerekmektedir

Bu ccedilalışma grupları iccedilinde oumlğrenciler soumlzluuml ve yazılı sınavlara tacircbi tutulurlar bu sınavlar sonucunda elde ettikleri notlar aynı dersten yıl sonu sınavında aldıkları not kadar oumlnemlidir Oumlğrenciler kural olarak haftada uumlccedil ya da doumlrt ccedilalışma grubuna katılırlar

C Ders Yarı Yılı ve Diploma a) Diploma Koşulları Oumlğrenciler her yarıyıl sonunda o yarıyılda devam ettikleri her bir

dersten sınava girerler En son yapılan oumlğrenim reformuna goumlre yarıyıl sınavlarının kapsamı farklıdır Kış doumlneminin sonunda yapılan sınav sonuccedilları oumlğrencinin bir sonraki yarıyıla devam edip etmeyeceğini belirlemez Bu durum oumlzellikle sınavın geccedililememesi durumunda oumlnem taşır Zira yaz doumlnemi sonunda yapılan sınavlardan sonra kış doumlnemi sonunda elde edilen notlar toplam notun belirlenmesinde dikkate alınır ve bu toplam notun belirlenmesinden sonra oumlğrencinin oumlğrenime devam edip etmemesi gerektiğine karar verilir Bu sistemde oumlğrencinin not ortalaması ccedilıkarılır Bu not ortalamasının hesaplanmasında asıl derslerden alınan notların oranı seccedilmeli derslerden daha fazladır Notlar on uumlzerinden hesaplanmaktadır

Bu sınavların başarılmasından sonra oumlğrenci DEUG mention droit Licence en droit Maicirctrise en droit diplomalarından birini elde eder Eğer bir oumlğrenci bir ya da daha fazla sınavı başaramazsa bir sonraki doumlnemin başlamasından kısa bir suumlre oumlnce başarılı olamadığı alanlarda yeniden sınava girme hakkına sahiptir7

Ana eğitimden sonra elde edilen Maicirctrise en droit iccedilin doumlrduumlncuuml yılın sonundaki bitirme sınavlarının başarılmış olması gerekmektedir Maicirctrise en droit alan kişi hukukccedilu olmaktadır Bu diplomanın alınması oumlğrenimin

7 Burada uumlccedil durum ortaya ccedilıkabilir Oumlğrenciler ya toplam on puan alır ve boumlylece sınavı başarırlar ve bunun sonucunda elde edilmesi gereken diplomayı alırlar ya da sınavı başaramazlar Oumlğrencilerin sınavı Haziran ya da Eyluumllde başarmış olup olmamaları onların ana eğitimin sona ermesinden sonra eğitime devam edip etmemelerinde oumlnemli bir rol oynar

Oumlğrenciler sınavı başarmak iccedilin aranan toplam notu elde edememiş olmalarına rağmen toplam notun yuumlzde seksenini elde etmişlerse bir sonraki yarıyılda oumlğrenimlerine devam edebilirler ancak diploma alamazlar Oumlğrenciler akademik dereceyi sadece bir oumlnceki oumlğretim yılında kaldıkları buumltuumln sınavlardan tekrar smava girer ve bunları başarırlarsa elde edebilirler Oumlğrencilerin yuumlzde seksen not oranına ulaşamamaları sınıfta kalmalarına yol accedilar Ancak reformdan sonra oumlğrencilerin sınıfta kalmaları eskiden olduğu gibi aynı sınavlara tekrar girebilmeleri anlamına gelmez Bu oumlğrenciler bir belge alırlar Bu belge kaldıkları derslere yeniden devam edebilme hakkı verir

6 OĞUZ Yıl 2003

tuumlmuumlyle tamamlandığı anlamına gelmez Oumlğrenimin bir Maicirctrise ile sona ermesi muumlmkuumlnduumlr ancak şart değildir

Kendi uumllkesinde hukuk ana eğitimini bitiren ve denk bir diploma sahibi olan her yabancı hukukccedilu bir komisyon tarafından muumllakata tacircbi tutulduktan sonra Maicirctrise en droit eğitimi iccedilin kayıt yaptırabilir Bu hukukccedilu doumlrduumlncuuml yılın eğitimini goumlrduumlkten sonra iki doumlnem iccedilinde Maicirctrise en droit elde edebilir

b) Maicirctriseden Sonraki Eğitim Maicirctriseden sonra oumlğrencinin daha derinlemesine bir uumlniversite

eğitimi alması veya meslekicirc uzmanlık sağlayan bir eğitim kurumuna devam etmesi muumlmkuumlnduumlr

aa) Meslek Eğitimi Veren Kurumlar Fransada meslekicirc eğitim sağlayan pek ccedilok eğitim kurumu vardır

Avukatlık okulları (Ecole de formation du Barreau EFB) Noter okulları8 ve hacirckim ya da savcı okulu (Ecole nationale de la Magistrature ENM) Bu eğitim kurumlarına alınmak iccedilin adayların geniş kapsamlı bir giriş sınavından geccedilmeleri gerekmektedir ccediluumlnkuuml her yıl oumlğrencilerin sadece belli bir kısmı bu okullara alınmaktadır Hacirckim olmak iccedilin her yıl aşağı yukarı 4000 oumlğrenci başvurmaktadır Bu oumlğrencilerden en iyi 100 tanesi hacirckim okuluna alınmaktadır Hacirckim okulundaki eğitim uumlccedil yıl suumlrmektedir ve hem teorik hem uygulamaya youmlnelik dersler iccedilermektedir Bu eğitimin sonunda hem oumlğrencilerin performansları hem de accedilıkta bulunan kadroların durumu goumlzetilerek hangi adayın nerede goumlrev yapacağı belirlenmektedir

Avukatlık okuluna alınmak iccedilin yapılan sınav ccedilok daha basittir ve oumlğrenim daha kısa suumlrmektedir Bu eğitimde bir yıl sonra bir belge elde edilebilmektedir (CcedilAPA - certifikat daptitude a la profession davokat) Aday bu belge ile baroda kayıt olma ve Avocat-stagiaire (Stajyer Avukat) olarak ccedilalışma konusunda bir talep hakkına sahip olur Adayın serbest avukat olarak ccedilalışabilmesi ise iki yıl staj yaptıktan sonra muumlmkuumln hale gelir

Yabancı bir avukat belirli bir denklik sınavını geccedilerse Fransız mahkemelerinde avukat olarak ccedilalışma hakkını elde eder Fransada okumuş olan bir yabancı ise bu denklik sınavının bazı boumlluumlmlerinden istisna tutulabilir

bb) Uumlniversitede Meslekicirc Eğitim Fransada oumlğrencilerin ccediloğunluğu meslekicirc eğitimlerini uumlniversite

eğitimine devam ederek troisieme cycle) gerccedilekleştirmeyi tercih ederler

s Noterlik eğitimi iccedilin iki olanak vardır Bunlardan biri noter okullarından birinde seminerlerle birlikte uumlccedil yıl staj yapmak diğeri de bir yıllık oumlzel bir uumlniversite eğitimi (DESS Droit Nntarial) aldıktan sonar iki yıl staj yapmaktır


Belirli bir alanda uzmanlaşmak isteyen oumlğrenciler troisieme cyclea başkanlık eden bir profesoumlre başvururlar Bu profesoumlr hangi koşullara goumlre ve ne kadar oumlğrenci alacağına kendisi karar verir Bu seccedilimde oumlğrencilerin ilgisi ve başarısı buumlyuumlk oumllccediluumlde dikkate alınır

Troisieme cyclem aralarında seccedilim yapılmasını gerektiren iki youmlnuuml vardır Aday ya hukukicirc meslekicirc bir uzmanlık sağlayan uygulamaya youmlnelik bir diploma (DESS [diploumlme detudes superieures specialisees]) elde etmek iccedilin ya da hukukicirc-bilimsel bir uzmanlık sağlayan DEA Diploumlmes detudes approfondies) elde etmek iccedilin ccedilaba harcar DESS ile hukukccedilu belirli bir alanda uzmanlık ve teknik bilgiye sahip olur ve mesleğini bu alanda yuumlruumltuumlr oumlrneğin ekonomi hukuku alanında Troisieme cyclem bu anlamda meslekicirc uzmanlık eğitimi veren bir dal olduğunu belirtmek gerekir

Buna karşın DEA bilimsel bazda yapılan bir eğitimin sonucudur Bu eğitim meslek kazandırmaya youmlnelik alanlardan ccedilok medenicirc hukuk ceza hukuku veya kamu hukuku gibi alanlardan oluşmaktadır Bu eğitimin sonunda diploma alabilmek iccedilin yazılı ve soumlzluuml sınavlarda başarılı olmanın yanı sıra bir diploma tezi ve belirli bir araştırma grubu iccedilerisinde yapılan bilimsel konferans faaliyetlerinin olması gerekmektedir Uumlniversitede kariyer yapmak isteyen bir kimse DEA elde etmelidir

2 İtalyada Hukuk Eğitimi9

A Oumlğrenim İtalyada hukuk eğitimi 1930lu yıllarda yapılan duumlzenlemeye

dayanmaktadır Bu duumlzenlemeye goumlre oumlğrenciler doumlrt yıllık eğitim boyunca onuumlccedil adet bir yıllık beş de iki yıllık zorunlu dersleri ve uumlccedil yıllık seccedilmeli dersleri izlemek ve bu derslerin sınavlarını başarmak zorundadırlar Oumlğrencilerin ilk yıl izledikleri dersler şunlardır Oumlzel hukukun temelleri (Instituzioni di dritto privato) Roma hukukunun ana hatları (Instituzioni di diritto romano - Roma oumlzel hukuku -) Roma hukuk tarihi (Storia del diritto romano - Roma kamu hukuku - ) hukuk felsefesi (Filosofia del diritto) ve ekonomi (Economia politica) Oumlğrenciler ikinci yıl Anayasa hukuku (Diritto costituzionale) ticaret hukuku (Diritto commerciale) maliye bilimi ve malicirc hukuk (Scienza delle finanze e diritto finanziario) derslerini izlerler Uumlccediluumlncuuml yıl ise devlet kilise hukuku (Diritto ecclesiastico) medenicirc usul hukuku (Diritto processuale ccedilivile) dersleri doumlrduumlncuuml yıl iş hukuku (Diritto lavoro) ceza usul hukuku (Procedura penale) devletler umumicirc hukuku (Diritto internazionale) dersleri verilir Buumltuumln bu dersler bir ders yılı boyunca verilmektedir Buna karşın iki ders yılı boyunca okutulan dersler şunlardır Birinci ve ikinci yıl medenicirc hukuk (Diritto ccedilivile) ceza hukuku (Diritto penale) Roma hukuku (Diritto romano) İtalyan hukuk tarihi (Storia del

9 İtalyada hukuk eğitimi hakkında bkz WackeBaldus (2002) 107 vd Ayrıca bkz httpwwwuni romai ti usiusordoiusinfostud html

8 OĞUZ Yıl 2003

diritto italiano) uumlccediluumlncuuml yıl idare hukuku (Diritto administrativo) Bu derslerin sınavlarım başaran oumlğrenci bir bitirme tezi (esame di laurea) yazmaya hak kazanır Laurea in Giurisprudenza adı verilen bu tezi başarı ile tamamlayan oumlğrenci Dottore in giurisprudenza unvanını alır

İtalyan hukuk eğitiminde birinci yıl oumlzel hukuk kurumlan (Istituzioni di diritto privato) ve Roma hukuku kurumları (Istituzioni di diritto romano) dersleri son derece oumlzguumlnduumlr Bu dersler oldukccedila kapsamlı olarak işlenir ve oumlğrenciler oumlzel hukukun ve Roma hukukunun buumltuumln kurumlarının hem genel teorisini hem de buumltuumln kurallarını oumlğrenmek zorundadırlar Bu dersleri her biri iki yıl devam eden medenicirc hukuk (Diritto ccedilivile) ve Roma hukuku (Diritto romano) izler Bu alanlarda dersi veren oumlğretim uumlyesi medenicirc hukuk veya Roma hukukundan belirli bir konu seccediler ve oumlğrencileri sadece bu konulardan derinlemesine sınava tacircbi tutar Oumlğrenciler bu sınavda literatuumlr ve iccediltihatları da bilmek durumundadırlar

Daha oumlnceki yıllarda dersler buumltuumln fakuumlltelerde yıllık idi Buguumln de birccedilok fakuumlltede durum boumlyledir Bir ders yılı Kasım başından Mayıs ortalarına kadar devam eder Sınavlar her yıl uumlccedil doumlnemde yapılır Yaz doumlnemi Mayıs ortasından Temmuz sonuna kadar sonbahar doumlnemi Eyluumll ortasından Aralık ortasına kadar kış doumlnemi Ocak sonundan Mart ortası ya da sonuna kadar Sınav sayısı ve tarihleri her fakuumllte tarafından ayrıca belirlenir

Yetmişli yılların başında yapılan reformdan sonra oumlğrencilerin başka alanlardaki dersleri de almak suretiyle programlarını kendi kendilerine belirlemeleri olanağı tanınmıştır Ancak bu olanak oumlğrencilerin zor ve oumlnemli alanları seccedilmemeleri baroların ve noter birliklerinin de bu dersleri almayan kişileri mesleğe kabul etmemeleri sonucuna yol accedilmıştır Bunun uumlzerine fakuumllteler bazı derslerin mutlaka alınmasını şart koşmuş bu derslerin yerine başka derslerin ikame edilmesini yasaklamıştır10

Doksanlı yılların başında yeni bir reform yapılmıştır Buna goumlre fakuumllteler oumlğrenim planlarını oldukccedila bağımsız bir biccedilimde belirleyebilmektedir Bu durum buguumln fakuumlltelerin birbirinden farklı oumlğrenim programları olmasına yol accedilmıştır Ancak bu reform eski sistemi tamamen ortadan kaldırmamıştır Oumlğrenimde halen yıllara boumlluumlnmuumlş olarak 26 ders alınmakta her yıl her ders iccedilin sınav yapılmaktadır Oumlğrenimin sonunda ise esame di laurea vardır

Bu son yapılan reformdan oumlğrencilerin bireysel oumlğrenim programı yapmalarının muumlmkuumln olup olmadığı anlaşılamadığı iccedilin fakuumllteler

10 Romada bulunan La Sapienza Uumlniversitesi tarafından zorunlu ders olarak belirlenen dersler şunlardır Oumlzel Hukukun Temelleri İktisat Bilimi Anayasa Hukuku Ticaret Hukuku Medenicirc Hukuk Ceza Hukuku Medenicirc Yargılama Hukuku İdare Hukuku İş Hukuku Ceza Usul Hukuku Ayrıca oumlğrencinin Roma Hukuku veya İtalyan Hukuk Tarihi derslerinden en az birinden sınava girmesi eerekmektedir

MlaquotlfMİW|t i t ıM| il t l | I lı ( M i | ı |HI m I l|l


oumlğrencilerin bu şekilde program yapmalarını kabul etmemekte ancak doumlrt değişik oumlğrenim planı sunmaktadır Bu programlar hakim avukat ya da noterlik gibi tipik hukuk mesleğinden birini seccedilmek isteyen oumlğrencilere youmlnelik piano di studi professionale1 işletmeci ya da bankacı olarak ccedilalışmayı isteyen oumlğrenciler iccedilin ekonomi ağırlıklı bir program olan piano di studi economico-aziendalen ve uluslararası oumlrguumltlerden birinde ccedilalışmak ya da avukat olmak isteyen oumlğrencilere youmlnelik olarak uluslararası konulara ağırlık veren piano di studi storico-comparatistico13 programı ve son olarak anayasal veya idaricirc organlarda ccedilalışmak isteyen oumlğrenciler iccedilin kamu hukuku ağırlıklı programdır14

Yukarıda anlatılan doumlrt oumlzel oumlğrenim programı yedi zorunlu ders ile karakterize edilir Oumlğrenci bunlardan başka iki seccedilmeli ders almak ve bunların sınavlarını vermek zorundadır Bu dersler sadece oumlzel olarak buumltuumln oumlğrenim programları iccedilin seccedilmeli olarak oumlngoumlruumllmuumlş olan dersler15 değil seccedililen oumlğrenim programı tarafından zorunlu kabul edilmeyen ancak başka bir oumlğrenim programında zorunlu olarak oumlngoumlruumllmuumlş derslerdir

Laurea in Giurisprudenza Kanunu hukukccediluluk mesleğinde uzmanlaşma oumlngoumlrmediği iccedilin bu doumlrt oumlğrenim programı oumlyle duumlzenlenmiştir ki oumlğrenci hangi programı tamamlarsa tamamlasın oumlğrenimden sonra her ccedileşit hukuk

Oumlzel hukukun yakın tarihi (Storia delle codificazioni moderne) malicirc hukuk (Scienza delle ficircnanze) Devlet Kilise hukuku (Diritto ecclesiastico) ceza hukuku II (Diritto penale II) Avrupa hukuku (Diritto delle Comunitacirc Europee) karşılaştırmalı hukuk [Diritto privato comparato) idaricirc yargı (Diritto processuale amnuumlnistrativo) 12 Modern kodifikasyonlar tarihi (Storia delle codificazioni moderne) işletme (Economia aziendale) ceza hukuku II (Diritto penale II) iflacircs hukuku (Diritto fallimentare) Avrupa hukuku (Diritto delle Comunitacirc Europee) karşılaştırmalı hukuk (Diritto privato comparato) banka hukuku (Diritto bancario) 13 İtalyan hukuk tarihi (Storia del diritto italiano) Roma hukuku (Diritto romano) karşılaştırmalı ceza hukuku (Diritto penale comparato) kanonik hukuk (Diritto canonico) devletler genel hukuku (Diritto intemazionale) hukuk sistemlerinin karşılaştırması (Sistemi giuridici comparati) modern kodifikasyonlar tarihi (Storia delle codificazioni moderne) 14 İtalyan hukuk tarihi (Storia del diritto italiano) mali hukuk (Scienza delle finanze) Devlet Kilise hukuku (Diritto ecclesiastico) ceza hukuku II (Diritto penale II) devletler genel hukuku (Diritto internazionale) hukuk sistemlerinin karşılaştırması (Sistemi giuridici comparati) idaricirc yargı (Diritto processuale amministrativo) 15 Tarım hukuku (Diritto agrario) idare hukuku II (Diritto amministrativo II) medenicirc hukuk II (Diritto ccedilivile II) ortak hukuk (Diritto comune) aile hukuku (Diritto di famiglia) fikricirc haklar (Diritto industriale) Digesta incelemesi (Esegesi delle fonti del diritto romano) ekonomi politikası (Politica econonuumlca) Oumlğrenci bunlardan başka Siyasal Bilgiler Fakuumlltesindeki (Facoltacirc di Scienze politiche) şu dersleri seccedilebilir Karşılaştırmalı kamu hukuku (Diritto pubblico comparato) boumllgesel hukuklar (Diritto regionale) ekonomik istatistik (Statistica economica)

10 OĞUZ Yıl 2003

mesleğini seccedilebilir Bu nedenle her programda ortak olan 17 ders vardır16 ve bu dersler ilk uumlccedil doumlnemde verilir Boumlylece oumlğrenci diğer dersleri hukuk ve hukuk eğitimi hakkında az ccedilok bilgi sahibi olduktan sonra yani ikinci yılın ikinci yarısında seccediler

İtalyada hukuk eğitiminde doumlnem esasının geccedilerli olması geleneksel olarak zor kabul edilen derslerin konularının iki doumlneme ayrılarak verilmesi ve her doumlnemin sonunda işlenen konulardan sınav yapılması olanağını sağlamaktadır Ancak bunun da ccedileşitli sakıncaları goumlruumllmektedir Şoumlyle ki bazı fakuumllteler oumlzel hukukun temelleri dersini iki doumlneme boumllmuumlşlerdir Ancak bu durumda oumlğrencilerin bazen ikinci sınavda bir yıl geride kalan ilk doumlnemin konularını tamamen unuttuğu goumlruumllmektedir Oumlrneğin oumlğrenci ikinci doumlnemin sınavında satım soumlzleşmesini genel hukukicirc işlem veya soumlzleşme teorisi bilgisi olmaksızın accedilıklamaya ccedilalışmaktadır Bu nedenle boumlluumlnmuumlş olan dersler17 aynı yıl iccedilinde verilmektedir ki oumlğrenme kesintiye uğramasın Bundan başka oumlrneğin ceza hukukunun Ceza Hukuku I (Genel Huumlkuumlmler) ve Ceza Hukuku II (İnfaz ve Oumlzel Huumlkuumlmler) şeklinde ikiye ayrılmasının yanında uluslararası konulara ağırlık veren oumlğrenim programında karşılaştırmalı ceza hukuku (Diritto penale comparato) dersi zorunlu ders olarak yer almıştır

II B Sınavlar İtalyada hukuk fakuumlltelerindeki sınavlar ilke olarak soumlzluuml yapılır

Oumlğretim uumlyelerinin yazılı sınav yapma hakları vardır ancak buguumlne kadar ekonomi bilimi ile ilgili alanlar dışında yazılı sınav yapıldığı goumlruumllmemiştir

Oumlğrenciler tek tek sınava alınırlar Sınav komisyonu biri başkan olmak uumlzere uumlccedil oumlğretim uumlyesinden oluşur Ancak hukuk fakuumlltelerindeki kabarık oumlğrenci sayısı (Romada bulunan La Sapienza Universitesinin Hukuk Fakuumlltesinde 35000 oumlğrenci kayıtlı bulunmaktadır) nedeniyle tek bir komisyonun sınav yapması muumlmkuumln olmamakta bazen asistanların da iccedilinde yer aldığı komisyonlar kurulmaktadır Bu modelin iki ccedileşidi vardır Oumlğrenciler ya sadece asistanlar tarafından sınava tacircbi tutulurlar veya asistanlar sınav sonucunda bir not oumlnerirler profesoumlr adaya ccediloğu kez tek bir soru youmlneltmek suretiyle sınavı denetler ve not konusunda son kararı verir Bu ikinci youmlntem sınavın ccedilok uzun suumlrmesi ve adayların iki kez sınava tacircbi tutulmak uumlzere uzun zaman bekletilmeleri sakıncalarının yanında asistanların farklı not vermeleri tehlikesinin giderilmesi ve adaylara eşitlik sağlaması accedilısından tercih edilmektedir

16 Bu dersler şunlardır Oumlzel Hukukun Temelleri I Kamu Hukukunun Temelleri Roma Hukuk Tarihi Oumlzel Hukukun Temelleri II Roma Hukukunun Ana Hatları İktisat Bilimi Hukuk Felsefesi Anayasa Hukuku Ticaret Hukuku I Ticaret Hukuku 11 Medenicirc Hukuk İdare Hukuku Ceza Hukuku I Medenicirc Yargılama Hukuku İş Hukuku Vergi Hukuku Ceza Usul Hukuku 17 Oumlzel Hukukun Temelleri I ve II Ticaret Hukuku I ve II Ceza Hukuku I ve II


Sınava girmek isteyen aday kural olarak sınav guumlnuumlnden beş guumln oumlnce başvurmalıdır Eğer sınava girmek uumlzere ccedilok fazla aday başvurmamışsa aynı guumln sınava ccedilağırılırlar

Sınavda ilke olarak uumlccedil soru sorulur Kural olarak soruları komisyon başkanı olan profesoumlr belirlemelidir Ancak uygulamada soruları asistanlar sormaktadır Sorulardan ilki genel niteliktedir ve adayın bu soruya verdiği cevaptan aday hakkında genel bir kanaate ulaşılır Diğer sorularda daha oumlzele inilir ancak bu soruların oumlğrencinin duumlzeyine uygun olmasına dikkat edilir Sorular teorik nitelikte olup olay ccediloumlzuumlmuumlne ilişkin sorular ender youmlneltilir

Notlar sıfırdan otuza kadar olup onsekiz geccedilme notudur Adayın sınavı cok başarılı geccedilerse otuz punaı yıldız () işareti (trenta e lode) ile verilir

Bitirme sınavı bu sınavlardan daha farklı bir biccedilimde yapılır Bu sınavda oumlğrenci 100 ilacirc 500 sayfa arasında yazmış olduğu bitirme tezini (tesi di laurea) sunar Tez sınava girilen derslerden birinden seccedililen teorik bir konuda yazılır Oumlğrenci tez yazmadan oumlnce kendisine danışmanlık yapabilecek bir profesoumlr bulmalıdır Konunun seccedilimi profesoumlre ve onun oumlğretim metoduna bağlıdır

Bitirme sınavı komisyonu oumlğrencinin tez danışmanı olan profesoumlruumln de iccedilinde bulunduğu onbir kişiden oluşmaktadır Tez danışmanı profesoumlr tezi takdim eder ve oumlğrenciye ilk soruyu youmlneltir Birccedilok fakuumlltede relatore adı verilen bu profesoumlruumln yanında correlatore adı verilen ikinci bir profesoumlr yer alır Bu ikinci profesoumlr tezi daha oumlnceden inceler ve oumlğrenciyi sınava tacircbi tutar Bu youmlntem relatorenin kendi nezdinde yazılan tezi haksız yere savunmasını oumlnlemek amacıyla oumlngoumlruumllmuumlştuumlr

Bitirme sınavında notlar sıfırdan 110a kadardır Genellikle daha oumlnce yapılmış olan muumlnferit sınavlarda elde edilen notların ortalaması baz alınır18

ve ve komisyon bitirme tezi ve bunun sunulmasından bu notun artırılıp artırılamayacağına karar verir

Oumlğrencinin arada yapılan sınavlarda başarısız olması durumunda başarısızlığı hiccedilbir yerde kayıt edilmediği iccedilin bu sınavı tekrarlama imkacircnı vardır Ancak bu durum bitirme sınavında soumlz konusu olmaz ccediluumlnkuuml oumlğrenci relatorenin onayından sonra bu sınava girebilmektedir

C Oumlğrenimden Sonra İtalyada noterlik ve avukatlık tamamen birbirinden farklı iki meslek

olup birarada icra edilemezler Noter veya avukat olmak isteyen hukuk mezunları bir noter ya da avukatın yanında iki yıl staj yapmak zorundadırlar Staj sonunda sınav vardır Bu sınav avukat stajyerleri iccedilin medenicirc hukuk ve ceza hukukunda birer dosya hazırlamak noter stajyerleri

ls Oumlrneğin oumlğrenci ortalama 27 elde etmişse Komisyon notlamayı 99dan başlatır

12 OĞUZ Yıl 2003

iccedilin de belge duumlzenlemek ve belge yorumlamak şeklinde yapılır Bu yazılı sınavları başaran aday soumlzluuml sınava alınır Soumlzluuml sınavda adaylara kural olarak teorik sorular youmlneltilir Avukatlık sınavı bir ruhsat sınavı olduğu halde noterlik sınavı sınırlı sayıdaki noterliklerin verilmesi iccedilin yapılan bir sınavdır

İtalyada akademik alandaki ccedilalışmalar kendine oumlzguuml bir niteliğe sahiptir Ccediluumlnkuuml bir unvanın elde edilmesi iccedilin başka bir unvanın elde edilmesi şart değildir Oumlnce clottorato di ricerca adı verilen bizim anladığımız anlamda doktora aşaması vardır Dottorato iccedilin başvuru olanağı sınırlı sayıdadır (numerus clausus) Doktora oumlğrencileri genellikle burs da alabilmektedirler Bu durum doktora oumlğrencisi kontenjanını azalttığı gibi yabancı oumlğrencilerin şansını da azaltmaktadır Oumlğrenciler doktora oumlğrenimine kabul edilebilmek iccedilin teorik soruların sorulduğu yazılı bir sınava girerler ve bu sınavı başarırlarsa soumlzluuml bir sınava girerler Doktora eğitimi kural olarak uumlccedil yıl suumlrer ve bu eğitimde izlenen youmlntem fakuumllteden fakuumllteye değişir ancak daha ccedilok doktora eğitimi nezdinde yuumlruumltuumllen profesoumlre bağlıdır Ancak her doktora oumlğrencisi bir tez yazar Oumlğrenci bu tezi bitirme sınavında sınav komisyonu oumlnuumlnde savunur Doktora tezi genellikle sınavdan sonra yayınlanır Bu oumlğrenim yetenekli oumlğrencilerin saptanmasına olanak vermektedir

Daha sonraki aşama genccedil akademisyenler iccedilin duumlşuumlnuumllen ricercatoredir Bu aşama bizdeki araştırma goumlrevlisi kadrosu ile karşılaştırılabilir Uumlniveristede ccedilok sınırlı sayıda bulunan bu kadrolardan birinin accedilılması durumunda Fakuumllte bu kadronun hangi alana verileceği konusunda karar verir ve başvuru ilacircnı yapılır Bu kadro iccedilin yapılan ilk sınav yazılıdır ve iki aşamada gerccedilekleştirilir İlk aşamada genel bir teorik soru youmlneltilir ikinci aşamada biraz daha oumlzele inilir oumlrneğin bir mahkeme kararı tahlil ettirilir Bu sınavı başaran adaylar soumlzluuml sınava tacircbi tutulurlar Soumlzluuml sınavda yazılı sınavlar ve adayın muhtemel yayınları hakkında tartışılır Sınav komisyonunun değerlendirmede adayın o zamana kadar yapmış olduğu yayınları da dikkate alması gerekir Bu kadroya başvuracak adayların clottorato yapmış olmaları şart değildir ancak tercih nedenidir

İtalyada profesoumlrluumlk iki derecelidir Yardımcı profesoumlrluumlk olarak nitelendirebileceğimiz bir derece (professori associati) ve kadrolu profesoumlr olarak nitelendirebileceğimiz bir başka derece (professori ordinari) Professore associati olmak iccedilin daha oumlnceden ricercatore olmak gerekmediği gibi professore ordinari olmak iccedilin de daha oumlnceden professori associati olmak gerekmez Bu sistemin amacı akademik başarısını uumlniversite dışında elde eden kişilere de akademik mesleğe alınma olanağı sağlamaktır Profesoumlrluumlk kadrolarının ilacircn edilmesi de ricercatore kadrolarının ilacircn edilmesi ile aynı usul izlenerek yapılır

Professori associati kadrosuna başvuran adaylar iccedilin kurulan komisyon en az bir tanesi monografik bir eser olmak uumlzere adayın eserlerini inceler


Komisyon eserlerin değerlendirilmesi sonucunda adayın bilimsel ccedilalışmalarını yeterli bulursa adayı soumlzluuml sınava davet eder Soumlzluuml sınavın ilk aşamasında komisyon aday ile adayın eserleri hakında goumlruumlşuumlr Bunun sonucunda adaya uumlccedil veya beş kapalı zarf verilir Bu zarfların iccedilinde ccedileşitli konular vardır Aday seccediltiği konulardan birinde yirmidoumlrt saat ccedilalışır ve daha sonra bir ders verir Bu derste aday oumlğretsel konulardaki yeteneğini sergilemek zorunda olmakla birlikte komisyon adayın konuya bilimsel yaklaşmasını da beklemektedir

Professori ordinario kadrosuna başvuru koşulları da aynıdır Ancak bu kadroya başvuranlar arasında sadece professori associati olmayanlar ders vermek durumundadırlar Professori associatolar zaten ders vermekte oldukları iccedilin bunların oumlğretsel yeteneklerini oumllccedilmek gereksiz bulunmuştur Bir professori associato ancak uumlccedil yıl sonra professori ordinario olarak atanabilir

D Reform Ccedilalışmaları

İtalyada bu sistemde bazı yeniliklerin yapılması iccedilin ccedilalışmalar oumlngoumlruumllmuumlştuumlr Bu yeniliklerin başında oumlğrenimin iki basamakta duumlzenlenmesi gelmektedir Oumlnce oumlğrencinin laurea elde ettiği uumlccedil yıllık bir oumlğrenim daha sonra bunun ardından iki yıl suumlren ve laurea specialistica elde edilen daha spesifik bir oumlğrenim Her iki basamak da ders saatlerine goumlre değil kredi sistemine goumlre yapılandırılacaktır Sokrates ve Erasmus programlar ın ın ECTS (European Credit Transfer System) değerlendirmelerine uygun olması gereken krediler oumlğrencilerin ccedilalışmalarını oumllccedilen birimlerdir Bir kredi (credito) 25 saatten oluşur ve bu 25 saatin en azından 12si derslerin veya ccedilalışma gruplarının izlenmesiyle doldurulur Bu sisteme goumlre oumlğrenci her yıl 60 kredi elde etmelidir

Oumlğrenci sadece laurea ile ccedilalışma hayatına atılabilir Ancak hakim avukat ve noter olmak veya idaricirc organlarda yuumlksek duumlzeyde bir yer edinebilmek iccedilin laurea specialista elde etmek gerekmektedir

Oumlğrenim planının ayrıntıları her fakuumllte tarafından bağımsız bir biccedilimde duumlzenlenir Bu konuda ccedilıkarılan youmlnergeler sadece tarih-felsefe ulusal hukuk uluslararası hukuk ve iktisat bilimi gibi alanlarda elde edilmesi gereken kredilerin en az sayısını saptamakta ve ders programını duumlzenleme konusunda fakuumllteleri oumlzguumlr bırakmaktadır

Reform tasarısı laurea specialistadan sonra farklı niteliklerde eğitimi derinleştirme olanakları oumlngoumlrmektedir Herşeyden oumlnce fakuumlltelerin elit hakim avukat ve noterlerin yetiştirileceği scuole di specializzazione per la carriera forense adı verilen okullar kurması oumlngoumlruumllmektedir Bu okullardan elde edilecek diploma hakim kadrolarına başvurmak iccedilin bir şart olacağı gibi avukat ve noterler iccedilin de yapmaları gereken stajın bir boumlluumlmuumlnuumln yerine geccedilecektir İki yıl suumlrmesi oumlngoumlruumllen bu eğitimin ortak

14 OĞUZ Yıl 2003

olarak gerccedilekleştirilen ilk yılından sonra hakimler avukatlar ve noterler ayrı eğitim alırlar

Fakuumllteler laurea specialisticadwn sonra derinlemesine bir eğitim iccedilin corsi di specializzazione adı verilen bir program accedilabilirler Bu programın sonunda da bir diploma verilmektedir Bu eğitim programında da izlenecek derslerle eğitimin suumlresi -ki bir ya da iki yıl devam edebilmektedir-fakuumllteler tarafından serbestccedile belirlenebilmektedir Oumlrneğin Romada bulunan Tre Uumlniversitesi Avrupa Hukuku konulu bir yıllık corsi di specializzazione accedilmayı planlamaktadır Her ne kadar ders programı henuumlz tam olarak belirlenmediyse de bu programın oumlzel hukuktan uluslararası hukuka ve Avrupa idare hukukuna kadar Avrupa hukukunun buumltuumln alanlarını kapsaması duumlşuumlnuumllmektedir

Bu reformun gerccedilekleştirilmesinden sonra buumlyuumlk bir olasılıkla dottorato di ricerca da farklı bir yapıya buumlruumlnecek ve farklı bir işleve sahip olacaktır Dottorato di ricerca elit bilim adamlarının oumlzel olarak yetiştirilmesine youmlnelik bir eğitim programı niteliğini alacak ve akademik kariyer iccedilin bir oumlnşart olarak oumlngoumlruumllecektir

3 İspanyada Hukuk Eğitimi19

A Oumlğrenim İspanya uumlniversitelerine kabul edilme bitirme sınavına benzer bir

sınavın başarılması ile muumlmkuumln olur Bu sınav İspanyada bachillerato ya da Bachillerato Unificado Polivalente (BUP) adını almaktadır Uumlniversiteye kabul edilme proseduumlruuml merkezicirc bir kurum tarafından gerccedilekleştirilmeyip hangi oumlğrencilerin hangi notlarla kabul edilecekleri uumlniversiteler tarafından bizzat belirlenir Bu sistem 1983den beri yuumlruumlrluumlkte olan yuumlksek okulların oumlzerkliği ilkesinin bir parccedilasıdır Uumlniversitelerde eğitim iccedilin belirli bir uumlcret oumldenmektedir

Eskiden İspanyada beş yıl olan hukuk eğitimi daha sonra doumlrt yıla indirilmiştir İspanyada da her uumlniversite oumlğrenim programını ve oumlğrenim suumlresini serbestccedile belirleyebilir Olağan durumda doumlrt yıl olan oumlğrenim suumlresi oumlğrenciler tarafından genellikle birkaccedil yıl aşılmaktadır

İspanyada bir akademik yıl iki doumlneme ayrılmıştır Buna cuatrimestres adı verilmektedir Bir oumlğrencinin haftada ortalama 20-24 saat dersi vardır Ancak İspanyada da kredi sistemi geccedilerli olduğu iccedilin krediyi creditos) haftalık ders saati sayısından ayırmak gerekir Creditos bir dersin bir doumlnem iccedilerisinde kaccedil saat verilmesi gerektiğini belirler Bir credito on saatten oluşmaktadır Buna goumlre oumlrneğin uumlccedil kredisi olan bir ders bir doumlnem iccedilerisinde 30 saat verilecektir

w İspanyada hukuk eğitimi iccedilin bkz WackeBaldus (2002) 137 vd

laquo raquo raquo bdquo bdquo )Mıgtlt Mw t t | |(


Her hukuk fakuumlltesinde zorunlu olan dersler medenicirc hukuk ticaret hukuku ceza hukuku idare hukuku anayasa hukuku idare hukuku vergi hukuku medenicirc ve ceza usul hukuku hukuk teorisi Roma hukuku Kilise hukuku ve hukuk tarihidir Seccedilmeli derslerin iccedilerisinde de şirketler hukuku kıymetli evrak hukuku ve kamu hukukuna ilişkin bazı alanlar vardır Ancak bunların sayısı ve tuumlruuml de fakuumllteden fakuumllteye değişmektedir İspanyada hukuk oumlğrencileri uzun zamandan beri Avrupa hukukccedilusu olarak yetiştirilmeye ccedilalışılmaktadır Bununla birlikte medenicirc hukuk ve kamu hukuku buumltuumln oumlğrenim suumlresi boyunca verilmekte buna karşın ceza hukuku sadece ilk iki yıl verilmektedir Oumlğrenim hukuk tarihi Roma hukuku hukuk teorisi ve anayasa tarihi gibi temel derslerle başlamaktadır Ancak yeni yapılan oumlğrenim planında oumlğrenimin medenicirc hukuk ve kamu hukuku ile başlaması oumlngoumlruumllmektedir

Derslere genellikle 100 kadar oumlğrenci katılır Konferans şeklinde anlatılan derslere ek olarak olay ccediloumlzuumlmleri oumlngoumlruumllmuumlş ve bunlar iccedilin ayrı saatler ayrılmıştır

İspanyada fakuumllteler arası geccediliş yapmak muumlmkuumlnduumlr ancak ccedilok sık goumlruumllmez Bunun bir nedeni oumlğrencilerin oumlğrenim suumlresi boyunca aileleri ile oturmayı tercih etmeleri bir nedeni de bir fakuumlltede alınan derslerin başarılan sınavların başka bir fakuumlltede tanınmamasıdır Ancak bazen oumlğrencilerin oumlğrenim goumlrduumlkleri fakuumlltede sınavlarda sık sık başarısız olup ilişiklerine son verildiği bu nedenle de başka bir fakuumllteye geccediliş yapmak zorunda kaldıkları goumlruumllmektedir

Oumlğrenim suumlresi boyunca her ders iccedilin oumlngoumlruumllen buumltuumln sınavların başarılmasıyla oumlğrenim biter Her sınav sınırsız olarak tekrarlanabilmekle birlikte her uumlniversite bu konuda karar verme yetkisine sahip olduğu iccedilin sınava girme sayısını belirleyebilir Oumlrneğin Madridteki III Carlos Universitesindeki bir oumlğrenci ancak uumlccedil kez başarısız olabilir Diğer uumlniversitelerde bu sayı daha yuumlksek olabilmektedir

Sınavlar kural olarak yazılı yapılır Notlar sıfırdan ona kadardır Sınavda 49 elde eden bir oumlğrenci (suspenso) başarısız sayılır İspanyada başarısızlık oranı yuumlzde 30 civarındadır Not ccedilizelgesi şu şekilde devam eder 5-69 (aprobado) 7-85 (notable) ve 86-10 (sobresaliente) Sınavlardan birini uumlstuumln başarı (con matrlcula de honor) ile tamamlayan oumlğrenciden gelecek doumlnem o ders iccedilin uumlcret alınmaz

Oumlğrenimini sona erdiren oumlğrenci Licenciado unvanını alır ve bununla avukat olarak ccedilalışma hak ve yetkisine sahiptir Baro tarafından ayrıca bir eğitim yapılmamaktadır Ancak bu durum tartışılmakta ve boumlyle bir eğitimin gerekliliği savunulmaktadır Sadece III Carlos Uumlniversitesinde oumlğrenimin bitmesinden oumlnceki son doumlnemde doumlrt aylık bir staj yapma imkacircnı tanınmıştır Bu durum İspanyada bir istisna oluşturmaktadır ccediluumlnkuuml

16 OĞUZ Yıl 2003

oumlğrenim teorik bilgi vermeye youmlnelik duumlzenlenmiş olup pratik bir eğitim oumlngoumlruumllmemiştir

Hakim olmak isteyen aday soumlzluuml bir sınavı (oposicion) başarmak durumundadır Adaylar İspanya Adalet Bakanlığı tarafından merkezicirc bir sistemle seccedililmektedir Bu sınavda adaylara altı konu sunulur aday bu konulardan birini kura youmlntemiyle seccediler ve bu konuda bir konferans verir

Oumlğrenimden sonra akademik alanda ccedilalışmayı seccedilen kişi doktora yapmakla işe başlar Doktora eğitimi (Cursos de doctorado) iki yıl suumlrmektedir Doktora oumlğrencisi aynı zamanda tezini yazmaya başlar Doktor unvanının alınması doumlrt ya da beş yıl suumlrmektedir

Uumlniversitede oumlğretim uumlyesi olmak iccedilin concurso-oposicioumln adı verilen bir sınavın başarılmış olması gerekmektedir Profesoumlrler arasında da ccedileşitli farklar vardır ayudante adjunto asociado titular ve catedracirctico Ayudantes ve asociado gibi genccedil profesoumlrler genellikle doktora unvanı olmayan oumlğretim uumlyeleridir Profesoumlr emerito emekli profesoumlr anlamına gelmeyip bu unvan sadece ccedilok az sayıdaki elit profesoumlrler tarafından taşınır ve bu profesoumlrler aktif olarak ccedilalışan profesoumlrlerle aynı goumlrevlere sahiptir

B Sınavlar Yuumlksek okulların oumlzerkliği ve oumlğretimde oumlzguumlrluumlk ilkeleri uyarınca

oumlğretim uumlyeleri sınav youmlntemlerini serbestccedile belirlerler Yazılı sınavlar ortalama iki saat suumlrer Sınavlarda kanun kullanmak genellikle serbest değildir Profesoumlrlerin sınav youmlntemlerini serbestccedile belirleyebilmeleri onlara soumlzluuml sınav yapma olanağı da verir

Yazılı sınavlarda oumlğrenci kendisine youmlneltilen doumlrt soyut veya teorik sorudan uumlccediluumlnuuml cevaplamak zorundadır Sorular derslerde anlatılan konulardan hazırlanır ve accedilıklama biccediliminde cevaplanmalıdır Oumlrneğin Hukukicirc obje kavramından ne anlıyorsunuz şeklinde youmlneltilen soru accedilıklama biccediliminde cevaplanmalıdır

Bu accedilıklama sorusu yanında derslerde anlatılan konulardan kısa ve somut sorular seccedililir Oumlrneğin kavramların tanımlanması zamanaşımı suumlrelerinin belirlenmesi ve hukukicirc kurumlar arasındaki farklar kısaca accedilıklanmalıdır Belirli yazarların konu ile ilgili goumlruumlşleri de soru oluşturabilmektedir

Ccediloktan seccedilmeli test yapıldığı da goumlruumllmektedir Oumlğrencilerin bu sınava hazırlanmak iccedilin genellikle bir saat suumlreleri vardır Bu testlerde biri ya doğru ya da yanlış olan doumlrt veya beş seccedilenek sunulur

C52Sa4 HUKUK EĞİTİMİNDEKİ SON GELİŞMELER VE KARŞILAŞTIRMALI 17

4 Portekizde Hukuk Eğitimi20

Portekizde bir duumlzineden fazla hukuk fakuumlltesi vardır Bu fakuumlltelerden beş tanesi devlet uumlniversitelerine (Lizbonda iki Coimbra Porto ve Bragada birer fakuumllte vardır) iki tanesi Lizbon ve Portoda bulunan Katolik Uumlniversitesi Universidade Catoumllica PortuguesaYne aittir Portekizde devlet ve katolik uumlniversitelerinin diğer oumlzel uumlniversitelere oranla daha yuumlksek bir duumlzeye sahip oldukları soumlylenebilir

Portekizde oumlğrenimin bitmesiyle Licenciatura elde edilir Oumlğrenimin bitirilmesi iccedilin oumlğrenim planına uygun olarak derslerin izlenmesi gerekir Oumlğrenim bittikten sonra avukat olmak iccedilin staj ve staj sırasında belirli bir oumlğrenim goumlrmek gerekmektedir Hacirckim olmak isteyenler iccedilin merkezicirc bir eğitim oumlngoumlruumllmuumlştuumlr ve bu eğitim iki yıl suumlrer Hacirckim adayları bu iki yıllık eğitime ek olarak mahkemede iki yıl staj yaparlar

Portekizde hukuk eğitimi beş yıl suumlrer ve ccedileşitli alanlarda 20-30 ders işlenir İşlenen her ders iccedilin dersin işlendiği oumlğretim yılında bir sınav yapılır Bazı hukuk fakuumllteleri oumlğrencilere ders yılı boyunca gerek soumlzluuml olarak gerek ev oumldevleri yoluyla suumlrekli değerlendirilme ve boumlylece kendilerini deneme olanağı sağlar Hukuk eğitiminde seminerler de oumlnemli bir yer tutmaktadır ancak semirnerlerin lisans eğitiminden ccedilok yuumlksek lisans ve doktora eğitiminde yer aldığı goumlruumllmektedir

Portekizde oumlğrenim yılı olağan olarak Ekimde başlar Mayısta sona erer ve iki doumlnemden oluşur Birnci doumlnem Ekim ayında başlayıp Ocak ayı sonunda sona ermekte ikinci doumlnem ise Şubat ortalarında başlayıp Mayıs sonunda sona ermektedir

Dersler teorik ve pratik olmak uumlzere iki tuumlrluuml verilmektedir Teorik derslerde aıılas teoumlricas) hukukicirc konular profesoumlr tarafından anlatılır ve bazen oumlrneklerle accedilıklanır Bu derslerde oumlğrencilerle diyalog kurulması yani birlikte olay ccediloumlzuumlmuuml hukukicirc sorunların tartışılması veya karar tahlili soumlz konusu olmaz Pratik derslerde (aıılas pracircticas) ise hukukicirc olay ccediloumlzuumlmuuml soumlz konusudur Bu derslerde olaylar ccediloumlzuumlluumlr soyut konular tartışılır Pratik dersler genellikle asistanlar tarafından yapılır Asistanlar profesoumlrler tarafından anlatılan derslerle ilgili olay ccediloumlzuumlmlerini oumlğrencileri gruplar halinde organize ederek gerccedilekleştirirler

Sınavlarda sorular derslerde anlatılan konular kapsamında seccedililir Bu konulardan tanımlar yapılması teorik sorulara cevap verilmesi ve iki ya da uumlccedil olay ccediloumlzuumlmuuml soruların iccedileriğini oluşturur

Her fakuumllte ders programını serbestccedile belirler Oumlğrenimin ilk yılında anayasa hukuku Roma hukuku malicirc hukuk veya iktisat bilimi dersleri yer almaktadır İkinci yıl (bazı fakuumlltelerde birinci yıl) medenicirc hukuka giriş

20 Portekizde hukuk eğitimi iccedilin bkz WackeBaldus (2002) 151 vd

18 OĞUZ Yıl 2003

verilmektedir Bunun yanında oumlğrenciler idare hukuku devletler hukuku ve vergi hukuku almaktadırlar Uumlccediluumlncuuml yıl borccedillar hukuku medenicirc usul hukuku ceza hukuku (genel huumlkuumlmler) iş hukuku ve ilk doumlnem idare hukuku ikinci doumlnem vergi hukuku yer almaktadır Doumlrduumlncuuml yıl Coimbra Uumlniversitesinde eşya hukuku aile hukuku miras hukuku ceza hukuku ceza usul hukuku ve uluslararası oumlzel hukuk verilmektedir Beşinci yıl oumlğrenciye kamu hukuku oumlzel hukuk ve ekonomi hukuku arasında tercih yapmak suretiyle uzmanlaşma olanağı sağlanmıştır Ayrıca hukukta metod hukuk felsefesi gibi dersler seccedilmeli olarak sunulmaktadır

Portekizde yabancı oumlğrenciler iccedilin oumlğrenim olanağı tanınmıştır Ancak yabancı oumlğrenciler iccedilin oumlğrenim programı her fakuumllte tarafından serbestccedile belirlenir

5 İngilterede Hukuk Eğitimi21

A Genel Olarak

İngiliz hukuk eğitimi kıta Avrupası hukuk eğitiminden oldukccedila farklıdır Bu farklılık yabancı hukukccedilular iccedilin ccediloğu kez kavranması guumlccediltuumlr Kıta Avrupası uumllkelerinde hukuk eğitiminde genellikle hakimlik mesleğinin baz alınmasına karşın İngilterede avukatlık mesleğinin baz alındığı goumlruumllmektedir Bunun nedeni İngilterede hakim olmak iccedilin oumlzel bir mesleki eğitim olmamasıdır Uzun yıllar avukat olarak ccedilalışan hukukccedilular başarılı olmaları durumunda hakim olarak seccedililirler Ayrıca iki ayrı hukukccedilu tipi olan solicitor ve barristerlerin eğitimleri ve sınavları birbirinden farklıdır İngilterede eğitimin ve sınavların devlet ve uumlniversiteler tarafından değil Inns of Court Law Society gibi kuruluşlar tarafından uumlstlenilmesi de diğer bir farklılıktır Gerccedili hemen her uumlniversitede bir hukuk eğitimi bulunmaktadır ancak bu eğitim uumlccedil yıl suumlrer ve Bachelor of law derecesi verir Yalnız Oxford ve Cambridgede Bachelor of Arts derecesi verilir Buguumln solicitor ya da barrister olan buumltuumln hukukccedilular bir hukuk eğitimi yapmışlardır Ancak bu zorunlu değildir Herhangi bir eğitim olmadan da solicitor olunabilir Ancak Inns of Court barristeAer iccedilin bir eğitim almış olma şartı koşmaktadır ancak bu eğitimin hukuk olması şart değildir Buguumln tanınmış bir ccedilok İngiliz hakiminin uumlniversitede hukuk eğitimi almadığı bilinmektedir Bu hakimler kimya matematik klasik ortaccedilağ kuumlltuumlrleri vb gibi dallarda eğitim goumlrmuumlşlerdir Tabii ki Inns of Court ccedilerccedilevesinde bir hukuk eğitimi almışlardır

Hukuk eğitimi İngilterede 19 yuumlzıldan beri uumlniversitelerde yapılmaktadır Bu uumllkede hukuk eğitimi ccedilok kesin bir biccedilimde birbirinden ayrılmış iki akademik basamaktan oluşmaktadır Undergradııate study (lisans) ve postgraduate study (lisans sonrası) Aşağı yukarı uumlccedil yıl suumlren undergradııate study sonunda Bachelor of Laws Degree (LLB) derecesi

21 İngilterede hukuk eğitimi iccedilin bkz WackeBaldus (2002) 171 vd


elde edilmektedir Postgraduate study (lisans sonrası) eğitimde ise kural olarak Master of Laws (LLM) veya Doktor (PhD) dereceleri alınmaktadır İngilterede yuumlksek oumlğretim uumlcretli olup Erasmus programı ccedilerccedilevesinde yapılan değişim programlarında diğer Avrupa uumllkelerinden gelen oumlğrenciler bu uumlcretten muaf tutulmazlar

B Lisans (Undergraduate) Programı

İngilterede lisans programı her fakuumllte tarafından ayrıca youmlnetmelikle duumlzenlenmiştir Bu uumllkede oumlğrenciye oumlnceden hazırlanmış bir ders programı verilir Oumlzellikle birinci yıl oumlğrencinin ccedilok az seccedilim şansı vardır Ancak hemen her fakuumlltede eğer oumlğrenim yoğun değilse yani yan alanlarla kombine edilmiş bir eğitim soumlz konusu değil ise (degree with single ve degree with combined honours) seccedilmeli dersler listesi (lists of optional courses) oumlğrenciye bazı derslere ağırlık verme olanağı sağlar

Dersler konferans seminer ve tutorials biccediliminde verilmektedir Bir ya da iki haftalık aralarla gerccedilekleştirilen tutorialsda oumlğrenciler 5-10 kişilik kuumlccediluumlk gruplar halinde organize edilirler Bu organizasyonlarda kuumlccediluumlk makaleler (essays) hazırlanır tebliğler sunulur

Sınavlar da her fakuumlltenin youmlnetmeliğine goumlre farklı bir biccedilimde yapılmaktadır Kural olarak Bachelors Degree iccedilin iki sınav vardır Bunlardan biri birinci yılın sonunda (first year sessional examinations) ikincisi uumlccediluumlncuuml yılın sonunda yapılır ve final sınavı (final examinations) adını alır Final sınavı soumlzluuml ve yazılı olmak uumlzere iki boumlluumlmden oluşmaktadır Not yelpazesi first class (birinci sınıf) upper second class (ikinci sınıf uumlstuuml) lower second class (ikinci sınıf altı) third class (uumlccediluumlncuuml sınıf) pass (geccediler) ve fail (kalır) şeklindedir

C Lisans Sonrası (Graduate) Programı

Lisans sonrası programına kabul edilmek iccedilin first ya da upper second class notlarının elde edilmesi gerekmektedir Yabancı oumlğrencilerin lisans sonrası programlarına kabul edilmeleri iccedilin geldikleri uumllkede başarılı bir hukuk eğitimi yapmış olmaları yeterlidir LLM yapmak isteyen oumlğrenci ya belirli dersleri almak (taught course) ya da belirli bir konuda araştırma yapmak (LLM by research) durumundadır Boumlyle bir ccedilalışma daha sonra doktora iccedilin de bir hazırlık oluşturacağından tercih edilmektedir

D İngilterede Meslek Olarak Hukukccediluluk Barrister ve Solicitor

İngilterede tek bir hukukccedilu tipi oumlngoumlruumllmuumlş olmayıp iki tip hukukccedilu vardır Solicitor ve Barrister (İskoccedilyada advocate) Solicitor dacircva accedilmak isteyen tarafın goumlruumlşme yaptığı kişidir barrister ise mahkeme oumlnuumlne ccedilıkar Hem barrister hem solicitor kural olarak LLB alabilecekleri bir İngiliz uumlniversitesinde hukuk eğitimi alırlar Solicitor olmak isteyen kişiler Law Societyye kayıt olarak bir yıllık bir eğitim (legal practice course) alırlar ve bu eğitimin sonunda maddi hukuk konulu bir sınavdan geccedilerler Daha sonra

2uuml OĞUZ Yıl 2003

muumlstakbel solicitor trainee solicitor olarak iki yıl daha pratik eğitim yapar Bu stajdaki oumlğrenim soumlzleşmesi articies stajyer articled clerk adını alır Bundan sonra genccedil hukukccedilu solicitor olarak ccedilalışma izni elde eder Ancak uumlccedil yıl bizzat aktif olarak bir buumlroda avukat olarak ccedilalıştıktan sonra tek başına ya da bir ortak avukatlık buumlrosunda ccedilalışabilir Boumlylece halk tecruumlbesiz hukukccedilulardan korunmak istenmiştir Buna karşın barristerler oumlğrenimlerini tamamladıktan sonra Londradaki Inns of Courtdd Bar Final Examination ile sona eren bir yıllık bir eğitim alırlar Bu eğitim ve sınav avukat ve hacirckimler tarafından duumlzenlenmektedir Daha sonra deneyimli bir barristerın (pupillage) yanında bir yıl suumlren staj doumlnemini tamamlamaları gerekir Buumltuumln bu faaliyetlerin sonunda kazanılan sınavdan sonra aday eğitim goumlrduumlğuuml Innin bencheri tarafından bir toumlrenle barrister olarak ccedilalışma hakkına sahip olur

Barristerer ve solicitorlar arasındaki farkın devam edip etmemesi konusu buguumln ccedilok tartışılmaktadır Ccediluumlnkuuml bu mesleğin bu şekilde ikiye ayrılması duruşmaları oldukccedila uzatmakta pahalı hale getirmektedir Ancak diğer yandan da barristerlerm olaya uzaktan ve objektif bakabilmeleri ve muumlvekkillerin avukatlarla guumlvene dayalı bir ilişki ccedilerccedilevesinde ccedilalışabilmeleri taraflar accedilısından yararlı goumlruumllmektedir Bu sistemin bir olumlu yanı da hacirckimlerin sadece belli bir ccedilevreden tecruumlbeli uzmanlarla ilişki halinde olmalarıdır

6 Almanyada Hukuk Eğitimi ve Hukuk Eğitiminde Yapılan Reform

A Genel Olarak Almanyada da hukuk eğitimi eyaletlere ve fakuumlltelere goumlre az ccedilok

değişiklik goumlstermektedir Ancak Almanyada son derece kendine oumlzguuml bir kurum olan ve eğitimin sonunda yapılan devlet sınavları (Staatsexamen) bu eğitimin en karakteristik oumlzelliğidir Birinci devlet sınavının konusu hukuk fakuumlltelerinin konu edindiği hukuk materyalidir Bu materyal iccedilerisinde başlıca konular medenicirc hukuk medenicirc usul hukukunun ana hatları ceza hukuku ceza usul hukukunun ana hatları anayasa ve idare hukuku idaricirc yargılama hukukudur Yine eyaletten eyalete farklılık goumlsteren seccedilmeli dersler zorunlu dersleri tamamlamaktadır Bunlar aile hukuku inşaat hukuku su hukuku karşılaştırmalı hukuk yabancı hukuk duumlzenleri gibi derslerdir Devlet sınavı oumlncesinde uumlniversiteler de sınav yapar Ancak bu sınavlardaki beklentiler devlet sınavında olduğu gibi yuumlksek değildir Bu sınavlar genellikle medenicirc hukuk kamu hukuku ceza hukuku alanlarında biri temel ikincisi ileri duumlzeyde olmak uumlzere iki sınavın başarılmış olması gerekir Her iki sınavda da Klausur adı verilen yazılı bir sınav yapılır ve ev oumldevi hazırlanır Ev oumldevlerinin bilimsel nitelik taşıması gerekmektedir Oumlğrenci belirli bir hukukicirc problem uumlzerinde hukukicirc literatuumlruuml ve iccediltihatları kullanmak suretiyle derinlemesine araştırma yapar Bununla birlikte internetin gelişmesiyle bu ccedilalışmalara şuumlpheyle yaklaşılır olmuştur Temel

ltlaquolaquoraquogtraquo h D f f f l ı bdquo ı ı ı M ı h | J l i t l [ g h | H M | | 0


alanların yanında oumlğrencinin hukuk tarihi hukuk felsefesi gibi temel hukuk bilimlerinden birinde ya bir seminere katılıp seminer ccedilalışması yapması ya da sınava girmesi beklenmektedir Devlet sınavı ya sadece yazılı sınavdan (Klausur) - ki bu da eyaletten eyalete değişir oumlrneğin Bavyerada sekiz Baden-Wuumlttembergde yedi - ya da yazılı sınav ile ev oumldevlerinden oluşur

Birinci devlet sınavından sonra onbeş aylık bir staj doumlnemi (Referendariat) başlamaktadır Stajyerler staj suumlresi iccedilerisinde oumlzellikle medenicirc yargılama hukuku alanında teorik dersler goumlruumlrler ve ya bir hacirckim ya idaricirc bir organ ya da bir avukatın yanında pratik ağırlıklı bir eğitim alırlar Staj doumlneminde stajyerlere oumlzellikle uygulamaya ve yargılama hukukuna ilişkin bilgi ve yetenekler kazandırılması amaccedillanmaktadır Staj sonunda ikinci devlet sınavı vardır Bu devlet sınavı da her eyalette farklı yapılır Oumlrneğin Bavyera boumllgesinde en az on yazılı sınavdan oluşmaktadır İkinci devlet sınavındaki başarı notu genellikle hacirckim ya da avukat olmak isteyenler arasındaki tercihi belirlemektedir Adalet Bakanlığı ikinci devlet sınavında adaylardan ondoumlrt uumlzerinden en az dokuz alanları tercih etmektedir Kalanlar avukatlık gibi serbest meslekleri seccedilmektedir

Birinci devlet sınavında başarısızlık oranı ccedilok yuumlksektir Adayların aşağı yukarı 30u başarısız olmaktadır İkinci devlet sınavında bu oran 10 civarındadır Birinci devlet sınavında adayların 30u geccediler not alırken 30u iyi alabilmektedir Pek iyi alanlar istisna oluşturmaktadır Devlet sınavlarındaki not ortalaması Almanyanın guumlneyindeki eyaletlerde daha duumlşuumlkken Almanyanın kuzeyindeki eyaletlerde daha yuumlksektir Bunun nedeni guumlney eyaletlerde sınavın daha zor yapılmasıdır

Staj doumlneminde Assessor sıfatını alan oumlğrenci ikinci devlet sınavını da kazanırsa Volljurist unvanı ile hukukccedilu olmaktadır Ancak oumlzellikle son yıllarda Avrupa hukukundaki gelişmeler sonucunda bu sistem ccedilok yoğun bir biccedilimde eleştirilmiştir Bu eleştirilerin yaptığı geniş yankılar uumlzerine 172003 tarihinde yuumlruumlrluumlğe girmek uumlzere yeni Alman Hakimler Kanunu [Das Deutsche Richtergesetz (DRiG)] kabul edilmiştir Bu Kanun ile oumlngoumlruumllen yeniliklere kısaca değinmekte yarar vardır

B Hukuk Eğitiminde Reform Almanyada hukukccedilular iccedilin oumlngoumlruumllen devlet sınavları Prusya Devleti

doumlneminden beri uygulanmış olan sınavlardır Bu sınavlar zaman zaman hukukccediluların aşması gereken oumlnemli bir engel olarak goumlruumllmuumlştuumlr Zaman iccedilerisinde bu sınav teori ile sınav kavramlarının birbirinden ayrılmasına neden olmuş oumlğrenciler sadece bu sınava youmlnelik ccedilalışır hale gelmişler ve fakuumlltedeki derslere giderek daha az devam etmeye başlamışlardır22 Ayrıca

Hommelhoff PTeichmann C Das Jurastudium nach der Ausbildungsreform Juristische Schulung (JuS) 9 (2002) 839 vd

22 OĞUZ Yıl 2003

bu sınav ve oumlğrenimin suumlresinin uzunluğu Alman hukukccedilusunun diğer Avrupa uumllkelerindeki hukukccedilularla rekabet etmesini guumlccedilleştirmiştir23 Bunun uumlzerine yapılan reformda şu ana değişiklikler goumlze ccedilarpmaktadır

a) Ağırlıklı Alan Reform ile uumlniversitelerin devlet sınavlarındaki toplam not iccedilerisindeki

payının 30 olması oumlngoumlruumllmektedir Oumlğrenciler oumlğrenimlerinin ikinci yarısında ağırlıklı alan seccedilimi yapacaklar sınavda da seccediltikleri bu alandan sorumlu tutulacaklardır Ağırlıklı alan seccedilmeli derslerin yerini almıştır Kanun koyucunun bu terimi bilinccedilli olarak seccediltiğini ve seccedilmeli ders terimi yerine geccedilirdiğini belirtmek gerekir Seccedilmeli dersler zorunlu derslerden oluşan eğitim programında tamamlayıcı rol oynamaktaydı Oysa ağırlıklı alan kavramı zorunlu derslerle bağlantılı olarak derinlemesine bilgi edinme ve disiplinlerarası ve uluslararası ilişkilerin daha iyi kavranması amaccedillarına hizmet etme duumlşuumlncesini daha iyi ifade etmektedir24

Bu reform ile hukuk eğitiminin yuumlzeysel değil daha derin olmasına oumlnem verilmiştir Ağırlıklı dersler kavramı ile oumlğrencinin oumlzellikle oumlğreniminin ikinci yarısında bilimsel sorunlar hakkında fikir edinmeye başlaması oumlngoumlruumllmuumlş temel hukuk bilimlerine de daha fazla yer verilmesi amaccedillanmıştır1

b) Eğitimde Avukatlık Mesleğinin Baz Alınması Daha oumlnce de belirtildiği gibi kıta Avrupasında hukuk eğitim

programları hacirckimlik mesleği baz alınarak duumlzenlenmektedir Oysa hukuk mezunlarının buumlyuumlk ccediloğunluğu avukat olarak ccedilalışma hayatına atılmaktadırlar Bu durum son reform ile dikkate alınmış ve oumlğrencinin avukatlık mesleğine uyumu staj doumlnemine ertelenmemeye ccedilalışılmıştır Oumlğrenim ile avukatlık mesleği arasındaki farkın genccedil avukatlar ve bunlara başvuran hak arayan kimseler accedilısından sakınca yarattığı goumlruumllmuumlştuumlr Aslında Alman Hakimler Kanununda hukuk danışmanlığı yapan uygulayıcıların oumlğrenimin iccedileriğini belirlemede soumlz sahibi olmaları oumlngoumlruumllmuumlştuuml (sect 5 a III DRiG a F) Ancak ccediloğu yerde hukuk danışmanlarının maddi hukuk bilgisine gereksinimleri olduğuna inanıldığı iccedilin Kanunun bu huumlkmuumlnuumln sadece hacirckim yetiştirmeye youmlnelik bir eğitim programı ile yerine getirildiğine inanılmaktaydı Ancak bu artık yeterli goumlruumllmemektedir Ccediluumlnkuuml yeni Alman Hacirckimler Kanununa goumlre hukuk danışmanı uygulayıcılar da sınavlarda eşit derecede soumlz sahibi olacaklardır (sect 5 d I 1 DRiG n F) Bu daha doğru bir yaklaşım olarak değerlendirilmektedir ccediluumlnkuuml oumlğrenciler hangi konulardan sınava tacircbi

3 Ranieri F Juristcn fuumlr Europa Wahre und falsche Probleme in der derzeitigen Reformdiskussion zur deutschen Juristenausbildung Juristenzeitung (JZ) 17 (1997) 801 24 HommelhoffTeichmarm JZ 17 (1997) 840 25HommelhoffTeichmannJZ 17 (1997) 840


tutulacaklarsa o konuları oumlğrenmektedirler Şimdi kanunda oumlngoumlruumllen bu hususun gerccedilek anlamda yaşama geccedilirilmesi beklenmektedir26

c) Anahtar Oumlzellikler Yeni Kanunun getirdiği oumlnemli yeniliklerden biri de hukukccediluya anahtar

oumlzellikler kazandırılmasıdır Bu yenilik hukukccedilunun uygulama hayatında sadece hukukicirc bilgilerle yetinmemesi gerektiği duumlşuumlncesinden doğmuştur Oumlzellikle yeni hukukccedilu tipinin iletişimi guumlccedilluuml olmalıdır Bu yeteneğin kazandırılması iccedilin taraflarla goumlruumlşmeler guumlzel konuşma retorik davaların sulh youmlnuumlyle oumlnlenmesi mediation (uzlaştırma arabuluculuk ihtilacircfların ortaya ccedilıkmasını oumlnleme yeteneğinin kazandırılması) ifade alma teorisi gibi dersler oumlngoumlruumllmuumlştuumlr Bu derslerin Kanunda sayılması sınırlayıcı değil oumlrnek niteliğindedir (sect 5 a III 1 DRiG) Ne fakuumllteler buumltuumln anahtar oumlzellikleri ders olarak accedilmak ne de oumlğrenci bunların hepsini almak zorundadır27

Yabancı dil bilgisi de geniş anlamda anahtar oumlzellikler arasında duumlşuumlnuumllebilir Yabancı dil bilgisinin sınav kapsamına sokulması duumlşuumlnuumllmemekle birlikte oumlğrencinin sınava girebilmek iccedilin hukukccedilular iccedilin meslekicirc yabancı dil konulu derslere veya kurslara başarılı bir şekilde katıldığını ispat etmesi gerekmektedir (sect 5 a II 2 DRiG n F) Burada her eyalet kendi kurallarını koyacaktır Ancak her halde beklenen oumlğrencinin yabancı bir uumllkedeki hukuk fakuumlltesinde geccedilirdiği doumlnemin ve yaptığı sınavların sayılmasıdır Buna karşın yabancı bir uumllkede buumlyuumlmuumlş veya uzun zaman yaşamış bir kişinin sahip olduğu genel dil bilgisi yeterli olmamaktadır Burada aranan guumlndelik dil değil yabancı dilde hukukicirc terminolojiye hacirckim olmaktır28

d) Danışmanlık Hizmetlerinin İyileştirilmesi - Kontenjanlarda Azaltma

Bu reform programında oumlngoumlruumllen hususların yığın eğitimi şeklinde gerccedilekleştirilmesinin olanaksızlığı ortadadır Bu nedenle eğitimin oumlğrencilerin olabildiğince kuumlccediluumlk gruplara boumlluumlnerek yapılması oumlngoumlruumllmektedir Oumlzellikle anahtar oumlzellikler ikiyuumlz kişinin katıldığı derslerde verilemez Ayrıca ağırlıklı alanlar ancak oumlğretim uumlyelerinin yoğun danışmanlık yapması halinde gerccedilek anlamda oumlğretilebilir29

Yeni Alman Hacirckimler Kanunu ile oumlngoumlruumllen buumltuumln bu değişikliklerin uumlniversitelere ve oumlğretim uumlyelerine yuumlk getirdiği kuşkusuzdur Bu reform nedeniyle uumlniversitelerdeki kadroların artırılması ya da oumlğrenci sayısının duumlşuumlruumllmesi gibi bazı politik sorunlarda ortaya ccedilıkabilecektir Ayrıca bazı

HommelhoffTeichmann JZ 17 (1997) 841 HommelhoffTeichmann JZ 17 (1997) 841 HommelhoffTeichmann JZ 17 (1997) 841 HommelhoffTeichmann JZ 17 (1997) 841

24 OĞUZ Yıl 2003

hususların ayrıntılarının duumlzenlenmesi eyaletlere ve fakuumlltelere bırakılmıştır Bu duumlzenlemeler ve uygulamaların sonuccedilları merakla beklenmektedir

e) Almanyada İlk Oumlzel Hukuk Fakuumlltesi Buceriııs Law School

Bu arada Almanyadaki yeni bir gelişmeden 2000 yılında eğitime başlayan Almanyanın ilk oumlzel hukuk fakuumlltesinden Buceriııs Law Schooludın soumlz edilmelidir Buceriııs Law Schooluumln amacı Almanyadaki devlet uumlniversitelerindeki hukuk fakuumlltelerindeki eğitime alternatif oluşturmaktır Bu proje ZEIT Vakfı (ZEYT-Stiftung) tarafından hayata geccedilirilmiş ve vakıf tarafından fakuumllteye hukukccedilu politikacı ve Die Zeit adlı haftalık gazetenin yayıncısının adı olan Gerd Buceriııs adı verilmiştir Fakuumlltenin accedilıldığı yıl olan 2000 yılında 15000 DMlık oumlğrenim uumlcretine rağmen accedilılan 100 kişilik kontenjana 400 kişi başvurmuştur Başvuran adaylar yeteneği oumllccedilen zor bir test sınavından geccedilirilmekte ve adayların oumlzellikle iyi ingilizce bilmeleri aranmaktadır

Fakuumlltenin hedefleri arasında oumlğretimin uluslararası uygulamaya youmlnelik ve verimli olması vardır Buceriııs Law Schoolda oumlğretim uumlccedilbuccediluk yılda tamamlanabilen onbir doumlnemden oluşmaktadır Bir oumlğretim yılı iccedilerisinde uumlccedil doumlnem (Trimester) vardır Asıl amaccedil her yıl yuumlz oumlğrencinin sınava kadar hazırlanmasıdır Fakuumllte zorunlu derslerin yanı sıra yabancı hukuk duumlzenlerini konu alan dersler de oumlngoumlrmuumlştuumlr oumlrneğin ingilizce Amerikan hukuku İspanyol ve Fransız hukuklarına giriş gibi Bu şekilde başka derslerin konulması da ileriye youmlnelik placircnlar arasındadır Oumlğrencilerin altı doumlnem sonra (uumlccediluumlncuuml yıl) bir trimester yabancı bir uumllkede işbirliği yapılan uumlniversitede oumlğrenim goumlrmeleri oumlngoumlruumllmuumlştuumlr

Oumlğretimin uygulamaya youmlnelik olması hukuk uygulamasının ccedileşitli alanlarından kişilerin verdiği seccedilmeli derslerle sağlanmaya ccedilalışılmaktadır Ayrıca ekonomi bilimi alanında bir ders zorunlu ders olarak verilmektedir

Oumlğrenciler birinci devlet sınavının yanı sıra Bachelor of Law (LLB) adı verilen bir yuumlksek oumlğrenim derecesi elde etmektedirler Bachelor of Law derecesi oumlğrencilerin aldıkları derslerden yapılan sınavlardan aldıkları notlara goumlre hesaplanmaktadır Bu derece oumlğrencinin oumlğrenim hayatı boyunca sergilediği performansı belgelemektedir Bucherius Law Schoolun oumlğrencilerinin devlet uumlniversitelerindeki oumlğrencilere goumlre daha az boş zamanları vardır ve daha kısa suumlrede birinci devlet sınavına girebilmektedirler Bunun nedeni doumlnemler arasındaki tatil suumlrelerinin daha kısa olmasıdır Bunun yanında oumlğrenciler oumlğrenmenin ve denetimin suumlrekli olması ve dil oumlğrenme avantajlarına sahip olmaktadırlar

Bucherius La w Schoor dan devlet uumlniversitelerine yatay geccediliş muumlmkuumln değildir ccediluumlnkuuml oumlğrenciler ccedilok katı bir seccedilim proseduumlruuml ile seccedililmektedirler

311 httpwwwlnw-schoolcle Ayrıca bkz Bucherius Law School Aufbruch zur Reform der Juristenausbiklung Justament Das Magazin fuumlr junge Juristen 3 (2001) 18


ve bu oumlğrencilerden hukuk oumlğretiminde reform adına ccedilok yuumlksek bir performans beklenmektedir

Oumlğrenim uumlcretini oumldeyemeyecek durumda olan oumlğrenciler iccedilin burs veya duumlşuumlk faizli oumlduumlnccedil olanaklarının yanı sıra oumlğrenim uumlcretinin belirli bir fondan oumldenmesi olanağı vardır Bu fondan oumlğrenim uumlcreti oumldenen oumlğrenciler mesleğe adım attıktan sonra gelirleri oranında bu uumlcreti geri oumlderler

Bucherius Law Schoolım getirmek istediği yeniliklerden biri de kalabalık sınıflarda ders yapılmaması olgusunun yerleştirilmesidir Kuumlccediluumlk sınıflarda kısa suumlreli doumlnemlerde ders yapılmasının hem oumlğrenciler hem de oumlğrencilerle oumlğretim elemanları arasındaki ilişkiyi guumlccedillendireceği duumlşuumlnuumllmektedir Oumlğretim elemanlarının genccedil olmasına da oumlzellikle dikkat edilmektedir Bucherius Law School her geccedilen yıl bu konularda kendisini yenilemekte ve geliştirmektedir

II Yeni Hukuk Eğitimi Nasıl Olmalıdır

1 Yeni Hukukccedilu Tipi Ccedileşitli Avrupa uumllkelerindeki hukuk eğitimlerine ve bu konudaki

reformlara genel bir bakış goumlstermektedir ki hukuk eğitiminde yenilikler yapılması ve eğitimin Avrupalılaştırılması hemen buumltuumln Avrupa uumllkeleri tarafından bir zorunluluk olarak kabul edilmiş ve hızla bu konuda ccedilalışmalar yapılmaktadır Eğitimdeki bu yeni arayışların nedeni Duumlnya oumlzellikle Avrupa iccedilerisinde toplumsal ve ekonomik gelişmeler karşında hukukccediluluk mesleğinin değişime uğramasıdır Hukuk eğitiminde yapılan yeniliklerle yetiştirilmek istenen hukukccediluya buguumlne kadar suumlrduumlruumllen hukuk eğitiminde oumlngoumlruumllmeyen bazı nitelikler kazandırılması amaccedillanmaktadır Bu nitelikler nelerdir ve nasıl bir hukukccedilu tipi yetiştirilmek istenmektedir Başka bir deyimle buguumlnuumln iş piyasası nasıl bir hukukccedilu tipi beklentisi iccedilerisindedir

Hukukccediluluk mesleğinin yeni gereksinimlerini karşılayacak hukukccedilunun ccedilok iyi hukuk bilgisinden ccedilok esnek bir iş anlayışına sahip olması beklenmektedir Ancak genel hukuk eğitimi almış metodolojik hukuk bilgisine sahip hukukccedilular kendilerinden beklenen yeni goumlrevleri yerine getirebileceklerdir Ayrıca gelecekte kendi hukuk duumlzeninde derin bilgiye sahip ancak farklı hukukicirc alanlarda ve hukuk duumlzenlerindeki değişik duumlzenlemelere uyum sağlamakta zorlanan ccedilok bilgili uzmanlardan ccedilok uygulamada farklı alanlara derhal uyum sağlayabilmelerini muumlmkuumln kılan genel eğitim almış hukukccedilulara daha fazla gereksinim duyulacaktır Buumltuumln bunlara bazı kişilik oumlzellikleri de eklenmektedir İnsiyatif kullanabilen goumlrguumlluuml becerikli dil bilgisine sahip Buumltuumln bu oumlzelliklerin yabancı ccedilevrelere girip ccedilıkmakla kazanılabileceği ortadadır Bu nedenle hukuk eğitiminde yapılan muumlnferit ya da ortak duumlzenlemelerde hukuk oumlğrencilerinin yabancı uumllkelere goumlnderilmesi ve yabancı uumllkelerde eğitim goumlrmesi desteklenmektedir Hukukun giderek uluslararası bir nitelik

26 OĞUZ Yıl 2003

kazanması hukukccedilularda bu oumlzelliklerin aranması olgusunu yoğunlaştırmıştır Ayrıca guumlnuumlmuumlzde hukuk eğitimi ihtilacircf ccediloumlzmeye youmlneliktir oysa ihtilacircfları oumlnlemeye youmlnelik hukukccediluluk giderek daha fazla anlam kazanmaktadır31 Artık hukukicirc danışmanlık goumlruumlşmelerin yapılması uzlaştırma ve sulh faaliyetleri hukukccediluluk mesleğinin faaliyetleri iccedilinde daha geniş bir yer tutmaktadır32

Bu niteliklere sahip bir hukukccedilu yetiştirilebilmesi iccedilin hukuk eğitiminde yapılan ccedilalışmaların ortak noktası ise hukuk eğitiminin beş yıla ccedilıkarılması ulusal hukuku konu alan derslerin yanında başka uumllkelerin hukuk sistemlerine ağırlıklı olarak yer verilmesi ve bunun karşılaştırmalı hukuk metodları iccedilerisinde yapılmasıdır Ccediluumlnkuuml artık genellikle kabul edilmektedir ki Avrupa hukuk entegrasyonu genelleme ve karşılaştırma yapabilen hukukccedilulara gereksinim duymaktadır33 Bu konuda diğer Avrupa uumllkelerinden oumlnce hukuk eğitiminde reform yapmış olan Belccedilikayı oumlrnek alırsak bu uumllkede ağırlığın genel hukuk teorisine ve karşılaştırmalı hukuka verilmiş olduğu goumlruumllecektir Bu uumllkede hukuk eğitimi beş yıl suumlrmektedir ve ilk uumlccedil yıl disiplinlerarası ya da daha doğru bir deyimle evrensel nitelikteki dersler işlenmekte34 son iki yıl ise ulusal hukuku konu alan dersler işlenmektedir Başka bir ifade ile ilk uumlccedil yıl eğitim metodolojiye youmlnelik ve karşılaştırmalı olarak gerccedilekleştirilirken son iki yıl ulusal ve teknik niteliktedir Boumlylece oumlğrenciler ilk boumlluumlmdeki eğitimlerini tamamlarken yurt dışı değişim programlarından yararlanabilmekte ikinci boumlluumlmuuml ise vatandaş veya yabancı olsun daha sonra Belccedilikada ccedilalışmak isteyen kişiler tamamlamaktadır35

Goumlruumllmektedir ki yeni hukuk eğitiminde iki nokta oumln placircna ccedilıkmaktadır Bunlardan birincisi temel hukuk bilimleri ikincisi ise karşılaştırmalı hukuktur

2 Temel Hukuk Bilimleri Oumlngoumlruumllen yeni hukuk eğitiminde oumlzellikle temel hukuk bilimlerinin

oumlnemi eskiden olduğundan daha fazla oumlne ccedilıkmaktadır Temel hukuk bilimlerinden hukuk kaynaklan hukukun genel ilkeleri genel hukuk teorisi

31 WilloweitDGrossteldB Juristen fuumlrEuropa JZ 13 (1990) 607 32 Wassermann R Revolution der Juristenausbildung NJW 50 (2001) 3685 33 Ost FHoecke M Fuumlr eine europuumlische Juristenausbildung Kurzer Beitrag JZ 19 (1990) 911 34 Bu dersler Roma hukuku genel hukuk tarihi tarih felsefe ahlacirck felsefesi doğal hukuk sosyoloji psikoloji iktisat bilimi muhasebe yabancı dil yabancı hukuk dili hukukun temellerine girişten oluşmakla birlikte daha ileriki sınıflarda karşılaştırmalı hukukAvrupa hukuku uluslararası hukuk hukukun genel teorisi hukuk felsefesi ve ulusal bir bakış accedilısıyla goumlruumllmekle birlikte milletlerarası oumlzel hukuk bunlara eklenmektedir Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi iccedilin bkz httpwwwucl acbeencn 35 OstHoecke JZ 19 (1990) 911


hukuk felsefesi hukuk sosyolojisi gibi alanlar Bu alanlar yardımıyla Avrupa hukuk birliği ve Avrupa hukuk eğitimi iccedilin gereken temele dayalı karşılaştırmalı sonuccedillar ccedilıkarılabilecek ve hipotezler yaratılabilecektir Hukuk kaynakları teorisi normların geccedilerliliği ve yorumu ccedileşitli hukuk sistemleri arasındaki ilişkilerden ccedilıkarılacak sonuccedillar hukuk ve toplum arasındaki diyalektik ilişki hukuk ve politika hukuk ve ahlacirck gibi konular bu yeni perspektifin ihmacircl edilemez konularından sadece birkaccedil tanesidir36

Son yıllarda oumlzellikle ekonomik ve teknolojik gelişmelerin piyasada yarattığı beklentilerle bazı fakuumlltelerdeki ders programlarının ağırlık noktasının değiştiği goumlruumllmektedir Bu ağırlık noktasının başında Avrupa hukukunun ccedileşitli goumlruumlnuumlmleri gelmekle birlikte ccedilevre hukuku telekomuumlnikasyon hukuku (bilgi alışverişini duumlzenleyen kurallar internet hukuku elektronik hukuk) veri tabanlarının korunması gibi daha spesifik alanların oumln plana ccedilıktığı şirketler hukuku vergi hukuku gibi klacircsik olarak nitelendirilebilecek alanlarda da spesifik konulara daha ccedilok yer verilmeye başlandığı goumlruumllmektedir Buna karşın bir zamanların guumlncel konularından sosyal guumlvenlik hukukuna daha az yer verilmektedir Bunun nedeni oumlzelleştirme suumlrecinin her yerde hızlı bir biccedilimde yaşanması olabilir Kısacası hukuk eğitiminde eğilim pozitif hukuka giderek daha ccedilok yer verilmesi youmlnuumlndedir37

Ancak bu gelişmenin hukuk fakuumlltesi eğitim programlarını bir karmaşaya suumlruumlklediği boumlyle bir eğitimin ne Avrupada hukuk birliğine ne de bunun bir gereği olan hukuk eğitimine yararı olmadığı anlaşıldığından bu konuda yeni arayışlara girilmiştir Bu yeni arayışta temel hukuk bilimlerinin ccedilıkış noktası olabileceği duumlşuumlnuumllmektedir38 Hukuk teorisi hukuk tarihi Roma hukuku karşılaştırmalı hukuk hukuk felsefesi gibi temel bilimlere mutlaka daha fazla oumlnem ve yer verilmelidir Pozitif hukukun ise medenicirc hukuka giriş ceza hukuku kamu hukuku ve Avrupa hukuku gibi temel nitelikteki alanlarına ağırlık veren bir eğitim programı uygulanmalı ancak bu adlar altında suumlrekli yeni dersler eklenerek kapsam genişletilmemelidir Ayrıca oumlğrencinin mesleğini yaparken oumlğrenebileceği konularla oumlğretimde fazla zaman yitirilmemelidir Temel hukuk bilimlerine ve hukukun temel alanlarına spesifik konulardan daha fazla yer veren bir oumlğretimin oumlğrenciye ne kazandıracağı sorulabilir Boumlyle bir eğitimin oumlğrenciye herşeyden oumlnce eleştirel bakış accedilısı getireceği soumlylenebilir Bu şekilde yetişen bir hukukccedilu hukuk duumlzenini tarihsel gelişim suumlreci iccedilerisinde oluşmuş bir kuumlltuumlr ve politika uumlruumlnuuml olarak kavrayacaktır Bu kavrayış biccedilimi hukukccediluya uygulamada da yararlı olacaktır Şoumlyle ki herhangi bir hukuk duumlzeninin iccedilinde geliştiği koşulları temelleri bilen bir hukukccedilu yabancı hukukicirc

3ltOstHoeckeJZ 19(1990)912 37 Stolleis M Gesucht Ein Leitbild der Juristenausbildung Neue Juristische Wochenschrift (NJW)3(2001)200 38 Stolleis NJW 3 (2001) 200

28 OĞUZ Yıl 2003

materyali daha ccedilabuk kavrayabilecektir Doğaldır ki hiccedilbir hukukccedilu değil yabancı hukuk duumlzenlerindeki buumltuumln materyale kendi hukuk duumlzenindeki buumltuumln materyale dahi hakim olamaz Ancak tarih ve metodoloji bilgisine sahip bir hukukccedilu iccedilin gerek ulusal gerek yabancı hukuk materyalini araştırmak kavramak yorumlamak ve uygulamak olağan bir faaliyetten ibaret olacaktır

Hukuk eğitiminin ancak bu şekilde bilimselleştirilebileceği soumlylenebilir40 Ayrıca hiccedil şuumlphe yoktur ki spesifik alanlarda edinilen bilgiler ccedilok ccedilabuk eskimektedir Bu şekildeki bir eğitimin hukuk bilimi eğitimi almış hukukccedilular değil teknik bilgiye sahip teknokratlar yetiştirmeye youmlnelik olduğu eleştirileri de ileri suumlruumllebilir41

3 Karşılaştırmalı Hukuk A Genel Olarak Guumlnuumlmuumlzde Avrupa Birliğinin gereksinimlerinin ortak bir Avrupa

hukuku yaratma zorunluluğu doğurduğu hukuk eğitimindeki yeniliklerin de bu nedenle yapıldığı yukarıda da vurgulanmıştı42 Gerccedili hukukun birleştirilmesi kavramından soumlz edildiğinde genellikle kanunlaştırma youmlntemi akla gelmektedir Bu anlamda birden fazla uumllkede yeknesak olarak geccedilerli olması gereken kuralların Avrupa Birliği tarafından youmlnergelerle belirlenmiş olması ve uumlye devletlerin mevzuatlarını bu youmlnergelere uyarlamaları veya hukukun yeknesaklaştırılmasını amaccedillayan uluslararası anlaşmaların uumllkeler tarafından kendi iccedil hukuklarında yuumlruumlrluumlğe sokulması hukukun birleştirilmesi olarak anlaşılmaktadır Hukukun birleştirilmesi konusundaki tek youmlntem daima kanunlaştırma legislatif youmlntem olarak duumlşuumlnuumllmektedir43

Ancak Avrupada hukuk birliğinin sadece kanun koyucu organların faaliyetleri ile gerccedilekleşebileceği duumlşuumlncesi son zamanlarda oumlzellikle legislatif bir biccedilimde yapılan uyumlaştırma ve birleştirme ccedilabalarının belli somut noktalarda toplanmaya başladığının fark edilmesiyle terk edilmeye başlanmıştır Buguumln yeknesak hukuka şoumlyle bir bakıldığında dağınık bir goumlruumlnuumlm arz ettiği goumlruumlluumlr Sadece kanunlar ihtilacircfında taşıma hukukunda ya da fikricirc haklar gibi spesifik alanlarda değil soumlzleşmeler ve haksız fiiller gibi hukukun geniş kapsamlı alanlarında da birleştirici kuralların belli hukukicirc sorunlar uumlzerinde yoğunlaştıkları ve parccedilalanmış bir goumlruumlnuumlme sahip olduğu goumlzlenmektedir Bunlardan otel sahibinin otelde konaklayan kişiler tarafından getirilen eşyalardan sorumluluğu ağır araccedillar iccedilin soumlzleşmeden doğan sorumluluk sigortası nuumlkleer enerji santrallerinin işletilmesinden

39 Stolleis NJW 3 (2001)200 40 Wassermann NJW 50 (2001) 3685 41 Palm H Geccediltenken zum Einheitsjuristen JZ 13 (1990) 610 42Bkzyuk s 1 43 Koumltz H Euıopacircische Juristcnausbildung ZEuP 1993 268

laquoflt lPlaquolt| ı I hll bull


doğan sorumluluk petrol kirliliğinin verdiği zararlardan sorumluluk hakkındaki anlaşmalar ilk akla gelenlerdir Bunların yanı sıra yabancı para uumlzerinden yapılan soumlzleşmeler suumlrelerin hesaplanması uluslararası satımlarda zamanaşımı para borccedillarında ifa yeri ve uluslararası factoring soumlzleşmeleri hakkındaki anlaşmalar sayılabilir Ayrıca Avrupa Birliği belli sigorta soumlzleşmeleri ticaricirc temsilcilik kapıdan satım ve tuumlketici kredileri genel işlem şartları yanlış youmlnlendirici reklacircmlar ve hizmet soumlzleşmeleri ile ilgili youmlnergeler ccedilıkarmaktadır Uumlreticinin sorumluluğu ile ilgili olarak Avrupa Birliğinin ve Avrupa Konseyinin yıllarca rekabet duumlzeyinde bir tartışma yaptıkları ve Avrupa Konseyinin bu konuda duumlzenlediği anlaşma ile Avrupa Birliğinin aynı konuda ccedilıkardığı youmlnergenin birbirinden ccedilok farklı olmadığı goumlruumllmektedir Hukukun birleştirilmesi konusunda goumlrevli olan organlar sadece Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyinden ibaret değildir Milletlerarası oumlzel hukuk alanındaki Lahey Konferansı uluslararası ticaret hukuku alanındaki Birleşmiş Milletler Komisyonu Unidroit Uluslararası Ccedilalışma Oumlrguumltuuml de uluslararası anlaşmaların hazırlanması konusunda yetkilidir Bunlardan başka taşıma hukuku fikricirc haklar ve işletmenin korunması konularında hukukun birleştirilmesi amacıyla ccedilalışmalar yapan sayısız kuruluş vardır44

Keget5in de belirttiği gibi devletler arasındaki anlaşmaların yerden mantar biter gibi ccediloğaldığı goumlruumllmektedir Bu da yeknesak hukukun dağınık ve sistemsiz bir goumlruumlnuumlme buumlruumlnmesi sonucunu doğurmakta hukuku uygulayan organların bu hukuku tesbit ederek uygulamalarını son derece guumlccedilleştirmektedir Buguumln milletlerarası oumlzel hukukun ve usul hukukunun ulusal mahkemeler iccedilin bir bilmece haline gelmesi sadece devletler arasında yapılan anlaşmaların tesbitindeki guumlccedilluumlkten değil bu anlaşmaların hangi devlette yuumlruumlrluumlğe girip hangisinde girmediklerinin veya yuumlruumlrluumlkte iseler hangi metnin yuumlruumlrluumlkte olduğunun ve uygulama alanının tesbitindeki guumlccedilluumlklerden kaynaklanmaktadır46

Hukukun birleştirilmesinin legislatif olarak yapılması sadece uluslararası olarak yeknesak olmayan veya sistematik olarak goumlruumllemeyen mevcut hukuk kurallarının yeni kurallar yaratılmak suretiyle tamamlanması ikame edilmesi yoluyla gerccedilekleştirilmektedir Bu şekilde bir birleştirme uumlstte yer alan bir kanun koyucu organ tarafından buumltuumln devletlere yayılmaya ccedilalışılmaktadır Sadece kamu değil oumlzel hukuka ilişkin duumlzenlemeler de bu şekilde yapılmaktadır Oysa şu ana kadar edinilen deneyimler hukukun birleştirilmesinin yukarıdan empoze etmekle değil geniş hukukccedilu

44 Koumltz ZEuP 1 (1993) 269 Kropholler J Internationales Einheitsrecht Tuumlbingen 1975 43 vd 45 Kegel G Sinn und Grenzen der Rechtsangleichung Angleichung des Rechts der Wirtschaft in Europa Koumllner Schriften zum Europarecht Heft 11 197143 46 Koumltz ZEuP 1 (1993) 269 Koumltz H Rechtsvereinheitlichung - Nutzen Koumlsten Methoden ZieleRabelsZ 50(1986) vd

30 OĞUZ Yıl 2003

kitlelerinin benimsemesi ve bu konuda ccedilaba sarfetmesiyle gerccedilekleshyşebileceğini goumlstermektedir47

Avrupada hukukun birleştirilmesinin ve yakınlaştırılmasınm daha uzun yıllar boyunca kanun koyucu organlar tarafından gerccedilekleştirilmeye ccedilalışılacağı soumlylenebilir Bununla birlikte guumlnuumln birinde Avrupada bir Borccedillar Kanunu ya da Medenicirc Kanun yapılmasının gerektiği duumlşuumlncesi hukukccedilular arasında giderek yaygınlaşmaktadır Yukarıda da belirtildiği gibi Avrupa Parlamentosu da Avrupa oumlzel hukuku alanında bir kanun yapılması iccedilin gereken ccedilalışmalara başlanmasını karara bağlamıştır48 Ancak bu sonuca acele bir biccedilimde varılamayacağı kuşkusuzdur Bu nihaicirc amaccedil gerccedilekleştirilinceye kadar yapılması gereken pek ccedilok şey vardır Bunlardan biri de hukuk eğitimine genel yaklaşım biccediliminde farklı bir tutum izlemektir Yeknesak hukuk yaratmanın oumltesinde belki daha az goumlze ccedilarpan ancak daha etkili olabilecek bir youmlntem ortak Avrupa hukuk bilimini desteklemek olacaktır Boumlyle ortak bir hukuk biliminin yaratılabilmesi ve geliştirilebilmesi iccedilin ortak bir Avrupa hukuk eğitiminin gerekli olduğu kuşkusuzdur49 Bu konuda hem tarihsel hem de guumlnuumlmuumlzden iki oumlrnek vermek muumlmkuumlnduumlr Tarihsel oumlrnek Ius Commune guumlncel oumlrnek ise Amerika Birleşik Devletlerinin hukuku ve hukuk eğitimidir

B Ius Commune Orta ccedilağın başlarından 18 yuumlzyılın sonlarına kadar İngiltere istisna

olmak uumlzere Roma-Kilise hukuku orta ve batı Avrupada hukukun temelini oluşturmaktaydı Bu hukukun orta ccedilağdan beri ratio scripta (yazılı akıl) olarak goumlruumllmesi ve uzun zaman buumltuumln uumlniversitelerde hukuk olarak okutulması geccedilerlilik nedenini oluşturmuştur Roma hukuku metinlerinin yorumlanması ve kullanılması ortak bir hukuk temeli yaratmış ve bu temel uumlzerinde Avrupa hukuk bilimi oluşturulmuştur Avrupa hukuk bilimi hukuk uygulaması uumlzerinde etkili olmuş ve bu uygulama buumltuumln Avrupa devletlerinde geccedilerli hale gelmiştir Oumlzellikle Corpus luris Civilisin bir ccedilok olayı ccediloumlzuumlme kavuşturmuş olan kazuistik metinleri genel gerekccedileler olarak kullanılmıştır Bu şekilde Klacircsik Doumlneme ait metinlerin daha sonraki doumlnemlerde gelişen ve karmaşık bir hacircl alan hukukicirc ilişkilere de uygulanabilmeleri muumlmkuumln hale gelmiştir Bununla birlikte Ius Communemn hiccedil bir yerde doğrudan doğruya yuumlruumlrluumlkte olmadığını geccedilerliliğinin ikincil nitelikte olduğunu belirtmek gerekir Her yerde oumlrf-adet hukuku ve Devletlerin kendi koydukları kurallar oumlncelik taşımaktaydı

47 Flessner A Rechtsvereinheitlichung durch Rechtswissenschaft und Juristenausbildung RabelsZ56(1992)243 vd 41ltBkzyuksl 49 Koumltz ZEuP 1 (1993) 270 Flessner RabelsZ 56 (1992) 243 vd Ranieri F Der europaische Jurist Rechtshistorisches Forschungsthema und rechtspolitische Aufgabe Ius Commune 17 (Zeitschrift fuumlr Europaische Rechtsgeschichte (Herausgeber (Hrsg) Simon D) Frankfurt aM 1990 9 vd

ltbull laquo d | M K W ^ i ltbulllt laquo M bull ^ i laquo (Mlfifc |lt|


Ancak bunlar ortak hukuk bilimi ccedilerccedilevesinde yorumlandılar ve ortak hukuk bilimi iccedilinde eritildiler Boumllgesel hukukların olması gerccedileği ortak bir hukuk biliminin doğmasına engel olmadı Uumlstelik bu sistem Almanyada Pandekt Hukuku adı altında 19 yuumlzyılda da geccedilerliliğini suumlrduumlrmuumlştuumlr50 Hukuktaki bu birlik varlığını ve guumlcuumlnuuml buumlyuumlk oumllccediluumlde hukukta kullanılmaya ccedilok uygun olan tek bir dilin lacirctincenin kullanılmasına borccedilludur51 Ancak lacirctincenin hukuk dili olması ve bu hukukun uygulamaya dayalı kazuistik bir hukuk olması araştırmalarda zorluklarla karşılaşılmasına neden olmuştur52 Zamanla lacirctincenin kullanılır bir dil olmaktan ccedilıkması hukuktaki bu ortak dilin yerine yerel dillerin geccedilmesi 18 yuumlzyıldaki aydınlanma duumlşuumlncelerinin pozitif hukukta belirliliği ve kesinliği araması ulusal Devletlerin doğması hukuktaki bu birliğin yerini ulusal hukuklara bırakması sonucunu doğurmuştur53 Jhering54m 179 yıl oumlnceki deyimiyle hukuk bilimi ulusların hukuk uygulamaları duumlzeyine duumlşmuumlş ve bilimdeki sınırları politika tarafından ccedilizilen bir disiplin haline gelmiştir Yapılan kanunlaştırmalara bakıldığında ise55 bunların Ius Communeyi ortadan kaldırmak bir yana onun ilkelerini kural haline getirdikleri usus modernusun yerine usus modernissimus pandectarumuuml geccedilirdikleri goumlruumllmektedir56 Ancak guumlnuumlmuumlzdeki hukuk tarihi araştırmaları hukukta aşağı yukarı 200 yıldır suumlrmekte olan ulusccediluluk akımının Avrupa Medenicirc Hukukundaki ortak temeli yok edemediğini goumlstermektedir57 İngiliz Common Lavvının da kıta Avrupası hukuk kuumlltuumlruuml tarafından etkilendiğini kabul etmek gerekmektedir58

50 Coing H Die europacircische Privatrechtsgeschichte der neueren Zeit als einheitliches Forschungsgebiet Ius Commune 1 (1967) 1-33 idem Die europacircische Privatrechtsgeschichte der neueren Zeit als einheitliches Forschungsgebiet Gesammelte Aufsacirctze II Frankfurt 1982 67 99 51 Giambattista I Auf der Suche nach einem positiven Europacircischen Recht Zeitschrift fuumlr Rechtsvergleichung (ZfRV) 38 (1997) 1 52 Koschaker P Europa und das roumlmische Recht Berlin 1947 167 vd 53 Koumltz RabelsZ 50 (1986) 14 Giambattista ZfRV 38 (1997) 1 54 Jhering R Geist des roumlmischen Rechts auf den verschiedenen Stufen seiner Entwicklung ITeilLeipzig 192415 55 1804 tarihli Fransız Medenicirc Kanunu (Code Civil) 1811 tarihli Avusturya Medenicirc Kanunu (Allgemeines Buumlrgerliches Gesetzbuch) 1865 tarihli İtalyan Medenicirc Kanunu (Codice Ccedilivile) 1881 tarihli İsviccedilre Borccedillar Hukuku (Obuumlgationengesetzbuch) ve 1900 tarihli Alman Medenicirc Kanunu (Buumlrgerliches Gesetzbuch) 56 Giambattista ZfRV 38 (1997) 1 57Zweigert KKoumltz H Einfuumlhrung in die Rechtsvergleichung Tuumlbingen 1996 28 58 Zimmermann R Der europacircische Charakter des englischen Rechts Historische Verbindungen zwischen civil law und common law ZEuP 1 (1993) 4 GorlaMoccia A Revisiting of the Comparison betvveen Continental Law and English Law (16lh -19 Century) Journal of Legal History (J Leg Hist) 2 (1981) 143 vd Moccia English Law Attitudes to the Civil Law J Leg Hist 2 (1981) 157 Helmhoz Continental Law and Common Law Historical Strangers or Companions Duke Law Journal (Duke LJ) 1990

32 OĞUZ Yıl 2003

Bu doumlnemde Avrupada ortak bir hukukicirc literatuumlr vardı Alman hacirckimler Fransız hukuk kitaplarını İspanyol hacirckimler Hollandalı hukukccediluların kitaplarını okuyorlardı Ancak bu kitapların hepsi ortak bir temele dayanmaktaydı Hukuk fakuumlltelerinde de ortak bir hukuk eğitimi soumlz konusuydu Boumlylece genccedil hukukccediluların Heidelbergde Sorbonneda veya Pragda hukuk eğitimi almış olmaları bir fark yaratmamaktaydı59

Bu fakuumlltelerdeki hukuk eğitiminin metodu uumlzerinde de biraz durmak gerekir Bu fakuumlltelerin eğitimlerinde 11 ve 12 yuumlzyıllarda Bolognada kullanılan soumlzluuml lectura metodu pedagojik accedilıdan model ve oumlrnek alınmıştır Bu metodta oumlğretim uumlyesi Corpus Iuris Civilislen bir parccedila dikte ettirmekte ve buna bir yorum getirmekteydi Bu parccedila casus legis (hukukun nedeni) oluşturmaktaydı Oumlğrencilerin goumlrevi yorum yapılarak verilen metni ve bundan ccedilıkarılan hukuk kuralını yazmak ve bunu ezbere oumlğrenmekti60 16 ve 17 yuumlzyıllardaki oumlğrenime ilişkin yazılardan hukukicirc tanımların ve hukukicirc kuralların ezberlenmesinin eğitimin oumlzuumlnuuml oluşturduğu anlaşılmaktadır Bu ezberleme youmlntemi ve Roma hukuku kaynaklarının buguumln akıl almayacak oumllccediluumlde iyi biliniyor olması o doumlnemin eğitim modelinin karakteristiğini oluşturmaktaydı Ayrıca oumlzellikle Alman ve Hollanda uumlniversitelerinde ccedilok yaygın olan bilimsel tartışmalar da usus modernus doumlneminde uygulanıyordu Bu youmlntem basımın yaygın olmadığı doumlnemlerde soumlzluuml olarak uygulanmaktaydı ve sınava giren adaylara son derece karmaşık olan ortak hukuk literatuumlruumlndeki metinler kurallar tanımlar ilkeler ve diğer konulara ne kadar hakim olduklarım goumlsterme fırsatı vermekteydi Bu ders verme metodu 18 yuumlzyılın ortalarına kadar kıta Avrupasındaki buumltuumln hukuk fakuumlltelerinde hukuk eğitiminin temeli olarak kalmıştır61 İngiliz hukuk tarihi hakkında yapılan araştırmalar da Iııns of Courtda yapılan eğitimde de ezber youmlnteminin ağır bastığını goumlstermektedir Bu hukuk eğitiminde derslerin konusunu 16 yuumlzyılda yine eğitim işlevine youmlnelik olarak kurulan oumlzel raportoumlrlerin derledikleri olaylar oluşturmaktaydı62 Kıta Avrupasında 18 yuumlzyılın sonunda ulusal

1207 Noumlrr KW The European Side of the English Law A Few Comments from a Continental Historian Coing HNoumlrr KW (Hrsg) Englischc und Kontinentale Rechtsgeschischte Ein Forschungsprojekt Berlin 1985 15 vd Gordley J Common Law und Civil Law Eine uumlberholte Unterscheidung ZEuP 1 (1993) 498 511 Ranicri F Juristen fuumlr Europa Wahre und falsche Probleme in der derzcitigen Reformdiskussion zur deutschen Juristenausbildung JZ (52) 1997 802 İdem Der europacircische Jurist Rechtshistorisches Forschungsthema und reehtspolitisehe Aufgabe Ius Commune 17(1990) 11-13 Weimar D Die legislatische Literatuumlr und die Methodc des Rcchtsuntcrrichts der Glossatorenzeit lus Commune 2 (1969) 43 vd RanieriJZ(52) 1997807 62 Prest B The Inns of Court 1590-1640 London 1972 115-173 Baker A The legal Profession and the Common Law London 1986 1-97 Brand T Courtroom and


kodifikayonların yapılmasıyla ortak hukuk bilimi de sona erdi ve hukuk kaynaklarıyla birlikte hukuk eğitimindeki metodlar da birbirinden farklı hale geldi Fransa ve Avusturya başta olmak uumlzere hukuk eğitimi yeni Medenicirc Kanunlara goumlre organize edilmeye başlandı Sonuccedilta hukuk eğitimi sadece iccedileriksel accedilıdan değil dil ve metod accedilısından da her kıta Avrupası uumllkesinde farklı bir boyut kazandı Bu durum Avrupadaki ortak hukuk biliminin sonu oldu63

C Amerika Birleşik Devletlerindeki Hukuk ve Hukuk Eğitimi

Hukuk biliminin sınırlar oumltesine taşmasına verilebilecek ikinci oumlrnek ccedilağımıza ait olması accedilısından daha dikkate değerdir Amerikan Hukuku -Common Law Amerika Birleşik Devletleri Anayasasına goumlre hukukicirc duumlzenleme yapmak oumlzellikle oumlzel hukuk alanında hukukicirc duumlzenleme yapmak yetkisine sahip değildir Bu konudaki duumlzenlemeler her federe devlet tarafından bizzat yapılmaktadır Yuumlksek mahkemeler de oumlzel hukuk davalarında somut olayla ilgili federal bir kanun olmadığı suumlrece boumllgelerinde bulundukları federe devletin hukukunu uygular Supreme Court 1938 yılından beri bu ilkeye dayanmaktadır Ancak buumltuumln federe devletlerde ortak bir hukukicirc gelenek vardır ki bu da soumlmuumlrge doumlneminde İngiliz Common Lawm almış ve bağımsızlıktan sonra da bu hukuk sistemini korumuş olmalarıdır Şimdi Amerikadaki hukuk biliminin konusunu muumlnferit federe devletlerin hukuku değil ortak olan Common Law oluşturmaktadır Amerikadaki hukuk oumlğrencilerinin hukuk eğitimlerinin konusu da Common Lawacircıx(A

Amerikada hukuk bilimi muumlnferit konularla uğraşmaktadır Oumlrneğin soumlzleşmeler (contracts) haksız fiiller (torts) veye inanccedillı işlem (trust) Bu youmlntemde federe devletlerin oumlzel kanunları ve mahkeme kararları incelenmektedir 1923de kurulan Amerikan Hukuk Enstituumlsuuml American Law Institute) Restatement6^ler ccedilıkararak Common Lawm oumlnemli konularını yuumlruumlrluumlkteki hukuk olarak saptamaktadır Bundan başka National Conference of Commissioners on Uniform State Laws 1892den bu yana ccedilalışmalarını suumlrduumlrmektedir Bu kurum her bir federe devletin temsilcilerinden oluşur ve federe devletlerde uygulanabilmesi muumlmkuumln olan model kanunlar hazırlar Bunlardan en oumlnemlisi Yeknesak Ticaret Kanunu (Uniform Commercial Codeydur Bu model kanun Louisiana hariccedil buumltuumln federe devletlerde uygulanmaktadır66

Schoolroom the Education of lawyers in England prior to 1400 Historical Research 60 (1987)147-165 fflRanieriJZ(52)807 MCoing H Europaisicrung der RechtswissenschaftNJW 15 (1990) 939 65 Bu konuda ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Schindler T Die Restatements und ihre Bedeutung fuumlr das amerikanische Privatrecht ZEuP 6 (1998) 277 Zweigert KKoumltz H Einfuumlhrung in die Rechtsvergleiclıung Tuumlbingen 1996 247 vd

34 OĞUZ Yıl 2003

Amerika Birleşik Devletlerinde hukuk birliği olduğundan şuumlphe edilmemektedir Ancak bu legislatif olarak yapılmış bir birlik olmayıp kuralların ve ilkelerin ortak bir temele dayanması hukukicirc materyalin kullanılması incelenmesi ve hukukun geliştirilmesindeki ortak youmlntemlere yani Amerikan hukuk ccedilevresinde Common Law olarak adlandırılan Ius Communeyc dayanan bir birliktir67

Amerikan Birleşik Devletlerinde hukuk eğitimi ve Law Schoollar (hukuk okulları) uumlzerinde de kısaca durulması gerekir Amerika Birleşik Devletlerinde tıpkı orta ccedilağ Avrupasında olduğu gibi ortak bir hukuk bilimi ve ortak bir hukuk eğitimi vardır Amerika Birleşik Devletlerinde her hukuk okulunun bir devlette ya da diğerinde temsilciliği vardır ve oumlzel okullara ait olmadıkları suumlrece devlet kaynaklarından desteklenir Ancak bu hukuk okulları sadece New York ya da Michigan hukukunu okutmayı duumlşuumlnmezler Uumllkenin ccedileşitli boumllgelerinden gelen oumlğrenciler bu okullarda ortak Amerikan hukukunu oumlğrenirler Federe devletlerin genel kuraldan sapan ve bu nedenle değişik olan ccediloumlzuumlmleri uumlzerinde kesinlikle durulmaz Ancak temelde aynı olan konuların ccedileşitli boumllgelerdeki farklı yaklaşımları vurgulanır Amerikan hukuk eğitiminde aslında karşılaştırmalı ve eleştirel bir hukuk metodu geccedilerlidir Amerikan hukukccedilusu temelde ortak noktaları oumlğrenir ancak ileride hukuk yaşamında hukukicirc olarak da boumlluumlnmuumlş federal bir yapı iccedilinde ccedilalışmak durumunda olduğunu unutmayacağı bir eğitim alır Hukukccedilu daha sonra bir federe devlette avukatlık yapmak uumlzere başvurduğu zaman yapılan sınavda o devletin yasaları hakkındaki bilgisini goumlsterecektir68

D Karşılaştırmalı Hukukun Yeni Hukuk Eğitimindeki Roluuml

Buumltuumln bunlardan anlaşılmaktadır ki iccedilinde bulunduğumuz yıllarda en azından Avrupa uumllkeleri iccedilerisinde hukuk eğitimi yeniden goumlzden geccedilirilmekte ve bu konuda muumlnferit ya da ortak bazı ccedilabalara girişilmektedir

Son yıllarda avukatlık hizmetlerinin uygulamada oldukccedila değiştiği goumlzlenmektedir Oumlzellikle Avrupada ekonomide sınırlar kaldırılmaya başlandıktan sonra malların hizmetlerin kişilerin ve sermayenin serbest dolaşımının her geccedilen guumln artmaya başladığı goumlruumllmektedir Buumltuumln bu oluşumlar hukuk alanında da sadece kendi ulusal hukukunu tanıyan değil hukukun uluslararası materyalini de tanıyan hukukccedilulara duyulan gereksinimi artırmaktadır Oumlzellikle Avrupa Birliği iccedilerisinde serbest dolaşım ve ccedilalışma hakkı ilkelerindeki anlayış değişikliği hukukccediluluk mesleğinde de koumlkluuml birtakım değişiklikler yapılması sonucuna goumltuumlrmektedir Artık ulusal hukukccediludan değil Avrupa hukukccedilusundan soumlz edilmektedir Buumltuumln bu gelişmeler eğitimde hakimlik mesleğinin değil avukatlık mesleğinin baz alınmasını da gerekli kılmaktadır Ayrıca 21

KoumltzRabelsZ50(1986) 15 Koumlt7RabelsZ50(1986)15


yuumlzyılın avukatların yuumlzyılı olarak adlandırıldığı goumlruumllmektedir69 Bu konudaki 16 Şubat 1998 tarihli Avrupa Birliği Youmlnergesi son noktayı koymuştur Bu youmlnerge avukatların oumlğrenim goumlrduumlkleri Avrupa uumllkesinden başka bir Avrupa uumllkesinde mesleklerini yapabileceklerini duumlzenlemektedir70 Avrupa Birliği uumllkeleri de iccedil hukuklarını bu youmlnergeye goumlre duumlzenlemektedirler Oumlrneğin Almanyada 09032000 tarihinde bu konuda bir kanun ccedilıkarılarak Avrupa avukatlarının Almanyada ccedilalışmaları hususu duumlzenlenmiştir71

Oysa bilindiği gibi hukuk fakuumlltelerinde genellikle ağırlıklı olarak ulusal hukuk okutulmakta uluslararası hukuka ve karşılaştırmalı hukuka ait derslere daha az yer verilmektedir Hukuk fakuumlltelerindeki derslerde kavramlar o fakuumlltenin bulunduğu uumllkelerde geccedilerli olan hukukta anlaşıldığı biccedilimde verilmektedir Oysa bu kavramlar o uumllkenin sınırları dışına ccedilıkıldığında bazen son derece anlaşılmaz ve kabul goumlrmez nitelik taşıyabilmektedir

Hukuk eğitiminin yeniden goumlzden geccedilirildiği zamanda bu konunun hem tarihsel bir araştırma konusu hem de hukuk politikasına ilişkin bir goumlrev olduğunu kabul etmek gerekmektedir72 Yukarıda da belirtildiği gibi kıta Avrupasında orta ccedilağda ve aydınlanma ccedilağında uumlniversitelerdeki hukuk eğitimi ortak bir hukuk geleneğine sahipti Bu eğitim Avrupa ideallerine goumlre ve bu ideallere bağlı hukukccedilular tarafından verilen bir eğitimdi Bu hukukccedilular ccedileşitli uumllkelerin değil Avrupanın hukukccedilularıydı İşte bu nokta guumlnuumlmuumlzde yeniden goumlzden geccedilirilmesi gereken hukuk eğitimine ışık tutacak niteliktedir Bu deneyimin ışığı altında Avrupadaki hukuk fakuumlltelerinin eğitim programları oumlyle duumlzenlenmelidir ki hukukccediluların hukuk eğitimi yoluyla birbirlerinden kopmaları değil karşılıklı olarak birbirlerini anlamaları sağlanmalıdır Bunu gerccedilekleştirmek iccedilin hukuk eğitiminin 19 yuumlzyılda aldığı biccedilimin yani sadece kanun koyucunun yarattığı hukukun oumlğretilmesi anlayışının değiştirilmesi gerekmektedir Hukuk fakuumlltelerinin oumlğretim programlarının sadece ulusal hukuklarla sınırlı kalmaması gerektiği gibi ulusal hukuku konu alan derslerin karşılaştırmalı bir takım bilgiler verilerek ccedileşitlendirilmesi de yeterli değildir Bu bağlamda yapılması gereken derslerde ulusal hukukla birlikte diğer uumllkelerde

69 Jost F Anwalts- und Notarrecht in der Juristenausbildung Sybille Fritsch-OppermannBernd-Oppermann (Hrsg) Die Ausbildung kuumlnftiger Juristen und Juristinnen und die europacircische Rechtsharmonisiserung Rehburg-Loccum 1 AufL 2002 78 70 ABİ 1998 NrL0770036-0043 71 Jost Sybille Fritsch-OppermannBernd-Oppermann (Hrsg) Die Ausbildung kuumlnftiger Juristen und Juristinnen und die europacircische Rechtsharmonisiserung Rehburg-Loccum 78 72 Ranieri F Rechtshistorisches Forschungsthema und rechtspolitische Aufgabe Ius Commune 17 Zeitschrift fuumlr Europacircische Rechtsgeschichte (Hrsg Dieter Simon) Frankfurt 1990 9 vd

36 OĞUZ Yıl 2003

yuumlruumlrluumlkte olan hukuk kurallarının buumltuumln Avrupa uumllkelerinde ortak olan hukukicirc ilkeler ve kurumlar temel oluşturmak uumlzere verilmesidir73

Bu konuda ortaya ccedilıkan gereksinimlerin karşılanabilmesi iccedilin hukuk eğitiminde uluslararası ve karşılaştırmalı hukuk alanlarında muumlnferit derslerin yer almasının yeterli olmadığı accedilıktır Bu şekildeki muumlnferit dersler ulusal hukukların bir parccedilası haline getirilerek verilmelidir Karşılaştırmalı hukuk derslerine bakıldığında ise bu derslerin ya yabancı bir hukuk duumlzenine giriş duumlzeyinde kaldığı ya da belli bir hukuk duumlzeninin karakteristik oumlzelliklerini konu aldığı goumlruumllmektedir Buna karşm hiccedilbir yerde oumlrneğin soumlzleşmeler hukuku şirketler hukuku idare hukuku veya maddicirc hukukun ya da usul hukukunun herhangi bir alanının karşılaştırmalı hukuk bakış accedilısı ile ele alındığına yani ulusal hukuk kurallarının diğer Avrupa hukuk duumlzenlerinde işlevsel olarak denk olan kurallarla birlikte incelendiğine rastlanmamaktadır Oysa bu metod daha 1934 yılında Roscoe Pound tarafından oumlnerilmişti74

Bu goumlruumlşlere karşı eleştiriler de ileri suumlruumllmuumlştuumlr Hukuk fakuumlltelerinde boumlyle bir oumlğretim planının uygulama accedilısından yararsız olduğu Avrupa devletlerinde de daha uzun zaman ulusal hukukların oumlnemli rol oynayacağı hukukccediluların ihtiyacı olan bilgilerin sadece ulusal hukuklar olduğu başka hukuk duumlzenlerine yer vererek ulusal hukuk derslerini aksatmanın yararsız olduğu savunulmaktadır Bu eleştiriler kısmen doğru olabilir Gerccedilekte karşılaştırmalı hukuk uluslararası hukuk ve yabancı hukuk duumlzenleri hakkında uzmanlaşmış hukukccediluların hukuk eğitiminde boumlylesine koumlkluuml bir değişimin gerekliliği konusunda diğer meslektaşlarını ikna etmeleri oldukccedila guumlccediltuumlr Boumlyle bir değişim fakuumlltelerin goumlruumlş değiştirmesi ile değil iş yaşamında bu şekilde yetişmiş hukukccedilulara duyulan gereksinimin artmasıyla gerccedilekleşebilir7 Avrupa uumllkelerinde Avrupa hukuku konusunda uzmanlık iddiası ile ccedilalışan hukuk buumlrolarının sayısı her geccedilen guumln artmaktadır Bu buumlrolar birlikte ccedilalışacakları hukukccedilulardan en az bir yabancı dili ccedilok iyi bilmelerini ve yabancı bir uumllkedeki bir uumlniversitede ya da bir hukuk buumlrosunda deneyim kazanmış olmalarını beklemektedir Buumltuumln bu gelişmelerin hukuk fakuumlltelerindeki eğitim programlarını yeniden goumlzden geccedilirmeleri konusunda bir baskı yarattığını soumlylemek iccedilin ccedilok fazla cesaret sahibi olmak gerekmez

Ortaya ccedilıkan bu yeni duruma bazı kuumlccediluumlk Avrupa devletlerinin daha hızlı bir şekilde uyum sağladıkları goumlruumllmektedir Oumlrneğin Beneluumlks uumllkelerinde Danimarkada ve İsveccedilte hukukccediluların sadece kendi ana dilleri ve ulusal hukuk bilgileri ile mesleklerini yapmaları muumlmkuumln değildir Ayrıca

7CoingNJW 15(1990)939 74 Pound R The Place of Comparative Law in the American Law School Curriculum Tulanc Law Review Volumc VIII (1934) 13 vd RanieriJZ 17 (1997) 810 Koumltz ZEuP 1 (1993)272

i | 1laquoKraquot |i | [L| I I I | | 1 M bull I l ı l ( i t | ı |ı ^ ı ) laquo laquo IHlltlaquolaquo MU- h ı |j


yukarıda belirtilen gelişmeler bu uumllkelerde hukuk eğitiminin yapısını ccediloktan biccedilimlendirmeye başlamıştır Oumlzellikle Hollandada hukuk eğitimini tamamlayan bir hukukccedilu bu eğitimin sonunda yapılan sınava girdiğinde belli hukukicirc alanlarda başarılı bir şekilde derslere devam ettiğini ispat etmek zorundadır Buguumlne kadar suumlregelen uygulamaya goumlre bu derslerin Hollanda hukukuna ait olması olağandı Ancak şimdi herhangi bir hukukicirc alan hakkındaki bilgilerin Hollandada edinilmesi muumlmkuumln olduğu gibi Fransa ya da Almanyada da edinilmesi muumlmkuumlnduumlr Bu gelişime ayak uydurulması buumlyuumlk devletlerde biraz daha fazla zaman alabilmektedir Oumlrneğin Almanyada hukuk fakuumlltelerinin devlet sınavları nedeniyle oumlğretim programlarını istedikleri youmlnde değiştirebilmeleri daha yavaş gerccedilekleşmektedir Sonuccedil olarak hukuk eğitiminde avrupalılaşmaya karşı direnen politik kurumsal ve psikolojik etkenler kuumlccediluumlk devletlerde daha kolay aşılabilir goumlruumlnmektedir76

Buumltuumln bunlardan başka Avrupa Birliği iccedilerisinde ortak hukuk eğitimi yaratılması iccedilin oumlnemli adımlar da atılmaktadır Oumlrneğin Avrupa Birliğine uumlye olan ya da olmayı bekleyen uumllkelerde Avrupa Hukuku okutulmaktadır Bundan başka uluslararası hukuka ve karşılaştırmalı hukuka artan bir ilgi goumlzlenmektedir Bazı hukuk fakuumlltelerinde bu konuda oldukccedila ileri adımlar atılmıştır Oumlrneğin Londrada Kings College ile Paris 1 Hukuk Fakuumlltesinde uygulanan bir program aracılığı ile İngiliz ve Fransız hukuk oumlğrencileri Londra ve Pariste doumlnuumlşuumlmluuml olarak gerccedilekleştirilen doumlrt yıllık bir eğitimle hem İngilterede hem Fransada avukatlık yapma şansına sahip olmaktadırlar Bunun gibi Strazburgdaki Uluslararası Karşılaştırmalı Hukuk Fakuumlltesi (Faculte Internationale de droit compareynde Londradaki School of Economicsde Cambridge Uumlniversitesinde Bruumlggedeki Europa-Kollegde ccedileşitli yaz kursları accedilılmakta ve burada oumlğrencilere karşılaştırmalı hukuk uluslararası hukuk Avrupa hukuku ve belli uumllkelerin ya da uumllke gruplarının hukukları oumlğretilmektedir Yine Avrupa Birliği tarafından desteklenen ERASMUS ve SOKRATES programları yıllardan beri uumlye uumllkelerin oumlğrencilerine bir ya da iki doumlnem başka uumllkelerin hukuk fakuumlltelerinde eğitim goumlrme fırsatı vermektedir77 Ayrıca ccedileşitli Avrupa uumllkelerinin hukuk fakuumllteleri aralarında işbirliği yaparak (Integrierter Studiengang) oumlğrencilere değişim programlarından daha yoğun bir oumlğrenim olanağı sunmaktadır Bu programda oumlğrenciler kendi uumllkelerinde izleyecekleri bir hazırlık programından sonra yabancı hukuk fakuumlltesinde iki fakuumllte arasında ortak olarak geliştirilmiş ve koordine edilen karşılaştırmalı hukuk ağırlıklı bir program izlemektedirler Bu tuumlr programlarda moduumller sistemin uygulanması muumlmkuumln olabilmektedir Bu programda kullanılan

76KoumltzZEuPl (1993)274 77 Ranieri JZ 17 (1997) 810 Programla ilgili ayrıntılı bilgi iccedilin bkz httpwwweuropaeuintcommeducationcrasmushtml httpwww europa euintcommeducationsocratesects html

38 OĞUZ Yıl 2003

moduumlllerin daha sonra Avrupa hukuk eğitiminin yapı taşları olabilmesi beklenmektedir Boumlyle işbirliklerine oumlrnek olarak Saarbruumlcken-Lille II-Warwick Mainz-Dion Muumlnih-Paris II ve Koumlln-Paris I Uumlniversiteleri arasındaki işbirlikleri goumlsterilebilir78

Hukuk eğitiminde değişiklik yapılmasını zorlaştıran başka bir etken de belli bir hukukicirc alanı ortak Avrupa hukuk bilimi accedilısından ele alan kitapların azlığından kaynaklanmaktadır Gerek oumlzel hukuk gerek usul hukuku gerekse kamu hukuku alanında hukuku ortak bir hukuk bilimi bakış accedilısı ile ele alan kitapların yazılması ileriye youmlnelik olarak karşılaştırmalı hukukun en oumlnemli oumldevlerinden bir tanesidir79 Bu kitaplarda bir hukukicirc alan -oumlrneğin soumlzleşmeler hukuku- ortak hukuk bilimi bakış accedilısı ile ele alınmaktadır Bu inceleme yapılırken belli bir ulusal hukuk duumlzeninin sistematiği esas alınmadığı gibi belli bir uumllkenin okuyucu kitlesi de hedef alınmamakta belli bir hukuk duumlzeninde bu alana ilişkin sorunların ccediloumlzuumlme kavuşturulması da amaccedillanmamaktadır Herhangi bir ccedilıkış noktası ulusal hukuk duumlzenlerinin dışında ele alınmaktadır Boumlyle bir ders kitabının kendine oumlzguuml sistem ve kavramlara sahip olması doğaldır Ancak bu sistem ve kavramlar belli bir ulusal hukuk duumlzeninin kavramları olmayıp Avrupa hukukunun sistem ve kavramları olmalıdır Somut konular bu kavram ve sistematikten yola ccedilıkılarak accedilıklanmalıdır Bu konudaki ilk ccedilaba Coinge aittir80 Benzer ders kitaplarının modern Avrupa oumlzel hukuku iccedilin de yazıldığı goumlruumllmektedir81 Bu kitapların Avrupa ortak hukuk bilimi oluşturulması konusundaki katkıları yadsınamaz

Bu ccedilalışmaların ilerlemesi ile ulusal hukuk bilimlerindeki katı dogmatik yapının yumuşaması beklenmektedir Gerccedili hukuk kaynaklarının oumlnceden oumlngoumlruumllebilir ve tartışmasız bir biccedilimde sistematize edilmiş olması hukukun uygulanmasını kolaylaştırmakta bu nedenle hukuk uygulayıcısı iccedilin de ccedilok yararlı olmaktadır Bu accedilıdan bakıldığında dogmatik hukukun oumlnemi yadsınamaz Ancak dogmatik hukuka sıkı sıkıya bağlı kalınması doğru değildir Oumlzellikle bir karşılaştırmalı hukuk ccedilalışması yapıldığında goumlruumllmektedir ki bir uumllkedeki dogmatik hukuk diğer bir uumllkede pratik

78 Litten R Europacircische Rechtsharmonisiserung und nationale Juristenausbildung Sybille Fritsch-OppermannBernd-Oppermann (Hrsg) Die Ausbildung kiinftiger Juristen und Juristinncn und die europacircische Rechtsharmonisiserung Rehburg-Loccum 1 Aufl 2002 55 w Bkz Koumltz H Eine Zitierpraxis der Gerichte Eine vergleichende Skizze RabelsZ 52 (1988) 644 vd m Coing H Europaisches Privatrecht I Acirclteres Gemeines Recht (1500-1800) 1985 İdem Europaisches Privatrecht II 19 Jahrhundert (1800-1914) Muumlnchcn 1989 81 Koumltz H Europaisches Vertragsrecht I Tuumlbingen 1996 Ranieri F Europaisches Obligationcnrecht Lehr- und Textbuch Saarbruumlcken 1999 v Bar C Europaisches Deliktsrecht Ius Commune Europaerum I II Muumlnchen 1999 Schvvenzer IMuumlller-Chen M Rechtsvcrgleichung Faile und Materialien Tuumlbingen 1996 v Bar CZimmermann R Grundregeln des Europaischen Vertragsrecht Teile I und II Muumlnchen 2002


olarak uygulama alanı bulmamaktadır Bu nedenle belli bir uumllke iccedilin yapılmış bir ccedilalışma başka hiccedilbir uumllkede değer ifade etmemektedir Eğer bir Avrupa Ortak Hukuk Bilimi yaratılacaksa dogmatik kalıplara sıkı sıkıya bağlılıktan kurtulmak gerekir

Geccediltiğimiz yuumlzyılda da ulusal hukuk duumlzenlerinin birleştirilmesi bu şekilde yazılan literatuumlr sayesinde olmuştur Oumlrneğin devrimden oumlnceki Fransada Doumolin ve Coquille başta olmak uumlzere bir grup uumlnluuml yazar kuzey Fransada geccedilerli olan birccedilok gelenek hukuku (coutume) kuralını guumlney Fransada iktibas edilmiş olan Roma hukukunu ve Parlamentodan ccedilıkan kararları birleştirerek Ortak Fransız Hukuku (droit commun franccedilais)nu oluşturmuşlardır Bu hukuk Fransanın hiccedilbir yerinde doğrudan doğruya geccedilerli olmamış sadece accedilık olmayan kuralların yorumunda ve boşluk doldurmada kullanılmıştır Ancak bu ortak hukuk bilimi Fransız Medenicirc Kanunu (Code CmOnun doğumuna kadar Fransada hukukun birleştirilmesine ccedilok buumlyuumlk katkılar sağlamıştır Ayrıca Eugen Huber 1893 yılında İsviccedilre Oumlzel Hukukunun Sistemi ve Tarihccedilesi System und Geschichte des Schweizerischen Privatrechts) kitabını yayınladığında henuumlz dar anlamda bir İsviccedilre hukuku bulunmuyordu Aksine İsviccedilrede birden fazla kantonal hukuk yuumlruumlrluumlkteydi Huber bu kantonal hukukları karşılaştırmalı olarak inceleyerek yaşayan bir İsviccedilre hukuku yaratmıştır82

Hukuk alanında boumlylesine yenilikccedili bir yaklaşımla yapılacak bilimsel araştırmalar da Avrupada hukuk birliği sağlama konusunda katkı sağlayabilir Bu ccedilalışmaların youmlnteminin karşılaştırmalı hukukta kullanılan işlevsel denklik83 youmlntemi konusunun ise belli bir hukuk ccedilevresindeki farklı hukuklar değil Avrupanın ortak hukuku olması gerekmektedir Bu ccedilabanın ccedilok uzun bir suumlreccedil alacağı kuşkusuzdur Ancak bu konuda gelişme goumlsterilebilmesi iccedilin hukuk fakuumlltelerinin eğitim programlarının bu accedilıdan yeniden goumlzden geccedilirilmesi ccedilok buumlyuumlk bir oumlnem taşımaktadır Buumltuumln bu ccedilabaların sonunda politik veya pratik nedenlerle bir Avrupa Medenicirc Kanunu guumlndeme gelecek olursa bu konuda gereken bilimsel temeller atılmış olacaktır

III Sonuccedil Buguumln Avrupanın gereksinim duyduğu hukukccedilu tipi kendi hukukunun

dogmalarını ccedilok iyi bilen ancak farklı hukuk duumlzenlerinde hareket edemeyen hukukccedilu tipi değil genelleme ve karşılaştırma yapabilen hukukccedilu tipidir Bu hukukccedilu tipi ancak hukuk eğitiminde temel hukuk bilimlerine ve karşılaştırmalı hukuka ağırlık verilmesi ile kazanılabilir Hukukccedilu ancak bu alanlar yardımıyla Avrupa hukuk birliği iccedilin gereken karşılaştırmalı sonuccedilları ccedilıkarabilecek ve hipotezler yaratabilecektir Ancak boumlyle bir eğitimden geccedilmiş olan bir hukukccedilu hukuk duumlzenini tarihsel gelişim suumlreci

f2Zweigert KVKoumltz H Einfuumlhrung in die Rechtsvergleichung Tuumlbingen 1996 15 vd ouml ZweigertKoumltz (1996) 31 vd

40 OĞUZ Yıl 2003

iccedilerisinde oluşmuş bir kuumlltuumlr ve politika uumlruumlnuuml olarak kavrayabilecek hukuk ve toplum arasındaki diyalektik ilişkiyi değerlendirebilecektir Boumlylece herhangi bir hukuk duumlzeninin iccedilinde geliştiği koşulları temelleri oumlzellikle tarihsel karşılaştırmalı hukuk metodlarına goumlre oumlğrenen bir hukukccedilu yabancı hukuk materyalini hızlı ve doğru bir biccedilimde kavrayabilecektir Hukuk eğitimi ancak bu şekilde bilimselleştirilebilir

Konuya uumllkemiz accedilısından bakıldığında Avrupa Birliğine aday uumllke konumunda olduğumuz duumlşuumlnuumllerek her alanda olduğu gibi hukuk eğitiminde de ccedilağdaş gelişmelerin yakalanması gerektiği accedilıktır Bu nedenle diğer Avrupa uumllkelerinde hukuk eğitiminde gerccedilekleştirilen değişikliklerin uumllkemizde de izlenmesi ve Tuumlrkiyede yetişen hukukccediluların da Avrupa hukukccedilusu olabilecek nitelikte yetiştirilmeleri iccedilin gereken adımların atılması gerekir Bu nedenle sadece değişim programları ve ECTS sisteminin benimsenmesi yetmemekte eğitimin iccedileriğinin de buumltuumln bu amaccedillara hizmet eder bir biccedilimde yeniden duumlzenlenmesi gerekmektedir

raquolaquouraquoıegtM ı ı^i| l - l H gt f M ltki | llaquoraquoı |laquo|i raquo | t |

2 OĞUZ Yıl 2003

geccedilirilmektedir Bu gelişmelerin hukuk eğitimine de yansıması kaccedilınılmaz olmuştur Bunun uumlzerine Avrupa uumllkeleri iccedilerisinde oumlğrenci değişimini oumlngoumlren programlar duumlzenlenmeye başlanmış oumlğrenim programlarında Avrupa hukukuna ve yabancı hukuk duumlzenlerine daha ccedilok yer verilmeye başlanmıştır Ancak son zamanlardaki gelişmeler hukuk eğitiminde temel bazı değişikliklerin yapılmasının zorunlu olduğunu goumlstermiştir Kısaca ifade etmek gerekirse artık Avrupa hukukunun okutulması yetmemekte Avrupa Hukuk Eğitiminin gerccedilekleştirilmesi gerekmektedir Bu hukuk eğitimi ile ulusal hukukccedilu yerine Avrupa hukukccedilusu yetiştirmek muumlmkuumln olabilecektir

Avrupa Birliğine girmeye hazırlanan Tuumlrkiyede de hukuk eğitimi tartışılmaya ve bazı reform ccedilalışmaları yapılmaya başlanmıştır Bu konuda ortaya ccedilıkan sorunlara ve oumlnerilere geccedilmeden oumlnce belli başlı bazı Avrupa uumllkelerinde hukuk eğitiminin ana hatlarına kısaca goumlz atmanın yararlı olacağı kanısındayız

I Bazı Avrupa Uumllkelerindeki Hukuk Eğitiminin Ana Hatları 1 Fransada Hukuk Eğitimi5

A Genel Olarak Fransada hukuk eğitimi diğer kıta Avrupası uumllkelerinde olduğu gibi

devlet tarafından duumlzenlenen uumlniversite oumlğrenimi ile verilmektedir Almanyada Abitura denk gelen baccalaurelat sınavını geccedilen herkes bir Fransız hukuk fakuumlltesine kayıt olabilir En azından temel eğitim iccedilin herhangi bir sınırlandırma yoktur Fransada hukuk eğitimi uumlccedil basamaktan (cycles) oluşmaktadır Her basamağın atlanması bir mesleğe geccediliş olanağı sağlamaktadır

Eğitimin iki yıl suumlren ilk basamağında (premier cycle) oumlncelikle hukukicirc ancak aynı zamanda politik ve ekonomik temel bilgiler de verilmektedir Bu eğitimin sonunda yapılan sınavda başarılı olan oumlğrencilere DEUG mention droit (diploumlme detudes universitaires generales) adı verilen bir diploma verilir Bu diplomanın alınmasını sağlayan sınavlar ilk yıl oumlğrencilerin uumlccedilte ikisini oumlğrenimden ayrılmaya zorlayacak oumllccediluumlde zor yapılır DEUG başlangıccedilta her ne kadar uumlniversite bitirme sınavı olarak duumlşuumlnuumllduuml ise de mezunların ccedilalışabilecekleri alanların sayısının yetersiz olması bu sınavları bir ara sınavı diplomayı da hukuk oumlğreniminin ikinci basamağına geccedilme konusunda bir koşul haline getirmiştir

Yine iki yıl devam eden asıl eğitim (second cycle) suumlresince hukuk oumlğrencilerine uzmanlık eğitimi verilir ve bunun sonucunda oumlğrenciler

5 Fransız hukuk eğitimi hakkındaki bilgiler iccedilin bkz Wacke ABaldus C Juristische Vorlesungen und Pruumlfungen in Europa Stuttgart-Muumlnchen-Hannover-Berlin-Weimar-Dresden200273 vd












4 OĞUZ Yıl 2003






















6 OĞUZ Yıl 2003




















8 OĞUZ Yıl 2003














10 OĞUZ Yıl 2003



















12 OĞUZ Yıl 2003














14 OĞUZ Yıl 2003


















16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003















4 OĞUZ Yıl 2003






















6 OĞUZ Yıl 2003




















8 OĞUZ Yıl 2003














10 OĞUZ Yıl 2003



















12 OĞUZ Yıl 2003














14 OĞUZ Yıl 2003


















16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




4 OĞUZ Yıl 2003






















6 OĞUZ Yıl 2003




















8 OĞUZ Yıl 2003














10 OĞUZ Yıl 2003



















12 OĞUZ Yıl 2003














14 OĞUZ Yıl 2003


















16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003













6 OĞUZ Yıl 2003




















8 OĞUZ Yıl 2003














10 OĞUZ Yıl 2003



















12 OĞUZ Yıl 2003














14 OĞUZ Yıl 2003


















16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




6 OĞUZ Yıl 2003




















8 OĞUZ Yıl 2003














10 OĞUZ Yıl 2003



















12 OĞUZ Yıl 2003














14 OĞUZ Yıl 2003


















16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003












8 OĞUZ Yıl 2003














10 OĞUZ Yıl 2003



















12 OĞUZ Yıl 2003














14 OĞUZ Yıl 2003


















16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




8 OĞUZ Yıl 2003














10 OĞUZ Yıl 2003



















12 OĞUZ Yıl 2003














14 OĞUZ Yıl 2003


















16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003









10 OĞUZ Yıl 2003



















12 OĞUZ Yıl 2003














14 OĞUZ Yıl 2003


















16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




10 OĞUZ Yıl 2003



















12 OĞUZ Yıl 2003














14 OĞUZ Yıl 2003


















16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003
















12 OĞUZ Yıl 2003














14 OĞUZ Yıl 2003


















16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




12 OĞUZ Yıl 2003














14 OĞUZ Yıl 2003


















16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003












14 OĞUZ Yıl 2003


















16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




14 OĞUZ Yıl 2003


















16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003











16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




16 OĞUZ Yıl 2003




















18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003














18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




18 OĞUZ Yıl 2003




A Genel Olarak





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003





























22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003



















22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003












22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




22 OĞUZ Yıl 2003

















24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003













24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




24 OĞUZ Yıl 2003

















26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003












26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




26 OĞUZ Yıl 2003












28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003









28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




28 OĞUZ Yıl 2003













30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003









30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




30 OĞUZ Yıl 2003










32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003







32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




32 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003










34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




34 OĞUZ Yıl 2003












36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003









36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




36 OĞUZ Yıl 2003











38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003








38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003




38 OĞUZ Yıl 2003












40 OĞUZ Yıl 2003











40 OĞUZ Yıl 2003




40 OĞUZ Yıl 2003




Documents

HUKUK EĞİTİMİNDEKİ SON GELİŞMELER VE KARŞILAŞTIRMALI ... · HUKUK EĞİTİMİNDEKİ SON GELİŞMELER VE KARŞILAŞTIRMALI HUKUKUN HUKUK EĞİTİMİNDEKİ ROLÜ Doç. Dr