İMAM GAZALİ-IkiMadnun

8/7/2019 İMAM GAZALİ-IkiMadnun

http://slidepdf.com/reader/full/imam-gazali-ikimadnun 1/145



' imam Gazali

. . . . " . '"IK I ·MADNUN

, \

, Çeviren : D. Sabit ÜNAL

izmir - 1988



iZMiR iLAHiYAT FAKÜLTESi V A K F ı Y A Y ı N L A R ı Nu : 3

isteme Adresi :

Dokuz Eylül Üniversitesi

ilahiyat Fakültesi

Hatay - iZMiR

Tef. : 152932- 153382

B a s k ı Adedi

B a s k ı S a y ı s ı . 5.000·1. Baskr

B a s ı ı n Tarihi ve Yeri: M a y ı s 1988 Anadolu M a t b a a s ı - İ Z M İ R



i ç i, N D E K i lE R

TAKDiM ............................ :......... ~ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V

ÇEviRENiN ÖNSÖZÜ ........................................ _. Vii

BÜYÜK MADNON

MUKADDiME 3

B' i R i N C i K i S i M

RUSOBiVYETi BilMEK·A - ZAMAN 5

. B - iRTiKA'(Yücelme) TABiRi .................. ;..... 6

C - RIZIK MESELESi ................... '," ......... ...... 7

D ALLAH'IN VE PEYGAMBERiN RÜYADA

GÖRÜLMESi ........... ,I,.............................. 9

E -EHAD ve VAHiD (Tek ve Bir) F A R K ı . . ......... 18

F - T E V ı - ı i D ve SIFAT ÇOKLUGU ......... ...... ....... 20

G - TEKliF MESELESi ................................... 24

H - iMAN ESASLARI ................... ~ . . . . . . . . . . . . . . . . 36

. i -:- C A N L I L A R ı N y A R A T ı l ı Ş ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

J -,- «EVVEL-AHiR, ZAHiR-BATIN» TABiRLERi ....... 40

K .- MIZAN .................................................. 41

KiNCi K ı s ı M MELEKLERi BilMEK

A - MELEK, CiN VE Ş E Y T A N ' ı N MAHiyETi......... 42

B - KAHAKTER, RUH VE MELEKLER ;............... . 44



üÇ Ü N G-Ü K i S i M

.PEYGAMBERLER VE Mu'cizE

A - Mu'cizE ................ : ... : .... : ............... :........ 48

1 - Hissi Mu'cize ................................. 48

2 .- A k ı l Mu'cize ............................ ..... 50

3 - Hayali. Mu'cize .............................. 50

B' - Ş E F A A T .. ..................... ................... ....... 51

oÖ R O Ü N C Ü K i S i 'M

ÖLÜMDEN SONRAKi HAYAT

A - KABiR HAyATI ............................. ,............ 55

B - K ~ y A M E T . . . . . . . . . .... .......... .... ..................... 56

C - H A Ş R .... , ... :......................................... ;... 60

-O- MIZAN ..... ........................... :................

·65

E - HESAB .................................................. 66

F - SIRAT ....... ......... ......... ................ ........... 67

G - CENNET HAYATI ............. :...................... 70

H KABiR ZiYARETi ..................................... 74

KÜÇÜK MADNON

ÖNSÖZ (Çev.) .......................... .......... ~ . . . . . . . . . . 83

GiR i ...............................................•......... 85

1 - TESViYE' ............................................... 55

2 - NEFH ............. , ................... :.................. 87·

3 - Ruhun Nutfede Y a r a t ı l ı ş ı n ı n Sebebi Nedir?! 87

4 - FEYZ Nedir? ......................................... 88

5 - Ruh Nedir, H a k i k a t ı Nedir? Bu konularla ala-k a l ı ç e ş i t l i s o r u / a r a verilen c e v ~ p l a r .......... 88.:108

3 .K i T A P

GAzALi'N.iN RUH N A Z A R İ Y E S i 111=135



T A ,K D i M

V a k f ı m ı z c a , merhum D. Sabit Ü n a l ' ı n Gaz a l rden t e r ~ 'cüme e t t i ğ i esederden «iicamü'I.Avam»I,1. « H a l k ı n KeUimi

T a r t ı ş m a l a r d a n K o r u n m a s ı n . a d ı a l t ı n d a 1987 s e ı i e s i n d e n e ş -redild'i. Bu defa da, yine D. Sabit Ü h a l ' ı n tercümeleri olan

, ve Gazall'ye nisbet edilen iki eseri, bir 'kitaphalinde n e ş -retmek nasib oldu. Gazal1'ye nisbet edilen,dedik. Çünkü,

heriki eserin de,

G a z ~ ı r y e aidiyetindEm

ş ü p h e edenler

oL-

m u ş t u r . Bu ş ü p h e , k ı s m e n bu eserlerdekifikirler ile, a y n ı konuda Gazall'nin d i ğ e r eserlerinde ileri s ü r d ü ğ ü ' fikirlera r a s ı n d a k i f a r k l ı l ı k t a n ileri g e l m i ş t i ! " . M e s e l a , e l i m i z d e k i t e r ~ cüme'nin 38, 39. s a y f a s ı n d a yer a l a n k ı s ı m l a r He Gaz a i 1'-

nin « F e d a i h u ' I · B a t m ı y y e » a d l ı k i t a b ı n d a k i b a z ı pasajla; ara

s ı n d a t u t a r s ı z l ı k l a r v a r d ı r . (Bk. s. ,66 vd.)

Bu konu i/e ilgili tatmin edici bir izah t a r z ı n ı ise, Ş ~ m · settin Güna'tay v e r m i ş t i r . (Bk. F e l s e f e ~ i ' Ola, 363 vd.)

Durum ne olursa olsun, bu iki eserin Gaz a i I'ye ait

o l m a s ı çok daha muhtemeldir. Bu' konunun m ü n a k a ş a s ı n ı d e l i l l ~ r i y l e ve t e f e r u a t ı y l a takib etmek isteyenlet, Maurice

Bauyges'nin, Essai de Chronologie des oeuvres de al-Ghazali

( A I g a z e l > ~ Beyruf 1959

a d l ı ,eserinemüracaat etmelidir/er.

Elinizdeki bu, kitap, üç a y r ı k ı s ı m d a n o l u ş a n bir mec-

m u a d ı r . Birincisi Gaz a'l l'nin, k ı s a c a ( , ) - : , : ~ J I ( ) ~ I )

diye bilinen ( ' .# ~ ~ h 4 ı : u ~ . J l y L : i . . S ' " ) a d l ı



risalesidir. ikincisi, yine '-G a za i I'ye ait

( ".-lAr 4 0 ~ ~ 1 y L : ı . 5 veya , k ı s a c C !

( · ~ i · ~ i ) u. . . . . 'dir. Bu risale,

:w ·)11 \I'.L......JI ~ . : w ı · . . : . q : i ~ " , > - . ) I ! ).. 3 ...r>" v < . Ş " . . . r ' - ' J ,

diye de t a n ı n -m a k t a d ı r .

Bun/ardan birincisi, b i l e b i l d i ğ i m i z k a d a r ı y l a , Türkçe

mizde ilk defa n e ş r o l u n m a k t a d ı r . ikincisj, Ahmed Hamdi(Akseki) t a r a f ı n d a n , Ma h t i l , m e c m u a s ı n ı n 5-8 s a y ı l a r ı n d a (1338) « G a z a l i ' n i ı l 1 Ruh Hakkmdaki T e l a k k i y a t ı » b a ş l ı

a l t ı n d a , a ş a ğ ı yukari t a m a m ı tercüme edilerek n e ş r e d i l m i ş t i r . Üçüncü k ı s ı m ise, Ş e m s e d d i n G ü n a l t a y ' ı n 1339-1341

senelerinde istanbul 'da b a s ı l a n ( < : ş J J .......Jj) «Felsefe-;

O l a } ~ a d l ı eserinin 357-381 s a y f a l a r ı a r a s ı n d a yer alan k ı s m ı n merhum mütercJm D. Sabit Ünal t a r a f ı n d a n s a d e l e ş t i r i I m i ş ş e k l i d i r .

Tercümeler, merhum h o c a m ı z ı n da b e l i r t t i ğ i gibi, Ka

hire 1309/1897 tarihli Meymene M a t b a a s ı b a s ı m ı olan n l ı S h a l ' a r ı n d a n ' y a p ı l m ı ş t ı r .

Biz yine, V a k ı f olarak, bu risalelerde de, n ü s h a l a r ı n yeniden daktilö edilmesi, imla ve ifadelerin gözden geçirilmesi gibihususlar d ı ş ı n d a , tercümeye pek müdahalede bul u n m a d ı k .

Bu v e s ı l e ile, risalelerin müe/lifine ve mütercimine

,rahmetdiler, n e ş r i n i n m a d d ı i m k a n ı n ı s a ğ / a y a n l a r ı n

ecrinin kat kat o l m a s ı n ı niyaz ederiz.

Doç. Dr. Avni ilHAN

izmir ilahiyat Fakültesi V a k f ı Mütevelli Heyeti Üyesi



Ö1NSÖZ

Büyük Gaza/J'nin e ş s i z eserlerine, bunlardaki derili

d ü ş ü n c e ve yüksek hikmet/ere; Ulu T a n r ı ' n ı n kendisine

b a h ş e t m i ş ' o l d u ğ u üstün zeka ve kaabi/iyyetlere; ele a l d ı ğ ı önemli

k o n u l a r ı bir tertip ve nizam içinde

ç e ş i t l i ilim ve

tefekkür y o l l a r ı n d a n i n c e l e y i ş i n e ; en ince n o k t a l a r ı n . a eri-

ş i n e ve e r d i r i ş i n e ; b u n l a r ı kendine has 'rak!'k bir üslQp ve

belagatla ifade; en uygun misal'ler ile ı z a h , en s a ğ l a m de-

lillerle beyan v e m u h a t a p l a r ı n ı ' ilzam ve ikna ' e d i ş i n e hay-

ran o l m ı y a n ; bu büyük . a d a m ı n en büyük bir islam müte-

fekkiri ve i s l a m ' ı n ! ı ü c c e t i o l d u ğ u n u vicdanen tes/im ve

kendisine olan minnet ve ş ü k r a n hislerini rOhuna fatihalar~ a k d i m e t ~ e k l e t e s k ı n etmiyen a k ı ı ' idrak, iz'an ve ı m a n sahibi bir okurun b u l u n a c a ğ ı tasavvur edilemez.

islam aleminin veTürk milletinin kendisi ile ö ğ ü n d ü -Büyük Gazall, bu d e ğ e r l i risalesinde, din ve ı m a n a b a ğ l ı

k o n u l a r ı n en mühimleri ile, a k ı l ve d u ş ü n c e l e r i n t a k ı l ı p kal-

d ı ğ - ı s o r u l a r ı n derin n o k t a l a r ı üzerinde durmakta ve bu ince

meseleleri' k a v r ı y a b i l m e k ç e ş i t l i bilgi ve g e n i ş d ü ş ü n c e y e sahip o l a n l a r ı k a r ş ı s ı n a alarak o n l a r ı g ' e r e ğ i kadar a y d ı n l a t -m a k t a o ı r ..

Bu küçük risalede, .büyük meseleler, d e r i n l i ğ i n e ve ge-

n i ş l i ğ i n e , Büyük Gazall'ninilim m e n ş O r u n d a n g e ç i r H n ı e k t e -dir.

Bu k o n u l a r ı n neler o l d u ğ u , risa!enin fihristine, bir göz

atmakla a n l a ş ı l ı r . Büyük Gazall'riin zaten veciz ve ince olan ifade ve be-

y a n l a r ı bu ince n ı e s e / e l e r l e dahada i n c e l m i ş bulunan tabir



ve tarifierini, o r d u ğ u gibi k ı s a c a tercüme etmekle maksa·

, d ı n a n l a ş ı l m a s ı kolay o l ı i n y a c a ğ " ı n d a n , g e r e k l i yerlerde a ç ı k · iama y a p ı l m a s ı zarOri o l m u ş ve bunlar da parantez ( ) içi

nea l ı n m ı ş t ı r .

Buna'r a ğ m e n ,

yi"ne dek a p a l ı

kalan yerler' venoktalar o l m u ş t u r . Büyük Gazali'nin hal" tercümesine ait, oldukça uzun ve

yeterU bilgi <dlcamü'I·'Avam'an i l m i ' I · K e ı a m » a d l ı k ı y m e t l i eserinin tercümesinin b a ş ı n d a v e r i l m i ş o l d u ğ u için burada

bir ş e y y a z ı l m a m ı ş t ı r . ( * ) .

Bu Risaleninsonunda bahsedilen ve daha derin mesa-" l e l e ı ' i içine alan ve ancakehil v e e r b a b ı n a verilmesi gereken

«el .Madnunbihi ala Ehlili» a d l ı rrsalesinin de, A l l a h ' ı n ina- "

" yeti ile, a ç ı k l a m a l ı bir tercümesi t a r a f ı m d a n y a p ı l m ı ş bulun

m a k t a d ı r . Allah'tan hepimize tevfik ve ihay"et; iki cihanda af ve

afiyet niyaz ederim.

D. Sabit ONAL

" (*) eli tercüme, izmir ilôhiyat Fakültesi V a k f ı " y a y ı n l a r ı n ı n 2. k i t a b ı . {

clarak « H a l k ı n Keldmi T a r t ı ş m a l a r d a n K o r u n m a s ı » a d ı ile ı z m i r 1987'de y a y ı n l a n m ı ş t ı r .



1. K i r A P

EI Ü y Ü i { M A DN ON

( . . . : ~ L u ~ J I yt..J:.:S- )





MUKADD i M f

Bizi kendisine hamdetrneyi gerektiren ş e y l e r e hidayet

ve ş ü k r ü n e devam etmiye muvaffak eden Allah'a hamdü se-

na; nesebi A d e ! ) ı Peygamber'e v a r a n l a r ı n en ş e r e f l i s i olan

Efendimiz Hazreti Muhammed'e ve onun h a y ı r l ı a s h a b ı n a da s a l E ı t ü selam olsun!

Het" s a n ' a t ı n d e ğ e r i ' n i bilen bir ehll v a r d ı r . Kim san 'at eserlerini e r b a b ı o l m ı y a n ı a r a hediye ederse,

o san'ata h a k s ı z l ı k , hürmetsizlik e t m i ş olur.

Bu risale ehlinden b a ş k a s ı n a verilmiyecek olan ve ilgi

çekici meseleleri içindet o p l ı y a n

nefis birp a r ç a c l ı r .

K ı m bunu, d e ğ e r i n i bilmiyen kimse/erden saklarsa, h a k ~ k ı n ı ö d e m i ş olur.

Ben bu ilginç p a r ç a y ı h e d i y e / e ş m e yolu ile aziz k a r d e ~ ş i m Ahmed'e takdim ettim. Allah kendisini a l d a t ı c ı diyara

gönül b a ğ l a m a k t a n korusun ve e ş y a n ı n hakikatlerinden b a ~ z ı s ı n ı bilmiye l a y ı k k ı l s ı n ki e ş y a n ı n h a k i k a t l a r ı n ı tümu ilebilmek y a l ı n ı z Adem o ğ l u n u n soyu t a r a f ı n d a n i s t e n m i ş t i r , O·: ({Yarabbi bana her ş e y i o l d u ğ u g i b i göster» d e m i ş t i r .

·3



Bu risale d ö r t k ı s ı m mesele üzerine tertip e d i l m i ş t i r :

1 -Rubübiyyeti (ilahi terbiyeyi) bilmek,

2 - - Melekleri bilmek,,,". ,'t

3 - - Mucizeterin h a k i k a t l a r ı n ı anlamak,

4 -Ö lüm ötesi halleri bilmek ve Dünyadan Ukbayagöçrnek.

Allah bizleri s e v d i ğ i ve r a z ı o l d u ğ u ş e y l e r e muvaffak

k ı l s ı n . Çünki O, hiç ş ü p h e s i z muvaffak ede!llerin v'e y a r d ı m -c ı l a r ı n en h a y ı r l ı s ı d ı r . :En son d ö n u ş ve o l u ş O ' n a d ı r .



BiRiNCi K ı s ı M

RUSOBiYYETi SiLMEK

A- ZA .MAN

Zaman mahdut olmaz ( s ı n ı r l a n m a z ) , zaman içindeza-

n ı a n ı n y a r a t ı l m a s ı da muhaldir. halde, ( { y a v m (gün)

lügatte sonrada"" o l u ş demektir.

" '"A l l a h ' ı n günleri ise, Hak T e a l a n ı n ; ( . L . U ı t ~ ~ L : ı ~ J S ~ . J )«Onlara Allah'm' ,günlerini h a t ı r l a ' t ! » (ibrahim 14/q] d e d i ğ i ,

yerde, bunlar y a r a t t ı k l a r ı n ı n , s a n ' a t l a r ı n i n , ı c a t ettiklerinin

bir kaç yönden mertebeleridir. Bu mertebelerden .. birisi,ı ; . ı ; . , :,.

r y . ı : L ~ . ) i <$:1 ) ({Dört günde ı ( y a r a t t ı ) . » (Fussilet 41/10) ,

k e l a m ı d ı r ki" b u n l a r ı n bir günü g ö ğ ü n maddesi, bir ,günüonun t e ş e k k ü l ü , bir günü y ı l d ı z l a n ve bir günü denüfusu

(meleklerDdir. ( 0 : ~ ~ ' ~ <f )·"11 ~ e J . ; ' " ) . « A r z ı iki günde

y a r a t t ı . ) } (Fussilet 41 ı g ) k a l a r n ı da (ayni halde) m a d d e l e ş m e ve ş e k i l l e n m e d i r . Göklerin m,addesi ile b u r ç l a r ı n ı n ( y ı l d ı z kümelerinin) maddesi bir s u r e t , ş e k i l d i r . Arzm maddesi ise

erkeklerle d i ş i l e · r i a r a s ı n d a m ü ş t e r e k t i r , erkekli d i ş i l i d i r ..Bu madde çok a d ı d i r . Çünkibu, seni ' a l a c a ğ ı m diye y a n ı n a gelen her e r k e ğ i kabul eden istarik bir k a d ı n a benz.er.

. 5



Mertebelerden biride c ~ m a d yani, c a n s ı z v a r l ı k l a r sa-y ı l a n / a r d ı r . Madenler d e c e m a d d a i ı d ı r . C a n l ı olanlar bitkiler,

hayvanlar ve i n s a n l a r d ı r .

Mertebelerin bir d i ğ e r i toprak, su, hava, a t e ş (hararet)tir.

Yüksek v a r l ı k l a r ; gök cisimleri ve dünya yüzünden

uzakta olan her ş e y lügat i t i b a r ı ile s e m a d ı r . Çünki fügat

ç ı / a r : B a ş ı n d a n y u k a r ı ne var ise i ş t e o r a s ı s e m a d ı r , gök

ten a ş a ğ ı yani a y ı n ç e v i r d i ğ i göklerin a l t ı n d a bulunan her

ş e y de, gezgin y ı l d ı z / a r ı n ç i z d i ğ i , göklere nisbetle a r z d ı r derler.

,

Kur'an'daki ( 0 - ~ . J . . , . e tP;))11 ı : r - ' ) «Arzdan da o n l a r ı n gibi (yed,i tane)>> k e l a m ı ş u n l a r ı ifade eder:

1,- A t e ş küresi : (merkez)

2 - Hava küresi: (gaz t a b a k a s ı ) .3 - Su ü z e r i ~ d e bulunan kuru çamur küresi : (kabuk)

4 Su küresi": (deniZ,ler)

5- D ö ş e n m i ş " arz: ( d ü n y a n ı n yüzü, kara/ar}

6 - K a r m a ş ı k küre: (bitkiler, o r m a n ı a r , hayvanlar)

7 - Yüksek v a r l ı k l a r , ( l )

B 'iRTiKA (Yücelme) TABiRi

K u r ' a n - ı Kerim'in bir emri olan,( { ~ ~ . , , ; : J I J . J ' . i W ~ )

{{Sebeplerda irtikaa etsinler!» (Sad' 38/10) irtika' : adi ve

(1) Kur'an'da geçen yedi kat gök gibi yedi tabaka a r z ı , Gazô/i, ne güzel tayin e t m i ş t i r . Bu ~ ü n k ü ieolojik g ö r ü ş e de uygundur. O'nun

devrinde, yani z a m a n ı m ı z d a n 850 sene' evvel B a t ı d ü n y ô s ı n d O , böy

le bir g ö r ü ş ve a n l a y ı ş a sahip olan Gazen ç a ğ d a ş ı bir 'bilgin yok

tur.Var ise, i s ı a m ı a r d a ve E n d ü ı ü s t e d i r . 6



a ş a ğ ı o l a n ı n ş e r e f l i ve üstlin olana yükselmesi, v a c ı b u ' l - v u cüd'a, v a r l ı ğ ı kendi zat iler1<aaim C?lan Hak T e ~ H a y a v a r ı n c ı · ya kadar yükselmeye devam etmesi demektir.

Nitekim Hak \Celle ve Ala K u r ' a n ' ı n d a {(Muhakkak ki m ü n ı e h a , yük.

s a t i ş i n 5011 n o k t a s ı R a b b m a d ı r . » (Neem 53/42) b u y u r m u ş t u r . ' · -

Yine Hek Teala: ( Y ı C J J j . ~ ı < . ş k S " k..JI '-?y\w )

«O g u n g ö ğ ü kitapla,r için,' defter, k a ğ ı t , dürer gibi dürece-ğ i z , aralarmdaki m e s ~ f e l e r i k a l d ı r ı p biribirlerine y a k l a ş t ı r a -c a ğ ı ı . » (el-Enbiya 21/.104) buyu rdu . ' ,

Y i n e a y n ı sürenin 30. ayetinde ise;

( Wl.l..1.:U0 L.!W-, l ı : . . : , 1 5 ) «Gerçekten gökler ile yer d i ğ e

rine b i t i ş i k idiler de biz o n l a r ı a y ı r d ı k . ~ > d e m i ş t i r . ( 2 ) Evvelkidurum, felek'ü -bürOeun muaddilü'n- nehara i n t ı b a k ı duru

munu, yani retaktan, b i t i ş m e d e n - sonraki fetakta, ayrrtmada

m e y l i n ı i ğ i k l i ğ i n zLlhura g e l i ş i d i r . ( 3 } .

c - RIZIK MESELESi

R ı z ı k her c a n l ı d a , takdir, tayin, tahsis ve tazmin e d i l ~ m i ş t i r . Bu mesele naklen gelen bilgilerden d e ğ i l , a k ı l b i l ~ gilerdendir. Çünki Hak Teala z a t ı n ı ve z a t ı n ı n g e r e k t i r d i ğ i ·

(2) Bu i ı a h i k e ı a m d a n e v v e ı a G ü n e ş sistemini t e ş l d l eden gezegen

lerle D ü n y ô ' n ı n hep bir kütlede, yani G ü n e ş t e b u l u n d u k l a r ı anlaş ı l ı y o r . Sonra D ü n y a n ı n d i ğ e r a r k a d a ş l a r ı gibi G Ü n e ş . ! e n a y r ı l m ı ş o l d u ğ u n a i ş a r e t ediliyor.

(3) D ü n y a n ı n , yörüngesine meyilli o l u ş u n u GazaIT biliyordu.

'1



ni, isim ve s ı f a t l a r ı n ı ve b u n l a r ı n da neleriiktiza ettikle-

,rini, a k ı ı e t m i ş t i r . Buna: binaen de 0, her halde, ikinci planda, ikinci mak- .

. satla da olsa· bütün v a r l ı k l a r ı n o l m u ş ve o l a c a k l a r ı n hepsini, isim ve s ı f a t l a r ı n ı n taalluk e t t i ğ i her ş e y i ve her haliezeldenebede bütün t a f s i f a t ı ile a k ı ı ve ihata e t m i ş t i r . M u hakkak ki bunlardan yani icfid e d i l m i ş olan v a r l ı k l a r d a n herbirinin vücudu b u l u n d u ğ u hal üzerinedir. Çünki Hak Tealav a r l ı ğ ı n hepsini kendi z a t ı n d a n a k ı ı eder. Nitekim, O'nunkendi z a t ı m akl etmesinde bozulma ve d e ğ i ş m e i m k a n ı n a

. i h t i m a l o l m a d ı ğ ı gibi, kendi z a t ı n d a n v a r l ı ğ ı n ı a k l e t t i ğ i ya-

. ni mahiyetini ve. h a k i ~ a t ı n ı b i J d i ğ i ş e y l e r i n hepsi böyleced e ğ i ş m e z , yani kendi zat ve h a k i k a t ı ile b i l d i ğ i ş e y l e r i n gerek zat ve h a k i k a t l a r ı n d a - ve gerekse b u n l a r ı n v a r l ı k l a r ı n a ait ş a r t l a r ı n d a ve i h t i y a ç l a r ı n d a zaman ve mekan ile bir yold e ğ i ş i k l i ğ i o l m a s ı n a imkan ve ihtimal yoktur;

Üstelik, cümlesinin v a r l ı ğ ı vaciptit. Hayvan ç e ş i t l e r i n i n v a r l ı ğ ı ve . . o n l . a r ı n b e k a s ı , baki k a l m a l a r ı d a a k ı l edilenler-dendir. ,Bunda. hiç bir ş u p h e yoktur. Hele insan nev'inin,insan cinsinin v a r l ı ğ ı n d a ve b u n l a r ı n baki k a l E ı c a k l a r ı n d a asla ş ü p h e edilmemelidir. MalUmdur ki her hangi bir nevi,ancak ş a h ı s l a r ı n ı n , fertlerinin k o r u n m a s ı · ile ve her ferdin .kendigibi bir ferdi d o ğ u r m a s ı n a imkan veren bir gayeyeu / a ş m a s ı ile baki k a l ı r . v a r l ı ğ ı n ı .bir müddet devam etti rebilir.

Evet her ş e y i n b e k a s ı , ,ancak bir müqdet ve zamanab a ğ l ı d ı r . Bir v a r l ı ğ ı n bu müddet 'Ve zaman içinde ka/abil-mesi de ondaki hayatiyyetin d e v a m ı iledir. H a y a t ı n d e v a m ı ·da r ı z k ile,·bes/enmekle s a ğ l a n ı r . Z ı r a Hak Teala her ş e y i n ' v a r l ı ğ ı n ı z a t ı n d a n , kendi h a k i k a t ı n d a n bilir ve z a t ı n d a n bil-d i ğ i ş , e y l e r i n vücOdu da mutlaka var olur.

insan nev'inin b e k a s ı n ı ~ fertlerinin b e k a s ı n a ; .fertlerin'

8



b e k a s ı n ı da o n l a r ı n üremesine b a ğ l a m ı ş t ı r . Döllenmeleri,her ferdin b e k a s ' ı n a , her ferdin bir müddet b e k a s ı da kendisinde bulunan h a y a t ı n k ı v a m ı n a b a ğ / ı d ı r . H a y a t ı n k ı v a m ı da

r ı z k a , besine

b a ğ l ı d ı r . R ı z ı k da ancak bitki ve hayvandah'olur. Bunlar ise: ekmek, et, bitkilerin bir k ı s m . ı n d a n a l ı n a n

m e y v a l ~ r ve ç o ğ u t a t l ı l a r d ı r . i ş t e bu sebep ve hikmet/edir r ı z k ı n , Rauf ve R a h ı m o/an

A l l a h ' ı n takdiri ile k e f i l l e n m i ş o l m a s ı , her ferde s ı n ı r l ı h a ~ y a t ı i ç i n d e belirli miktarda tayin ve tahsis edilmesi gerek .

m i ş t i r .

Bunun içindir ki Hak Tea/a;

UoJ ; ; i ~ 7 L-.JI YJ. . , J . U 3 J . . C ~ ~ - ' f - 3 j J ~ . . . J l c . F j ( u>&ü

'.{ ( G ö k ~ e r ı ı k a m ı ve size v a ' d e d H e n ş e y l e r v a r d ı r . " Evet' gö-ğ ü n ve yerin Rabbine' andolsun ki gerçekten O t ı p k ı k o n u ş -m a m ı z gibi d o ğ r u ve gerçektir}) (ez-Zariy§t 51/22-23) buyur-m u ş t u r .

***i l - ALLAH'IN· VE PEYGAMBER'iN

RÜyADA GÖRÜLMESi

R ü y a n ı n h a k i k a t ı n ı bilmiyen kimse rü'ya k ı s ı m l a r ı n ı n h a k i k a t l a r ı n ı bilmez. R a s C ı I (A.SJ ve sair Peygamberleri, öL

m ü ş kimseleri rüyadagörmenin h a k i k a t ı n ı bilmiyen kimsede Allah T e a l a ' y ı rüyada görme'nin m a n a s ı n ı hilmez.

A m ı ( a l i m o l m ı y a n ) bir k i ş i , r ü y a s ı n d a A I / a h ' ı n Rasulünü gören her hangi birkimseyi hakikaten Peygamberinş a h s ı n ı , k e n d i s i n i g ö r m ü ş olarak tasavvur eder. N a s ı l ki zih

ninde vakiolan bir m a n a y ı söz' ile hikaye ve ifade ederse,zihinde çizileh her n a k ş ı , çizgi ve ,resmi de hayaL, ona ait

bir ş : e k i l ve suret lle temsil eder. Zihin, m a n E i y ı söze, hayalda ş e k l e b ü r ü r ~

9



Rasül-i Ekrem1i h a y a t ı n d a hiç g ô r m e n ı i ş olan bir adam

onu r ü y a s ı n d a görmek ile hakikaten onun ş a h s ı n ı g ö r m ü ş o l d u ğ u n u bilmem ki n a s ı l tasavvur edebilir?

R a s u I - İ Ekrem'in n a ş ı Medine'deki r a v z a s ı n a k o n u l m u ş -. tur. Bu kabir a ç ı l m a m ı ş t ı r . Mübarek vücudu, uyuyan birinin

g ö r e b i l e c e ğ i bir yere ç ı k a r ı l m a m ı ş t ı r . E ğ e r onun r ü y a s ı n d a , g ö r d ü ğ ü n ü Rasul-i Ekrem'in kendisi diye kabul edersek o

zaman O'nu bir gecede bin a d a m ı n uyku halinde bin _yerde

ve bin türlü ş e k i l d e ve s ı m a d a g ö r e b i l e c e ğ i ne inanmak la-

z ı m gelecektir.Halbuki, bir ş a h s ı n birhal ve durumda iki yerde, uzun,

k ı s a , genç, kahil ve ihtiyar -olarak iki ş e k i l d e tasavvur edil

mesi'nin mümkün o l m a d ı ğ ı hususunda vehim de akla y a r d ı m eder.

Her kimin bilgisi, bu tasavvurun b o z u k l u ğ u n u kavramaz

sa muhakkak o a k ı ı n o k s a n l ı ğ ı yüzünden h a k i k a t ı n ve ma-n a n ı n berisinde isim ve resim, ş e k i l ve suret ile kanaat et

m i ş t i r . Ona itap etmek uygun o l m a d ı ğ i gibi hitap etmek,

bu meselenin h a k i , k a t ı üzerinde k o n u ş m a k da l a y ı k o l m a z . Olur da belki o, g ö r d ü ğ ü n e , onun yani A l l a h ' ı n R a s C ı ·

fü'nün misalidir diyecektir. Bu takdirde ona: onun ş a h s ı n ı n misali mi, yoksa

ş e k i l ve süretten

a r ı n m ı ş olan ruhunun

misali midir? denilecektir.

E ğ e r o, g ö r d ü ğ ü n e : onun yani eti ve k e m i ğ i n i n vücOda

g e t i r d i ğ i ş a h s ı n ı n misalidir derse, onun ş a h s ı , rOhunda ha-

y a l l e n d i r i l m i ş ve h i s s e d i i m i ş i k ~ n ş a h s ı n a ne hacet var ki?

.denilir.

Sonra, her kim r ü y a s ı n d a Peygamber'in ölümündensonra onun ş a h s ı n ı ruhsuz olarak g ö r m ü ş ise, sanki o Pey-

gamberi g ö r m e m i ş , -ancak Peygamber'in (A.S.) hareket et

tirmesi ile hareket eden bir cisim g ö r m ü ş t ü r .

10



Bu itibarla o adam n a s ı l olur da RasOI-i Ekrem'in ş a h -s ı n ı n misalini görmekle Peygamber'in hakikaten ş a h s ı n ı gör

m ü ş olur!!

D o ğ r u s u ş u d u r ; a d a m ı n g ö r d ü ğ ü , RasOI-i Ekrem'in peygamberlik mahaHi olan mukaddes rOhunun misalidir. Onun

g ö r d ü ğ ü o ş e k i l ve s ı m a , Peygamber'in ne ruhudur ne de

cevheri. Onun ş a h s ı da d e ğ i l d i r . Ancak ve gerçekten onun

Peygamberlik misalidir.

E ğ e r RasOI-j Ekrem efendimiz hazretlerinin :

( ı ş t '1 0 L k . : ı . - " : ' i () J..b ( ti') -' J...L9 \ ..J i ( $ : ı l 0'') )

{(Her kim beni rüyada görürse hakika'ten beni g ö r m ü ş t ü r , çünki ş e y t a n be.nim ş e k l i me giremez» sözünün m a n a s ı ne·

dir? denilirse; cevap olarak ş ö y l e deriz:bunun m a n a s ı , Pey

gamber o l a r a k g ö r d ü ğ ü ş e k i l ve ş a h ı s , ancak Hazreti Pey

gamber ile kendisi a r a s ı n d a ona h a k k ı bildiren v a s ı t a n ı n bir·

misali o l m a k t ı r . Nitekim Peygamberlik cevheri yani Rastill-; Ekrem'in ve·

f a t ı n d a n sonra Peygamberlikten baki kalan mübarek rOhu"

renkten, ş e k i l d e n ve suretten mürezzehtir. Fakat bu ümme-

te kendisini t a n ı t m a l a r ı , ş e k i J l i , renkli bir suret alan d o ğ r u bir misal v a s ı t a s ı ile oluyor.

Nübüvvet cevheri bunlardan münezzeh olunca HakT e a l a ' n ı n z a t ı da her türlü ş e k i l ve sOretlerden onun gibi

münezzeh olur. Fakat A l l a h ' ı n kula t a n ı t ı l m a s ı , hiç bir ş e k i l ve rengi o l m ı y a n hakjkj ve m a n e v ı cemale misalolmaya

l a y ı k olan güzel sOretlerden n u r a n ı veya b a ş k a türlü mah·

sus (hissolunan) bir misal v a s ı t a s ı ile olur.

i ş t e bu v a s ı f ve kemaldeki misal Hak T e a l a ' y ı t a n ı m a k · ta d o ğ r u ve gerçek bir v a s ı t a olur da uykudaki adam «Ben

rüyada C e n a b ı H a k ' k ı gördüm» diyebilir. Onun böyle söy

lemesinde: { { A l l a h ' ı n z a t ı n ı gördüm» demek m a n a s ı yoktur.

11



Nitekim i ' Rüyada Peygamberi gördüm» diyenin sozun-

de .de: ((Peygamber'in kendisini ve ruhunu yahut y a l n ı z ş a h s ı n ı gördüm» demenin m a n a s ı yoktur. Ancak bu sözün ma-

n a s ı : onun ruhunun misafini g ö r m ü ş o l m a k t ı r . E ğ e r , Peygamber'in misli v a r d ı r . Fakat Allah T e a l a ' n ı n

hiç bi.r suretle misli yoktU/o. Binaenaleyh; « A l l a h ' ı n misa-

lini gördü» demek h a s ı / olur? denilirse, ş ö y l e deriz: bu so-

ru, misil· ile misalin f a r k ı n ı bilmemekten ileri g e l m i ş t i r . Evet, misal, misilden ibaret d e ğ i l d i r . « M i s ı } ) bir ş e y i n d i ğ e r bir ş e y e bütün s ı f a t l a r ı n d a e ş i t o l m a s ı yani tam dengi, e ş i ve t ı p k ı s ı demektir. Halbuki misalin, bütün s ı f a t ve hallerde

e ş i t l i ğ e i h t i y a c ı yoktur. B i r ş e y i n bir b a ş ~ a s ı n a a ş a ğ ı yu-

k a r ı b a z ı hal v e s ı f a t l a r d a e ş i t o l m a s ı , k ı s a c a s ı benzeri de-

mektir, mesela: a k l ı n bir m a n a s ı v a r d ı r ki o b a ş k a s ı ile ben-

z e ş e m e z . A k l ı n misli yoktur fakat misali v a r d ı r . Bize göre,

g ü n e ş akla misal s a y ı l a b i l i r . Çünki a r a l a r ı n d a tek hir hu-

susta münasebet v a r d ı r . O da ş u d u r : his edilenler yani göz-le görülebilecek, ş e y l e r g ü n e ş i n ı ş ı ğ ı 'ile hissolunur. A k ı l edilebilenler yani zihnin a l a b i l e c e ğ i ş e y l e r de a k ı l ile bili-

nir. Bir ş e y e gösterilecek misal hususunda bu kadar bir mü-

nasebet yeterlidir. Sultan, rüyada g ü n e ş ile temsil olunur.

Ay da veziri temsil eder. Halbuki sultan ne ş e k i l d e , ne de

t a ş ı d ı ğ ı manada g ü n e ş e ; vezirde g ö r ü n ü ş t e aya benzemez-

ler. Bunlardaki benzerlik ancak manevi ve tek yöndeki bir

, münasebettir. S u l t a n ı n herkesten üstün bir m a k a m ı ve her

ş e y i n üzerinde bir hakim1yeti, umumi bir tesiri v a r d ı r . i ş t e g ü n e ş de bu hususta sultana bir münasebat arzeder. Ay da

g ü n e ş i n z i y a s ı n ı dünya'ya aksettirmekte g ü n e ş i f:} . dünya

a r a s ı n d a bir v a s ı t a d ı r . Vezir, de bunun gibi s u l t a n ı n a d ~ l e t ve hakimiyet eserini millete yaymakta bir v a s ı t a o l m a s ı itibariyle mütenasiptirler. i ş t e bu a n l a t t ı ' ğ ı m ı z münasebet-

lersebebi ile g ü n e ş s u i J a n ı n , C;\Y da vezirin misali olurlar.

,Ama biribirlerinin misli d e ğ i l d i r l e r . Hak T e a l a K u r ' a r ı - , H a ~

1'2



k ı m l i n d e , i . .. 1..-" · / ' \ . ~ . . so" i i i II i ii )' - - - ~ : ı : - 0 c ' . > - . : ~ 6 .J";"t ( Li-'.J J . J Ü.) - ' .!...I,.,' '

.. '" ..--" / . . ~ . / ' . . L . . ı ı .J') y Lc..Jb , A . ~ ' : " " . ~ (Zi:- L _ ~ j ' <.?:\ C L . - ! . . . , , ~ l (- <: L ı - " , ' . ' V )

L ~ j .) 4.-:' J " " ~ '1.J ' j :G- , . . . = ~ ! j ;]5 L : ~ /5 ı Y ' . . . L . ~ ( . . . . J ~ fP . J ~ ( .J L r j ..,.L.J ~ , r . . ? ~

({Allah göklerin ve yerin nururlur. Nurunun misali bir m i ş k a t (Iamba y a t a ğ ı , abajlir) gibidir ki içinde büyük bir kandil (am

pul) v a r d ı r , kandil, cam içindedir'. Cam da sanki bir inci y ı l · d ı z ... Mübarek bir a ğ a ç t a n t u t u ş t u r u l u r . Bir zeytinden ki ne

d o ğ u l u , ne de b a t ı h d ı r . Y a ğ ı a t e ş dokunmasa bile hemen zi

ya veriverecektir. «Nur üstüne nur ..... :» (Nur 24/35) Ş i m d i bu ayette zikredilen m i ş k a t , cam, a ğ a ç ve zeytin y a ğ ı ile

C e n a b ı A l l a h ' ı n nurunun nerede b e n z e r l i ğ i v a r d ı r ? d ü ş ü n ü l -melidir! '

Hak Sübbanehu ve Teala :

' ( ~ L . J ' «Gökten bir su indirdi de vadiler kendi m i k t a r ı n -ca seloldu. Ser de yüze ç ı k a n k ö p ü ğ ü götürdü,)} (Ra'd 13/17)

buyurdu. Bunu da. Kur'an'a misalolarak zlkretti. Halbuki

. K u r ' a ı i . ezellbir s ı f a t t ı r . Onun asla misli yoktur. Ö I ~ a l d e n a s ı l o l u y o r da su ona misal t e ş k i l edebiliyorf Neticede:

rüyalar v a r d ı r ki Allah'm 'Rasulüne «süt veya ip 'görmek SU

retiyie}) arz edildi de C e n a b ı Peygamber b u n l a r ı n neyi .tem-

, sil e t t i ğ i n i h a b e r vermek için: «Süt i s l a m d ı r , ip' ve Kur'an'-chr.}) dedi.

: Kur'an'a misal t e ş k i l edecek ş e y l e r s a y ı s ı z d ı r . Ş i m d i d ü ş ü n e l i m ! Süt ile islamiyet, ip ile Kur'an a r a s ı n d a ne mü·maselet yani benzerlik v a r d , , ~ ? Bu olsa olsa, sütün h a y a t ı -

13



r r ı ı z ı bes/iyen maddi bir besin; I s / a r n ı n da iç h a y a t ı n ı ı z ı yaş a t a n manevi bir g ı d a , Q l m a s ı d l L ise; k u r t u l u ş için kendi

s.ine y a p ı ş ı l a n bir alet, Kur'an da (ma/nevi h a s t a l ı k ve fela-

.ketlerden)kurtulmakiçin s ı k ı tutulacak bir nimet o l u ş u d u r . i ş t e b u n l a r ı n her biri misaldir, misil d e ğ i l d i r . Evet ha

.kikaten i s l a m ' ı n da K u r ' a n ' ı n da misli yoktur.

Allah T e a l a ' n ı n ise hiç bir misli yoktur. Ama, ona kendi

' s l f a t l a r ı n C ı a n a l ı n m a " akla uygun münasebetler kurarak bir

çok misaller söylenmektedir.

Allah Teala e ş y a y ı n a s ı l y a r a t ı y o r , o n l a r ı n a s ı l biliyor., I l a s ı l kelam ediyor, kendi z a t ı n a mahsus k e l a m ı n a s ı l o l u y o r ? A r t ı k biz d o ğ r u yolu tutmak isteyene bildirdik ve t a n ı t t ı k . B u n l a r ı n hepsini i n ~ a n ile temsil ettik. E ğ e r insan kendini

bu s ı f a t l a r d a n t a n ı m a m ı ş o l s a y d ı , Hak Teala h a k k ı n d a k i mi·

sali a n l ı y a m a z d ı .

Allah Tealah a k k ı n d a

misal caizdir, fakat misilb a t ı ı d ı r .

Çünki misal, bir ş e y i a ç ı k / ı y a n , izah eden S9Z, mana veya

halden bir ş e y d i r . Misil ise: bir ş e y i n d i ğ e r ş E ( y e h e r b a k ı m -dan benzemesidir.

E ğ e r , s ö y l e d i ğ i n i z bu tahkik ve gerçekleme A l l a h ' ı n rü

yada görülmesine izafe olunmaz, belki Peygamber'in rüya-: '

da g ö r ü l m i y e c e ğ i n i ifade edebilir. Çünki hakikaten rüyada

görülen onun a y ' n ı , kendisi, d e ğ i l misalidir. Rasul-i Ekrem'in:

« Beni rüyada gören hak.ikaten beni g ö r m ü ş t ü r . » k e l a m ı birnevi caiz görülmedir ki m a n a s ı : sanki o beni g ö r m ü ş ve o

g ö r ' m ü ş o l d u ğ u misalden i ş i t t i ğ i n i de adeta benden i ş i t m i ş gibidemektir, denilirse; Cevap olarak ş ö y l e deriz: «Ben

rüyamdaAllah T e a . l a ' y ı gördüm» deyen kimsenin de demek

i s t e d i ğ i budur, bundan

b a ş k a d e ğ i l a i r . Ama bu sözü ile:

tC Ben Hak TeMa ' n ı n Z a t ı n ı , kendisini gördüm)} demek ister

se h a y ı r , asla d o ğ r u d e ğ i l d i r . Çünki Allah T e a l a ' n ı n mukad-

14



des ı a t ı n ı n g ö r ü l m l y e c e ğ i h a k k ı n d a bütün din bilginleri ve

islam f i l o z o f l a r ı n c a ittifak D a s ı ! o l m u ş t u r . Halbuki u y u y a n ı ı ı , r ü y a s ı n d a A l l a h ' ı n z a t ı ve Peygam

ber'in kendisi s a n d ı ğ ı bir misali görmesi caizdir. Bu hal

rOyalarda görülüp durmakta iken n a s ı l inkar edilebilir?

'Gerçi o Peygamberi bizatihi g ö r m e m i ş ise de bir toplu

, l u ğ u n rüyada Peygamberi g ö r m ü ş o l d u ğ u haberi kendisine

tevatür e d i l m i ş t i r . Y a l n ı z (rüyada görülen ve O'dur diye)

i n a n ı l a n misal d o ğ r u da olabilir, y a n l ı ş da.D o ğ r u o l m a s ı n ı n m a n a s ı : Allah Teala Peygamber ile

onu rüyada görene b a z ı i ş l e r i t a n ı t m a k ve bildirmek için

r ü y a s ı n ı n a r a l a r ı n d a v a s ı t a y a p m ı ş t ı r . Evet, Allah T e a l a ' n ı n kudretinde, kulu ile onu h a k k ı u l a ş t ı r a c a k olan bu v a s ı t a n ı n benzerini yaratmak v a r d ı r . Bu hal mevcut iken onu inkar

etmek ' n a s ı l mümkün olur?

E ğ e r , Peygamber'in rüyada görülmesi caizdir hükmü

ne v a r ı l d ı ğ ı n d a burada kasdedilen caiz o l u ş Peygamber hak

k ı n d a mutlak mana_da ele a l ı n m a l ı d ı r . Allah h a k k ı n d a ise böy

le mutlak olarak ele a l ı n a n hususlardan yola ç ı k a r a k caizdir

hükmü v ~ r i l e m e z . O'nun h a k k ı n d a hüküm, ancC;lk izin verilen

h u s u s l a r d a d ı r , denilirse; s e v a b ı m ı z ş u d u r : Hakikaten C e n a b - ı H a k k ' ı rüyada görmenin ı t l a k ı n a , yani her hangi bir misal ve

ş e k i l d e görülmesine izin g e l m i ş t i r . Çünki -(salatü Selam ona

olsun) : AJlah'ln R e s ı ı l ü ( ( ) . )y .a L . r ~ 1 ~ . ~ . ) ~ I . J )

«Rabbimi en güzel surette gördüm» d e m f ş t i r . i ş t e bu h a d ı s , Hak T e a l a ' n ı n h a k k ı n d a b i r ş e k i l ve sOret'isbat etmek hu-

susunda g e l m i ş olan haberlerde ileri sürülen delillerden bi

risidir.

Yine R a s C ı I - i Ekrem'in bir h a d ı s i n d e : ' ( . G , ) - " " , ~ Jr. ;.)1 . ı . . 1 J l L-ci.J.;·) «Hak Teala Ademi kan-

15



di suretinde y a r a t t ı , } } demesidir. Bu sözdeki sOI"et k e l i ~ ' mesi ile murad olunan, Hak Teala'ya mahsus olan ve bilin

mesi asla mümkün o l m ı y a n z a t ı n ı n mahiyet ve h a k i k a t ı değ i l d i r . Çünki onun z a t ı n ı n asla hiç bir ş e k l i yoktur. Bu sO-

. retten maksat ancak; bir misal ile tecel/iden ibarettir. Nitekim C e b ı - a i ! (A.S.) de RasOI-i Ekrem'e vahyile g e l d i ğ i 'zaman bazan Dihyetü'I-Kelbl suretinde bazan da ondan g a y r ı ş e k i l l e r d e g ö r ü l m . ü ş t ü r . Hatta RasOI-i Ekrem Cebrail'i def'a

larca türlü ş e k i l l e r d e gördü de kendi hakiki sOretinde ancak

bir iki kere gördü; Cebrail'in Dihyetü'I-Kelbi ş e k l i n d e te

n ı e s s ü l etmesinin m a n a s ı : Cebrail'in z a t ı , kendisi Dihyetü'l

Kelbi'nin ş e k l i n e döndü demek d e ğ i l d i r . Fakat bu suret ve

ş e k i l Peygambere, kendisine vahyo/lInan Cebraif (A.S.) ta-

r a f ı n d a n o l d u ğ u n u haber Veren bir misalolarak zahir o l m u ş tur, demektir. Yani Cebrai! o ş e k i l d e zuhur etti, o ş e k l e bü

'ründü demektir.

,C e n a b ~ ı H a k k ' ı n

(~ . J - " " J . . . r ~ L c J , ~

) «O ona (yaniCebrail M e r y ~ m ' e a z a s ı ) düzgün tam bir erkek, oiarak' te .

messül ettL" (Meryem 19/17) k e l a m ı da bunun gibidir. Bu

erkek ş e k l i n d e görünme, melekte ( z a t ı itibariyle e s a s l ı ) ,bir

d e ğ i ş m e , t a n ı bir istihale o l m a y ı n c a Cebraif (A.S.) her ne

kadar Peygamber'e. (A.s.), Dihyetü'l-Kelbi ş e k l i ~ d e zahi'r

olsa da, kendi mahiyet ve s / f a t ı n d a k a l ı y o r demektir.

i ş t e bunun gibi Hak Teala h a k k ı n d a da her hangi bir'za

ta mahsus olarak ne uykuda ve ne de u y a n ı k durumunda,

z a t ı n d a ve s ı f a t l a r ı n d a her n e ş u r e t l e olursa olsun e s a s ı ' bir

d e ğ i ş m e , istihale olmaz. Belki her hangi bir ş e y i n sOret ve

seklinde zuhur ve tecelli olur. iste bu da; Hak T e a l a n ı n rü- . . ,

y ~ d a , türlü ş e k i l l e r d e görebilmesinin mümkün o l a b i l e c e ğ J -ne, g e n i ş h a l d ~ izin verilmesine, delalet eden s a ğ l a m haberlerden biridir.

Hakikaten ,bu meselenin enine, boyuna her türlü misal-

16



lerinde görülmesinin mümkün ve caiz o l d u ğ u n a dair bizdenönceki d e ğ e r l i zatlardan, «(s.eleften» ve bu hususta i n a n ı l ı r k i ş i l e r d e n nakledilen haberler v a r d ı r . Ş a y e t bu hususta bir

, itlak ( s a l ı v e r m e ) varid olmasayd!, yine- biz Hak Teala hak

k ı n d a d o ğ r u ve s ı f a t l a r ı ile münasebetli olan her sözünl a k ı ( g e n i ş m a n a s ı ) caiz olur.; rüyada ve misal aleminde görülen Allah'tan her hangi bir söz dinliyenin ' i ş i t t i ğ i k e l a m ı a y n ı i l e h a t ı r d a t u t t u ğ u l a f z ı n d a ve m a n a s ı n d a bir sehiv veya hata y a p ı l m a s ı n a ihtimal v e r i l m e d i ğ i takdirde onun mümkün ve caiz o l m a s ı n d a onu ne menetmek, ne de ona haramd ı r , g ü n a h t ı r demek yoktur; der idik. i ş t e bu söz dUlerde çok

d o l a ş t ı ğ ı için a l i m l e r ı n ç o ğ u n a göre, z a t ı n görülmesinde ·onabir iyham ( d i ğ e r ve k a p a l ı ) " m a n a y ı i ş a r e t etmez. E ğ e r görd ü ğ ü veya i ş i t t i ğ i ş e y i n - hak, d o ğ r u ve gerçek o l m a d ı ğ ı n ı tevehhüm eden bir ş a h ı s farzedilirse, o sözü budurumda

ı t l a k etmek (genel a n l a m ı n a almak) uygun olmaz. Ancak osözün m a n a s ı o adama münasip ş e k i l d e tefsir olunur. Nitekim senin: «biz A l l a h ' ı s e v e r i Z ı yahut· O'na m ü ş t a k ı z » ( a ş ı -

. k ı z demek y a n l ı ş t ı r ) d e m e k l i ğ i n ve bu sözün ile de ona ka-

v u ş m a y ı d i l e m e k l i ğ i n caiz ve uygun butunur. Gerçekten;tevhid ilmini b i l m i y e n ı e ğ r i yollara, h a t a l ı ' i n ı a n ç l a r a d ü ş e n bir t o p l u l u ğ u n A l l a h ' ı n z a t ı n a ve s ı f a t l a r ı n a ait sözlerinde,

. g e n i ş r n a n a l a r ı n a a l m a l a r ı n d a n d o l a y ı k a f a l a r ı n a bir çok fa-sit d ü ş ü n c e l e ' r g e l m i ş t i r .

. Fakat A l l a h ' ı , isim ve s ı f a t l a r ı ile Kur'an'da a n l a t ı l d ı ğ ı ve RasOlü'nün t a n ı t t ı ğ ı gibi bilen; k ı s a c a tevhid ilmini ka-

z a n ı p d o ğ r u yolu bulan büyük ç o ğ u n l u k , ' A l l a h ' ı n z a t ı n a s ı f a t l a r ı n a · ait m ü t e ş a b i h sözlerin ve A l l a h ' ı rüyada veyamisal aleminde görmenin hakiki, m a n a s ı n ı hiçbir fasit hayafe yer vermeden l a y ı k , . veçhile a n l ı y o r l a r . Öyle sözlering e n i ş m a n a l a n n ı n k u l l a n ı m ı n d a m u h a t a b ı n , y a n l ı ş ve tehli

keli bir hayale d 6 ş m e m e s i içinidrak ve tehayyLiI seviyesine riayet edilir..

17



Hülasa : A l l a h ' ı n zat v e s ı f a t l a r ı n a ait b a ş e r 1 ve rOhi

a/aka ve münasebetleri ,ifade edecek sözler her hangi bir iy- ,

hama, ( d i ğ e r k a p a l ı m a n a s ı n a ) a l ı n m ı y a c a ğ ı yerde o n l a r ı n m § n a l a r ı n ı açmadan ve tefsirini yapmadan ' a ç ı k m a n a s ı n d a a l ı n m a s ı caiz olur. '

Bilakis öyle bir sözde iyham bulununca yani k a p a l ı ma

n a s ı n a i ş a r e t e d i l m i ş olunca da bu manada o l d u ğ u n u n u n a ç ı k l a n m a s ı gerekir. D i ğ e r bir d e y i ş ile bu izah: bir sözun;

ı t l a k ı n a ait i h t i l a f ı ve bir mana sözü üzerinde ittifak edildik

ten sonra' da ı t l a k a gidilmesini reddeder.

Mesela : Allah T e a l a ' n ı n z a t ı n ı n , rüyada veya misal'

aleminde görülmesi mümkündür. Görülen Hak T e a l a ' n ı n za-d e ğ i l onun mis'alidir.

Hak T e a l a ' n ı n misalini i m k a n s ı z g ö r e n i n veya bu misali

zat ve mahiyet d e ğ i ş i k l i ğ i zannedenin z a n n ı h a t a d ı r .. Ancak biz Allah T e a l a ' y ı iyi bilmek, iyi t a n ı m a k ve ta

n ı t m a k için O'nun z a t ı ve s ı f a t l a r ı h a k k ı n d a ş a n ı n a l a y ı k mi

s a r ı e r darbederiz. Ama O'nu misilden tam e ş i , dengi ve ben

zeri, olmaktan tenzih ederiz de misalden tenzih etmeyiz. Bi

takis, ((En ulvi misalOna l a y ı k t ı r . »

***

E - EHAO ve VAHiD (Tek ve Bir) F A R K ı ı h l a s süresindeki i l a h ı i,sim ve s ı f a t l a r ı n a n l a m ' ı , süre-

nin özetle tefsiri: (J...:>-I < ı U i .'J.::cy : ) «De ki O Allah'

birdir» (ihlas112/ 1 ) Hak Tea/a ( J...:..-I.J .Jt ~ . ~ I . . 9 )

h m ı z bir i l a h t ı r » (el-Bakara2/ 163) dedi v,e vahid i le ehacla r a s ı n ı a y ı r d ı . « insan bir ş a h ı s t ı r , bir s ı n ı f t ı r . » denilir. Bun-

, dan maksat bir topluluktur. Bin, s a y ı s ı da bu itibarla birdir

18



denilir. V ~ h i d i leehad a r a s ı n d a fark v a r d ı r : A k ı ı ve duygu

yolu ile i ş a r e t edilen vahid, yani bir denilen ş e y ne ise 0 ,

tek b a s ı n a ' bir' v a r l · ı k olup kendisinde o r t a k l ı k b u l u n m a s ı . .. ihtimali olmaz. Halbukiehad de tek b a ş ı n a bir v a r l ı k o l ~ makla beraber her hangi bir b a k ı m d a n b a ş k a ş e y l e r l e ' birl e ş i k ve kendi halinde p a r ç a s ı o l m ı y a n ş e y d i r .

K ı s a c a «vahid»: hariçte o r t a ğ ı , misli, dengi, e ş i yok deN

mektir. {{ehad» ise: kendisinde terkibi ve p a r ç a s ı o l m ı y a n demektir.

( ~ d ı i l l i k e ı a m ı n d a k i . «samed»in m a n a s ı : B a ş k a ~ s ı n a hiç bir i h t i y a c ı o l m ı y a n , ve herkesin kendisine i h t i y a c ı . olan, tam, zengin demektir. i ş t e bu samed ismi de C e n a b - ı H a k k ' ı n z a t ı n d a «ahad», mürekkep ve p a r ç a l ı o l m ı y a n birzat, o l d u ğ u n u ve hem de z a t ı n d a ve s / f a t l a r ı n d a ' «vahidu

ı o l d u ğ u n a ; misli ve o r t a ğ ı b u l u n m a d ı ğ ı n a d e l i l d ı r . E ğ e r mül

künde o r t a ğ ı o l s a y d ı , her ş e y i n k e n d ı n e muhtaç o l d u ğ u , sonsuz zengin yani «samed» o l m a z d ı da bilakis kendisi or

t a ğ ı n a veya o r t a k l ı ğ a yahut i k i l i ğ e m u h ~ a ç olurdu.

Ş a y e t z a t ı n ı t e ş k i l eden p a r ç a s ı o l s a y d ı , b a ş k a s ı n ı ı ı kendisine muhtaç o l d u ğ u , «samed» o l m a z d ı . Bilakis v a r l ı ~ ğ ı n d a ve kemalinde, k ı v a m ı n d a kendisini terkip eden parça

I , a r ı n bir tekine bile muhtaç olurdu. İ ş t e «samed»lik böylece

vahid.ve e h a d l i ğ e delildir. ( . . . L ~ ) « D o ğ u r m a -d ı » k e l a m ı da, kendinden kendisi gibi bir ş e y meydana gel

m e d i ğ i n e , vücOdunun_ v a r l ı ğ ı n ı n z a t ı n ı n , tevalüd ve tenasül,

d o ğ m a , d o ğ u r u l m a , üreme ile cinsi y a ş ı y a n insan vücOdu

gibi o l m a y ı p aksine ezelden e b e c ı e , daima vahid ve ehad 01-

ğ u n a delildir. . ( .

. u ~ ~ : : r1...9) « d o ğ m a d ı » k e l a m ı ise:.

vücudunun, -sonradan ve yoktan meyda,na gelen veöldük-

ten sonra da fani o l m a y ı p da yüksek' cennette veya kesil-

19



meyen, sönmeyen k ı i g ı n a t e ş t e daima kalacak o/an -insan vü·

,cüduna b e n z e m e d i ğ i n i n b e y a n ı d ı r . ( .)...;>i i .u ~ " ' )(Onun bir dengi yoktur» k e l a m ı da: ş a n ı yüce ve bütün nok

san s ı f a t / a r d a n münezzeh olan bir zata has olan hakiki bir

vücuda de/ildir ki bu vücut, kendinden b a ş k a v a r l ı k l a ' r a fayda v e r d i ğ i halde kendinden b a ş k a s . ı n d a n bir v a r l ı k , vefaide s a ğ l a n m a s ı n a ihtiyaç imkan ve ihtimal göstermez.

Özet olarak ( ...t..:>-i i l l I .JA J9) k e l a m ı : A l l a h ' ı n

mukaddes ve münezzeh olan z a t ı n ı n i s b a t ı - (,.4..,cJI <LU )na, de: hem nen ve izafete yani kendisinin b a ş k a s ı n a ihtiyac!o l m a y ı p her v a r l ı ğ ı n kendisine muhtaç o l d u ğ u n a ve hem de

ehadiyyete; ( ..u-:!, r1) ten a ş a ğ ı s ı da isim ve B ı f a t l a r a aitse/be yani v a r l ı k / a r a ait s ı f a t l a r ı n kendisinde o l m a d i ğ ı n a deI i l d ı r .

Allah T e a l a ' n ı n z a t ı n / . t a ı ı ı m a k t a , y a r a t ı k l a r a mahsusolan s ı f a t l a r ı ondan nefyetrhekten daha a ç ı k ve daha a y d ı n yol yoktur.

***

F - TEVHio VE SlfAT ÇOKlUGUB a z ı kimseler C e n a b - ı H a k k ' ı n isim ve s ı f a t / a r ı n ı n . ç o k

l u ğ u n d a n onun zatr mukaddesinde de çok/uk, birden z,iyade .olmak, tahayyül e t m i ş l e r d i r . Gerçekten s ı f a t l a r h a k k ı n d a : «ne Onun kendisidir, ne g a y r ı s ı d l f » , yani .bir ş e y i n s ı f a t ı oş e y i n kendisi d e ~ i l d j r ; ama. ondan b a ş k a s ı da d e ğ i l d i r . K ı saca: s ı f a t , z a t ı n ne a y n ı ve ne de g a y r ı d ı r , diyerek d o ğ r u s ö y l e n m i ş t i r .

Bu t a h a y y ü ı yan'j s ı f a t l a r ı n ç o k l u ğ u ile z a t ı n da çok olac a ğ ı n ı s a n m a k : s ı f a t l a r ı zattan' a y r ı sanmak tevehhümünden

20

\.



i leri, g e l m i ş t i r . Halbuki s ı f a t l a r ile zatta a y r ı l a ş m a k , g a y r ı l a ş m a k yoktur. Buna m i s i l ı : y a z ı ş e k l i n i bilen bir insanda

({ALLAH» i S l ) 1 i n i n k a ğ ı t üzerinde meydana gelecek ş e k l i hak

k ı n d a zihninde bir bilgi v a r d ı r . i ş t e bu bilgi bir. s ı f a t l ı r . Bu- s ı f a t ı n yani Allah kelimesinin k a ğ ı t üzerinde a l a c a ğ ı ş e k l i b i l ı n e n i n kemali de bilinenin, ş e k l i n , yani k a ğ ı t üzerindeki

Allah y a z ı s ı n ı n a y n ı s ı f a t a , bilgiye tabi o l m a s ı d ı r . Çünki bu

y a z ı ş e k i l i n e bilgi h a s ı l olunca k a ğ ı t üzerinde, el hareket

etmeden, kalem ve mürekkep v a s ı t a s ı olmadan o ş e k i l ( A I ~ lah kelimesinin y a z ı ş e k P zihinde) zehir oluverir. Hayalonu

ş u u r a y n a s ı n a aksettirir.

i ş t e bilinen bir ş e y i n kendisiyle i n k i ş a f etmesi (hayal

a l a n ı n a ç ı k ı ş ı ) itibariyle bu s ı f a t a ((ilim)) (bilgi) denilir. Bu

s ı f a t ı ifade eden sözlere de, s ı f a t a delillik e t m i ş o l m a s ı ba

k ı m ı n d a n , «kelam)) (söz) denilir. Çünki kelam: i b a r e l a r ı n delalet e t t i ğ i kelimelerde'n, sözlerden ibarettir . '

Bilinen ş e y i n vücudu, bu s ı f a t a tabi o l m a s ı itibariyle

{{kudretntir. « ~ u d r e t » diye a d l a n d ı r ' ı l ı r . i ş t e burada s ı f a t ola

rak ilim, k e l a r t ı kudret a r a s ı n d a bir g a y r ı l ı k yoktur.Çünki

bu s l f a İ , haddi z a t ı n d a tek bir s ı f a t t ı r . 'Halbuki bu 'üç itibar ilim, kelam, kudret tabirieri s ı f a t

gibi b ı r ' tane olamaz. Kim ki ş a ş ı g'özlüdür; ş a ş ı gözle ba-'

kar ve ş a ş ı görünce de muhakkak o b u n l a r ı m u t l a k ,bjrfat görür de «o, odur» der.

Fakat o, üç tabire iltifat ederse ( b u n l a r ı birer i s ı m o l a ~ rak ve ifade ettikleri hal ve mevkli dikkate a l ı r s a ) : «her '

b ı r i d i ğ e r i n i n g a y r ı c j ı r ! . » der. Kim de bu itibar/ar ile bera

ber s ı f a t ı n mutlak o l d u ğ u n a itibar ederse o iki s a ğ l a m göz

ile b a k m ı ş ve s ı f a t ı n «ne o ve nede o n u n g a y r ı s f o l m a d ı ğ J ~ na I I ifikat e t m i ş t i r . '

Allah T e a l a ' n ı n s ı f a t ı h a k k ı n d a , her ne kadarbLl misal

n ı ü n a s i p ise de d i ğ e r bir yönden ona mübayindir. Bu hu-.

21



sustaki m a n a l a r ı y a z ı i l e ~ anlatmak güçtür, kolay d e ğ i l d i r . Hak T e a l a ' n ı n s ı , f a t l a r ı n a ı n i s a l verilmesinin caiz olma

y a c a ğ ı n ı tevehhüm eden b a z ı kimseleregelince: o n l a r ı n · bu tevehhümleri misal ile mislin. a r a s ı n ı t a y i n ve (bunla-

. r ı n m a n a l a r ı n ı ) a y ı r t edememelerinden, i/eri g e l m i ş t i r . Çünki. misa/e, y u k a r ı d a a n l a t t ı ğ ı m ı z gibi mahsus (duy

guya tesir eden) suretlerden, ş e k i l l e r d e n o misali izah ede

cek bir sureti, akla uygun bir mana için almakta ve bu ma-'

kul m a n a y ı istifade edecek (misalin ne o ı d u ğ u n u bilecek)

o l a n ı n a n l a y ı ş ı n a u l a ş t ı r m a k t a ihtiyaç görülür.

Hissedilene gelince: bu, mis§le muhtaç d e ğ i l d i r . Çün

ki mahsus, a y n ı ile oldugu gibi hayalde t e ş e k k ü l eder. Ha-

·kikaten ç a k m @ ğ ı , çakmak t a ş ı n ı ve. bunlar a r a s ı n d a n a t e ş ç ı k t i ğ ı n ı gören bir adam bu ş e y l e r için misale ihtiyaç duy

maz. Fakathayalde t o p l a n m ı y a n ve hayalin de ~ a p t e m e d j -ğ i ; s ı r f a k l ı n a l a c a ğ ı ş e y l e r e gelince: bunlar hakikaten za-y ı f / a r ı n a n l a y ı ş ı n a e r i ş e b i l m e k için hayalin y a r d ı m ı n a ih-

. tiyaç gösterir.

Hak Tea/a Hazretleri kendisi için :

( t.? ) {{Onun misli gibi bir ş e y yoktur.» ( e ş -Ş u r a

42/11)d e d i ğ i

·veçhileOna

bir misi/, ve denk yoktur. Fakat Ona misal v a r d ı r . Nebiyyi Ekrem (A.S.) : «Allah

Tea/a Ademi kendi suretinde yarattL» demesi bu misale i ş a -rettir.

Hakikaten Teala ve Tekaddes Hazretleri bizatihi mev- .

.. cut, hay (diri), s e m ı ( i ş i t e n ) , b a s ı r (gören), a l ı m (bilen),

k a d ı r (gücü yeten) mütekellim (söyleyen) olunca, Onun su·

retinin bir misali olan insanda da bu s ı f a t l a r d a n kendisinde

bir örnek b u l u n m a s ı gerekir ki hakikaten insan da böyledir.

K e n d i s i n d e A l l a h ' ı n bu s ı f a t l a r ı n ı n misali v a r d ı r .

22



Ş a y e t bu s ı f a t l a r l a v a s j f J a n m ı ş o l m a s a y d ı , Allah T e a l a ' y ı ,bi lemezdL Bu sebepledir ki Rasul·i Mücteba Efendimiz Haz-

retleri : ( 4 . J , <-.1r J..A.1 ı . . . . 1 y S - «Her kimkendisini bilirse Rabbini bilir» d e m i ş t i r . Çünki insana, ken

disinde misalini b u l m a d ı ğ ı her ş e y i tasdik veikrar etmesi

zor gelir. C e n a b - ı Hak Sübbanehu Peygamberlerden b a z ı s ı n a (Salat s . e ı a m onlara) : «Ey insan, kendini bil, R a b b ı m bilir"sin» diye v a h y e t m i ş t i r . Bunun iç'indir ki; i n s a n ı n jfmi, Allah

T e a l a ' n ı n özel ve z a t ı n a mahsus olan s ı f a t l a r ı n ı k a v r ı y a r n a z . '

Z ı r a , bundan, y a r a t ı l m ı ş ve Icad e d i l m i ş olan v a r l ı k l a r j ç i ~ d e bu has s ı f a t . / a r ı k a v r a m ı y a , a n l a m ı y a , a n l a t m ı y a imkan vere·

cek kendisinde bir misal (örnek) yoktur.

Bir ş e y bilindikten sonra ona bir isim verilebilir. O halA

de insan için bir ş e y i t a n ı m a ğ a yol ve örnek o l m a y ı n c a o nda o ş e y için hiç bir bilgi ve Onun kendi y a n ı n d a hiçbir isimve n i ş a n ı olamaz. Bu takdirde onu n a s ı l , t a n ı y a b i l i r ve tanitabii ir?

i ş t e bundan d o l a y ı A l l a h ' ı ancak Allah bilir. Yani özel

ve kendine has s ı f a t l a r ı n ı ve t a n ı m a n ı n künhünü, tam, ma Q

n a s ı y l a z a t ı n ı ve h a k i k a t ı n ı ancak kendisi bilir .

Evet, insan; haydir (diridir), a l ı m d i r ('bilir), k a d ı r d i r (gü

cü yeter), semi'dir ( j ş i t i r ) , b a s ı r d i r (görür), mütekeflimdir(söyler). Allah da böyledir, deyenbir kimse, i n s a n ı Allah'a

b e n z e t m i ş olmaz. Çünki benzetme: bir ş e y i n d f ğ e r ş e y i n özel v a s f ı n d a o r t a k l ı k isbat eder. Hak T e a l a ' n ı n y u k a r ı d a s a y ı l a n s ı f a t l a r ı Onun özel s ı f a t h ; ı r ı d e ğ i l d i r . Bize bildirHen

ve misal/eri verilen isim ve" s ı f a t l a r ı n d a n d ı r . Biradam:

«siyahbir a r a z d ı r , s ı f a t t ı r ,

renktir, mevcut·tur. Beyaz da böyle bir a r a z d ı r , s l f a U ı r , renktir ve mevcut

tur» dese, s i y a h ı beyaza b e h z e t m i ş olmaz.Çünki ik i ş e y i n , renkte, a r a z l ı k t a , s ı f a t olmakta ve v a r l ı k t a ortak o l m a s ı bun.-

23



lar a r a s ı n d a t a n ı bir t e ş b l h olmaz. Zira bunlar o n l a r ı saran

genel s ı f a t l a r d ı r . V a r l ı k l a r ı n hepsi genel v a r l ı k t a m ü ş t e r e k t i r . Bu itibar-

la a r a l a r ı n d a t e ş b i h l e n m e yoktur.

Bunun gibi siyah ile beyaz, renkte, araz ve vücutta

m ü ş t e r e k o l d u k l a r ı halde yek d i ğ e r i n i n tam misali olamaz.

Allah Teala h a k k ı n d a misal vermek mümkün ve caizdir, fa-

kat misil b ı i l m a k muhaldir.

Gerçekten biz: {( Hak Teala kainatta müdebbirdir,muta-s a r r ı f t ı r » deriz. Halbuki Allah alemin içinde · d e ğ i l d i r . Bunun

· n ı . i s a l i : evet i n s a n ı n p a r m a ğ ı hareket eder, bunu hareket

~ t t i r e n i n s a n ı n ilmi ve iradesidir. Parmakta ise (bu hare-

keti y a p t ı r a c a k ) , bir ilim ve irade yoktur. i ş t e bu sebeple

ve bu z a y ı f , t a s a v v u r l a d ı r ki insana, kendine y a k ı n ' o l m ı y a n ve içine g i r m e d i ğ i b i r ş e y d e n a s ı l fail ve müdebbir olabile-

c e ğ i n i , d ü ş ü n e b i l e n e , anlatmak, kavratmak mümkün oluyor.

G - TEKLiF MESELESi

***

Allah T e a l a ' n ı n , k u l l a r ı n a y a p ı l m a s ı gerekli i ş l e r i teklif'etmesi.; k u l l a r ı n , u ş a k l a r ı n a y a p t ı k l a r ı teklHe benzemez.

Çünki efendilerin köle veu ş a k l a r ı n a v e r m i ş o l d u k l a r ı i ş l e -

rin, emir've y a s a k l a r ı n , y a p ı l m a s ı n d a emir sahiplerinin, mut-

. laka maddi ve manevi, istifadeleri v a r d ı r . Emir ve · Y a s a k ı a r ı bu maksatla v e r m i ş l e r d i r .

H'albuki Hak T e a l a ' n ı n , k u l l a r ı n a v e r d i ğ i emir ve yasak-

.Iarda böyle bir m a k s a d ı yoktur ve o i ş l e r i n görülmesindaki

. aideler hiç kendisine ait d e ğ i l d i r . A l l a h ' ı n , kuluna teklifi

. kulun faidesi içindir. Efendinin kuluna teklifi ise tam tersine

efendinin kendi i,stifadesi içindir. Kul, kendisinin muhtaç oL-

m a d ı ğ ı ş e y l e r i k ö l e s i n e ı u ş a ğ ı n a teklif etmez.

24



Fakat, Allah T e a l a ' n ı n , k u l l a r ı n a teklifi, doktorun, has

t a s ı n a y a p t ı ğ ı teklifleri gibidir. B u n l a r ı n y a p ı l m a s ı n d a k i fai

de hep hastaya aittir. Doktor da bu emir ve y a s a k l a r ı s ı r f onun i y i l i ğ i için v e r m i ş t i r .

H a s t a n ı n a t e ş i yükpelince doktorona s o ğ u t u c u ş e y l e r içmesiniemreder. A t e ş d ü ş ü r ü c ü haplar v e ~ i r . Dok,\orun.

o n l a r ı n içilmesine hiç i h t i y a c ı yoktur. H a s t a n ı n onu içme

si, doktora ne fayda verir ve ne de içmemesi bir zarar ge-

tirir. Fakat faide ve z a r a r ı n ikisi de hastaya aittir. Doktor,

ancak ona'faide ve , z a r a r ı n ı anlatan bir m ü r ş i t , s e l a m e t yo

lunu gösteren bir hidayetçidir. ' E ğ e r hasta, doktorun bütün

tavsiyelerini tamamiyle tutarsa h a s t a l ı ğ ı n d a n ş i f a bulur,

halas olur. Ş a y e t onlara uymaz ve yapmaz ise h a s t a l ı ğ ı de-vam eder ve helak olur. H a s t a n ı n k u r t u l m a s ı veya ölmesi,

doktoruna göre e ş i t t i r . Çünki onun y a ş a m a s ı n a ve ölmesine

kendisinin hiç b'ir ihtiyac! yoktur. Nitekim Hak Teala Haz-

retleri, h a s t a l ı k l a r ı n ş i f a s ı i ç i n ş i f a veren sebepler yarat-

. m ı ş t ı r . Bu da: h a y ı r l a r , iyOikler yapmak ve nefsi, temizleyi

ci mücahedeler ile heva ve heveslerinden menetmektir.'

Evet,' nefsi kötü huylardan kurtaran haller, ~ m e l J e r var

d ı r . Onu ahirette tehlikelere 'atan fena huylar da v a r d ı r .

Nit:ekim, bedene, mizaca zarar veren hal ve hareket

lerde bulunmak dünyada h a s t a l ı k l a r getirir. Tehlikelere gö-türür. Kötü huylar ve A l l a h ' ı n yasak e t t i ğ i ş e y l e r i yapmak

dünya h a y a t ı n d a k i zehirlenmeler gibi ahiret h a y a t ı n a nis

betle zehirleyicihal ve h a r e k e t l e r d i ı ' . Bedenin s a ğ l ı ğ ı n ı korumak için n a s ı l bir t ı p ilmi v e ~ ta

babet var ise ruhun ve nefsin saadetini s a ğ l ı y a n doktorilik.da v a r d ı r . Bütün Peygamberler -hepsine salat ve selam oL-

sun-' bu konuda birer ruh doktorudurlar. H a l k ı salah yoluna

i r ş a d ederler, kalpleri temizlemek yolunu ö ğ r e t i r l e r .

·25





d ı r d ı , yahut öldürdü: veya öldürttü. Y o l l u ğ u da ş u r a y a bu-raya h a r c a d ı bitirdi. Harçliks!z, a z k ı s ı z k a l d ı , kul bu hare

ketiyle hem sultana, hem de a y a ğ ı n a kadar gelen nimete

nankörlük,kafirlik etti. E ğ e r o v a s ı t a y a binerek yoluna ç ı k -s a y d ı ve y o l l u ğ u da onun yolunda h a r c a m ı ş o l s a y d ı , S u l ~ tana s a y g ı gösteren, nimetin kadir ve k ı y m e t i n i bilen, ş ü k -reden bir kimse olurdu. Tabiidir ki bu hal ve hareketi ile

yani. v a s ı t a y a binmesi ve p a r a y ı h a r c a m ı ş o l m a s ı ile, sul

tana bir menfaat s a ğ J a m ı ş o l m a z d ı . Zaten sultan. onabun-

l a r ı böyle ş a h s ı menfaat k a s d ı ile de g ö n d e r m i ş d e ğ i l d i ve

onun huzuruna girmek teklifinde de kendi ş a h s ı n a ai.t bir

faide yoktu. O ancak bu ihsan ve iradesi ile o kulun saa-

detini, onun mes'ut o l m a s ı n ı arzu e t m i ş t i . Ne zaman bir

kul, efendisine, onunarzu ve i s t e ğ i n e , uyar; onun kendi iyi

l i ğ i için v e r d i ğ i emirlere riayet ederse, hem o emre ve onu

verene s a y g ı g ö s t e r m i ş , hem de bu yüzden elde e t t i ğ i iyilikve nimetin kadrini b i l m i ş , .yani' ş ü k r e d e n kullardan o l m u ş -tur.

Ş a y e t emre muhalefet eder de ondan

d o ğ a c a k nimet:

leri elde edemez ise, onun bu muhalefeti, düpedüz s a y g ı -s ı z l ı k , a h m a k l ı k ve nankörlük olur.

Allah T e a l i f n ı n y a n ı n d a , Ç e l a l i n e v e her yerde müs-·

t a ğ n ı o l m a s ı n a nisbetle, kafi l'lerin küfürleri. veya, ı m a n a gelmeleri e ş i t t i r . Lakin O k u l l a r ı n ı n kafir o l m a l a r ı n ı h o ş gör

mez. Çünki kafirlik k u l l a r ı n a y a r a ş m a z . O n l a r ı islah etmez.

Mutlaka kötü insan yapar. Ş a k a a v e t e sevk eder. Nitekim

doktor dahi h a s t a s ı n ı n ölümünü arzu etmez de, onu bundan

kurtaracak ilaçlar verir; Sultan da böyle . Hiç bir suretle

muhtaç o l m a d ı ğ ı , ş a h s ı n a veya mülküne bir faide s a ğ l a m a -s ı n ı u m m a d ı ğ ı bir kulunun, t e b ~ a s ı n d a n birinin, kendi ş a h -s ı n a z a r a r l ı bir harekette b u l u n m a s ı n d a n , emirlerine, fer

m a n l a r ı n a riayet etmiyerek b a ş ı n ı belalara s o k m a s ı n d a n zin

danlara girmesinden, kendisinden u z a k l a ş m a s ı n d a n m e m ~ nun olmaz. Bilakis t e b e a s ı n ı n i y i l i ğ i ve r a h a t ı için' v e r i l m i ş ' olan emir ve fermanlara, kanun ve nizamlara riayet ederek,

21



kendisine y a k ı n l a ş m a k suretiyle _ aadetlni arzu eder. Hal

. bukr sultan,' o kimsenin ne kendine y a k ı n l ı ğ ı n a ve ne de

',kendinden uzak k a l m a s ı n a muhtaç d e ğ i l d i r . i ş t e A I / a h ' ı n teklifini de bunun gibi anlamak d o ğ r u olur. Evet, çünki taat.,

lar iyjfikler, y a r a r l ı i ş l e r ; A l l a h ' ı n e m r e t t i ğ i her ş e y , m a d d ı ve manevi h a s t a l ı k l a r a birer deva' ve ' d e r m a n d ı r . Ma'siyet

ler, A I / a h ' ı n y a s a k l a d ı ğ ı ş e y l e r de, beden ve ruh s a ğ / ı l d a - .

r ı n ı , hozan birer zehirdirier. Bu zehir kalplere tesir eder.

Bundan ancak selim kalp, günah kirinden p a k l a n m ı ş bir ruh

ile Allah'a gelenler, Onun huzuruna ç ı k a n l a r kurtulur. Mu

tedi/ bir mizaca sahip, b ü t ü n a z a l a r ı h a s t a l ı k t a n salim olanl a r ı n s , a ğ l ı k içinde y a ş a m a k , s a a d e t i n e sahip o l d u k l a r ı gibi.

Doktorun h a s t a s ı n a : ({ i ş t e sana faide ve zarar verecek

ş e y l e r i bildirdim. E ğ e r beni ve tavsiyelerimi dinler isen

menfaati k e n d i ~ e ; ş a y e t dinlemez de aksini yaparsan d o ğ a cak zarar da yine kendine aittir», demesinin gayet d o ğ r u ve tabii o l u ş u gibi Hak Teala Hazretleri de K u r : a n ' ı n d a : CL . l ı : , l.;", WLlj · t ~ . ~ r . $ _ l · ; .. , W Ü ~ ~ 1 . )ı . . , r - - : - : "v- ,y , . .. - -v- : ' ! ' cr

{ ( A r t ı k kim d o ğ r u yolu b u l m u ş , hidayete e r m i ş ise onun

HUdesi kendine; kim de s a p ı t m ı ş , d o ğ r u .yoldan ç ı k m ı ş ' ise

onun da z a r a r ı kendinedir.» (Yunus 10/108) D i ğ e r bir yerde

de :

«Kim bir iyilik yaparsa kendi f a y d a s ı n a , kim de bir kötülük

i ş l e r ise o da kendi z a r a r m a d ı r » (el-Casiye 45/15) buyur

m a s ı ' da daha d o ğ r u ve tabiidir,

S a ğ l ı ğ ı n , h a y a t ı n ve soyun devam ve b e l d ı s ı için ku-

r u l m u ş olan i l a h ı n i z a m f a r ı n , tabii . k a n ~ n l a r ı n g e r e k t i r d i ğ i , bir

i ş i ' b ı r a k a n m ve

m e n e t t i ğ i n f y a p a n ı n g ö r d ü ğ ü ceza

ve'

ç e k t i ğ i minnet, ve u ğ r a d ı ğ ı kötü akibete gelince: bu ona

Allah t a r a f ı r i d a n bir gazab ve intikam olarak verilen b İ r cezad e ğ i l d i r . Mesela: k a d ı n ı ile c ; i n s İ münasebeti b ı r a k ~ n bir

28



kimseye, e v l a t s ı z b ı r a k m a k l a , azab etmesi, ç o c u ğ u n u emzir-

miyeni, ç o c u ğ u n u n ölümü ile-. c e z a l a n d ı r m a s ı ; yiyipiçmeyi

b ı r a k a n ı , a ç l ı k ve s u S i . . ı z l u k ' i l e : K ı v r a n d ı r m a s l ; H a c ı kullan-

m ı y a n ı , h a s t a l ı ğ ı n ı z t ı r a b ı İ l e , ç ı r p ı n d ı r m a s ı gibi. ..

Allah T e a l a ' n ı n k u ı ı a r ı n a g a z a b ı ise: iyiam, incitmek ve

a c ı t m a k istemesinden b a m b a ş k a d ı r . Sebep ve neticeleri

malOm hayat ve, tabiat k a n u n l a r ı n a muhalefet etmenin ge

r e k t i r d i ğ i c e z a / a r ı n g a y r ı s ı olan ve sebebi birden a p a ç ı k bi-

linmiyen ameilere a İ t ceza ve musibetlerdir. Hayat nizam-

I a r ı n a muhalefet etmenin c e z a s ı n d a istisna ve gecikme yok-

tur. Bu cezalar hemen verilir ve sebepleri de bellidir. Sebep ve netice e s a s ı n a b a ğ l ı d ı r ' . Nitekim, sebepler ve bun-

l a r ı n eserleri yani sebepler ve netice/eri dünya h a y a t ı n -da biri birini çeker, olaylar ,meydana getirir. Bun/ar da; se-

bepleri' sebep k ı l a n Hak T e a l a ' n ı n takdir ve tertibi iledir.

B a k a r s ı n b a z ı sebepler;e/emler, kederler h a s ı l eder. B a z ı . sebepler de; lezzetler, zevkler verir. Bu dünyadaki geçici

~ I e t n ve zevklerin a k İ b e t I e r i n i ahirette ne' k a z a n d ı r a c a k l a r ı n . ancak Peygamberler bilir.

T a a t l a r ı n , ma'siyetlerin, iyiliklerin, kötülüklerin öbür

d ü n y a n ı n elemlerine ve zevklerine nisbeti aynen b.unun gi-

bidir.

Ma'siyetlere neden ceza v e r i l m i ş t i r ? Kötülük' nede'n

elem verir? diye sormak: hayvan zehirden neden ölür? Ze-hir neden ölüme sebep olur? ins'an be'den; n i ç i ı i zehirden

müteessir olacak halde ' y a r a t ı l m ı ş t ı r ? Zehir bedene 'tesir

eder de beden niçin zehire müessir olmaz? diye bir ş e y l e r sormaya bEmzer.

Allah Teala Hazretleri i n s a n ı n ruhunu, niçin faziletler

y ü k s ~ l t e c e k , saadet verecek; reziletler de onu a/çaltacak,p e r i ş a n edecek kabiliyette y a r a t m ı ş t ı r ? demek de buna.

benzer.



Allah Tea/a y a r a t t ı ğ ı c a n l ı v a r / ı k / a r ı , yedirip içirmeden,

doyurmaktan, beslemekten; ilaç a l d ı r m a d a n d e r d i n e der-

man vermekten; c i n s ı münasebette bulundurmadan da ço·,

cuk y a p t ı r m a k t a n ve emzirmeksizin büyütmekten katiyen

,aciz d e ğ i l d i r . Fakat O, c a n l ı , c a n s ı z bütün v a r l ı k aleminde

vuküa g e t i r e c e ğ i o l u ş l a r için sebep ve ,neticeler tertip ey-

l e m i ş t i r . Her v a k ı a y ı bir sebebe b a ğ / a m ı ş t ı r . D i ğ e r deyim-

le: her sebep bir neticeyi meydana getirir. Her v a k ı a n ı n mutlaka bir sebebi v a r d ı r . Sebepler zincirinin her h a l k a s ı kendinden s ( ) n r a s ı n a bir sebep ve kendinden öncesine bir

neticedir. Her v a k ı a n ı n sebep ve netice olarak vücut bul-

m a s ı n d a , C e n a b - ı H a k k ' ı n v a k ı a l a r ı sebeplere b a ğ l a r n a s ı n d a nice s ı r ve hikmetler v a r d ı r ki, o n l a r ı y a l n ı z kendisi ve bir

k a ç ı n ı da, ilirnde rasih olanlar bilir. Bunu bilmek ş a ş ı l a c a k bir ş e y d e ğ i l d i r . A s ı l ş a ş ı l a c a k olan, insana hayret veren

kainattaki e s a s l ı ve hiç a k s a m ı y a n , sabit ve d e ğ i ş m e z ka-' n u n l a r d ı r ki; b e ş e r i bilgiler, fen, teknik, ,hayat, medeniyet,

hep bu illet ve malGI (sebep ve neticenin), d i ğ e r ifade ile:a k ı ı / a r ı durduran i l a h ı p l a n ı n d e ğ i ş m e z , ş a ş m a z tatbikidir.

H a y a t ı m a yemin ederim ki, alemdeki bu hayrete ş a y a n hikmet ve n i z a m ı n s ı r r ı n ı ve sebeplerini idrak edemiyel1/e-

rin mutlaka a k ı ı ve b a s ı r e t i n d e , g e r ç e ğ i görebilmekte, hak-

ka hidayetinde bir eksiklik v a r d ı r . Böyle o l m a s a y d ı yani k a i ~ n a t ı n n i z a m ı i l a h ı

ve mükemmel bir planab a ğ l ı o l m a s a y d ı ;

pitki ve ,koyun, davar, keklik, tavuk gibi itidale en y a k ı n olan ve y a p ı itibariyle en latif h a y v a n l a r ı n n z ı k ve i ı a s i p l e r i zayi olurdu.

Bir bitkinin, kemali, kendinden bir derece üstün olan

hayvana g ı d a (besin) o l m a k t ı r . Evet bir hayvan bitkiden ay

lan ş e y l e r l e (bitkiye v a r l ı k veren, maddelerin kendi bede-

nine geçmesi ile) h a y a t ı n ı devamettiriyor. Bir b a k ı m a hay-

van, bitkinin p a r ç a l a r ı n ı kendinde t o p l a n ı / ş olmak itibariyle

adeta bitki oluyor. H a y v a n ı n kemali de budur. K e s i l m i ş , bir

30



h a y v a n ı n insana nisbeti de bunun gibidir. (insan da ha'yA

v a n ı besinlerle y a ş a r ) i n s a n ı n da ADN cennetindeki m e l e k ~ !ere nisbeti böyledir. Nitekim Hak Teala :

(' y ~

yi f . ~ 0 # ~ 1 ' ~ ) W I J ) «Melekler o n l a ~

rm üzerine her k a p ı d a n girerler.» (er-Rad 13/24) b u y u r m u ş -tur.

B a z ı m ü d a f a a s ı z h a y v a n l a r ı n bir k ı s ı m y ı r t ı c ı hayvana

besin o l m a s ı n a gelince: y ı r t ı c ı ve z a r a r l ı hayvanlarda si,ya

ve t ı b b ı o kadar çOk faideler v a r d ı r ki b u n l a r ı siyaset e ı ; -. b a b ı

ve doktorlar bi/ir. Bir misalle' a ç ı k l ı y a l ı m : A z ı z

ve Ha-k ı m olan A l l a h ' ı n t a k d i r ı n e , bu külll ve ş a ş m a z n i z a m ı n bütün e ş y a ve v a r l ı k l a r d a hüküm sürmesine taaccüp eden k i m ~ senin misali, adeta bir a'ma gibidir. Kör adam bir saraya

g i r m i ş , s a r a y ı n sa/onuna k o n u l m u ş olan süs e ş y a / a r ı n a , s ı r " ça ve cam t a k ı m l a r ı n a t o s / a y ı n c a b u n l a r ı mutfak e ş y a s ı sa

narak, konak sahibine:

-:-- A k l ı n ı z d a n zorunuz mu var, niye bu e ş y a ve t a k ı m -, l a r ı yerlerine k o y m a d ı n ı z ? ! . Yahut: ( o n l a r ı yersizve p l a n s ı z sanarak),

- Niçin yol üstüne, a y a k a l t ı n a b ı r a k t ı n ı z ? d e m i ş t i r . Onlar da cevap olarak:

- Yok c a n ı m ; e ş y a n ı n her biri yerli yerinde bulun

m a i d a d ı r . Bozukluk, onlarda d e ğ i l , o n l a r ı görecek gözün.o l m a m a s ı n d a n ileri geliyor, d e m i ş l e r d i r .

Bir' de: ( b u r n u n d a k i « k o k u l a r ı bozan» h a s t a l ı k sebe-

biyle) koku a l m ı y a n bir a h ş e m de, önüne, güzelkokulu ud

a ğ a c ı , çiçek' ' s a k s ı / a r ı ve kokulu m e y v a l a r ı k o y a n ı , bunla

nn burada yer kaplamaktan b a ş k a ne f a y d a s ı var da koyu

yorsun! diyek ı n a r .

Ona cevap olarak mesela: uda ğ a -

ClrlJll odunlukdan b a ş k a f a i d e s i de v a r d ı r . Çok güzel bir k o ~ ' ku yayar. Odalar, meclisler bunun ile k o k u l a n ı r . Ş i m d i

31



senin bu kokuyu almana burnl/ndaki koku bozEli, h a s t a l ı ğ ı yani' ~ a ş m manidir, deni,Ür.

Burada baska bahisler ve sorular da v a r d ı r . Bunlardan

biriş u d u r : G e ~ ç ~ k t e n

Hak Teala Hazretleri birş e y i

emrett i ğ i halde n a s ı l o l u r d a ondan bahsetmeYi menediyor? Halbuki, b a s ı r e t ancak bir ş e y d e n bahsetmekle h a s ı l olur, di-

,yenbulunur. Buna cevap ş ö y l e d i r : ,

Bu yersiz bir hayret e d i ş t i r . Çünki bir i ş i n vukOu, s a ğ -lam ve k a t ' ı bir i n a n c ı , yahut h a k ı k i bir bilgiyi gerektirir.Kesin inanç ise t a s d ı k ve ı m a n yolunda mücerret bir t a k l ı d ile bilinir meydana gelir.

Bilgi ve marifet de burhan ile, b u r h a n ı elde etmek deo i ş t e n bahsetmek ile h a s ı l olur. Bu itibarla' i n s a n l a r ı n topu,birden, bahsetmekten m e n e d i l m e m i ş t i r . Ancak, bahsin inceliklerine ve b u r h a n ı n h a k ı k a t l a r ı n a ermeyen acjz ve idraki, z a y ı f l a r m e n e d i l m i ş t i r .

Bunun misali ş u d u r : Doktor hastaya bir ilaç içmesini'emreder. Fakat bU h a s t a l ı ğ a derman o l m a s ı n ı n sebehinia r a ş t ı r m a k t a n ' , m e n e C ı e r . Çünki h a s t a n ı n idrak sev!yesionu

kavramaktan acizdir. A r a ş t ı r m a k onu yoracak, anlamaktanaciz k a l a c a k t ı r . Bu yüzden de h a s t a l ı ğ ı artacak, netice itibariyle z a r a r l ı ' ç ı k a c a k t ı r .

Gerçi pek nadir hastalar v a r d ı r , z e k ı d i r . T ı p yoluna gir, m i ş t i r . H a s t a l ı k l a r ı n sebepleri h a k k ı n d a bilgi e d i n m i ş t i r . j B u n l a r ı a r a ş t ı r m a ve e ş e l e m e k t e n a l ı k o n u l m a z . Hatta b u n ~ lara kendi h a s t a l ı ğ ı için verilen i l a ç l a r ı n halinden, münasehatlerinden bahsedilmesi de menedilmez. Bilakis, onunkuru ve k ı ş a bir s ö z e i n a n m ı y a c a ğ ı , körükörüne bir taklidçi

p l a m ı y a c a ğ ı a n l a ş ı l ı r ise gereken izahat da verilir. Çünki,zekaSi müsaittir. H a s t a l ı ğ ı n sebebierini a n l ı y a b i l e c e k t i r . H a s t a l ı ğ ı n ı ve ona ı n ü n a s i p i l a c ı n v e r i l d i ğ i n i bHince de ilaç

32



m e ş g u l o l a c a k t ı r . Önem verecek ve tavsiyeleri t a n ı a r n i y -'le y,erine getirmiye ç a l ı ş a c a k t ı r .

Sayet durumu vetedavi yolunu anlamaz iseilaç ve tav

s i y e ı ~ r e riayetetmekten de

yüz'çevirecek olursa ona hast a l ı ğ ı n ı ilaç ve' tavsiyelerin u y g u n l u ğ u n u anlatmak l a z ı m ..

d ı r . Bilgi ve idrak kabiliyeti yeterli olan da sorgu ve sualden,

düsünme ve a r . a ş t ı r m a d a n menedilmemelidir. Ancak hasta

lar' içinde böyleleri pek a z d ı r . Ç o k l a r ı a k ı i ve idrak b a k ı -ı n d a n .z a y ı f t ı r l a r . '

i ş t e d i n ı ve ş e r ' , mese/eler de sebep ve hikmetleri bil-

imek ve onlardan bahsetmek de bu kabildendir.

İ n s a n l a r ı n , h a y v a n l a r ı kendilerine itaat ettirmesine ge

lince'; mesela: tenezzüh yerlerine p a r k ı a r a ve güzel ş e y l e r e bakmak için gezen, yaya giden, a y a k l a r ı n ı ç a l ı ş t ı r a n bir kim-

seye: - B a k ı n ş U ' a d 2 \ m a ! a y a k l a r ı n ı gözlerine hizmetçi y a p ı Or ve o n l a r ı onun hizmetinde yoruyar. Halbuki ayak da

nun, gözleri gibi bir a r g a n ı d ı r . Buna ne oluyor da b i r i r ı i di

ğ e r i n i n r a h a t ı ı ç i n 'yoruyor, b i r i n L d i ğ e r i n e hizmetçi y a p ı y o r ? denilir. i ş t e bu, d ü ş ü n c e ve sorular hep e ş y a l a r d a k i kadir

leri ve mertebeleri bilmemektendir. Fakat a k ı l l ı olan ha-

' k ı k a t ı iyi bilir: «Kamilolan daima n a k ı s olanla beslenir.

aksan, z a y ı f ve aciz, olan da k a m i l o l a n ı n h a y a t ı için mu

's'ahhar k ı l ı n ı r . Onun faide ve h ı z m e t i n d e tutulur.» Bu da

hikmetin ta kendisidir,~ u n d a

'zulüm veh a k s ı z l ı k

yoktur.Çünki zulüm: « B a ş k a s ı n ı n mülkünde tasarruf etmektir.»'

Halbuki Hak Teala, kendi mülkü i ç ı n d e bir b a ş k a s ı n ı n m ü l ~ küne tesadüf etmez ki onda tasarrufu zulüm olsun Bu ger

ç e ğ e göre Allah'tan zulüm vaki o l m a s ı tasavvui" olunamaz.

D o ğ r u s u kendi mülklinde d i l e d i ğ i g i b i tasarruf etmek, iste

' : d i ğ i n i yapmak h a k k ı n a maliktir. Bu itibarla Onunbütüny a p t ı k l a r ı

zulümd e ğ i L ,

adalet ol ür. '

Yine a k ı l l ı olan bilir ki ifahi vahiy, gerçek ' ş e r ı a t , hak

in, « a k l ı n a r m ı y a c a ğ ı hiç bir ş e y i getirmez, ileri sürmez»

, 33



sozu' ile mümkün g ö r m e d i ğ i ve niuhal olarak kabul e t m i ş .' o l d u ğ u bir ş e y i , meseJa: A ı ı a h T e a I a ' n ı n kendisi gibi bir

Allah y a r a t m a s ı n ı n yahut da biri birinin z ı d d ı , aksi olan iki

ş e y i n bir·yerde, bir noktada b i r l e ş m e s i n i n mümkün o l m a d ı -ğ ı n a - a k ı l burhan delalet e t t i ğ i n i söylemek isterse; dinve ş e r ı a t burlu' redde.tmez, kabul eder. , E ğ e r o: « a k l ı n ala

m a y a c a ğ ı ve 'akll burhan sözü i l e : a k l ı n i d r a k e d e m e d i ğ i bir ş e y i n künhü ve hakikati idrak ve ihata. olunmaz, demek,

. isterse, i ş t e bu hüküm her yerde, bahusOs fjzik, kimya ve

tababet ilminde d o ğ r u d e ğ i l d i r . Mesela: m ı k n a t ı s ı n demiri

kehrlineçekmesi ve hamile bir k a d ı n ı n bir tür y ı l a n ı n üze

rinde yürümesiyl'e ç o c u . ğ u n u ' d ü ş ü r m e s i gibi. Ve bundan

b a ş k a bir çok e ş y a d a kendilerine mahsus hassalar, ö z e l ~ likler v a r d ı r .

i ş t e bunlar a k l ı n a l m a d ı ğ ı ş e y l e r d e n ~ i i · . A k ı l bu hassa

Ie.rdan her birinin h a k ı k a t ı üzerinde durmaz ve kendi b a ş ı n a b u n l a r ı n s ı r r ı n a v a k ı f olamaz. Hem de. onun muhal oldu

ğ u n a hüküm vermekten geri dönmez. Halbuki: A k l ı n alma

d ı ğ ı her ş e y haddi z a t ı n d a muhal d e ğ i l d i r . Mesela; biz a t e ş a ğ a c ı n ı ve a t e ş ç ı k a r m a s ı n ı görmeseydik ve birisi de bize:

«BBn hakikaten bir odun p a r ç a s ı n ı odun p a r ç a s ı n a sürttüm

de ikisi a r a s ı n d a n mercimek b ü y ü k l ü ğ ü n d e k ı r m ı z ı bir ş e y ç ı k t ı . B u k ı z ı l madde ş e h r i . ve içinde bulun.an her ş e y i yedi, bitirdi. C a n l ı , c a n s ı z o' kadar çok ç e ş i t l i ş e y l e r d e n hiç birisi onun içine girmedi, o n u ı : ı cisminde ve hacminde

bir z'iyadelik y a p m a d ı . Üstel k o kendi kendini de yedi. Ne-

ticede ne k e n d i k a l d ı ne de bu ş e h i r ve e ş y a s ı , .. » diye çok

garip bir haber v e r m i ş o l a y d ı biz ona: «böyle ş e y o l m a z ; bunu a k ı ı kabuletmez.» der idik. Halbuki bu: « a t e ş ve onun

h a s s a s ı d ı r " h i s ~ u n u tasdik eder, göz a t e ş i ve y a p t ı ğ ı n ı g ö -rür, b e ş duyumuz bu olguyu d o ğ r u l a r . Fakat a k ı ı bundakis e b e p l e r ı n s ı r r ı n ı , h a k ı k a t ı n ı k e n d i b u r h a n ı ve delilleri ile

k e ş f e d e m e z . Edemeyince de: «mümkün d e ğ i l d i r , m u h a l d ı r . » der. Halbuki muhal d e ğ i l d i l " . Madde ve hadise m e y d a n d a d ı r . 34



I ş t e , ş e r ı a t , dini emir ve yasaklarda a s l ı n d a , muhal oL-

m ı y a n iç yüzü I]akkiyie bilinmiyen bunun gibi acayip ş e y ~ leri ihtiva eder ki, h a k ı k a t e n onlar a k l ı n s a h a s ı n d a n u z a k t ı r . Uzak ile muhal a r a s ı n d a fark v a r d ı r : A k ı ı d a n uzak olan ş e y ; i ş i t i l m e m i ş " g ö r ü l m e m i ş ş e y d i r . Muhaf ise; o l m a s ı ta'savvur

edilemiyen ş e y d i r . Gelelim Allah T e a l a ' n ı n : ( 0 ) ~ ~ . J y ; . . ~ ';) )

«O Allah y a p t ı ğ m d a n , y a p a c a ğ ı n d a n sorulmaz. Onlar ise S O ~ rumIudurlar.» (el-Enbiya 21/23) k e l a m ı n a , b i ı ' de : {{Varabbi

bu k ı y a m e t gününde beni niçin a'ma olarElk h a ş r e t t i n ; hal

buld- ben dünyada götürdüm. (Taha 20/124-125) ayetine.

- Soru, bin ş e y sormak, bazan mutlak olur. Ve bunun-

' la Uzam ka·sdolunur. Mesela: filan filan ile munazara y a p t ı , ona _bir sual yöneltti, denir. Fakat bazan da sual mutlak olur

ve onunla bir haber ve' bir mesele sorulur. Talebenin hoca

S ı n a bir ş e y s d r m a s ı gibi, Hak Teala Hazretlerine ilzam için

asla soru t ~ v c l h edilmez, 'Ona y a p t ı ğ ı n d a n y a p a c a ğ ı n d a n sorulmaz, 'cümlesi b u m a n a d a d ı r . Çünki ona ilzam m a n a s ı n -da k u l l a n ı l a n «niçin, neden? denilemez. Fakat bir haber ve

bir mesele sormak ve anlamak istemek meselesi böyle de-

ğ i l d i r . . ( i ı : . : . u 5 J..9" ~ ~ L ' ~ ~ 2 ) «Yarabbi beni,

kör h a ş r e t t i n , halbuki ben ,hakikaten görüyordum» k e l a m ı n - ' dan da maksat budur. Bu. sorulara cevap, bunlardaki ı : n a k -' s a d ı izah, husOsi.mda bu' kadar söylememiz kafidir. Biraz

, zeka ve dirayet ile taklid s e v . İ y e s i n d e n yükselip istidlale,

tahkik ve istidlal mertebesine, e r i ş e m i y e n l e r , helak olanla

ra k a t ı l ı r . Fayda vermiyen- kiyasetten (zekadan) Allah'a sl-

, ' ğ ı n ı r ı z . Çünki cehalet (bilmemek) k u r t u l u ş a , halasa fayda

SIZ k ı y a s e t t e n daha y a k ı n d ı r . Ş i i r :

i n s a n l a r ı n a y ı p l a r ı , k u s u r l a r ı içinde,

Kamil olabileceklerin eksik k a l m a s ı gibisini görmedim.

35



l i -..- IMAN ESASLARI

Kendini ve hadis o l d u ğ u n u ; hadis o l a n ı n da bir I l W I ı -dise i h t i y a ç ı b u l u n d u ğ u n u h a k ı k a t e n bifirsen, elbette ki sen

de Allah a i n a n m a n ı n b u r h a n ' h a s ı l o l a c a k t ı r . Akla çok y a k ı n " o/an i ş t e bu iki bilgidir. Yani kendinin hadis (sonradan) 01-'

d u ğ u n u , hadisin de kendini ihdas e d e n ı i y e c e ğ i n i b i l m e k l i -ğ i n d i r .

E ğ e r kendini ve hadis o l d u ğ u n u , ayni zamanda özünün

tablat maddelerinden meydana gelen bir bedenden ibaret

o l m a y ı p bir cevher, bir ruh

o l d u ğ u n u bilirsen; hasiyetinincevheri (özü) A l l a h ' ı bilmektir ve hissedilmiyen, b e ş duyu

aleminden o l m ı y a n ı k a v r a m a k t ı r ; bedenin y ı k ı l m a s ı , ç C ı -rümesi de seni yok etmiyecektir; i ş t e b u n l a r ı k a v r a m ı ş s a n ahiret gününü de burhan ile bilir, ahiretin v a r l ı ğ ı n a s a ğ l a m bir deHI ile ı m a n edersin. -Çünki seniniçin ancak iki günün

m a n a s ı , d e ğ e r i v a r d ı r . Birisi, i ç i n d e b u l u n d u ğ u n gündür. Sen

onda m e ş g u l bulunuyorsun. D i ğ e r i de b a ş k a bir gündür kisen onda bedeninden a y r ı b u l u n a c a k s ı n . Senin k ı v a m ı n ceset ile o l m a y ı n c a sen muhakkak ondan bir gün ölüm ile

a y r ı l a c a k s ı n . O zaman da-senin 'için d i ğ e ~ bir gün h a s ı l ola

c a k t ı r . Sen e ğ e r , cesedin ruhtan a y r ı l m a s ı ile mahsus ve mad

olan ş e y l e r d e n a y r ı l m ı ş o l a c a ğ ı n ı bilirsen, bir nimete kav l I ş Ç l c a ğ ı n ı b i l e c e k s i n ki bu nimet; Allah T e a l a ' y ı bilmektir.

Bu öyle bir nimettir ki; z a t ı n ı n ö z e l l i ğ i ve m a y a s ı n ı n g e r e ğ i olan zevk ve s e f a l a r ı n son merhalesidir. Ş a y e t n e f s a n ı arzu

lara meyletmek h a s t a l ı ğ ı n a t u t u l m a m ı ş isenmuhakkak bu

nimete k a v u ş a c a k s ı n . Yahut da bir azaba u ğ r a y a c a k s m ki

buna sebep: Allah Teala'dan 'perdeli k a l m ı ş o l m a k l ı ğ ı n d ı r . Azab da t a b ı a t ı n ı n a s l ı , e s a s ı itibariyle ş e h v e t ve a r . z u l a r ı -n ı n s o n n o k t a s ı d ı r . Nitekim Hak Teala Hazretleri:

( tr.:-iJ ~ - ' ) «Onlar ile istekleri a r a s ı n a



bir haii gerildL» (Sebe 34/35) b u y u r m u ş t u r . -Mariferin, A l l a h ı t a n ı m a n ı n ve nimetlere k a v u ş m a n ı n

sebebi A l l a h ' ı zikretmek, i ş l e r i n i , nimetlerini fikretmek ve

Allah'tan b a ş k a s ı n d a n yüzçevirmektir. A l l a h ' ı n zikrinden veO'nu t a n ı m a k t a n a l ı k o y a n h a s t a l ı ğ a s e b e ~ olan da; ş e h v e t -lere ikbal ve dünyaya meyildir. E ğ e r b u n l a r ı böylece bilip

anlamakla beraber Allah T e a l a ' n ı n nimet ve azab sebepfe-

rini has k u l l a r ı n a b a h ş e y l e d i ğ i k e ş i f h a s s a l a r ı v a s ı t a s i y l e , bütün k u l l a r ı n a bildirmeye kadir o l d u ğ u n u bilirsen, i ğ r i ve

d o ğ r u y o l l a r ı , nimet ve azab sebeplerini has k u l l a r ı (pey-

gamberleri) v a s ı t a s ı ile bütün k u l l a n n a b i l d i r m i ş o l d u ğ u n u da, kavrarsari; Peygamberlerini burhan i e b i l m i ' ş ( s a ğ l a m delilini b u l m u ş ) olursun ve onlara ı m a n edersin.

. E ğ e r Peygamberlere has olan bu t a n ı m l a r ı ye h a s s a l a r ı bilirsen ve b u n l a r ı n ancak söz kisvesinde o l a c a ğ ı n ı ve ken-

dilerine' vahyedilen' kelime ve manalardan ibaret bulunaca-

ğ ı n ı ;b u n l a r ı n

ya uykuda veyau y a n ı k

halindeo n l a r ı n k u ~

,l a k l a r ı n a (ve gönüllerine) b ı r a k ı l a c a ğ ı n ı anlar isen, k i t c ı p l a ~ ra iman e t m i ş olursun.

_ Allah T e a l a ' n ı n bütün i ş l e r i n i n v a s ı t a l ı ve v a s ı t a s ı ı ya-p ı l a n i ş l e r e b ö J ü n d ü ğ ü n ü (yani ya bir sebep v a s ı t a s ı ile yap-

t ı ğ ı n ı ve yapmakta o l d u ğ u n u veya hiç birsebep ve v a s ı t a o l m a d ı ğ ı halde d o ğ r u d a n d o ğ r u y a y a p t ı ğ ı n n ; v , a s ı t a ve s e ~ beplerin de ç e ş i t l i ve türlü derecelerde o l d u ğ u n u (ve bu v a ~ s ı t a l a r içinde Allah'a daha) y a k ı n v a s ı t a l a r ı n da b u l u n m a s ı g e r e k t i ğ i n i ve b u n l a r ı n da melek a d ı verilen y a k ı n l a r ola-

c a ğ ı n ı anlar ve kabul edersin. Ama bu bilgi ve a , n l a y ı ş ı (me-

lekleri ve vazifelerini) a k ı l burhanile elde etmek zordur.

A r t ı k sen bu hususta Peygamberlere, ve o n l a r ı n d o s ~ d o ğ r u söylediklerine (hiç y a l a n s ö y l e m e d i k l e r i ı ı i burhanilebilip) i n a n d ı k t a n sonra ( o n l a r ı n ) meleklere (ve i ş l e r i d e dair) ,

v e ı ~ m i ş o l d u ' k i a r ı haberlerde de d o c ı r u ve s a d ı k o l d u k l a r ı ı : ı ı

31



tasdik "etI ve bu k a d a r ı ile yetin! Çünki bu k a d a r ı 'da ı m a n ı n derecelerindendir. "

( ~ k J · . ) ~ ' I ~ ~ I ~ J J I J ~ D V '.,.vI ~ j J I eJJI t;l'ft )

«icinizden iman edenleri ve kendUerine bHgi v ~ r i l e n l e r i Allahderecelere yükseltir,)} (Mücadele 58/11)

i - C A N L I L A R ı N Y A R A T I L I Ş I D o ğ u r a n her ş e y i n d o ğ m a s ı esas itibariyle muhal d e ğ i l -

dir. D o ğ a n her ş e y i n de d o ğ u r m a s ı , döllenmekle meydana ge-

/ e n v a r l ı k l r ı n d o ğ u r m a s ı v e ' d o ğ u r m u ş o l m c ı s ı muhal d e ğ i l d i r . Hak Teala ' i ı : ( ~ \ . . ! . . . o i -~ U ı . k . : ı tr uW '11 L L ~ ~ b l )

«Hiç' ş ü p h e s i z " ki insam bir nutfeden, biri biri ile k a r ı ş ı k , er·,kek suyUile k a d ı n s u y u i ı ~ m 'rahimde b i r l e ş m e s i n d e n , bir, dam

la slH:lan, ' y a r a t t ı k , » ( e ı ~ j n s a n , 76/2) kelam", ile ancak, y a l n ı z insana alt döllenme, ç o ğ a l m a , biri birinden d ' o ğ m a ifade edil-

m i ş t i r . ( y l .)':;;,j!t li...aL.;,.) ,«Sizi topraktan y a r a t t ı k , } ) (el-Hac 22/5) k e / a m ı ile; i n s a n ı n d o ğ u ş u , n e ş ' e t i , b a ş k a b i r

" ' ş e y d e n meydana g e l d i ğ i murad o l u n m u ş t u r . Akrepler bazan,

, tere otundan ve e k m e ğ i n ' özünden; y ı l c , ı n l a r , b a / d a n ; b a l a r ı ~ l a r ı b o ğ u l m u ş ve kemikleri k ı r ı l m ı ş b u z a ğ ı d a n ; " sivrisinek

sirkeden;' kocakeler karnabahard,an; bokböcekleri ve tahtakur,usu koyun, keçi gübresinden meydana g e l d i ğ i gibi bazan

da: göknar tohumu ç e k i r d ~ ğ i n d e n k u y r u ğ u r ı u "sürüyen s a r ı a'krep; k ı l d a n y ı l a ' n l a r ; çamu'rdan ve tezektenfare; daima

suda bulunan k a m ı ş kökü çamurundan k u ş , bilhassa s u k u ş u ve benzerleri d o ğ a r .

Bunlar ve daha b a ş k a l a r ı , t ı l / s ı m k i t a p l a r ı n d a ya-

z ı l ı d ı r .

Sonra bu d o ğ a n l a r ürer, ç o ğ a l ı r , biri birini d o ğ u r u r , döl

lenme suretiyle cinsler, neviler, türler, baki k a l ı r . 38



Muaddil'ün-nehar dairesinin felekü'l-bürOca i n t ı b a k e d i ş i de: süfll alemin harap o l a c a ğ ı n a ve mevsimleri, y a n ı b a h a ~ ' r ı , y a z ı , güzü, k ı ş ı b o z a c a ğ ı n a dela/et eden ş e y f e r d e n d ' i r . Bu sebe'ple de t a r ı m ve nesil, zürriyyet (yer yüzünde hayat)

k a l m a y a c a k t ı r . Nitekim Hak Teala: ( 0 u JS' )

({Dünya üzerinde 'bulunan her ş e y fanidir.» (er-Rahman 55/26)

dedi.

Allah Teala Hazretleri Adem'i topraktan y a r a t t ı k t a n sonra Adem'den tevalüt ( d ö l l e n m e ) , · ç O ğ a l m a h a s ı l oldu.

Bunun naziri görulüp d u r m a k t a d ı r . Küçük, büyük sanatlar (el ve makine i ş l e r i ) ilham yolu

i le h a s ı i oluyor, sonra ö ğ r e n i l iyor ve be'lIeniliyor: iStifadelihale geliyor. A t ~ ş de kav ile ç a k m a ğ ı n ç e k ı ş m a s ı n d a n m e y ~ dana gelir. Sonra bundan a t e ş elde edilir. Bunlar Hep p.zjz,H a k ı m olan Allah'm t a k d ı r i d i r . Öyle bir Allah ki: iki dairenin

a ç ı l d ı ğ ı yerde m u a d d i l i ' n - n e h a r ı ve. meyli artan burçlarm a s ı n ı y a r a t m ı ş t ı r . (Öyle 'bir ~ i k m e t l i rJizam 've e s a s l ı pland ı r ki Ailah) her ikisi (yani muaddili'n-nehar ile felekü'l-

, b ü r C ı c ) a r a s ı n d a Adern a l e y h i ' s s e l a n ı ı topraktan y a r a t t ı . Sonra h a k ı r d e ğ e r s i z ve suyun sülalesinden Adem'in nesilni,

zürriyetini vücOde getirdi. Sonra onu tesviye etti. (Tam insanş e k l i n e koydu.) Kendi ruhundan da cesede ruh üfle,di.

Hilkatin b a ş l a n g ı c ı n d a , ilk y a r a t ı l ı ş t a , d o ğ u ş ve d o ğ u -. r u ş t a , d o ğ m a ve döllenme sureti ile üremede, Sani'i Ha-

k ı m ' i n k o y d u ğ u kanun ve nizamlarda ve hrkmet p l a n ı n d a ş ü p h e eden, b e ş duygu ile hissolunan alemdeki olgulara,d o ğ u ş ve ü r e y i ş l e r e dikkatle b a k s ı n , incelesin! Sonraki q o ~ ' ğ u ş ve ikinci g e l i ş e gelince: bu mesele de, a y r ı c a b j r ' b ö ~ lümde z i k r e d i l m i ş t i r .

***

39



J , - ' «EVVEL-AHiR, ZAHiH-BA T ı N » ' TABiRLERi. , ,

Y o k t a n y a r a t ı l a r ı v a r l ı k l a r ı n hepsini Allah Teala, ilim

ve iradesi ile t a k d ı r ve tertip e y / e d i ğ i bir'plana göre sonra

dan ve zaman zaman m e y d a i ı a ç ı k a r m ı ş t ı r . Evvellerin evvelibizzat kendisidir. O'ndan evvel hiç bir ş e y yoktur. Bütün

ı c a t / a r v a r / ı k ve imkan s a h a s ı n a gelen ş e y l e r i n hepsi O'n

d a n d ı r ve sonradan h a s ı l o l m u ş t u r . Sonra da: y a r a t ı l ı ş Ve

yaratmadaki tertip. ve t a k d ı r ; en y e ı k s e k t e n az y ü k s e ğ e , reften az ş e r e f l i y e , daha' a ş a ğ ı y a d o ğ r u iniyor, böylelikle

v a r l ı k l a r ' ı n en h a k ı r i maddede nihayet buluyor. '

Sonra yükselme yönünde i ~ e Hak Teala en hakir, en

d e ğ e r s i z ş e y l e r d e n b a ş l a m a k sureti ile y u k a r ı y a d o ğ r u kar ve nihayet insanlarda nihayet bulur. insan da nefsi ,ter-

temizedip: ( : 4 . . D ~ 4 , . - . ~ I . ) ~ . ) J ı Sf't.:;'"J P «Rabbma

··onu h o ş n u t e t t i ğ i n ve ondan da h o ş n u t o l d u ğ u n halcle-dön ey

n ı u t r n e i n nefs» d e n i l d i ğ i yere k a d a r , a s l ı ı ı a döner. (el-Fecr

89/28) Bunun içinde: ( 0 - . b L ~ I . J .,r6lLJ;J i .J ; ~ I . J :Jj'Jil«O' en evvel

9O en sonclur, O zahirdir, O b a t m d ı r } } d e m i ş t i r .

( e l - H a d ı d 29/3).Zahir o l u ş u ; her v a r l ı ğ ı ' n bir b a ş ı her hadisi bir ihdas

eden,. her mümkünüb i r i ' C ~ d

edeno l m a s ı ' g e r e k t i ğ i a k ı ı / a r ı n

t a b ı a t ve köklerinde ç a k ı l ı d ı r . A k l ı n kabul e t t i ğ i bir beda

hettir. B a t ı n o l u ş u n a gelince: bunun v a s f ı ve s ı f a t ı o kadar

özeldir ki, bunu ondan b a ş k a s ı bilmez. ç o ğ u vakit de çok

parlak zuhOrundan d o l a y ı b a t ı n olur. Nitekim G ü n e ş -bu mi

salden sonderece uzakta o l d u ğ u halde- zahirdi!", bahirdir.

G ü n e ş ı n son dereçe zahir o l m a s ı s e b e b i ile de görmek has

s a s ı göz, g ü n e ş k a r ş ı s ı n a ve h i z a s ı n a g e l d i ğ i n d e g ü n e ş ; idrak etmez, görmez. Göz k a m a ş ı r , etraf k a r a r ı r , hiçbir ş e y i görmez olur.

40



,K - MIZAN

Terazi, ölçü e ş y a n ı n ne o l d u ğ u onun ile bilinir. Bir inane ı ı i s a ğ l c ı m ve ç ü r ü k l L i ğ ü de onunla a y ı r d e d i l i r . Ölçü, a y n ı zamanda yer ile

g ö ğ ü n a r a s ı n d a v a s ı t a d ı r . Nitekim ayetlerdeki m i z a n ı n (ölçünün) m a n a s ı budur:

{ { S e m a y ı yüceltti ve ölçüyü koydu. Ölç'üde, t a r t ı a a haks ı z l ı k y a p m a y ı n diye .. Teraziyi d o s d o ğ r u tutun, bir tarafaa ğ d ı r r : n a y · m ! {eksik tartm4YI.n!} Yeri insanlar için a l ç a l t t ı . y a ş a n ı r hale ,koydu.» (er-Rahman 5 5 J 7 ~ 1 0 )

i ş t e bu ölçü. (mizan), RubObiyetin, i l a h ı terbiye ve yet i ş t i r m e n i n s ı r l a r ı n d a n d ı r ki, bu s ı r r ı ilirnde rasJh- olanlardan b a ş k a s ı bilmez. Allah Teala Hazretleri ise en ziyade (vetamamiyle) b,ilendir.

41 .



iKiNCi BÖlÜM

M ELE K lE R i Bi L M E K

,A - MELEK, CiN VE _Ş E Y T A N ' ı N MAHiYETiMelekler, cin ve ş e y t a n l a r : kendi b a ş l a r ı n a 'du'ran bi

rer cevherdirler ki h a k i k a t / a r ı birbirinden tamamiyle a y r ı ve tek b a ş ı ı i a bir s ı n ı f t e ş k i l ederler. Buna misal; kudret

tir. Kudret, ilimden ayri, ilim de kudretin g a y r ı d ı r . Her iki

si ise renge muhiHiftir. Renk,' ilim, kudret (üçü de) · v a r l ı ğ ı kendinden b a ş k a s ı n a muhtaçolan birer a r a z d ı r . Melek, ş e y -tan ve cin de i ş t e bunun gibi biri birine muhaliftirler. Bu

nunla beraber her birisi kendi b a ş ı n a hariçte durabilenbi-

rer v a r l ı k t ı r . '

Gerçi cini le melek a r a s ı n d a b i r a y r ı l l ' k , ihtilaf v a r d ı r ,

amabu

ihtilaf, at ile insan gibi bir nevi (tür)' a y r ı l ı ğ ı m ı d ı r ,

, yoksa n a k ı s insan- ile kamil insangibi s ı f a t l ~ r d a olan bir' ay

r ı l ı k m ı d ı r bilinmez.

Melek ile, ş e y t a n a r a s ı n d a k i a y r ı l ı k ve u y m a z l ı k da böy

ledir. Cinsleri, n e v i l e r j ~ b i r o l m a k t ı r . ihtilaf ve a y r d ı k da araz

l ı ; ı r d a , s ı f a t l a r d a b u l u n m a k t a d ı r . H a y ı r l ı ile ş e r l i , ' n e h ı ile

veli gibi. .. A ç ı k ç a s ı , a r a l a r ı n d a k i a y r ı l ı k nevide o l m a s ı d ı r . D o ğ r u bilgi de hiç ş ü p h e s i z A l l a h ' ı n y a n ı n d a d ı r .

i ş t e a d ı geçen bu cevherler (melek, cin ve ş e y t a n ) in

hakiki mahiyeti, ruhani maddeleri bölün!l1ez. Yan'i Allah Te-

42



a l a ~ y a has olan ilmin mahalli birdir, b ö ı ü n m e z . Çünki bir

ilim ·(tek bilgi), ancak bir . yerde olur. insanin h a k i k a t ı da

bUnun gibidir. Bir ş e y i bilmek de bilmernek d.e biri birine

z ı t olan tek bir mahaldeçlir. A y n ı mahaldeki bir ş e y i hem

bilmek. hem de bilmernek bir z ı t l ı k t e ş k i l eder. iki mahalde

olursa birf birine z ı t , d e ğ i l d i r l e r . - /

Cevherlerin bölünmemesinegelince: bu, bir yer kap

lar m ı , yoksa kaplamaz meselesidir ki, bölünrniyen en

k ü ç ü ğ ü .(atarnu) bilnieye aittir. E ğ e r bölünmiyen en küçük

p a r ç a n ı n bölünmesr n ı u h ~ 1 olursa, i ş t e bucevherler bölün-

mez ve bir yer kaplamaz. Ş a y e t bölünmiyen p a r ç a n ı n bölünmesi muhal olmazsa bu cevherlerin de bir mekanda bu

l u n m a l a r ı ,mümkün olur. '

Fizikçi}erden bir 'grup:« bölünmüyen p a r ç a n ı n (madde

nin, atomun) b ö l ü ı ı m e m e s i ve bir yer k a p l a m a m a s ı müm

kün olmaz, çünki b ö l ü n m İ y e n ve bir yer k a p l a m ı y a n ancak

AllahT e a ı a " d ı r .

Ondang a y r ı s ı

bölünür,p a r ç a l a ı i ı r ,

parça·lana parça/ana en son zerresinin hiç bir v a r l ı ğ ı kalmaz. Bu

nu ondan, onu bundan a y ı r a n . nedin>, diyorlar.'

- Bu, henüz i s b a t ı , b u r h a n ı o l m ı y a n bir ş e y d i r . Z ı r a buhusustaki burhan, bazan, onlardan (iki türlü cevherden) bö-

, lünme, yer tutma, mekan ve maddeye ait i ş l e r selbedi/se

dahionlar ·biri birine z ı d olurlar. Halbuki bu bir olumsuz

luktur. hibar ise, hakikat/ara v a r l ı k l a r a ve o n l a r ı n hakiki

d u r u m l a r ı n a d ı r . Z ı r a h a k ı k a t l a r d a n selbedilen ş e y : ' bir mad

deye' (bir ölçüye) u y m ı y a n iki araz gibidir. H a k ı k a t ise: bir

mahaide bulunaniki haldir. Z ı r a iki'h§/in bir m a h a l l e ~ i h t i ~ ' y a ç l a r ı ve bir mahalde· o l m a n ı n ı c a b ı bu iki halin biri biri" .

ne benzemesini ifade etmez.

i ş t e bunun gibi bir mahal ve mekana i h t i y a c ı k a l d ı r ~ mak da iki ş e y i n o r t a l d ı ğ ı n i ' ifade ~ t i ı ı e z . Bu cevherleri y a ~ ni meleklerin cevherlerini, her ne kadar, m a d d ı ve hisleri"

43



mizle temas edecek derecede y o ğ u n olmasa b i l e , m ü ş a h e ~ . de etmek mümkün. o l u r ~ Bu m ü ş a h e d e iki yöndedir:

1 -Tems i lyönü ' : Nitekim Hak Teala Hazretleri

( y'yu' J . . Y l - : ı 4 J ' ~ ) «Melek (CebriHIJ ona (Mer

yem'e) tam b i r b e ş e r olarak temassi.il eUL» (Meryem 19/17)

d e m i ş t i r . Nitekim Efendimiz Hazretleri Cebraili Dihyet-ü'!

-Kelbl sDretinde görürdel.

2 - Gerçek yönü: b a z ı m e l ~ k l e r i n hissedilecek d e r e ~

cede( y o ğ u n l a ş a n ,

latlf maddemsi bir) bede"nio l m a s ı

iledir. Nitekim bizim, hiss o l ' u n m a d ı ğ ı halde bir c a n ı m ı z ve c a ~ n ı m ı z ı n da hissolunan bir bednei v a r d ı r ki "bu beden,. cÇln,-

m ı z ı n tasarruf mahalli ve has olan alemidir. i ş t e m e l e k l e ~ rin b a z ı s ı da böyledir. O n l a r ı n da bizimki kadar y o ğ u n ol·

mamakla beraber az l a t ı f ve gözlerin g ö r e b i l e c e ğ i kadar

m a d d ı l e ş e b i l e n bedeni v a r d ı r . .

Tam latlf olan bir bedeni görebilmek; ancak onun üze-

rine Peygamberlik nürunun ç a k m a s ı ile mümkündür. Nite

kim bizim dünya alemi'mizin görülebilecek m a d d ı v a r l ı k · l a n n ı i d r a k etmek g ü n e ş nut'unun p a r l a m a s ı n a b a ğ l ı d ı r . Cin

ve ş e y t a n l a r ı n t v ü c u d l a r ı , bedenleri ve görülrneleri) h a k k ı n ~ da mesel e böyiedir.

B - KARAKTER, RUH VE MELEKLER

Bir m ı z a e ı ı ı ( t a b i - a t ı ı ı , tinetin, karakterin) d i ğ e r bir ml-.

zaca y a k ı n d ü ş m e s i muhal d e ğ i l (mümkündür) dir.

D i ğ e r bir mlcaza y a , k ı n olan bir m ı z a c ı n nefsinin ( c a n ı ~ n ı n , ruhunun) o m i z a c ı n nefsine (özüne, rOhuna) nisbeti" debir y a k ı n l ı k n i s b e t i d i ~ , yani hiç bir mizac d i ğ e r bir m ı z a c ı n ve d i ğ e r bir m ı z a e ı n " ruhunun, özünün a y n ı s ı olamaz. Ancak,

biri birine y a k ı n derece ve karakterde o/ur.

44



B ı r insan için h u s C ı s l bir m ' ı ' z a ç ve onun da özel bir nefc

si olu'r ve sonra bu m ı z a c j r r sahibi ölürse, ondan sonra ona

y a k ı r i d i ğ e r bir m ı z a c hadis ve h a s ı l olur, Bu da devirlerde, '

dönme ve, dolanmalarda ve fele'kiyyete, semalardaki v a r l ı k -lara, ait t e ş e k k ü l l e r d e d i r . Bunun misali: Bir m ı z a ç h a s ı l oL

m u ş ve bir felek (sema), özel ,heyeti (durumu) üzerine te

ş e k k ü l e t m i ş t i r . Sonra o t e ş e k k ü l l e r ( s e m a v ı v a r l ı k l a r ) y ı l -d ı z l a r , küreler, topu birden kendileri içinmümkün olan bir

avdet ve iade ile avdet e t m i ş , d ö n m ü ş t ü r , Ş a y e t (bu o l u ş . ve d ö n ü ş ) özel bir b a ş l a n g ı ç n o k t a s ı n a ' nisbetle olmazs'8,

o zamand i ğ e r

birm ı z a ç

hadis olur' ki,bu

hadis olan yenim ı z a ç d i ğ e r bir nefse, cana, r C ı h a hak k a z a n ı r , sahip olur

ki bu g a y r ı l ı k öteki nefse nisbetledir, a y r ı l a ş m ı ş olan nefsin

y a n ı n d a onun ö z e l l i ğ i n e göredir. Onefisde öteki ile nisbet

olunan m ı c a z a gerekli olan münasebet v a r d ı r . Bedenden a y r ı l m ı ş olan bir nefis (can), bu m ı z a c a t a ~

mamiyle ,tealluk etmez. Çünki bir bedende iki nefsin t a s a r ~ ruf ,etmesi muhaldir. Evet bu nefis o m ı z a c a , o m ı z a c il.e

birlikte hadis olan nefsin tealluku o l m a k s ı z ı n tealluk eder

de, bu nefis çok hayra müsteii, h a y ı r yapma kabiliyeti faz-

,la olursa, h a y r ı artar ve ş a y e t ş e r l i is.e, ş e r t a r a f ı artar.

Bu sebeple: {(,Her i n s a n ı n , kendisine benziyen bil' cini v a r ~ ' d ı r : Ona y a r d ı m eder, yahut bir ş e y t a n , v a r d ı r , Onu a z d ı n r , d o ğ r u yOldan s a p ı t ı r , denilir. E ğ e r bir zamanda, iki bedende

veya iki mekanda iki m ı z a ç h a s ı l olur ve bu iki m ı z a ç için

de iki nefis hadis olursa, bu nefisler a y n ı d o ğ u ş t a ( y a ş t a ) olurlar. Bu takdirde o m ı z a ç l a r bedenlerde a ş a ğ ı y u k a r ı biribirine o l d u ğ u gibi nefisler de öyle iki seviyede bu-

. tunur, b u l u n m a s ı gerekir.

Kimde" a y n l m ı ş ruhlann 'kendi ruhuna münasebeti da

ha' çok olursa, onda bu b i r l e ş m e l e r d e n (ittisalat) türlü a h ~ lak ve huylar, kabiliyetter h a s ı / olur da, o kimse ahvali alemi

bilen ve gerecekte neler o l a c a ğ ı n d a n haber veren bir arif,

45



bir kahin, yahut y ı l d ı z l a r d a n ahkam ç ı k a r a b i i e n veya bun

lardan b a ş k a ş e y l e r e . saltip h a r i k a c ı bir adam olur

. Bazan ,da .vehim kuvveti, a y r ı l d ı k t a n sonra m a d d ı alem kendisi için, ona bir beden olur da onu yüksek alemegeçirmez; h a z ı r l a m a z . Bu alemdeki cüz'! (küçük) sebep'leri

mütalea e d ~ r . Buna b i t i ş i k olan bedenin nefsi de o n l a r ı .bil

mekten, öyle ş e y l e r i t a n ı m a k t a n biraz f a y d a l a n ı r . BiHnen 've t a n ı n a n ş e y l e r i n f e n a l a r ı da v a r d ı r ki bunlar

çok kötüdür. Z ı r a bunlar maddelikten ç ı k m ı ş t ı r . Çok kötü

olanş e y t a n d ı r .

Noksan tabakadan olanh a y ı r l ı

da cindk. Ciniçin de, ş e y t a n / a r için de b i ı " ' t a k ı m alakalar v a r d ı r ki, bir

insan ona t a k ı l ı r , tutulur, y a p ı ş ı r k a l ı r . Bir t a k ı m r u h a n ı fiiller i ş l e r de v a r d ı r ki, tabii fiilleri d o ğ u ı " u r . Maddeden kur-,

tu/mak, kuvvetin kemaline delildir. isterse bu kuvvet ..kö

tülük kuvveti' olsun, isterse . h a y ı r ve iyilik kuvveti.

S a ğ ı m ı z d a ve solumuzda oturan y a z ı c ! meleklere (ki

ramen k a t i b ı n ) gelince:

Bunlarhakkinda pek çok ş e y s o y ! e n m i ş t ; r . Gerçek ş u - o dur: bu mesele bir s ı r d ı r . Bunu ancak Allah t a r a f ı n d a n gön

d e r i l m i ş olan Peygamberler -Onlara sel§molsun-,hir de gök

f ı ı e l e k l e r i bilirler ki, bu meleklergök cisimlerinde tasarruf'

ve tedbirde b u l u n a n l a r d ı r . Bu' gök cisimlerinin B a y ı s ı n ı ise

y a l n ı z Allah bilir. Buna göre söz konusu meleklerin s a y ı s ı da y a l n ı z Allah bilir. Nitekim K u r ' a n ' ı ' n d a .

, ( ~ " ; / i ı . ! . l : ı . . > . - ' ~ r-L"Y. l,..)...9) ( { R a ı b b ' ı ' n m o r d u l a n r ı ı ı arD"

cak kendisi bilir}) (el.,.MOddessir 74/31) b u y u r m u ş t u r . Ö l Ü r ı } m e l e ğ i A.llah T e a l a ' n ı n ' r O h l a r ı kabzetmesini em

r e t t i ğ i melektir. Bu emir ve k a b ı z ; n e f s i , k a b u l l e n m i ş oldum ı z a ç t , a n a y ı r m a y ı içine a l ı r . Bunun misali: Bir kandili

üflemek suretiyle söndürmektir. Üflemek iki d e f a d ı r . Birin-

46



ci üfürmede y a k ı l ı r . N ! t e k i ı ~ l Hak Teala ( u":>.J.J Ü " ~ ~ i l i )

{(Ona ruhumuzdan ü f f e d i k n ( T a h r ı m 66/ 12) b u y u r ı ı i u ş t u r . · i k i n c İ üfürmede söndürür. Nitekim' Hak Teara (o zamanki)

( ~ . J < ; ' ; j l <J if;) ü l . J ~ ...JI ~ . l r L1i,çW .Jy.all C!t).J .)

-, ) " ,

«'sura ü f ü r i i l m ü ş t ü r . Göklerde kim varsa ve yerde kim varsa

ç a l ' p ı h p y ı k ı l m ı ş t l f » ( e l ~ Z ü m e r 39/68) buyurdu. Yine a y n ı ayette (03 rw. I l ı i ,; r ~ ' ; «Sonra ona

,

bir daha üfürülünce bir de bakarsin ki onlar dirilip k a l k m ; ş ~ lar, ne olacak deye b a k ı y o r l a r » d e m i ş t i r . .

47



OÇÜNCÜ .KISIM

PEYGAMBERLER VE MU'clzE

Mu'cizE

Ç a k ı l l a r ı n tesbih etmesi, a s a n ı n bir y ı l a n a d ö n n ı e s i , yabani h a y v a n l a r ı n k o n u ş m a s ı ; Yahudi k a r ı s ı n ı n , zehirledi

kuzu d o l m a s ı n ı n sofra üzerinde, Peygamberin ve ashab ı n ö n ü n e k o n d u ğ u zaman, dile gelip Peygambere: Ey AI

l a h ' ı n R a s O ı ü «benden yeme! Ben zehirliyim» demesi ve da-ha bunlara benzer mu'cizeler; h i s s ı , a k l ı ve hayali olmaküzere üç türlüdür. B u n l a r ı n , s ı r a s ı ile i z a h ı ş ö y l e d i r :

1 - .Hissi Mu'cjze : B e ş duyuya tesir edenler, görülenve t u t u l a ı ı m a d d ı olaylar ... Mesela, ç a k ı l ı n k o n u ş m a s ı , Hak·

T e a ı a ' n ı n · ç a k ı l d a , onun k o n u ş m a s ı n a y a r ı y a c a k ilim ve ha-

yaty a r a t m a s ı n d a n d ı r . H a y v a n l a r ı n k o n u ş m a s ı

da onlardaa k ı ı , kudret ve k o n u ş m a Y a r a t n i a s ı n d a n d ı r . Bunlar i m k a n s ı z ş e y l e r d e ğ i l d i r . Z ı r a Hak Teala HÇlzretleri bazruç denilen bir

nevi tere otunda veya horas'an teresinde. hayat, kudret vezehir y a r a t m ı y a ve ondan da akrep meydana getirmiye muktedirdir. Köknar tohumu ç e k i r d e ğ i n d e n de bir b a ş k a akrepyaratabilir. S ı ğ ı r etinden b a l a r ı s ı , meniden. insan ve sair

h a y v a n l a r ı da kendi maddelerinden vücude getirmektedir.A y n ı zamanda o Peygamberlere has olan o mukaddes ruhunı c a z ı (aciz b ı r a k m a s ı ) ile ç a k ı r t a ş ı n d a hayat, ve kudret y a ~ r a t m ı y a da kadirdir.

48



Derisini oynatan yllanlD maddesini k a d ı n k ı l ı n d a n h a l ~ k e t t i ğ i n i gören ve hisseden, d i ğ e r taraftan da bir k ı l ı n biry ı l a n a dönmesine ş a ş m ı y a n bir kimse, a s a n ı n y ı l a n a dön·

mesine n a s ı l teaccüp \ edebilir? Onu n a s ı l inkar edebilir?Halbuki o kuru a ğ a ç p a r ç a s ı , ' evvelce c a n l ı bir bitki idi. Ken·

disinde hayat v a r d ı . K ı l ise hiç bir zaman hayat sahibi de·

ğ i l d i . K ı l ı n u z a m a s ı , kendinde hayat ' o l m a s ı n d a n d e ğ i l d i r . Onu meydana getiren hücredir. K ı l , hücrenin y a p t ı ğ ı c a n s ı z maddelerin dibinden ve kökünden eklenmekle u z a i ~ . Hayvan

ve bitki o l m ı y a n cisimler de biribirlerine benzerler. Nite·

kim bu, insan v ü c u t l a r ı n d a caiz o l d u ğ u gibi, ayni b e i ı z e r f i k , d i ğ e r cisimlerde de caizdir. Üstelik insan vücudu, m / z a c ı n ı n rtidalde o l m a s ı sebebiyle bu ş e y l e r i k a b u l e t t i ğ i gibi bui'tidal her ne kadar hararate ve rutubete b a ğ l ı olsa da her

cisim m u ~ t e d i l bir m i z a c ı kabule müstaittir. Her cismin ha-,raret ve rutubeti kabul etmesi de i m k a n s ı z d e ğ i l d i r . Peygam

ber (A.S) d u a s ı ve hizmeti de bu ş e y l e r i n mühletsiz, müd

detsiz ve külfetsiz olarak bir anda oluvermesinemüessir

oiabilir.

Gerçi bu gib,i v a k ı a l a r C e n a b - ı Hak, ilahi adet ve n ı z a m ı n c a belirli müddetleri içinde zaman zaman derece derece

vücude getirmekte ise de b u n l a r ı ' mu'cize yolu ile Peygam·

berlerinin elinde müddetsiz' meydana getirtmekle de Pey-·

gamberlerinin ş e r e f i n i izhar ediyor.

Hariku/'ade (adet üstü) ş e y l e r i n vukua gelmesi muhar

d e ğ i l d i r . Buna misal: g ü n e ş ve a t e ş (hararet)tir. ÇÜ,nki s ı v ı cisimlerde vesairlerinde g ü n e ş i n tesiri. ile husule gelen·

ş e y l e r , ancak belli b a ş l ı bir zaman içinde ve tedr/ci bir sO-, rette meydana gelir. Halbuki a t e ş i n harareti ile h a s ı l o l a n ·

lar birden( k ı s a

zamanda) olur. O halde Peygamberlerin mur a d ı n ı n her hangi bir yöndeki tesiri neden muhal olsun ki,

onun (iradesinin) sair i n s a n l a r ı n iradesine nisbeti: a t e ş i n hararetinin g ü n e ş i n hararetine nisbeti gibidir.

49



2 - Akl! Mu!cize :' Bu, Hak T e a l a ' n u ı : '

( 6 ~ , ~ ) ' 1 i ' ~ if 0 1-' ) {{Hiç bir ş e y y o k t u ı ' ki Onu tesbih etmesin» (isra 17/44) k e l a m ı d ı r :

Bu da y a r a t ı l m ı ş ne var ise, y a r a t a n ı n a ve vücuduna ş a ~ hadet eder., T ı p k ı bir b i n a n ı n banisine ( y a p a n ı n a ) ; bir kita-'

b ı n y a z a n ı n a ş a h i t l i k etmesi gibi. Böyle ş a h i t l i ğ e : l i s a n - ı hal (hal dili) denilir.

, islam k e l a m c ı l a r ı buna: {(medlulüne delaleteden ş e y ~ ,

dir» derler. i n s a n l a r ı n a h m a ğ ı da bu rütbeyi, böylesi bir rfade ve sözü, bilmez ve onu ikrar etmez.

3 -Haya l i Mu'cize : Lisani hal (hal dili) temsil sqreti

ile m a h s C ı s (hissedilen) bir ş e y o l u r . Bu hal Peygamberle

rin ve resullerin -hepsine salat'ü selam -olsun- h a s s a l a r , ı d ı r . Nitekim hal dil i uykuda, Peygamberlerden b a ş k a l a r ı n a datemessül e d e ı ' de onlar ses ve söz i ş i t i r l e r . Mesela: « insanr ü y § s ı n d a , kendisine söz söyliyen deve görür. Yahut kendi

ne hitap eden at görür veya ö l m ü ş bir kimse ona bir ş e y verir veya elinden tutar, yahut kendinden bir ş e y i a l m ı ş ve

yok e t m i ş göt"i.ir. Yahut da p a r m a ğ ı n ı a l t ı n veya g ü m ü ş ol

m u ş veya t ı r n a ğ ı l ) ı a r s l a n o l m u ş ve daha bunun gibi uyuya-_

n ı n r ü y a s ı n d a g ö r d ü ğ ü (adet üstü) ş e y l e r görür.»

i ş t e i n s a n l a r ı n r ü y a l a r ı n d a g ö r d ü ğ ü bu gibi ş e y l e r i , Peygamberler de u y a n ı k hal/ari nde görürler ve onlarla uyani'k

hal/erinde k O h u ş u r f a r . O derece _ki gerçekten o u y a n ı k zat

bunun, kendinden hayali bir söz mü yoksa hariçten h i s s ı bir

k o n u ş m a m ı o l d u ğ u n u a y ı r d e d e m e z . U y k ı ı d a olan da ı - ü y a s ı n d a gördüklerinin bir rüya ol

d u ğ u n u ancak u y a n m a s ı ile bilir, uyku ile u y a n ı k l ı k a r a s ı n ı bu sebeple a y ı r d e d e r . ,

Bir kimsenin v e l l l i ğ i tam olursa, d i ğ e r bir deyimle ve-



layet-i tEhnmesi olanlar, veniik feyzinin ı ' ş ı k l a r ı n ı , h a z ı r olan

l a r ı n h a y a l l e r i n e o derece bo/verir ki; bu ı ş ı ğ ı alanlar, gö-

r e c e ğ i n i görürler, i ş i t i c e ğ i n i i ş i t i r l e r . Hayali temsil, hayatin

c a n l a n m a s ı , cesetlenmesi bu mertebede olanlarda m e ş h u r -dur. VeHlik mertehelerinin bu derecelerine, hepsine, topu

na,inanmak gerekir.

B -. EFA Ar-Peygamberlerin ..hepsine salat'ü selam ols'un- ve Allah

d o s t l a r ı n ı n (vemerin) ş e f a a t etmelerine gelince:

Bilinmelidir ki ş e f a a t ; ilahi huzurdan P t ; ı y g a n i b e r l i k c , e v -herine d o ğ a n bir nurdan ibarettir. Bu nur, ayni zamanda,

Peygamberden, Peygamberlik cevheri ile münasebet kur-

' m u ş ve münasebeti çok büyük bir sevgi ile; sünnet/eri s ı k ı tutmak ve çok salavat getirmek ile s a ğ l a m l a ş t ı r m ı ş olanla

r ı n cevherine ve ruhuna da, y a y ı l ı r . Bunun misali: G ü n e ş i n ı ş ı ğ ı gibidir k i ~ suya d ü ş ü n c e muhakkak z i y a s ı y a n s ı y a c a k ve bu da her yerde d e ğ i l , ancak suya . y a k ı n olan duvarda

ve d u v a r ı n da y a n s ı m a kanununa göre belirli bir yerinde

o l a c a k t ı r . Hem de z i y a n ı n o belirli yere aksetmesi, o r a s ı ilesu a r a s ı n d a ve durum itibariyle h a s ı l olan bir münasebete .

b a ğ l ı d ı r . Bu münasebet ise d u v a r ı n d i ğ e r mahallerinde mev

cut d e ğ i l d i r . Z i y a n ı n ' duvarda p a r l a d ı ğ ı omahal, öyle bir yer

dir ki b u r a s ı su ile sudaki ziya mahalli a r a s ı n d a , bir çizgi

çizilecek olursa bu çizgi 'ile o yer a r a s ı n d a meydana gelen

a ç ı , suyun d ı ş yüzü ile g ü n e ş a r a s ı n d a meydana gelen , a ç ı . : ya denktir. Ondan ne dar, ne de g e n i ş d e ğ j f d i r , e ş i t t i r . iki

a ç ı da a y n ı derecededir.(*)' Bunun b e n z e r l i ğ i a ç ı k t i l , . Söz

götürmez. istiyen tecrübe edebilir. Böyle biri birine e ş i t iki

(*) Gazali geometriyi ve f i z i ğ i , y a n s ı m a k a n u n l a r ı n ı biliyor. Kendisin

den önce de bu ilimler islôm medreselerinde okutuluyordu. (Mu

tercim).

51



a ç ı ancak d u v a r ı n bu özel mahallinde olabilir. Suya d u ş e n g ü n e ş i n z i y a s ı n ı n su ç e v r e s i ~ d e k i duvarda y a n s ı y a c a ğ ı yer,

ancak d u v a r ı n bu biri birine e ş i t iki a ç ı n ı n t e ş e k k ü l edebi-

l e c e ğ i özel yeridir. B a ş k a yer'inde o l m a s ı n a ,imkan yoktur.Duvardaki y a n s ı m a a l a n ı n d a n suya bakan bir g ö z , g ü n e ş i gökte d e ğ i l suyun içinde görür. Bu misal hakikaten çok par-

l a k t ı r . i ş t e iki h a k ı k a t i temsil eden g ü n e ş ı ş ı n ı n ı n suya

v u r d u ğ u , sudan da y a n s ı m a ile belirli bir mahalle g e ç t i ğ i gibi A l l a h ' ı n nuru da Peygambere d o ğ a r , Ondan da kendisi

ile h a k ı k i ve k a f ı münasebet k u r m u ş olanlara geçer. Ayni

zamanda da ilahi nura k a v u ş a n bir insan kendisinden Pey-

gamberini ve ondan da A l l a h ' ı görür. Nitekim z i y a n ı n akset-

mesindeki duruma ait m a d d ı münasebetler, b a z ı özellikleri,

g e r e k t i r d i ğ i gibi ilahi n C ı r u n da Peygamberden y a n s ı m a s ı hu-susundaki a k ı l ve m a n e v ı münasebetler de, manevi cevher-

lerde ruhani maddelerde bu özel mahallere l a y ı k olan gö-nül/ere ihtiyaç gösterir.

Kimi,tevhid istila ederse, A l l a h ' ı n b i r l i ğ i n i n alemler-

dekr tecellisi bütün, v a r l ı ğ ı n ı kaplarsa, muhakkak ki o ı ı u n i l a h ı huzur ile münasebeti kuvvetlidir. V a s ı t a s ı z olarak kal-

bine i l a h ı nur y a ğ a r . Bunlar P e y g a m b ~ r l e r d i r .

Kim; de, sünnet içiyle" d ı ş ı y l a sarar ise; Peygamberinbütün sünnetlerini y a p m ı y a can atar ve Peygambere tam

manasiyle uyar ve ona u y a n l a r ı ( a s h a b ı n ı , o n l a r ı n tam izin-

de ve yolundagidenleri, alimleri, kamil/eri) sever, ve fakat

'vahdaniyyeti 'müla'hazada A I / a h ' ı n b i r l i ğ i n i ve birlik tecel-

'"erini m ü ş a h e d e ve tefekkürde a y a ğ ı rasih olmazsa yani

islam ve ı m a n s a h a s ı n d a yüksek bir alim olmazsa, .onun

ilah, hu?ur ile münasebeti, ancak ' v a s ı t a ile s a ğ l a n ı ' r ve oilahi 'nuru almakta v a s ı t a y a 'muhtaç olur.

Nitekim g ü n e ş e a ç ı k o l m ı y a n dl/var, g ü n e ş e a ç ı k olan

suyun v a s ı t a s ı n a ihtiyaç gösterir. (Bu misale esas, olan

52



meselede duvar yerinde olan erenlerde gönül/erine ilahi

nurun d o ğ m a s ı ve H a k k ı görebilmesi için Peygambere ve

ona candan b a ğ l a n m a ğ a m u h t a ç t ı r .

Dünya i ş l e r i n d e y a p ı / a n y a r d ı m ve ş e f a a t ı n h a k ı k a t ı dai ş t e bunun gibi bir sultan-vezir misaline döndürülür kf, ve-

. zir, s u l t a n ı n kalbinde husÜ'si bir yer t u t m u ş ve ona y a k ı n / ı -ğ ı n son derecesine e r m i ş t i r . Sultana, bazan vezirin dostla

r ı n ı n h a t a l a r ı n d a n h a b e r gelir de sultan o n l a r ı afveder. Bu.

sultan 'ile vezirin a d a m l a r ı a r a s ı n d a k u r u l m u ş olan bir mü

nasebetten d e ğ i l d i r . ' Fakat o n l a r ı n sultan ile münasebeti bu

lunan vezire b a ğ l a n m ı ş , onun ile münasebet k u r m u ş olmal a r ı n d a n d ı r . i ş t e bunlara gelen inayet, vezirin v a s ı t a s ı Hedir:

Onun, sultan y a n ı n d a k i h a t ı r mevkli sebebi iledir. Yoksa

kendilerinin sultan y a n ı n d a dereceleri o l d u ğ u n d a n d e ğ i l d , i r . Aradan v a s ı t a k a l d ı r ı l s a , vezir m e v k ı i n d e n a y r ı l s a ve

sultan ile münasebeti kesilse, a r t ı k s u l t a n ı n inayetleri on

laraş a m i l o l m a z . S u l t a n ı n

onlara eskisi gibi iyilik vei h ~

s a n ı gelmez. Ayni zamanda onun yerine gelen yeni vezirin

a d a m l a r ı da d o ğ r u d a n d o ğ r u y a sultandan bir ihsan ve b a ğ ı -nail oJmazlar. Çünki sultan yeni vezirin a d a m l a r ı n ı tani-'

maz. O n / a r ı n vezir i/e hususiyet derece/erini Inevk,; ve de-

ğ e r l e r i n i bilmez. B u n l a r ı ancak vezirin t a n ı t m a s ı ile bilir.

Vezirin kendilerine g ö s t e r d i ğ i r a ğ b e t ve alaka ile o n l a r ı af

v ı n a veya i h s a n ı n a mazhar k ı l a r . i ş t e vezirin, sultan y a n ı n d a o n l a r ı t a n ı t m a k ve kendi

sinin onlara olan r a ğ b e t i n i izhar etmek hususunda sultana

s ö y l i y e c e ğ i sözlere: 'mecaz yolu ile { ( ş e f a a t » denir. Gerçek

ten ş e f i yani hakiki ş e f a a t ç ı ise vezirin sözü d e ğ i l ancak

vezirin sultan y a n ı n d a k i mevki! ve d e ğ e r i d i r . O söz ise an-

cak m a k s a d ı ı z h a r etmek içindir. Halbuki Allah Teala her

hangi bir' kulunu b a ş k a s ı n ı n tarif etmesine ve t a n ı t m a s ı n a asla muhtaç d e ğ i l d i r . Sultan da vezirine mensup bir a d a m ı ve onun, veziri y a n ı n d a k i bu mevkli ve hususiyeti b i / m i ş

53



o l a y d ı , vezirin sözüne. ihtiyaç o l m a z d ı . Ş e f a a t hususunda

bir· söz vakelamolmadan af ve b a ğ ı ş l a m a h a s ı l olurdu.

Allah Teala ise sultan gibi d e ğ i L , vezirine yani Pey

gamberine mensupo l a n ı

ve Peygamberi ile münasebetderecesini bilmektedir. Allah Teala Peygamberlere -hepsi

ne salat selam olsun- k i m l e r ~ ş e f a a t edeceklerini ve nelet:'

. deyeceklerini b i l d i ğ i halde, o n l a r ı huzurunda k o n u ş m a l a r ı ...na izin v e r m i ş o l a y d ı , o n l a r ı n diyecekleri, yine kendi bildi

ğ i , sözle.r yani ş e f a a t ç ı l a r ı n d i y e c e k l e r i ş e f a a t sözleri olur

du. Allah Teala Hazretleri ş e f a a t ı n h a k i k a t ı n ı bir misal ile

c a n l a n d ı r m a k isterse, onu his ve hayille koyar.· Bu temsilde ancak ş e f a a t ile me'zun olan; ş e f a a t d i l e ğ i n i ifade eden

sözler/e olur. Buna da y u k a r ı d a geçen temsilde z i y a n ı n mü·

nasebet yolu ile aksetmesimisali delillik eder. Hakikaten

Peygamber t a r a f ı n d a n y a p ı l a c a k ş e f a a t e · hak kazanmaktan

b a ~ s e d e n haberlerde bildirilen k i ş i l e r i n hepsi, RasQl-i Ek

rem CA.S.) ile ilgili ş e y l e r e b a ğ l a n m ı ş t ı r . Ona salavat getir

mek, kabirini ziyaret etmek, ezana cevap vermek, ezan so

nunda dua etmek ve saire, Peygambere olan sevgi, s a y g ı ve o n u n l a . a ı a k a y ı , ruhani münasebeti kuvvetlendiren se

bepler v a s ı t a l a r d ı r .

54



DÖRPÜNCÜ K ı s ı M

ÖLÜMDEN SONRAKi HAYAT

A- KABiR HAYATIRuh, b e d e n d e n a y r ı l ı n c a . vehim kuvvetini kendisi ile

beraber t ! l ş ı r ..

Nitekim bunu y u k a r ı d a . söyledik.

Ruh,

bedeni vücuda getirenm a d d ı ş e y l e r d e n t a m a m i y ~

le s ı y r ı l a r a k , a y r ı l a r a k tek b a ş ı n a k a l ı r . Hem de ölOmünde,bedenden ve dünyadan a y r ı l d ı ğ . ı n ı bilir ve kendisini ö l m ü ş , kabire k o n m u ş bir insan olarak veolü sOretinde tevehhümedebilir. N a s ı l dünyada iken, bunu tevehhüm ve tehayyüfediyor; bedenini kabira k o n m u ş olarak gözü önüne getiriyor. D o ğ r u ş e r ı a t ı a n n haber v e r d i ğ i hissI. maddi ukObetler

yolu ile kendisinegelecek a c ı l a r ı n ı ,da hissediyorsa ölümü,ile beraber ölüm ötesi,kendisine y a p ı l a c a k ş e y l e r i ; d ı n i m izin b i l d i r d i ğ i veçhil.e. tevehhüm etmek suretiyle, hissedec e k t ı r . i ş t e bu Kabir a z a b ı d ı r .

E ğ e r ruh s a ı d ise bu a z a b ı , I t ı k a d ve i n a n c ı n a m u v a f ı k ve m ü / a y i n ı olarak cennet/er, ı r m a k l a r , bahçeler, bostan/ar,-vildanlar, g ı l m a n / a r ; hOri/er, p ı n a r l a r , bardaklar ve sairmetlerolarak tehayyül eder. i ş t e . bu da Kabir s a v a b ı d ı r .

Bunun içindir ki Peygamber (A.S.) Efendimiz Hazret-



leri: ( ~ K a b i r : ya cennet bahçelerinden bir bahçe veya ce

hennem çukurlarmdan bir , ~ u k u r d u r » d e m i ş t i r . i ş t e , h a k ı k ı kabir -kabrin h a k i k a t ı , orada h a y a l l e ş e c e k

olan sevap ve azaba aitbu ş e k i l l e r d i r .

Kabira z a b ı

ve se·v a b ı da a n l a t t ı ğ ı m ı z haller ve hayallemelerdir.

ikinci n e ş ' e t ( t e k r a r ' d o ğ u ş ve d i r i l i ş ) de ç o c u ğ u n anarahminden ç ı k t ı ğ ı gibiruhun (ölümünden sonraki berzah ale

mini.n tevehhüm ve tehayyül) ş e k i l l e r i , t o z l a r ı n d a n s ı y r ı -, I ı p ç ı k m a s ı d ı r . Nitekim Hak T ~ a l a Hazretlerinin :

~ j J i • ~ ~ ~ - ' ();... J;j ~ t : ; , . : , i ~ j J J ..p ).( u - , . . ü . , : . ; . ı . . . V r=ü j J b l1 I . . ı L:, ~ ' i i i 0-* P

«Ya Muhammed! o münkire, onu o ç ü r ü m ü ş kemikleri ev .

velce yapan diriltecektir. O'da her türlü y a r a t ı l ı ş ı t a m a m ı ile bmr de! O öyle bir ma'buddur ki, sizin menfaat ve h ~ y -r ı m z

içiny e ş i l a ğ a ç t a n a t e ş y a r a t m ı ş t ı r .

Siz dea t e ş l e r i n i z i

ondan y a k ı y o r s u n u z . » (Yasin 36/79-80) demesi a ç ı k bir d e ~ Iii ve bu d o ğ u ş a parlak bi'r m ı s a l d i r .

B- KI Y A M ET

'***

Hazreti Peygamber (A.S.) ( wt+.:9 wÜ ..1..M , ü L ı )

( ~ K i m ölürse gerçekten onun I < ı y a m e t i j k o p m u ş t u r . » k e l a m ı n -daki « f e ~ ) burada takip içindir. Yani ,ölünün ölümü a n ı n d a hemen k ı y a m e t kopar, demektir. Bunun misali : tam ölçüde

k a p a l ı bir yerden yeterli miktarda bir ş e y ç a l a n ı n elinin

kesilmesini hak etmesigibidir ki bu ceza h ı r s ı z l ı k fiilindengeri b ı r a k ı l a m a z , derhal verilir.

Hak Teala Hazretleri:

i l i J i i , r . ı : - - ~ .91- ,J l i l i l ü "::J 1 l r. ' ' ' , l.L.J-:! rJ ı : r -' )( . ı . . . u ' ı ""1) ç,L., ~ j i ~

(,.I , •

,56



({Kim de tekrar s a v a ş m a k için bir tarafa çeldlmek veya bir

b ö l i i ğ e u l a ş m a k m a k s a d ı _oJmadan öyle bir günde onlara ard

ka çevirirse muhakkak Allah'm gazabma . u ğ r a y a c a k t ı r . » (el-Enfal 8/16) b u y u r m u ş t u r .

Büyük k ı y a m e t ise Allah y a n ı n d a tayin e d i l m i ş bir müd

dettir. O z a m a n ı gelince k o p a c a k t ı r . Onun vaktini O'ndan

b a ş k a kimse a ç ı k l ı y a m a z . Ona ait bilgi Allah y a n ı n d a d ı r . Vakitler, zamanlar, her ne kadar onlarda benzerlik 01-

sa da, her birisi için bir t a k ı m h a s ~ a l a r , özellikler v a r d ı r ki bunlar v a r l ı k ç e ş i t l e r i n d e n b a z ı l a r ı n a ait olur ve bunlara

ziraat; üreme z a m a n l a r ı n d a ve bunlardan b a ş k a yerlerde itibar edilir.

K e l a m c ı l a r y a n ı n d a ise, bunlar (vakit ve zaman) A l l a h ' ı n m e ş i y y e t i n e irca olunur. Çünki Hak Teala Hazr.etleri her

, ş e y e öyle bir vakit ve zaman tahsis eder ki, her ş e y i irade

ve m e ş i y y e t i ile o vakitte ı c a d eder. BUnunla beraqer vakit

ler, hem kudrete ve hem deA l l a h ' ı n

münezzeh, yüksek veezell z a t ı n a ; izafetle m ü t e ş e b b i h t i r . Biri birine uzak, y a k ı n b e n z e r ı ikte, a ç ı k - k a p a l ı manalan olari sözlerindendir.

Felsefeciler de: «hadiselerin, o l g u l a r ı n b a ş l a n g ı c ı , göklerin hareketidir. Hak/katen göklerin devirleri, d ö n ü ş l e -ri ve hareketleri muhteliftir. S ü r ' a t l a r ı biri birine uymaz,

f a r k l ı d ı r . Her ş e k l i n vücuda g e l i ş i , k e n d i s i n d e n g a y r ı s ı n ı n t e ş e k k ü l l e r i n e mübayindir. Bu haL, Oklides hendesesinin

b u r h a n l a r ı ile takarrur e t m i ş t i r . Çünki o t e ş e k k ü l l e r d e n vü-cuda g e l m i ş olan her ş e k i l ve her d ö n ü ş bir daha aslma

dönmez.» derl'er. Bu sözleri ile de; müneccimlerin (astro

n o m l a r ı n ) :' {(tecrübe, gözlemde, bir f e I e ğ i n t e ş e k k ü l l e r i n d e n her biri için bir avdet ve t e ş e k k ü l v a r d ı r » d a v a s ı n ı iptal

ediyorlar. '

Bu itibarla da d i ğ e r d ö n ü ş / e r e mübayin olan bir devir

ve d ö n ü ş ü n yenilenmesi ve bunun içinde de evvelce misli

5.7



hiç g ~ r U l m e m i ş qir t a k ı m garip h a y v a n l a r ı n vücüde gel

mesi caiz görülüyor. .Suya bir t a ş atarsak suda bir daire ş e k l i meydana ge-

lir ki bu s e k ı in d a i r e l e ş m e s i suyun d e r i n l i ğ i ile mütenasip

olur, s u y ~ n d e r i n l i ğ i a r t t ı k ç a da bu daire ç o ğ a / ı r . Bu dairetamam olmadan önce suya bir t a ş daha atarsak suyun, ikin

ci t a ş t a n sonraki hareketinin birinci d e f a s ı n d a k i g i b i olma

l a z ı m g e l m e z ~ Çünki su evvelkinde durgun idi. ikincide

ise hareketlidir. H a k ı k a t e n d a / g a l ı bir suya a t ı l a n t a ş ı n meydana g e t i r e c e ğ i daire durgun suya a t ı l a n t a ş ı n t e ş k i l e d e c e ğ i daireye uymaz. Sebepler e ş i t olmakla beraber bi

rinci t a ş ı n eseri ikinci ile imtizaç e t t i ğ i i ç ı n ş e k i l l e r a y r ı a y r ı olur.

Farzet ki d a l g a l ı suda meydana g e l m i ş olan ş e k i l dur

gun suda ki ş e k l e uygundur. Bu takdirde {(sabitlerin, evç

lerin ve cevherlerin» (hal ve mahiyyetleri d e ğ i ş m i y e n mad

del,erin, sebeplerin) birinci ş e k i l d e b u l u n d u ğ u hal gibisinde

durabilmeleri n a s ı l mümkün o l a c a k t ı r ? O halde devirlere;'

.. d ö n ü ş l e r e ait ezel1 takdirde vücud ve ibda ( v a r l ı k ve mey

dana g e l i ş ) n i z a m ı n d a n belli bir yolun h i l a f ı n a b i r yol' ikti

za eden bu devirlere muhalif bir devrin v a r l ı ğ ı i m k a n s ı z . olmaz. .

Bu yenI yolun, naz/ri g e ç m e m i ş , emsalsiz bir örnek ol

m a s ı da muhal

d e ğ i l , mümkündür. Hem de bu yolun hükmü

nün baki k a l m a s ı ve eski. s i l i n m i ş devir gibisine k a t ı l m a -m a s ı i m k a n s ı z olmaz. Netice itibari ile yeniden ve yoktan

meydana getirilen bu ibda'dan h a s ı l olan yeni yol, tL kendi

hallerinde tebeddül ets'e bile» kendi cinsinde daim ve müs-

t e m i r k a l ı r . .

i ş t e , büyük k ı y a m e t i n m / a d ı (belirli z a m a n ı ) da: yüksek

. sebeplerin,bu garip t e ş e k k ü l ü n ü n hllsOfüdür. Bu da; bütün

r u h l a r ı içine alan külll bir sebep olur ve hükmü de r u h l a r ı n hepsi için geçerlidir. .

58

; '



Umumi k ı y a m e t de öyle bir vakte mahsus olur ki, onun

bilgisini yani vuküa g e l e c ; ~ ğ i v a k t ı , saati b e ' ş e r i hiç bir kuv

vet kapsayamaz. insan a k l ı , insan·ilmi kestiremez. Peygam

berler dahi bunu bilemez. Çü.nki Peygamberlere k a l d ı r a b i lecekleri, kabul edebilecekleri kadar ş e y l e r a ç ı l ı y o r ve k e ş ~ fo/unuyor. ' .

K ı y a m e t i n bir gün k o p m a s ı n ı n muhal o l d u ğ u n a , ne k e ~ lam ilminden ve ne de felsefecilerden' bir bürhan gelmeyin

ce k ı y a m e t i n vukOunu tasdik etmek icab eder.

Gerçekten,. k ı y a m e t i n k o p a c a ğ ı n a dair d ı n ı , n a k ı l öyle

a ç ı k bürhan g e l m i ş t i r k i onu tevil etmiye ve b a ş k a bir ş e y e ' hamI etmiyeyol yoktur. D ı n i n a ç ı k ve· k a f ı surette bildir

d i ğ i ş e y e inanmak gerekir. O n u n ~ t e ' v i l i mümkün olmaz'.

Nitekim bir 'devrin (dönme) ve d o l a ı ı m a n ı n kendi sebe

bini ihdas eden bir ş e k i l i l e dönmesini; benzeri g ö r ü l m e m i ş olan h a y v a n ç e ş i t l e r i n i meydana getirmesi uygun görülü

yor. Bunun gibi içinde ölü' cesetlerin p a r ç a l a r ı n ı n , s a ğ l ı ğ ı n - . daki. gibi, bir bedende t o p l a n a c a ğ ı ve r u h l a r ı n bedenlerine

dönerek, ölüJerindirilip, h a ş r o l u n a c a ğ ı bir z a m a n ı n da ha-

dis' o l m a s ı ı c a b e d e r . N a s ı l b a h a r ı hiç g ö r m e m i ş olan bir cahil, o mevsimde

bitkiler, ç a y ı r , çimen, sebzeler, meyvalar n a s ı l . olur? kuru-

. m u ş , ö l m ü ş otlar, s a r a r ı p s o l m u ş , y a p r a ğ ı n ı d ö k m ü ş a ğ a ç -lar bir daha c a n l a n ı p eski halini a y n ı ile n a s ı l a l ı r da çiçek

l e n i ı · , y a p r a k l a n ı r , m e y v a l a r verir? Olmaz böyle ş e y diyek ı ş mevsiminde d ü ş ü n ü r ve inkar eder. Bahar mevsimi ge-

lince de o n l a r ı "gözleri ile görür. '

Halbuki bu dünyadaki ölürn-dirim gibi iki türlü h a y a t ı , hisleri.mizde c a n l a n d ı r a n mevsimlerin a r a s ı n d a geçen o l u ş

z a m a n ı oldukça u z a k t ı r ; Fakat i n s a n ı n döllenme, sureti ile

dünyaya g e l d i ğ i ' ilk d o ğ u · ş u ile ikinci n e ş e t i . a r a s ı n d a k i . ge-

59



l i ş m e z a m a n ı daha çok u z a k t ı r . O kadar bunlar biri bi-

rine k ı y a s l a n m a z .

c- H A Ş R *'::

R u h l a r ı n , · bedenden a y r ı l d ı k t a n sonra k ı y a m e t t e (ikin-

ci sOra ü f ü r ü l d ü ğ ü n d e ) tekrar dönmesi muh§,! d e ğ i l d i r , mümkündür. Buna taaccüp etmek uygun olmaz. A s ı l teac-

cüp edilecek ş e y ; ruhun bedene ilk t a a ı ı ü k u d u r . Bundaki

garabet; ruhun bir vakitte b i r l e ş t i ğ i ve a l ı ş t ı ğ ı bedene clön-

mesinden daha a ç ı k t ı r ..Ruhun bedendeki t e s ı r i bir fiili tesir ve bir teshirdir.

Tekrar bedene dönmesinin i m k a n s ı z l ı ğ ı n a hiç bir ·bürhan

yoktur. Bu bedenin, ikinci defa ruhun tesir ve teshitini ka-

bul etmesine b a ğ l ı ö l u ş u da mümkü·ndür.

A k ı ı l a r ı z a y ı f olanlar a s ı L , i n s a n l ı k i s t i d a d ı n ı n , tedriç

suretiyle azar azar s a ğ l , a m bir duraktaki (ana rahmindeki)

nutfeden, sonra da kan p ı h t ı s ı n d a n , h a s ı l o l m a s ı n a ş a ş ı r -m a l ı , ş a ş k ı n k a l m a l ı d ı r . Böyle o l m a s a y d ı t e s h ı r i kabul ve

bu teaccübü defeden bir istidat da kabul olunmazdl.Ger-

çekten biz bunun tedriç ile mümkün o l d u ğ u n u a ç ı k l a d ı k ki; bu

bir d o ğ u r u ş m a y a n ı döllenmedir.

D o ğ u m v e · d o ğ m a y a gelince: bu tedriç ile olmuyor, Belki

bunun birden oluvermesi mümkündür.

Görmez misin ki; döllenme sOretiyle meydana gelen fa-

reler, tedriç ile, e r k e k - d i ş i b i r l e ş m e s i ile hani/le k a l d ı k t a n sonra oluyor da. toprak ve tezekten h a s ı l o l a n ı n d o ğ u m u defaten, birden bire oluyor. Çünkü: ( ş i m d i y e kadar azar

azar g e l i ş e r e k , büyüyerek) b a z ı s ı tam fare ve b a z ı s ı da bil-

k ü v ~ e fare hacimine y a k ı n ( ç e ş i t l i büyüklükte) hiç bir top-

rak ve tefek b u l u n m a m ı ş t ı r . Yaz mevsiminde bir t a k ı ı l ı ufu-

netlerden ( b u r u ş m u ş , e s k i m i ş , ç ü r ü m ü ş ş e y l e r d e n ) d o ğ a n 60



karasinekler de bunun gibi birden oluyor. (Bu safhada da)

hali b o z u l m u ş , mühlet vetedriç olmadan kar-asinek ( o l m u ş veya ona bilkuvve y a k ı n o l m u ş türlü hal ve ş e k i l l e r d e ) bir

ufunet b u l u n m a m ı ş t ı r . ikinci n e ş ' e t (ölümden sonra dirilmek) a s l ı n d a bulunan

parçalardan -her ne kadar a y r ı l m ı ş , d a ğ ı l m ı ş ve ş e k i l l e r i bo

z u l m u ş dahi olsa- yine bir d o ğ u ş , y a n ı meydana g e l i ş t i r . ~ ! I E l . ~ t ı l l i & r . \ ~ ~ ~ J l W ı ' t ' ı ' ~ " ' l ~ 1 ! ' , · " .

Evet Allah Teala Hazretleri ş e k i l l e r 've suretler b a h ş e ~ den s a n a t ı ile o p a r ç a l a r ı n maddelerine eski ş e k i l ve suret

lerini geri verecek bu suretle o eski ve evvelki özel k a r ı -ş r ı n ikinc( bir defa h a s ı l o l a c a k t ı r . Hem de o p a r ç a l a r ı n e v ~ velce yani ilk defa d ü n y a y a g e l i ş i n d e k i k a r ı ş ı m d a hadis

olan c a n ı ve ruhu, bu ikinci k a r ı ş ı m d a da a y n ı ile h a s ı l ola

cak, a r a l a r ı n d a k i ilgi ve alaka ile beraher o' parçalara tes

h ı r ve onlara tasarruf sebebiyle yine avdet edecektir. .

Bunun misali gemisiyle sefereç ı k a n

bir kaptana benzer. Gemisi. bir f ı r t ı n a d a b a t m ı ş , p a r ç a l a n m ı ş , parçalar. da-

ğ ı l m ı ş ; kaptan da yüzmeksuretiyle bir adaya ç ı k m ı ş t ı r . S o n -ra g e m i o n a r ı l m ~ ş d a ğ ı l a n p a r ç a l a r ı a y n ı ile yerine k o n m u ş ve gemi evvelki haline g e t i r i l m i ş ç a l ı ş m a s ı s a ğ l a n m ı ş ; de

hize k o n u l m u ş , kontrolü y a p ı l m ı ş ve sefere h a z ı r d u r u m a g e t i r i l m i ş t i r . Kaptan da tekrar gemiye d ö n m ü ş , gemiyi ça-

- I ı ş t ı n n ı ş , y ü r ü t m ü ş ve onda i s t e d i ğ i gibi tasarruf e t m i ş t i r . i ş t e bu misaldeki gemi: beden, kaptan da ruhtur. .

Bu dirilme ve p a r ç a l a r ı n t o p l a n ı ş ı ve y e n i l e n m i ş mizaç

(tabiat, bünye) evvelkinden b a ş k a bir ruhu gerektirmez.

Çünki bir m i z a c ı n hudusu, y u k a r ı d a g e ç t i ğ i üzere, ona ait

olan ruhun hudOsunu (avdetini) gerektirir. Bir m i z a c ı n ( b ü n ~ yenin) eski haline dönmesine gelince: bunu ruhun, eski ha-

l i n e d ö n m ~ s i n d e n b a ş k a bir ş e y tahakkuk ettirmez.

D ü n y a n ı n , . kendinde bulunan p a r ç a l a r ı n ı n , k a t r i l y o n l a r ı geçen s a y ı s ı z c a n l ı v a r l ı k l a r ı n , bedenlerini t e ş k i l etmiye

61



y e t m i y e ç e ğ i n l s a n a n l ' a r ı n s a n ı s ı ise k u ı ' u bir zan ve vahimdir. Bunlara asla itibar yôktur. i n s a n ı ve ondaki dünyevi par- .ç a l a r ı ; d ü n y a n ı n ihtiva e t t i ğ i m a d d ı p a r ç a l a r ı ile, kim muka-'

yese e t m i ş ve her ikisindeki atom m i k t a r ı n ı n h e s a b ı n ı kimy a p m ı ş t ı r ? B u n l a r ı n s ı n ı r l a r ı n ı ve ölçülerini hangi mühendisç ı k a r m ı ş t ı r ? B a l ı i 'kitaplarda bu meseleye dair olan ihtilafa,gelince: Tevratta, cen,net ehlinin, n a ı m c.ennetinde(nimetler yurdunda) on bin sene k a l a c a k l a r ı , sonra melek olacakl a r ı , Cehennem h a l k ı n ı n da cehennemde bu kada .. ve daha

fazla d u r a c a k l a r ı , b u n l a r ı n d a ' sonunda ş e y t a n l a r o l a c a k l a r ı h a k k ı n d a haberler v a r d ı r . incil'de ,de, i n s a n l a r ı n meleklerhalinde h a ş r o l a c a k l a r ı , yemiyecekleri, içmiyecekleri; uyum ı y a c a k l a r ı , döllenmiyecekleri y a z ı l m ı ş t ı r .

Kur:an'da ise, insanlar, Allah T e a l a ' n ı n , o n l a r ı e v v e l c . e y a r a t t ı ğ ı dünyada o l d u k l a r ı g i b i h a ş r e d e c e ğ i a ç ı k l a n m a k t a -, d ı r . Nitekim Hak Teala Hazretleri :

s'

( J j l f ~ . . ü ı J3 L J ~ ı : . r 0 } - ' ~ ) ,

{(Bizi eski halimize kim iadeedecek? diyorlar. Onlara cevapolarak. Sizi ilk defa y a r a t m ı ş olan. de!» ( e ı . i s r a 17/51) ern-.

rini v e r m i ş t i r . A y r ı c a ibrahim (A.S.) Allah Teala Hazret-

lerinden: ( ~ . . , . J ' ~ , ' - ~ 4 ' ~ . J i Y . J ) «Rabbim

ö l ü l e r i n a s ı l d i r i l t e c e ğ i n i ' bana göster!» (el-Bakara' 2/260), diye s o r m a s ı ve Üzeyir (A.S.) in kendindenhikaye edilir-

( 4Jy i l l I 6 l ı ~ , ~ ı ) «Allah Teala,

acaba bu beldeyi ölümünden, böyle harap ve içindekiler tü .rap oldukta'n, sonra n a s ı l diriltecek, e ş k i haline n a s ı l g e t i r e . cek» demesi (el·Bakara 2/259) üzerine Hak T e a l a ' n ı n onuöldürmesi yüz sene 61ü b ı r a k m a s ı sonra onu -diriltmesi"eski haline getirmesi (el-Bakara 2/259); A s h a b - ı Kehf'in ma

ğ a r a d a yüzlerce y ı l ölü k a l m a l a r ı ile ilgili ayetler hepsözü

62



edilen a ç ı k l a m a l a r d ı l ' . C e n a b - ı Hak A s h a b - ı Kehf ,ile' ilgili

ş u n l a r ı b u y u r m a k t a d ı r

' « O n l a r ı u y u t t u ğ u m u z gibi, biribirlerine s o r m a l a r ı için böylece de u y a n d ı r ı r ı z . içlerinden biri :

- Ne, kadar k a l d ı k burada? dedi. B a z ı ~ a r ı ' : - Bir gün veya günün bir k ı s m ı n ı u y k u d a g e ç i r m i ş i z .

dediler. D i ğ e r l e r i de :

- Ne -kadar k a l d ı ğ ı m ı z ı Rabbimiz daha iyi bilir, dedi .

ler ve devam ederek: « H e l e ş i m d i siz birinizi g ü m ü ş para ile ş e h i r e y o l l a y ı n ve' yiyeceklerin hangisi daha temiz

ise ondan bir r ı z ı k getirsin size. Y a l n ı z ç o k i h t i y a t l ı davran

s ı n ! S a k ı n ha kendini'hiç bir kimseye -hissettirmesin! Çünki

ellerine geçirirlerse sizi t a ş a tutarak öldürürler. Yahut da

kendilerine, dinlerine, döndürürler. Bu takdirde de a r t ı k k a ~

tiyyen felö'hb u l a m a z s ı m z !

dediler. Bu süretle de kendilerine vuküf peyda ettirdik ve böylelikle o n l a r ı n hallerine mut·

tali k ı l d ı k ki A l l a h ' ı n va'dininhak ve gerçek o l d u ğ u n u ve

gerçekten de k ı y a m e t i n k o p a c a ğ ı n ı , ,onda hiç ş ü p h e bulun

m a d ı ğ ı n ı bilsinler.}) (el-Kehf 18/19-20) Bu ifadel/er hep ikinci

d i r i l i ş i n o l a c a ğ ı n a " i m k a n ı n a birer delildir buna imkan et-mek vacibtir. ' ' ,

Eski zamanda insanlar a r a s ı n d a bu hususta ihtilaf var

d ı . Peygamberler -hepsine salat' selam olsun- bu ,dirilmeyi,

ikinci h a y a t ı b u ı - h a n ile, h i s s ı m i s a l l e r ile isbat ederler idi.

, 63



Birinci y a r a t ı l ı ş ı n k a r ş ı ~ ı n d a duyulan hayret ve ş a ş ı r ma ikinci yani h a ş r k a r ş ı s ı n d a k i n e duyulandan daha büyük

tür. Y a l n ı z , ilk d o ğ u ş h i s s e d i l m i ş , g ö r ü l m ü ş ve adet haline

g e l m i ş t i r . Bu sebepledir ki buna ş a ş m a k ve onu inkar et-

mek ciheti kuvvet ve t e s ı r i n i k a y b e t m i ş t i r . Ş a y e t biz bir i n s a n ı n dünyada o l u ş u n u n ve d o ğ u ş u -

nun, n a s ı l o l d u ğ u n u birinden i ş i t s e y d i k ş ö y l e a n l a t ı r d ı : Bir

erl<ek bir k a d ı n ı n üzerinde y a y ı ğ ı n hareketi gibi defalarca

kendini hareket ettirirse, e r k e ğ i n bedeninden köpük gibi·

a k ı c ı ve koyuca bir ş e y ç ı k a r . Bu ş e y de k a d ı n ı n organlar ı n d a n birinde gizlenir. Bu haldebir müddet k a l ı r . Nihayet

o köpük gibi ş e y o r a d a kan p ı h t ı s . / olur. SQnra bu p ı h t ı biret olur bu cisimde birhareket, canlanma h a s ı l olur. Sonra

o b u l u n d u ğ u y e r d e n k e n d i l I ğ i n d e n bir ş e y i n ç ı k m a s ı normal

iken- bütün aza ve e n d a m İ ile tam bir insan yavrusu olarak

ç ı k a r ve bu zoraki ç ı k ı ş ile. a n a s ı n ı öldürmez ve d o ğ u ş u a n ı n d a ona fevkalade m e ş a k k a t vermez; Sonra gözlerini

·açar ve a n a s ı n ı n memesinde -evvelee o l m ı y a n - d o ğ u m u n d a n biraz önce kendisi için en uygun bir besin olarak h a z ı r l a n m ı ş olan} beyaz, s ı v ı bir içkiyi e m m e ğ e b a ş l a r ve böyle

likle beslen,ir. Böylece o yavru zaman geçtikçe azar azar

büyüyerek vedillenerek kabiliyyetler k a z a n ı r , sanattara sa-

hip olur. Hal ve hayat i ş l e r i n d e n ç e ş i t l i bilgiler elde eder.i l m ı ve d i n ı meselelerden hükümler ç ı k a r ı r . i ş t e bu insan yavrusunun vücudunu meydana getiren

ş e y i n a s l ı , bir nutfedir. Görünürde «meni» denilen bir su

d a m l a c ı ğ ı d ı r . Bundan y a r a t ı l a n yavru d o ğ u m u a n ı n d a : Ai-l a h ' ı n y a r a t t ı k l a r ı hayvan y a v r u l a r ı n ı n en z a y ı f ı d ı r . Y a k ı n s a y ı l a c a k bir zaman içinde h e r i s t e d i ğ i n i yapabilen, k ı r a n , saran bir cebbar; y ı k a n , ezen bir kahkar, bir sultan olur.

Alemin ç o ğ u n a sahip olabilir ve onlarda tasarruf edebilir.

i ş t e , h a k ı k a t e n bir d a m l a c ı ' k su içindeki milyonlarca

tohum t a n e s i n ı n y a l n ı z bir tekinden vücuda gelen bir insa-

ô4



n ı n y a r a t ı l ı ş ve o l u ş u n a ş a ş m a k ve inanmamak: onun ikinci;d o ğ u ş u ve r C ı h u n u n · bedenine d ö n ü ş ü n e . ş a ş m a ı < t a n ve inkaretmekten çok daha fazf.a uygun b u l u n m a k t a d ı r . H a l b C ı k i a s ı l ve esas ş u d u r : insanda, g ö r m e d i ğ i ve sebebini b i l m e d i ğ i her ş e y üzerinde bir teaccüp ve inkar h a s ı l olur. Teaccüpve y a d ı r g a m a k ise böyle bir hal.ve heyettir ki, insanda, ev-

velce g ö r m e d i ğ i bir ş e y i g ö r d ü ğ ü yahut sebebini b i l m e d i ğ i bir ş e y i -evvelce i ş i t m e m i ş o l d u ğ u halde- i ş i t t i ğ i anda h a ~ s ı l olur.

D- MizAN

***

R C ı h u n bedene tealluku, i ş l e r i n ' hakikatlna, adeta bir

perde gibidir. Ölüm ile bu perde aç'll'acak, ruh serbest ka-

lacak, her ş e y i tam ve hakikat, ile o l d u ğ u g i b i görecektir.

Nitekim Hak Teala Hazretleri :, -(. ~ J . > , ; . ı ) l Lki:. &.s « A r t ı k g ö z - ' lerinden p e r d e y i a ç t ı k . G.özün bu gün çok keskindir.» (Kaf50/22) d e m i ş t i r ; Bu k e l a m ı n ı insima ölümünden sonraki ha-

y a t ı n d a s ö y l i y e c e ğ i n i haber v e r m i ş t i r . Bu, kendisine a m e l ~ . lerinin tesiri , nelere sebep o l d u ğ u ' ve neler vücuda g e t i r d i ğ i ve kendisini Allah'a y a k l a ş t ı r a n ve o n d a n u z a k l a ş t ı r a n ş e y l e rin ne.ler o l d u ğ u n u n a p a ş i k a r ortaya k o n u l m a s ı d ı r . Bunlar,o n l a r ı n m i k d a r l a r ı ve d e ğ e r l e r ı ' d i r . Bu eserlerin b a z ı s ı t e ~ i r b a k ı m ı n d a n b a z ı s ı n d a n daha ş i d d e t l i d i r .

Allah TealaHazretlerinin, h a l k ı n amellerinin mikdarlar ı n ı bildirecek ·bir sebep y a r a t m a s ı n a ve bu sebeple amellerinin k e n d i s i n e y a k l a ş t ı r m a ve u z a k l a ş t ı r m a b a k ı m ı n d a n tesir derecelerini bir anda bildirmesine hiç bir' ş e y maniolamaz. Bir ölçünü-n s ı n ı r ı , bir ş e y d e k i eksik ve f a z l a n ı n a y ı r t ·edilmesidir.

65



Bunun maddi alemde misali türlü türlüdür. Bunlar

dan biri bilinen terazidir. - A ğ ı ' r l ı k l a r ı tartan kantar da böy

ledil'. G ö ğ ü n hareketlerini, y ı l d ı z l a r ı n meykllerini, gece ve

gündüzün z a ' m a n l a r ı n ı tayin eden ölçüler; ' uzunluk, alan vehacim ölçüleri, kuvvet ölçüsü, hararet ve b a s ı n ç ölçüleri,

y a z ı , s a t ı r ve çizgilere ait cetvel, m ı s t a r a , pergel, ( a ç ı öl

çüleri. iletki, yön tayin eden pusula, elektrik ve su saat

lerD, seslerin hareketlerini tayin edenler notalar ve saire ...

Hakiki mizan (ölçü) : E ğ e r Allah Teala onu b e ş d u y u için

temsil ederse, bunu y u k a r ı d a geçen misalierden veya b a ş -k a s ı n d a n d i l e d i ğ i bir ş e y ile temsil eder. Bu itibarla birh a k ı k i m ı z a n ve onun haddi, s ı n ı r ı , a y a r ı b u n l a r ı n hepsinde

mevcuttur., Bu da eksik ve a r t ı ğ ı n bilinmesini s a ğ l ı y a n bir

ş e y d i r ki bunun ş e k l i ; t e ş k i l s ı r a s ı n d a hayal için bir kudret

oIUl·. Allah Teala Hazretleri bir t e ş k i l a t ı n s ı n ı f l a r ı n d a n han-

gisini bunlardan biri ile takdir e d e c e ğ i n i en iyi bilir. Bun-

lann he'psini tasdik etmek gerektir.

E- HESA s

***

Hesap; bütün m i k t a r l a r ı ' ve m i k t a r l a l ' ı n p a r ç a l a r ı n ı toplamak b u n l a r ı n s ı n ı r l a r ı n ı , derecelerini bir ölçüye

göre d e ğ e r l e n d i r m e k t i r . Hiç bir insan yoktur ki onun faideli

ve z a r a r l ı ; Allah'a y a k l a ş t ı r ı c ı veya Ondan u z a k l a ş t ı r ı c ı ; çe

ş i t l i a m e l l e r i o l m a s ı n . Bu amellerin fezlekesi, hesap neti

cesi. ş i m d i d e n bilinmez. Üstelik o n l a r ı n ç e ş i t l i ' p a r ç a l a r ı -n ı n birlik' desteleri bjfe s a y ı y a gelmez. .

, .

i ş t e bu darma d a ğ ı n ı k parçalar. amel'ler, i ş l e r , bir yer-

de tutulur, s a y ı l ı r ve b u n l a r ı n ihtiva e t t i ğ i _ortaya k o y d u ğ u s ı n ı r ve dereceler t o p l a n ı r s a , bu de bir' hesap olur. Madem ki hakikaten Allah T e a l a ' n ı n bütün alemlerin türlü eser

lerinin durum ve derecelerini bir anda k e ş i f ve izhar e y l e ~ mesi Onun kudreti dahilindedir. O h a k ı k a t e n hesap gören-

66







kaçar. !V1erkezi, h a l k a n ı n ç e v i r d i ğ i yerin tam o r t a s ı n ı , b u ~ lur ve orada ölür. Çünki o r a s ı y a k ı c ı muhitten en uzak olan

bir orta n o k t a d ı r . Bu n o k t a n ı n eni ve boyu yoktur,

, i ş t e s ı r a t - - j müstakim ( d o ğ r u yol) da jki taraf a r a s ı n d a eni o l m ı y a n o r t a d ı r _ : Ş ü p h e s i z k ı l d a n i n c e d i r . Ç ü ~ k i k ı l ı n ne de olsa bir eni v a r d ı r . Bu i t i b a r ı a d ı r ki üzerinde durma·

ğ a , b e ş e r i n gücü yetmez. i ş d e bundan d o l a y ı biz çaresiz,

Cehennem ve Ona olan meyil ile ilgili misaller veriyoruz.

Nitekim Hak Teala Hazretleri :

(

i '" " ',- L" cl." , l . . . ı ; . ' ,lS" lA"J 1-' )' ~ . l " . ,., 1-' )' + . A ~ , - ' <5' U - il' 1 v ..

«Sizlerden tek k i ş i bile yoktur ki oraya Cehennem'e u ğ r a ..masm! bu Rabb'mm, üzerine a l d ı ğ ı kat'i bir hüküm ve neU

cedir.» (Meryem 19/71) d e m i ş t i r .

~ . . ; w > ."J.J. L....iJI ı ) . . u ü Uf 1~ , \ . ı , . '" lk':; vJ.; )( J-.+.Jl «Kadmlar arasmda her hususta' adalet 'ile

muamele etmiye ne kadar haris o l s a n ı z , ve ç a l l ş s a n a z yine,de muktedir o l a m a z s ı n ı z ~ ) } (en-Nisa 4/129) diye ikaz e t m i ş - ,

tir. Çünki buradaki' adalet n i k a h l ı iki k a d ı n a r a s ı n d a d ı r . Sevgide ,ik_isinden birine, d i ğ e r i n d e n fazla, meyletmeyip orta

derecede d u r m a k t ı r . Bu, imkan a l t ı n a n a s ı l girer?

Herkim bu Alemd'e; Allah T e a l a ' n ı n , Peygamber sal

lalahü aleyhi ve sellernden ,hikaye ederek :

( ~ y ' l ' ~ U < . ş . k i . , . . , . . . . , . o i J . . . . ~ 0 1- ' ) «Hakikaten ı ş t e budur benim d o s d o ğ r u yolum. Siz de buna uyun!» ( e l ~ E n a m 6/53) emriyle b i l d i r d i ğ i d o ğ r u yo" üzerinde d o s d o ğ r u g i d e r ~ se;ahiretin s ı r a t ı üzerinde de hiç i ğ i l m e d e n dÜpe düz bir

halde geçecektir, Çünki bu Alemde nefsini bir tarafai ğ i l ~

mekteh muhafaza e t m i ş ve bu ona tabii' bir vasf o l m u ş -tur, Zira adet; ' b e ş i n c i t a b i a t t ı r . Bu da kesin bir gerçektir.

69



Nitekim buna dair bir a ç ı k l a m a ş u d u r : Bir h a d ı s - i ş e r i f t e ; uMUmin, Saratm ü z e r i n d e r r y ı l d ı r ı m gibi geçecektir.» diye

haber v e r i l m i ş t i r .

***G- CENNET HAYAT ICennette olan yeme içme ve nikah gibi h i s s ı zevklerin

, i m k a n ı n ı tasdik etmek gerektir. Bunlar, y u k a r ı d a da g e ç t i ğ i üzere h i s s ı , hayali ve a k ı l d i r .

H i s s ı olana gelince: Bu, ruhun' bedene geri gelmesinden s o n r a d ı r . Nitekim bunu y u k a r ı d a a n l a t t ı k . Fakat b a z ı zevk ve l e z z e t l e r h a k k ı n d a söz e d i l m i ş t i r ki, bunlar pek o

kadar r a ğ b e t edilmiyen ş e y l e r d i r . Süt, has atlar, üst, üste

b i n m i ş muz s a l k ı m ı , dikensiz köknar gibi... i ş t e bun

lar: bir cemaate hitaben s ö y l e n m i ş , ş e y l e r d i r ki on-

lar,b u n l a r ı

gözlerinde büyütürler ve onlara son derecearzu ve i ş t i h a duyarlar. Her y e ı · ve iklimde o r a n ı n kavmine

tahsisedilen birçok y e ~ i l e c e k , içilecek, giyilecek ş e y l e r . v a r d ı r . Cennette ise her kavmin arzu e t t i ğ i her ş e y v a r d ı r . Nitekim Hak Teala Hazretleri :

«Orada sizin için cammzm i s t e d i ğ i . ve sizin için orada dile-

d i ğ i n i z her ş e y v a r d ı r ..» (el-Fussilet 41/31) d e m i ş t i r . Allah

Teala Hazretleri ahirette ş e h v e t i , arzu, istek, zevk ve lez-

zati o kadar büyütecektir ki, bu zevk dünyada o derece bü-

yük d e ğ i l d i r . Allah T e a l a ' n ı n , z a t ı n a (cemalin'e), bakmak gibi. .

. Çünki tam zevk ve lezzet ve onun h a k k ı n d a k i s a ı n i m i arzu

Ve istek ahirettedir, dünyad'a d e ğ i l d i r . Hayali olanlara gelince: Bunun da i m k a n ı ve lezzeti

gizli d e ğ i l d i r . Görülmekte vehissedilip d u r m a k t a d ı r . Uyku

. da o l d u ğ u gibi. Ne varki o rüya aleminin zevki y a k ı n d a ke Q

.70



s H e c e ğ i , k ı s a s ü r e c e ğ i , u y a n ı n c a da gaip o l a c a ğ ı için kü

çümsenir. E ğ e r d a i m ı ve,sürekli o l s a y d ı ; hissimi,dir, ha- "

y a l ı midir bilinmezdL Çünki i n s a n ı n ş e k i l ve suret/erden

lezzet a l m a s ı ; o n l a r ı n his ve hayalinde i n t ı b a müddet;, yer

l e ş m e derecesi ve kalma z a m a n ı ' i t i b a r i y l e d i r . Yoksa onla·

r ı n d ı ş a r ı d a k i v ü c u d l a r ı b a k ı m ı n d a n d e ğ i l d i r . Evet onlar, hariçte burunsa da onun hissinde bir i n t ı -

ba y a p m a s a y d ı hiç bir zevk ve I ~ z z e t o l m a z d ı . Ş a y e t hisfer g

de i n t ı b a yapmak suretiyle kalsa da d ı ş a r ı d a yok o l s a y d ı , v a r l ı ğ ı k a l d ı r ı l s a y d ı , lezzet yine devam ederdi.

Muhayyile kuvveti" için bu a l e ı n d e türlü türlü ş e k i l ve

süretler icadetmek kudreti v a r d ı r . Ne var ki onun ihtira

(icad) e t t i ğ i ş e k i l ve suretler hayalidir. Duyu o r g a n l a r ı m ı z i a h i s s e d i l m j ş " d e ğ i l d i r . Görme kuvvetinde de bir i n t ı b a b ı r a k -maz. Gözle de görülmez.

Busebepledir ki y a r a t ı c ı muhayyile, son derece güzel

bir suret Icad ve onun h a z ı r ve meydanda o l d u ğ u n u g ö r i . i ! ü p s e y r e d i l e c e ğ i n i vehm etse; ö güzel hayalden a l ı n a n lezzet

ve zevk bu tevehhüm ile büyümez. Çünki o cemal, gözle

görülen bir 'güzellik qlmuyor. Nitekim uykuda görülen rüya

daki güzellikler de böyledir. Ş a y e t y a r a t ı c ı muhayyilenin

ı c a d e t t i ğ i süretleri, kendi hayal kuvvetinde tasavvur etmi-

. ye kudreti o l d u ğ u gibi, onu gör,me kuvvetinde de meydana

getirmiye muktedir o l s a y d ı ; muhakkak ki nuru artar Ve bü·

yürdü, hem de b ~ ı lezzet hariçte mevcut o l a n ı n m e v k ı i n e inerdi, yerine geçerdi, hariçte var olandan a l ı n a n lezzetin

a y n ı s ı olurdu. O halde bu manada, dünya veahiret fark

o l u n m a z d ı . Ancak, kal11il bir kudretin her hangi bir sureti görme

kudretinde tasavvur etmesi ve her ne arzu e'derse derhaly a n ı n d a h a z ı r o l a c a ğ ı b a k ı m ı n d a n bir müstesna hali o l u r ~ du, Hem de bu kamil kuvvetin arzu ve i ş t i h a s ı , bir ş e y i ta-



hayyül etmesi ve tahayyülü de onu. göstermemesi yani o

ş e y i n görme kuvvetindeki l t ı t i b a ı sebebiyle olurdu. Bu kuv-

vete sahip o l a n ı n kalbine meyl ve arzu e d e c e ğ i her ne ş e y gelir ise onu derhal icad eder yani onu görmesi hasebiyleicad eder, hayalinde c a n l a n d ı r ı r . Peygamber (S.A.S.l Efen-

dimiz h a d ı s i ile. bu h a l e i ş a r e t b u y u r m u ş t u r . «Cennette

öyle pazar v a r d ı r ki, orada her ç e ş i t ş e k i l ve suretler s a t ı l ı r . » Herkes i s t e d i ğ i ş e k l i a l ı r ve o sOrete girer. Bilinme-

lidir ki, bu pazar, i l a h ı bir lütuftan ibarettir. Kudret kayna-

ğ ı d ı r . Suretler, ş e k i l l e r ı c a d l l i a yarar, Bu icad da arzu ve,

i s t e ğ e , a y n ı zamanda o ş e k i l l e r i n , görme kuvvetine yapa-G a ğ ı i n t i b a ı n , tesir derecesine ve i s t e ğ i n d e v a m ı n a göre-

dir. Yoksa y a l n ı z i n t ı b a a göre d e ğ i l d i r . Evet i n t ı b a zevala

m a r u ı d u r . Bu zeval da İ s t e n m e d e n olur. Nitekim bu dünya-

daki uykuda gorülen ş e k i l l e r u y a n ı n c a zail.olur. O n l a r ı n de-v a m ı n a arzu ve iradenin tesiri yoktur. Cennetteki ş e k i l ve.

suretler Icad eden kudret, uyku d ı ş ı ş e k i l l e r ı c a d e t m i y e ait kudretten daha g e n i ş ve daha mükemmeldir. Çünki duy-gu d ı ş ı n d a mevcud olan iki. yerde bulunamaz. E ğ e r o his

haricinden ı c a d eden kudret, bir t o p l a n t ı ile m e ş g u l o l u r s a ; onun m ü ş a h e d e s i ve mümaresesi de kendisinden perdeli

ve k a p a l ı olarak m e ş g u l l u ğ a h a r ı s olur. Fakat bu beriki yani

cennetteki 'icad kudreti kendisinde hiç bir daralma ve s ı k ı ş ma ve birengelolmadan g e n i ş l e r de g e n i ş l e r . Mesela, bir

ş e y görmek isterse; a y r ı a y r ı bir yerde bulunan bir ş a h s ı n bir anda kendisini görmelerini arzu etse o n l a r ı n hepsini'

. b u l u n d u k l a r ı muhtelif yerlerde onu gönüllerinde h a z ı r l a -d ı k l a r ı . gibi a y n ı zamanda kendisini de m ü ş a h e d e ederler,

görürler.

Ama d u y g u d ı ş ı n d a n mevcut bir ş e y i n ş a h s ı n d a n h a s ı l olan gözler ve görmeler ancak mekandaolur. Ahiret i ş i n i ş e h v e t l e r e , arzu ve isteklere pek m u v a f ı k , tam ve en mü-

sait ş e y l e r e hamletmek daha d o ğ r u ve uygun otur..

12



Üçüncü yöne gelince: bu, a k ı l d a var o l m a k t ı r . Bu his-, solunan ş e y l e r , a k ı l lezzetlere misaldir, dersek a k l ı lezzet

ler b e ş duygu ile a l ı n a n ş e y l e r d e ğ i l d i r diye bir itira'z h a t ı r a gelir.' Lakin akla ait lezzetler de h i s s ı olanlar gibi ç e ş i t l i dir. Bir çoktürlere a y r ı l m ı ş l a r d ı r . Bu itibarla hislere ait

olanlar, a k ı l lezzetlerede misalolabilirler . Herbirisi d i ğ e rine ait lezzete mis·alolur. A k ı l l a r a a i t hususlarda tertiplenm i ş 'olan lezzetler, hislere ait noktalardaki misalierin rütbesine paralelolur. Çünki h a k ı k a t e n ' bir kimse r ü y a s ı n d a . mesela: y e ş i l l i k ; akar su, güzel yüz, biri birine uygunsüt.

bal ve ş a r a p ı r m a k l a r ı , cevahir, yakut ve incilerle süslenm i ş a ğ a ç l a r ; a l t ı n d a n , g ü m ü ş t e n y a p ı l m ı ş saraylar; cevahirlerla b e z e n m i ş k o l t u k l a r ı ; önünde hizmete amade o ğ l a n lar görseydi, rüya yorumcusu bunu refah ve s ü r C ı r a y o r u m - .lar vebunu bir tek ş e y e h a m l e t m e z , belki her birini..gözayd ı n l ı ğ i t gönül f e r a h l ı ğ ı veren ş e y l e r d e n birine, mesela: b'a-

z ı s ı n ı bilgi s ü r C ı r u n a ve m a l C ı m a t k e ş f i n e ; b a z ı s ı n ı memleket sevincine, i ş l e r i n faideli o l a c a ğ ı n a ; b a z ı s ı n ı 'da d ü ş - . m a n l a r ı n k a h r e d i l e c e ğ i n e ; b a z ı s ı n ı ise d o s t l a r ı n ı g ö r e c e ğ i -

. ne i ş a r e t s a y a l ' d ı . Her ne kadar bu topluluk türlü isim ve'

safhalarda gör,ülen ş e y l e r mutlak lezzet ve sevinç ismineş a m i l o l s a da, b u n l a r ı n her biri haddi z a t ı n d a türlü merte

. belerdedir. T a ş ı d ı k l a r ı ma na ve ifade ettikleri zevk ve !ez-

zetleri a y r ı a y r ı d ı r . Ve her birinin d i ğ e r i n d e n a y r ı vefarkI1

bir zevki v a r d ı r . A k ı l lezzetler de böyledir. Böyle a n l a ş ı l m a s ı uygundur.

Her ·ne kadar a k ı l lezzetLer gözlerin g ö r m e d i ğ i , k u l a k l a r ı n i ş i t m e d i ğ i ve insan kalbine gelmiyen ş e y l e r d e n olsa da. bu

k ı s ı m l a r ı n hepsi mümkündür. Hepsinin a r a s ı n ı b i r tek ş e y için b i r l e ş t i r m e k de caizdir. Her bir inin kendi' i s t i d a d ı n a göre bir n a s ı b i o l m a s ı uygundur.

H a k ı k a t l a r ı n y o l l a r ı kendilerine a ç ı l m a m ı ş olan, ş e k i l ve suretler üstüne d ö n m ü ş ve o n / a r ı taklid h ı r s ı n a k a p ı . / m ı ş

73



kimseye bu suretler ve l e z ı e t l e r temessül eder. Ama bu

ş e k i l ve suret; m a d d ı ve ~ h i s s ı !ezzet/er a/emin'i küçümse-

yen arif/ere de, k e n d i / e r i n e / a y ı k olan derecede sürur /at/-

fe/eri (sevinç ci/ve/eri) ve akll/ezzetler ş e k l i n d e a ç ı l ı r . Buhal, o n l a r ı n m a d d ı m a n e v ı bütün arzu ve istek/erine; h ı r s ve ş e h v e t l e r i n e ş i f a verir, kafi gelir. Çünki Cennetin had-

dinde, gayesinde yüksek arzu ve ş i d d e t l e i ş t i h a edilen her

ş e y v a r d ı r . Arzu ve istekler biri b ı r i n e u y m a d ı ğ ı , tür/endi-

ğ i , ç e ş i t l e n d i ğ i zaman a k l ı o l a n l a r ı n da böyle d e ğ i ş m e s i , ç e ş i ~ l e n m e s i a k ı ı ve mantJktan uzak d e ğ i l d i r . Lezzetler ve

kudretlerg e n i ş t i r . B e ş e r ı

kuvvet, kudretin hayret ve deh-ş e t veren fiillerini. kavramaktan acizdir. Dünya h a y a t ı ve

n i z a m ı n d a harika/ar meydana getiren kudretin mahiyetini

bi./e b e ş e r h a k k ı ile idrak e d e m e m i ş t i r . Ahiret alemindeki

kudretin ne/er y a p a b i l e c e ğ i n i , d e ğ i l burada, orada dahi an-

l a m a s ı n a elbet imkan yoktur. Fakat i l a h ı rahmet. kudretin

b a z ı tezahürlerinin mahiyetini, peygamber/ik v a s ı t a S l ile

bütün insan/am, o n / a r ı n her birinin idrak ve a n l a y ı ş kabili-yetierinin derecesine ihsan e t m i ş t i r . O n l a r ı n a n l a d ı k / a r ı ş e y / e r i tasdik etme/eri ve a n l a y ı ş derecesinin son nokta-

s ı n d a n ilerideki A l l a h ' ı n lütuf ve keremi. ile v a k ı f olunabile-

cek ş e y l ~ r i ikrar eyleme/eri l a z ı m d ı r . A k ı ı ve idrak s ı n ı i - ı n ı n d ı ş ı n d a olan bu ş e y l e r , b e ş e r ı a n l a y ı ş ile idrak olunamaz .

.Onlar ancak her ş e y e muktedir olan en büyük sultan y a n ı n - '

da sadakat m e v k ı l e r i n d e , d o ğ r u l u k m a k a m ı n d a idrak olu-

nLlr;

H- KABiR , Z i yARET i

Peygamberlerin ve büyük i m a m / a r ı n - h e p s i n e salatü se-

l a m - ı m e ş h e t l e r i n i kabirlerini ziyarete gelince :

Bundan maksat: O n l a r ı ziyaret etmek, hacetlerin bitiril-

mesi, g ü n a h l a r ı n afvedilmesi hususunda peygamberlerin



ve i m a m l a r ı n r u h l a r ı n d a n imdat dnemektir. Bu imdad da se-

faattan 'ibarettir. Bu da iki yönden h § s ı l olur: bir taraftan

istimdat ( y a r d ı m dilernek) d i ğ e r taraftan da i m d a t t ı r . Yani

birinin' ş e f a a t istemesi; ötekinin de ş e f a a t etmesidir. M e ş - .

hedleri (türbeleri) z i y a r ~ t · i ş i n d e bu iki rükünün de muaz-

zam tesiri v a r d ı r . istimdat ( ş e f a a t istemek) ş e k l i n e gelince;

bu, hacet sahibinin himmetL ş e f a a t ı istenen z a t ı n ve ziyaa

ret edilenin zikrini, ismini h a t ı r a (ka/be) s a r d ı r a b i l m e s i i/e-

dir. O derece ki himmetinin, k a s d ı n ı n , m u r a d ı n ı n hepsi ora-

da, gönülde bir noktada, s a r ı l m ı ş o h a t ı r a n ı n içine d a l d ı r ı l m ı ş olacak, onu bütün v a r l ı ğ ı ile anacak, kalbine ve rOhuna

d o l d u r a c a k t ı r . i ş t e bu hal, o ş e f a a t ç ı ve ziyaret edilen z a t ı n r C ı h u n u tenbih etmiye, u y a r m ı y a sebeptir. Taki o temiz rüh·

bu sebeple kendisinden istenen ş e y ile ona imdat edebilsin.

Her kim bu dünyada himmetini, niyet ve m a k s a d ı n ı , iradesini tam m a n a s ı y l a dünya yüzündeki bir insan üzerine

çevirir, yöneltir ise hiç ş ü p h e s i z o i n s ~ n kendine y ö n e / m i ş olan k i ş i n i n y ö n e l i ş i n i . hisseder. Bunu ona haber verir. Herkim de bu alemde hayatta olmazsa onu tenbi,h etmek ( u y a r ~ mak) daha k o l a y d ı r . Çünki u y a r ı l m ı y a h a z ı r d u r u m d a d ı r . Çünki bu alemin hallerinin d ı ş ı n d a olan bir kimsenin o ale-

min hallerinden b a z ı s ı n a muttali o l m a s ı , b a k m a s ı , görmesi,

bilgi edinmesi mümkündür. N ı t e k i m rüyada, u ğ r a d ı ğ ı n a muttali olunabilir. Çünki uyku ölümün k a r d e ş i ve bir d a l ı -d ı r . ı E v e t , u y a n ı k halimizde b i l e m e d i ğ i m i z b a z ı halleri, uyku

sebebi ile bilmeye kabiliyetli oluruz. i ş t e bünun gibi h a k ı k i ölüm ile ö l m ü ş ve ahiret d i y a r ı n a u l a ş m ı ş olan bir kimsenin

de bu dünyadaki hallere muttali o l m a s ı daha uygun ve daha

rrlünasiptir. Ama bu alemin bütün halleri her vakitte onla-

r ı n bilgi ipliklerine d i z i i m i ş d e ğ i l d i r . Nitekim g e ç m i ş zama-

n ı n halleri, o l a y l a r ı uykumuzda yani rüyadaki bilgilerimizde

mevcut d e ğ i l d i r , Bilgi birlikleri için belirlilikler ve özellik-

ler v a r d ı r .

15



Bunlardah birisi: hacet sahibinin. himmeti, k a s d ı d ı r kibu himmet ve kasd, o a z ı z ' r - G h u n sahibinin hacet sahibinitamaniiyle SÇlrmasl, istila etmesidir. Nitekim. bir dirinin,h a y a t ı n d a sOretini, ş e k l i n i m ü ş a h e d e etmek, onun ismini'

a n m a ğ a ve kendisini g ö n ü l d e h a t ı r l a m a ğ a t e s i r e t t i ğ i gibibir ölüyü k a l ı b ı n ı n , bedeninin perdesiolan türbesini m C ı ş a h e d e etmek de öylece tesir eder. Çünki. p' Ölünün eseri;k a l ı b ı k a y b o l d u ğ u n d a r u h t a d ı r . Halbuki, onun türbesi; onunh a y a t ı n d a k i .huzuru,· k a l ı b ı n ı ve b a r ı n a ğ ı n ı m ü ş a h e d e etmek-O

teki eseri gibi d e ğ i l d i r . Onun bizzat meclisinde ve 'huzu

runda bulunmak gibi d e ğ i l d i r . Her kim ölünün m e ş h e d i n i n m ü ş a h e d e s i n d e , kendisini h a z ı r l a d ı ğ ı gibi onun m e ş h e d i n i n g ı y a b ı n d a da onun ruhunda h a z ı r o l a b i l e c e ğ i n i z a n n e d e r s e onun bu z a n n ı h a t a d ı r . Z ı r a m ü ş a h e d e de (gözle görmekte)zahir ve a ş i k a r l ı k b a k ı m ı l l d a n a p a ç ı k bir eser v a r d ı r ki bu

nun gibisi g ı y a p t a yoktur. Her kim g ı y a p t a bir ölüye y a r d ı n ı etmek isterse bu y a r d ı m ' öyle ölçüsüz, t a r t ı s ı z oJmaz ve oy a r d ı m da b o ş ve f a y d a s ı z kalmaz. Nitekim Peygamberimiz(S.A.S')· : «Her kim benim üzerime bir salavat getirirse benona .on ,defa salat e d ~ r i m » d e m i ş t i r . D i ğ e r b i r h a d ı s i n d e de : «Müezzine kim cevap verirse onun tekbir ve ş e h a d e t l e r ~ n i tekrar eder, namaz ve felaha da'vetine uygun k e l a r n ı söylerse ş e f a a t i m i hak eder» dedi. Bir de.: ({Kabrimi ziyaret·

eden ş e f a a t i m e nailolur» buyurdu. H a s l a r ı n e n h a s ı olanbeden ile. y a k ı n l ı k da,' ş e f a a t ı n y a p ı l m a s ı n a tam bir vesiledir. Kendindenbirparça olan ç o c u ğ u ile -isterse bu çocukkendisinden sonra d o ğ m u ş veya t o r u n l a r ı n d a n biri olsunonun vesilesi ile, y a k l a ş m a k ; yahut. türbesi.ne, kabrine,mescidine, beldesin'e, a s a s ı n a , k a m ç ı s ı n a , n a l ı n ı n a , k a p ı s ı s ö ğ e s i n e e ş i ğ i n e , h a l k a s ı n a y a k l a ş m a k ; adetine, s ı J a t vea h l a k ı n a y a k ı n olmak; ona aifve ona münasip olan bir ş e y ile y a k l a ş m a k b u n l a r ı n hepsi ve her biri; ona y a k l a ş t ı r a n , . ona y a k ı n l ı ğ ı gerektiren ve ş e f a a t ı n a erdiren bir y a k l a ş m a sebebidir. Çünki peygamberler y a n ı n d a , dünya yurdun.da

·76



o l m a l a r ı ile ahiret d i y a r ı n d a o l m a l a r ı n d a fark o l m a d ı ğ ı gibi

bilgi yolunda da bir a y r ı l ı k yoktur. P ~ y g a m b e r l e r i n h a y a t ı jle mematlan bilgi edinme b a k ı m ı n d a n farketmez., Çünki

dünyada bilgi aleti, d ı ş d u y g u l a r ı m ı z , b e ş duyu o r g a n l a r ı : . m ı z d ı r . Ukbada ise' y a l n ı z g a y b ı , y a n ı n d a ve önünde o l m ı -y a n ı bilmiye yarayan bir alettir. Ama bu; ya birmisal kis

vesindedir veya a ç ı k hale gelmek yolu iledir.

Y a k l a ş m a , y a k ı n l ı k ve ş e f f l a t ı n d ' i ğ e r hanerine gelince:

Bunlar bozulmaz, hallerin'dendönm-ez. Bu bapta en bü-

yük esas: imdat edenin imd§t etmek yönündEm istenileni n ı d a d ı y a p m a s ı , vesile ve ş e f a a t sahibinin bu medet ve

ş e f a a a t ı bilmese de imdat ve ihtimam etmesidir.

Çünki A l l a h ' ı n RasOlünün (S.A.S.) bir k ı l ı veyabazu-

bendi, yahut k a m ç ı s ı , asi ve günahkar bir kimsenin kabri

üzerine konur ise o günahkar, hacet vakti, için s a k l a n m ı ş olan m a n e v i d e ğ e r i yüksek, ş e r e f l i ş e y bereketiyle, azaptan

kurtulur.

Ş a y e t bunlar bir i n s a n ı n evinde, yahut bi,r beldede

o l s a b u n l a r ı n bereketi ile o 'eve ve ev h a l k ı n a veya o bel

deye ve saldnlerine bela ve m u s ı b e t dokunmaz. Ev sahibi

ve belde sakini bunu evinde veya beldesinde o mübarek

yin b u l u n d u ğ u n u bilmeseler de ... O ş e y i n tesiri olur.,Çünki

bu Peygamber (S.A.S.l in bir i h t i m a m ı , önem v e r m i ş oldu

ş e y yani o ı ) u n himmetinin eseridir. Bu da ukbada ona

mensup olanlara sarf e d i l m i ş t i r . Kötü ve kerih ş e y l e r i , has-

, t a ' l ı k l a r ı , ukDbet ve c e z a l a r ı d e f e t m e k , Allah t a r a f ı n d a n m e ~ .leklere ı s m a r l a n m ı ş , havale e 9 i 1 m i ş t i r . Her melek de Pey-

gamberin (S.A.S.) h a r ı s o l d u ğ u , ş i d d e t l e arzu e t t i ğ i ş e y l e r i kendinden b a ş k a onun buna himmeti sebebi ile hali haya- '

t ı n d a o l d u ğ u gibiy a p m ı y a

is'af etmiye, Peygamberin arzusunu yerine getirmiye 'heveSli ve h ı r s l ı d ı r l a r . Ç ü n k i melek

lerin, onun mukaddes ruhuna, v e f a t ı n d a n sonra, y a k ı n olma

l a r ı , ona h a y a t ı n d a k i y a k ı n l ı k l a r ı n d a n , ziyadedir.

Tl



Hikaye olundu ki: Hacer-i Esved'j y e r ı n d e n söküp mem

leketlerine götürmek ve bo suretle Me'kke'yi. kendilerine

çevirmek istiyen Karmatiler Mekke'yi i ş g a l ettikleri zaman:

K a r m a t ı Ebu Tahir bir

a d a m ı omuzuna

a l d ı a l t ı n o l u ğ u yerinden söktürmek için k a l d ı r d ı . A d a m ı Kabe'nin o l u ğ u n a e r i ş -

. tirdL O l u ğ u çekmiye b a ş l a y ı n c a adamEbu Tahir'inüzerin-

de can. verdi ve ölü o l a ı ' a k yere' d ü ş t ü . D i ğ e r bir hikaye de ş ö y l e d i r : M ı s ı r l ı l a r d ~ n bir cemaat P e y g a ı ı i b e r ' i n (S.A.S.l ravza·

y a n ı n d a bir yeri d e l m i ş l e r . M a k s a t l a r ı A l l a h ' ı n Rasuiünün vücudunu ç ı k a r ı p M ı s ı r ' a ı i a k l e t m e k m i ş . Bu gece ya-

r ı s ı olmus. Bu s ı r a d a Medineliler havadan bir ses isitmis:, , "

. «Ey müslümanlar t o p l u l u ğ u ! Peygamberinizi koruyunuz!

Peygamberinizi muhafaza ediniz! LL d i y o r m u ş . Bu sesi i ş i t e n herkes kandili, h a y ı r kandilleri, m u m l a r ı , m e ş a l e l e r i yak

m ı ş l a r , Ravza-i M u t a h h a r a ' n ı n y a n ı n a v a r d ı k l a r ı n d a r a v z a y ı çeviren duvardaki o d e l i ğ i g ö r m ü ş l e r ve e t r a f ı n d a das ı r ı ı l a r ı ölü b u l m u ş l a r .

Naklolundu ~ i : Nebiyy-i Ekrem S a l l a l l a l ı ü aleyhi ve sel- .

lem) bir a d a m ı n kabrine y a ş bir dal dikti ve: {{Bu dal y a ş k a l d ı ğ ı müddetçe Allahü Teala kabir sahibinden' azab, kal

d ı r a c a k t ı r . » dedi. Bu Peygamber (Sallallahü aleyhi ve selle

min) iki elinin bereketlerindendir.

Her hangi bir sultana itaat eden ve ona t a z i n ı d e bulu

nan bir k i ş i , s u l t a n ı n p a y ı t a h t ı olan beldesine girse orada

o s u l t a n ı n ok t o r b a s ı n d a n bir ok veya ona ait bir. yay veya

bir k a m ç ı görünce muhakkak ki o ş e y e o beldeye' s a y g ı gösterir. Melekler qe -cümlesine selam olsun- Peygambere'

böylece tazim, yani peygambere aif, m a n e v ı d e ğ e r i yüksekbir ş e y i , bir 'evde yahut bir beldede veya bir kabirde gör

dülderindeonun sahibine s a y g ı gösterirler ve .o kabir sahi

binin üzerinden a z a b ı hafifletirler. Bu sebepledir ki ölülerin

78



kabiderine Kur'an-i Kerim koymak ile ve kab/del'j b a ş ı n d a Kur'an okumak ile ve üzerine Kur'an ayetleri y a z ı l a n k a ğ ı d ı ölünün eline veya g ö ğ s ü n e koymaklaölü f a y d a / a n ı r .

i ş t e bunlar, her i ş i t i leni ve n ı e ş r u o l a n ı akla uygun birprensibe göre tesviye etmek isteyen kimsenin hal've du

rumuna uyabilen ç e ş i t l i vesilelerdir.Bundaki a s ı l ve esas ş u d u r : a k ı l l a r ı n tasavvur edecek- -

leri ve edebilecekleri ş e y / e r i n ilerisinde o kadar önemli

i ş l e r v a r d ı r ki b u n l a r ı d ı n ve ' ş e r ı a t g e t i r m i ş t i r . B u n l a r ı n h a k ı k a t l e r i n i

Allah Tea/a Hazret/eri ve bir de Allah Tealaile k u l l a r ı a r a s ı n d a v a s ı t a olan Peygamber/er -hepsine se

lam- bil·irler.

E ğ e r bütün m ü t e h a s s ı s l a r bir araya gelseler: gebe ka

d ı n l a r ı n d o ğ u m y a p a c a k / a r ı s ı r a d a d o ğ u m u k o l a y / a ş t ı ı - m a k için s a y ı ı ' a r ı n münasebetleri üzerine t e r t i p l e n m i ş iki t u ğ l a veya k a ğ ı t üzerine y a z ı / m ı ş olan ve vefki müselles (üçlü

vefk) denilen dokuz haneli ve her hanesine birden dokuza

kadar rakam y a z ı l m ı ş ve her yönde'ki t o p l a m ı tam 15 er o/an

. ve k a d ı n ı n a y a k / a r ı a l t ı n a konulan bir ş e k l i n , ç o c u ğ u n k o ~ layca d o ğ m a s ı n a y a p t ı ğ ı tesirin ve s a y ı münasebetlerindeki

- h a s s a n ı n mahiyeti üzerinde d ü ş Ü n s e l e r bu h a s s a y ı bilemez

ler.

o halde insan, ş e r ' i n " ( d ı n i n ) emir/ere, yasak/ara; haberlere, vaad ve tehdit/ere ait hakikatleri; ve b a ş k a s ı için

g e t i r m i ş o l d u ğ u ş e y / e r i n iç yüzünü a k / ı ile bilmesini n a s ı l arzu e"debi/ir? A k ı ı z a y ı f t ı r . -Onun buac"aip hallere, ş e y l e r e ve hassalara nüfuz edebilecek yetki ve tasarrufu k ı s a d ı r .

Ey k a r d e ş i m ; Allah y a ş a y ı ş ı n ı " güzel ve temiz k ı l s ı n . i ş t e

senin için mümkün olan bilinmesinei ş a r e t

edileceklerin b a z ı s ı n ı , fetanetimin ve a k l ı m ı n y e t t i ğ i k a d a r ı n a uyab-i

leni, sana ifade ettim, y a z d ı m .

79



Sana ve seninle beraber olana' dinin d o ğ r u l a d ı ğ ı bu

ş e y l e r e üzerinde d u r m a k s ı z ı n ı m a n etmenizi tavsiye, eder

ve b u n l a r ı n üzerinde durulup k a l m a s ı n d a n Allah'a s ı ğ ı n ı r ı m . -

E ğ e r Allah Teala. Hazretleri muvaffak k ı l a r s a bundan'sonra sana d i ğ e r bir «Maznun,·u A t a k » ı (nefis p a r ç a l a r ı ) , de-ğ e r l i meseleleri içine alan ve herkese verilmiyecek olan

bir y a z ı daha hediye e d e c e ğ i m ki onun a d ı : «ehline bile Ve-

rilmiyen» meselelerdir ve bu defterdekinden daha derin ve

ilginçtir. Çünki bu risalede öyle meseleler v a r d ı r ki o n l a r ı ancak o risalede y a z a c a ğ ı m .

Meydana g e t i r i l m i ş olan bu risaleye, bu { { M a z n Ü ı n a n gelince:

Hakikaten bütün gayreti m bundaki meselelel'in üzerine

oldu ki o n l a r ı k i t a p l a r ı m ı n hiç birinde y a z m a d ı m . Y a l n ı z : ({iHYA'Ul OLOM» bundan m ü s t e s n a d ı r . Çünki onda öyle tel·,

. vih'ler, p ı n l t ı l a r , d o ğ u ş l a r , d u y u ş l a r , remizler ( i ş a r e t l e r ) var

d ı r ki onlari y a l n ı z ehli ve e r b a b ı bilir.

Y a r d ı m ve hidayet eden ancak Allah T e a ı a ' d ı r . O bize·

yeter. En son d ö n ü ş ve o l u ş da O ' n a d ı r .

80



2. K j TAP

l<üÇÜK MADNON

( . i ' . ' - ' t l L : i S ~ " .;.. " u ~ , Y i





ÖNSÖZ

i s l a m ı n hücceti u n v a n ı ı ı a b i h a k k ı n l a y ı k ve büyük b ı r ı n ü t e f e k k i r olan Gazall (A/eyhi rahmetü'/-Bar'i) nin { { e l · M a d ~ nünü bihi Ala G a y r ı Ehlihi (ehlinden b a ş k a s ı n a veriimiyen)a d ı ile y a z d ı ğ ı ve k a r d e ş i Ahm'ed'e hediyye e t t i ğ i r i s a / e s i -

, nin sonunda «elaMadnünü bihi ala Ehmi (ehline bile veril- ,

mesinde s ı k ı d a v r a n ı l a n ) ismi ile z i k r e t t i ğ i bu küçük fakat

d e ğ e r i büyük eseri, yine M ı s ı r ' d a Meymene B a s ı m e v i n d e 1309-1897 senesinde « e l - M a d n ü n ü ' s - S a ğ i r » a d ı y l a tercüme

e d i l m i ş t i r . İ ç i n d e çok önemli sorular ve büyük i m a m ' ı n bun- '

lara v e r d i ğ i cevaplar yer a l m ı ş t ı r . '

Bu i t i b a r l a d ı r ki bu risale : «Gazi:lli'nin .Ahiret S o r u l a r ı ~ na C e v a p l a r ı » diye de t a n ı n m a k t a d ı r . S a y ı l a r ı ondokuzava

ran s o r u l a r ı n b e l k e m i ğ i n i hemen hemen rO'h ve rOha ait bil:-

giler t e ş k i l etmekte' ve Büyük G a z a l l g e n i ş i h a t a s ı , derin

a n l a y ı ş ı ile bu sorulara alimane, ehlinin a n l ı y a b i l e c e ğ i tarz

da, cevaplar vermekte ve d e m ı e r i n i getirmektedir. ' '

Büyük Gazall kendi rOh a n l a y i ş ı ile eski telakkilerden

ve i n d ı d e ğ e r l e n d i r m e l e r d e n tamamiyle uzak' k a l m ı ş , rOhun

cismaniyeti ve' bedenle i l i ş k i s i n o k t a l a r ı n d a felsefi meslek

lerden, 'islam mütefe'kkirleri ve k e l a m c ı l a r d a n a y r ı l m ı ş , bi

raz tasavvuf a n l a y İ ş ı n a ve ({Vahdet"i Vücudu mezhebine ta

raftar g ö r ü n m ü ş t ü r . . Gazall ruhun h u d G s L ı yani ceninde h a y a t ı n zuhuru me

selesinde' bugünkü i l m ı g ö r ü ş e uygun bir . a n l a y ı ş a sahiptir.

Ona göre rOh', bedenden önce ,mevcut d e ğ i l d i r . Nutfe (men;)

83



d a m l a s ı döllükte r ü ş e y m haline geldikten sonra ceninin be·

çJenine girmez. Esasen n u t f ~ d e mevcuttur. Ancak bunun

z u h C ı r u ' nutfenin tesviye ve tasfiye sOretiyle a l a c a ğ ı isti'dat

ve kaabiliyeta n ı n d a

gelen ilahi 'feyz Hedir. Yine büyük mü·tefekkire göre : ROh, cisim de araz da d e ğ i l , m a n e v ı bir

cevherdir. Y e r İ ve yönü yoktur. B ö ı ü n m e z . Bedenin ne için·

de, ne de d ı ş ı n d a d ı r . Bedene ne b i t i ş i k , ne de ondan a y r ı · d ı r . K u r ' a n ' ı n 'emir aleminden d e d i ğ i rOh a n l a y ı ş ı n a uygun

dur. G a z a l i ' n i n r C ı h a n l a y ı ş ı ve rOhun bedenden a y r ı l d ı k t a n sonraki hallerini a n l a t ı ş ı türlü eserlerinde y a z ı l m ı ş t ı r . Eski

Daru'I-FünOn niüderrislerinden M. ' Ş e m s e d d i n (Günaltay),v'aktiyle b u n l a r ı t e t k i k e t m i ş ve 1339·1341 senesinde istan

bul'da' b a s ı l m ı ş olan ( { F e l s e f e - i · O l i h > s ı n d a G a z a l l ' n i n R C ı h Nazariyeleri b a ş l ı ğ ı ile ele a l d ı ğ ı 25 'sahifelik bir bahiste

a n l a t m ı ş t ı r . i ş t e biz bu k l ' s m ı , Büyük i m a m ' ı n rOh a n l a y ı ş ı \Le ruhan; / i ı e s e l e l e r e ait g ö r ü ş l e r i n i inceliyen ve a ç ı k l ı y a n elinizdeki (cel .Madnünü's·· S a ğ ı r n i n sonuna ekledik. '

Gazali'nin kendi risalesindeki ibare ve tabirierinin

tel'cümesinde tam metne sadakat g ö s t e r i l m i ş , a n c a k iyi an·

l a ş ı l m a s ı için gerekli bulunan ilavemiz ( ) içine a l ı n m ı ş ~ t ı r .

Ş e m s e d d i n G ü n a l t a y ' ı n ibareleri, devrine göre tatl ve

olgun bir belagat ve fetsahatta ise de, bugün için a ğ ı r vea ğ d a ! ı o l d u ğ u n d a n orta seviyede olanlann a n l ı y a b i l m e s i için mana ve m a k s a d ı muhafaza etmek ş a r t i y l e s a d e l a ş t i -r i l m i ş ve a r a p ç a s ı ile b ı r a k ı l m ı ş olan sözler de tercüme

edilerek risalenin. sonuna k o n u l m u ş t u r ..Okuyucula.nna r C ı h ve ı m a n t a z e l i ğ i ve hepimize T a n ~ '

n ' r ; ı ı n l u t C ı f ve rahmetini dilerim.

D. Sabit ÜNAL

84



G i R i ş Ş a n l ı , ş e r e f l i imam, zahid, seyyid, ; s / a m ' ı n hücceti, 'di·

nin i ! ı n e t i , ümmetin önderi, c i n n ı n ve i n s a n l a r ı n rehberi,

EbO Hamid Muhammed b. Muhammed b .. Muhammed el·

Gazal i ye (Allah ruhunu kutlu ve kabrini nOr/u k ı l ' s ı n ) , Hak

T e a l a ' n ı n : ( ~ - ' . J J ü ) «Onu'

(Ademi) tesviye edince ,ona ruhumdan nefhettim.» (Sad 72)

k e l a m ı n ı n m a n a s ı n d a n soruldu: Tesviye nedir? Nefh nedir?

ROh nedir? denildi. Gazall y u k a r ı d a k i s o r u l a r ı a ç ı k l ı y a n burisaleyi y a z d ı . {{Küçlik Madnfm» diye bilinen bu eser, onun

a h i ı ' e t meselelerine ait c e v a p l a r ı n ı ihtiva eder. Büyük iman

ve H ü c c B t ü ' l ~ i s l a m Hazretlerinin bu s a n ı / a n i c e v a p l a r ı ' l a r d ı r :

***1 - T E S V i YE: R C ı h u kabul eden bir mekanda y a p ı l a n

bir i ş t i r . Bir ş e y üzerinde y a p ı l a n düzenleme ve bjr çok

ş e y l e r i yerli yerine ve en münasip ş e k i l d e k o y m a k t ı r . Bu

da Adem aleyhisselam h a k k ı n d a çamur v e e v l ~ d ı h a k k ı n d a da meni d a m l a / s ı d ı r . B u r i l a r ı n m i z a c ı , ' tadiI edilr:nek ve an-

t ı l m a k sureHyle ruhu kabul edecek bir hale. k o n m a s ı d ı r . Çünkü bu tesviye i ş i t a ş , toprak gibi s ı r f kuru ve y a ş l ı k t a n eser o l m ı y a n ve su gibi salt - y a ş olan ş ' e y l e r i kabt.,tl ,etmi-yen a t e ş e benzer. Evet, a t e ş " ancak y a ş l ı k ile kuruluk ka-

r ı ş m ı ş ' olanlara taal/uk eder. Amma her k a r ı ş ı k olan ' ş e y e taal/uk etmez. Mesela: Çamur, k a r ı ş ı k bir cisimdir. Ama

. bunda a t e ş parlamaz.' içinde ' a t e ş yanmaz. A t e ş i n ç a n ı u r l a a l ı ş m a s ı ve onu o l d U ğ u gibi y a k m a s ı için koyu çamurun k a ~ r ı ş ı m ı d e ğ i ş t i k t e n Vf3 y a r a t ı l ı ş , t a v ı r l a r ı n d a n birine d ö n d ü r ü ı ·

85



dükten sonra nihayet ' a t ı f , y u m u ş a k birbitki, ololasl gere

kir ki onda a t e ş sebat e t s ı n ve üzerinde p a r l a s ı n . i ş t e çamur da böylelikle, Al,lah T e a l a ' n ı n onda ard arda

ç e ş i t l i t a v ı r l a r ve d u r u m l , ç ı r d a y a r a t ı l ı ş l a r y a p t ı k t a n sonrabitki plur. İ n s a n onu yer, o d.a kan olur. Her h a y v a n d ~ r k i kar

m a s ı k kuvvet de i'tidale ( k ı v a m a ) en y a k ı n olan k a n ı n sa-, - ' . .

f i l i ğ i n i (sülalesini) çeker, süzer, a y ı r ı r . O da nutfe (meni)

olur. Bunu da k a d ı n ı n rahmi kabul eder. K a d ı n ı n da menisi

bununla k a n ş ı r , k a y n a ş ı r . Bu durum da ondaki rtidaH a r t ı r ı r , k ı v a m ı s a ğ l a r .

Sonra rahim onu 'harareti ilep i ş i r i r . , Bu

halde tenasü,bü ( u y g u n l u ğ u r a r t ı r a a r t ı r a ( i ş , o l u ş ) safhada, tam

a r ı n m a d a nihayet bulur, p a r ç a l a r ı n gaye ve m a k ~ a d a nis

beti tam seviye'sini buiur. Ve nutfe adeta kandil fitilinin

a t e ş i kabul etmesi için y a ğ ı i ç t i ğ i " zamandaki i s t i d a d ı gibi,

r Q h u J ~ a b u l etmiye've kendinde tutmaya istidat ve kabiliyet

k a z a n ı r . i ş t e , böylece, istiva ve s a f a s ı tamamlanan tesviye

ve t a s f i y e s i b i t m i ş olan nutfe, k a z a n m ı ş o l d u ğ u istidat vekabiliyet ile kendisini idare ve kendisinde t a ı s a r r u f edecek

olan bIr ruhu hak e t m i ş olur. i ş t e , her ş e y e hak e t m i ş ol·

d u ğ u h a k k ı n ı ve kabul e d e b i l e c e ğ i ve t a ş ı y a b i l e c e ğ i dere

cede kabiliyet ve istidat veren; v e r d i ğ i n i v e r e c e ğ i n i k ı s m ı ~ yan, engellemiyen son derece cömert olan Hak T a l a ' n ı n lLitf-ü kereminden ,gelen ·bu ruh, o nutfeye feyz verecektir,

gittikçe büyüyecek, kemalini almakta devam edecek, d o ğ a -cak, y a ş ı y a ~ a k , e s e r l ~ r verecek" h a y ı r l a r , ş e r f e r yapacak,

hakimiyet kuracak, harikalar yaratacak, nice demler süre

cek, gamlar, elemler çekecek, k ı s a c a ; hayat mücadelesini

belirli bir müddet içinde y a p ı p bitirecek ve bir ölum ile ru

hu yine bu bedenden a y ı r ı l a c a k t ı r . i ş t e tesviye budur. Bir meni d a m l a s ı n ı n a s l ı olan nut·

fenin istiva ve i'tidal hali ve ' S ı f a t ı alabilmesi yolunda g e ~ ç i r d i ğ i ç e ş i t l i t a v ı r / a r d a , türlü durumlarda y a p ı l a n döndürü

cü ve d ö n e m e ç ı ; i ş l e r d e n ibarettir. K ı s a c a bir nutfeyi, teme-

86





ilahi kerem icad e d e c e ğ i her h a k i k a t ı n üzerine k e n d i l i ğ i n den bol bol ·akar. Bu s ı f a t l a ilahi kererne kudret' deniiir.

Bunun misali : g ü n e ş z i y a s ı n ı n , a y d ı n l a n m a y ı kabul

eden her ş e y e , a r a l a r ı n d a k i perde k a l d ı r ı l d ı ğ ı vakit 'alYma-Si, - t a ş m a s ı d ı r . A y d ı n l a n m a y ı kabul eden ' ş e y l e r de renkli

- o l a n l a r d ı r . B u n l a r ı n , içinde hava yoktur. Çünki hava' renk-

sizdir.

Kabul edenin s ı f a t ı n a gelince: Bu 'da istiva ve tesviye

ile h a s ı l olan itidaldir. Nitekim Hak Teala: «<Onu tesviye et

tim» d ' e m i ş t i r . Bunun misali : Demir s ı k a l e s i (demir c i l a s ı ) d I l · ~ Çünki bir ayna, ş a y e t onun parlak yüzü demir p a s ı ile

s ı v a n l l ' s a hiç bir ş e k j f ve suret kabul etmez. K a r ş ı s ı n a her

hangi bir cisim konsa veya ayna her hangi bir ş e y e muka

bil tutulsa o ş e y i n aynada bir aksi g o r ü l m e ı . Ş a y e t ayna

bir ş e k U vesuretin k a r ş ı s ı n a konur ve bir taraftan da c i / a c ı aynaya cila vermiye devam ederse aynada p a r l a k l ı k h a s ı l ' ,oldukça, a y n a n ı n 'içinde de bir ş e k i l ve suret hadis, olur.Çqnki bu ş e k i l ve suretin sahibi, olan c i ! s i m a y n a n ı n tam

k a r ş ı s ı n d a d ı r . (Aynada ve surette istiva h a s ı l o l m u ş t u r . ) i ş t e bunun gibi nutfede d'e bir istiva h a s ı l olursa onda bir

ruh h a s ı l olur. Bu ruh, rQhu y a r a t a n d a n d ı r . Ama bu ruhun

nutfede h a s ı l o l m a s ı ile, onu yaratanda bir bozulma ve de-

ğ i ş m e olmaz. ROh' ancak o anda hadi's olur. Daha önce ol

maz. Çünki i s t i v a n ı n h a s ı l o l m a s ı ile mahallin d e ğ i ş m e s i , b a ş k a l a ş m a s ı o a n d a d ı r , ö n c e d a ğ H d i r . Nitekim cismin as-

l ı n ı n hiçbir d e ğ i ş i k l i ğ e u ğ r a m a d a n aynaya aynen suret ola

rqk a k s e t t i ğ i ' vehmedilir. Daha önce aynada g ö r ü l m e y i ş i , sOretin a y n ~ d a görüimeye mOsait o l m a y ı ş ı n d a n d e ğ i L , ay-

n a ı ı ı n aksettirmeye h a z ı r hale g e t i r i l m e y i ş i n d e n d i r .

*'**4 - FE Y:Z 'nedir?

Buradaki feyzden, bir kaptan suyunele döküI,mesi gibi

bir ş e y a n l a m a m ı z . u y g u n olmaz. Çünki fayzin lügat m a n a s ı , 88,



'bir miktar suyun b u l u n d u ğ u kaptan a y r ı l m a s ı n d a n ve ele

u l a ş m a s ı n d a n ib§rettir. Fakat ben bu feyz kelimesi ile sa

na, g ü n e ş z i y a s ı n ı n bir duvara g e l i ş i n d e n a n l ı y a c a ğ ı n ş e y i a n l a t ı y o r u m . H a k ı k a t e n b a z ı l a r ı g ü n e ş i n ' z i y a s ı n d a yine ya-

' n ı l m a , g ü n e ş ' i n cisminden bir ı ş ı ' n ı n a y r ı l ı p duvara u / a ş a -rak, onun üzerinde y a y ı / m a k t a o l d u ğ u n u s a n d ı l a r . Bu bir ha

t a d ı r . D o ğ r u s u , g ü n e ş i n z i y a s ı p a r l a k l ı k itibariyle renkli du

vardaki gib( kendi's'inden z a y ı f da olsa ona münasib olan

b i ı : ş e y i n hudusuna sebeptir.

Gerçekten bu akis, i n s a n ı n ş e k l i n d e n bir k ı s m ı n ı n in

sandan a y r ı l m a s ı ve aynaya gelip k a l m a s ı m a n a s ı n d a ' değ i l d i r . Ama bir insan suretinin mese,la ş e k i l ve sureti ak

settirmesi kabil olan bir aynada o i n s a n ı n suretinin timsali

olan bir ş e k l i n h u d u s ~ ı n a sebep o l m a s ı m a n a s ı n d a d ı r . Ayna

veya insanda b i r l e ş m e ve a y r ı l m a yoktur. Arada sadece se

bebiyet v a r d ı r . i ş t e

Hahi kerem de, bunun gibiv a r l ı ğ ı

kabul edebilecekher mahiyette v a r l ı k nOrunun hudusuna sebeptir 'ki buna

feyz denir. .

5 - Tesviye ile nefhi a n l a t t ı n . Ama ruh nedir? Rühun

H a k i k a t ı nedir? Acaba bu, suyun kaba g i r i ş i veya bir' ara

z ı n cisimde b u l u n u ş u gibi bedende' bir hal midir? Yoksa'

kendi b a ş ı n a durabilen bir cevher midir? Kendi kendine'durabilen bir cevher ise, bir mekan tutar m ı , yoksa tutmaz'

m ı ? ' E ğ e r bir yer tutuyorsa, yeri neresidir; kalp midir, d i ~ .m a ğ m ı d ı r , yoksa h a ş k a 'bir yer midir? E ğ e r bir yer t u t m u ~ yorsa, bir yerde bulunmayan ş e y n a s ı l cevher olur? Soru

l a r ı n ı imamGazali ş ö y l e c e v a p l a n d ı r ı r · :

Bunlar. ruhun s ı r r ı n d a n , mahiyetinden s o r m a k t ı r . ;Ehli, o l m ı y a n a b u n l a r ı . a ç ı k l a m a s ı hususunda, A l l a h ' ı n Rasulüne

-Allah Ona salatü selam etsina izin v e r i l m e m i ş t i r . E ğ e r sen

B9



bu i ş i n ehlinden, bu s ı r r ı , bu ince ve derin mese/eyi kav

r ı y a b i l e c e k kudret Vf) kabiliyette isen, dinle ve bilki: RUH:

suyun kaba g i r i ş i gibi bedene giren bir cisim d e ğ i l d i r . Si

yah bir cisme g i r e n s i y a h l ı k ve .alimdekiilim gibi kalbe ve-

ya d i m a ğ a giren bir araz da d e ğ i l d i r : Bilakis rOh, bir cev

h e r d i r ı a r a z d e ğ i l d i r . Çünki rOh kendisini ve kendisini yara

t a n ı bilir. MahlOkatl idrak eder. MahlOkat bir t a k ı m bilgiler- !

dir. Bilgilerin hepsi de a r a z d ı r . Ş a y e t araz bir yere konul

m u ş ve ilim de onun ile kaim o l s a y d ı , bir a r a z ı n k ı v a m ı yi-

ne bir araz ile Olurdu ki, bu a k l ı n kabul e d e c e ğ i ş e y l e r e mu

haliftir.Z ı r a

bir araz kendisinin kaimo l a c a ğ ı ş e y d e

ancakteklik ifade eder. Araz bir yerde tek b a ş ı n a bulunur. ROh ise

biri birine m u ğ a y ı r iki hüküm ifade eder. Çünki rOh yarata

n ı n ı t a n ı d ı ğ ı vakit kendisini de t a n ı r . i ş t e bu özellikler r C ı -hun araz o l m a d ı ğ ı n a delildir. Z ı r a araz olan. bu s ı f a t l a r l a tavsif olunmaz.

ROh cisim de d e ğ i l d i r . Çünki cisim bölünmeyi kabul

eder. ROh ise bölünmez. Ş a y e t r C ı h b ö ı q n s e y d i ondan bir

p a r ç a n ı n bir ş e y i bilmesi ile, . d i ğ e r bir p a r ç a n ı n da, o ş e y i a y n ı halde bilmemesi caiz olurdu. Bu takdirde ise i n s a n ı n a y n ı zamanda ve bir hal içinde bir ş e y i hem bilmesi ve

hem de bi/memesi gerekirdi. Bu hal biribirine m ü t e n a k ı z -d ı r . Çünki zaman ve mekan a y n ı d ı r ; Ancak bir gözün iki

a y r ı yerindeki b e y a z l ı k ve s i y a h l ı k m L r c e n a k ı z d e ğ i l d i r . Amaôir k i ş i n i n bir ş e y i hem bilmesi hem de bilmemesi müte

n a k ı z d ı r . Bu iki a y r ı ş a h ı s t a o l u r s a muhal d e ğ i L , mütnkündür.

J İ ş t e bu, rOhun bir ' o l d u ğ u n a delalet eder. ROh, a k ı l sahip

lerinin i t t i f a k ı ile «cüz'U la yetecezz8» yani bölünemiyen bir

ş e y d i r . Çünkü parça demek rOha l a y ı k d e ğ i l d i r . Z ı r a p a r ç a külle (bütüne), ç o k l u ğ a izafettir. ROhta ise ne kül v a r d ı r , ne de cüz, ne bütün v a r d ı r ne de parça. Ancak bu parça sözü ile, bir, ondan p a r ç a d ı r , bir s a y ı s ı on adedinin p a r ç a s ı -d ı r diyenin m.urat e t t i ğ i ş e y kasdolunur. Çünkü sen hakika

ten on s a y ı s ı n ı meydana getiren · p a r ç a l a r ı göz önüne a / ı r =

90





6 - Bu h a k ı k a t n i h a k i k a t ı nedir? Bu cevherin s ı f a t ı ne. dir? Bedene tealluku n a s ı l d ı r ? ROh bedenin içinde midir,

. yoksa d ı ş m d a m ı d ı r ? Bedene b i t i ş i k midir? Yahut ondan ay

m ı d ı r ? denildi. Bu sorulara cevap olarak da (Allah ondan

r a z ı olsun) ş ö y l e dedi: ROh, bedene ne dahildir, ne de ha-

. '. riçtir. O bedene b i t i ş i k de d e ğ i l d i r , o n d a n a y r ı da d e ğ i L . Z ı r a b i t i ş m e , a y r ı l m a ile nitelenmeyi s a ğ l ı y a n haL,: cisim

olmak ve b o ş l u k t a bir yer t u t m a k t ı r . Halbuki ruhtan bu iki

hal ve nitelik n e f y o l u n m u ş t u r . Bu sebeple de bir arada bu

l u n m a l a r ı n a aklen imkan b u l u n m ı y a n , iki z ı t hal ve nitelik-.

tena y r ı l m ı ş t ı r .

.Nitekim cemad ( c a n s ı z ) , ne alimdir, ne cahildir. Çünkü

bilmeyi ve b i l m e m e y ı s a ğ l i y a n h a y a t t ı ! " . Bir ş e y d e n hayat

nefyedilince biribirine z ı t olan iki hal de yok olur.

***7 -:- ROhbir (cihette) yönde midir? denildi. Cevabmda

ş ö y l e dedi: H a y ı r , ruh, mahallere girmek, cisimlerle b i r l e ş -mek ve cihetlerle özellenmekten m ü n ~ z z e h t i r . Çünkü bun

l a r ı n hepsi cisimlerin s ı f a t l a r ı ve a r a z l a r ı d ı r . ROhise ne

bir cisimdir, ne de cisimdeki a r a z d ı r . Belki p bu arazlarda,n

mukaddestir.

8 -

Resül aleyhisselam, bi.ls ı r r ı i f ş a

etmekten ve HakTealö'nm Senden rOhusaranlara: {{ROh, Rabbimin emrinde

dir. De!» (el-isra 17/85) k e l a r n ı ile rOhun h a k ı l e a t m ı a ç ı k -lamaktan niçin men e d i l m i ş t i r ? denildi. C e v a b ı n d a ş ö y l e dedi: ..

Çünkü r . [ ı l ı a n l a t ı l a m a z . Zira insanlar,-avam ve havas .

olarak iki s m ı f t ı r . T a b ' ı n d a , m i z a c ı n d a , a v a m l ı k fazla olan,

iste o, bunu kabul etmez. O ruhu Allah T e a l a ' n ı n s ı f a t f a r ı n -da tasdik etmez de i n s a n l ı k rOhunda n a s ı l tasdik eder? Bu

sebepJedir ki, K e r r a m ı y y e ve Hanbellyye ruhun' ilahi ve in$

s a n ı o l u ş u n u i n k ~ r e t m i ş l e r d i r . 92



A v a n ı l ı k ! a r ı d a h a çok olanlar, C e n a b ~ ı Hakk', cisim s a y ~ m ı ş l a r d ı r . Çunki onlar v a r ~ o ' a n ı , ancak ona ( i ş t e ş u ! deyeJi ş a r e t olunan, yanigörülebilen cisim olarak kahullenebil

m i ş l e r d i r . Her kim a v a m l ı k t a n biraz y ü k s e l m i ş ise ruhtan cisim

l i ğ i n e f y e t m i ş ve fakat cisimlik a r a z l a r ı n ı n e f y e d e m e m i ş t i r . Bu halde de ruha cihet isbat e t m i ş , o n a ait bir yön v e r m i ş ve onu o yöndeki' yerde s a n m ı ş t ı r .

E ş ' a r I l e r ile M u ' t e z ı l i l e r bu a v a m l ı k t a n , ruhu, cisim say

maktan y ü k s e l m i ş l e r ve bir cihette o l m ı y a n bir v a r l ı k bu-l u n a c a ğ ı n ı kabul ve isbat e t m i ş l e r d i r .

\

9 -Onlar bu g i z l i l i ğ i niçin a ç a m ı y o l a r ? denildi. Cevap

verdi:

Çünkü onlar bu s ı f a t l a r ı (cisimlikten,' mekandan ve ci-

, hetten münezzeh o l m a y ı ) Allah Teala'dan b a ş k a s ı için im

k a n s ı z s a y d ı l a r . Bunu, o n l a r ı n b a z ı s ı n a anlatsan seni kafir

sayarlar,(cSen :kendini Allah T e a ı a ' n ı n s . ı f a t l a r ı ile vasfedi

yorsun ve gerçekten sen nefsin içinAllah'l,k iddia ediyor

sun» derler.

***, 10 - Ol1lal' bu s ı f a t m hem Allah, hem b a ş k a s ı için

mümkün o l m a s ı n ı niye muhal sayarlar denildi: Ş ö y l e dedi:

Çünkü onlar, dediler ki; mekan sahibi olanlarda iki

yin bir m e k a n d a b u l u n m a s ı i m k a n s ı z o l d u ğ u gibi iki ş e y i n ' m e k i m s ı z h k t a 'da b i r l e ş m e s i muhaldir, yani iki cismin bir

noktada b u l u n m a s ı n a s ı l mümkün d e ğ i l s e iki ş e y i mekan

danmünezzeh' m e k a n s ı z saymak da i m k a n s ı z d ı r . D i ğ e r birdeyimle; 'bir mekanda ancak bir

ş e y o l a c a ğ ı gibi mekand,ao l m ı y a n da ancak bir ş e y o l u r ki o da A I / a h ' t ı r . Çünki ger

çekten bir mekan,da iki ş e y i n b i r l e ş m e s i i m k a n s ı z d ı r . Z ı r a onlar bir mekanda b u l u n m u ş o l s a l a r d ı biri birinden a y ı r d e -

93



d i l m e ı d L Bunun gibi. mekanlan olmayan iki ş e y b u l u n s a y d ı , b u n l a r ı bilmek ve birini d i ğ e r i n d e n a y ı r d e t m e k ne ile h a s ı l olur idi.» derler. Bu hususta bir de: « A y n ı derecede olan

iki siyah bil' yerdeb i r l e ş e m e z .

Hatta ikie ş , d e n k d a ş

(bile)b i r b i ı ' i n i n z ı d d ı d ı r . d e n i l m i ş t i r » deye söylerler.,

11 - Bu çok büyük bir m ü ş k i l d i r . B ~ n u n c e v a b ı nedir?

denildi.' ( Ş ö y l e ) dedi: C e v a b ı : Gerçekten onlar, · e ş y a n m (var olan ş e y l e r i n ) biri birlerinden tefrik ve a y ı r d e d i l m e -sinin ancak mekan ile h a s ı l o l a c a ğ ı z a n l a r ı n d a hata e t m i ş -lerdir. H a y ı r , bu temyiz ve t a n ı n m a üç ş e y ile olur:

1 - Mekan ile. i k i a y r ı yerde birer ,cisim gibi.

2 Zaman- ile. iki ~ a m a n d a , bir cevher üzerinde iki si

, yah gibi.'

3 -, Had ve h a k ı k a t ile. Bir m,ahaldeki ç e ş i t l i arazlar

gibi. mesela: bir' cisimde renk,lezzet, s o ğ u k l u k ve y a ş l ı k b u l u n m a s ı . ... Gerçekten b u n l a r ı n mahalli ve m e k a n ı da bir

dir, zaman da a y n ı zaman içinde ve, bir yerde bulunmak

t a d ı r l a r .. Fakat b u n l a r ı n hepsi bir ş e y o l s a da (her biri a s l ı n d a )

kendi h u d u t l a r ı s ı n ı r l a r ı ve ' h a k i k a t l a r ı z a t l a r ı biri birinden

a y r ı m f m a l a r d ı r . Evet, rengin lezzetten

a y r ı l m a s ı z a t ı iledir.

ilmi, kudretten a y ı r m a k da ( y u k a r ı d a g e ç t i ğ i üzere) z a t ı iti-

bariyledir.

i ş t e böyle bir mahalde z a t ı a r ı ve h a k ı k a t l a ~ ı biribil'in

den a y r ı arazlar tasavvur (ve kabul) edilirse, m e k a n ı n gay

r ı s ı n d a da h a k ı k a t l a r ı za'tlan ile birbirine muhalif ş e y l e r i n tasavvur (ve kabul) edilmesi daha uygun olur.

*'**12 - Bu sizin z i k r e t m i ş o l d u ğ u n u z ş e y l e r i n i m k a n s ı c ·

I ı ğ m a k a r ş ı bm'ada b a ş k a bir delil v a r d ı r ki Allah, ile ruhu

94



a y ı r m a k , 'isteme b a k ı m ı n d a n daha zahirdir. O da ş u d u r ~ Gf:W

çekten bu ifadeniz yani ruha mekandan münezzeh addetme

niz Allah Teala'nm en özel bir v a s f ı m ruhta isbat etmek ve

bu suretle de ruhu Allah'a benzetmektir. d e n i l d i . \ C e v a b ı n d a ş u n u dedi:

Heyhaat! (ikisi a r a s ı ne kadar uzak) Çünki bizim: in·

san diridir, bilendir, gücü yetendir, i ş i t e n d i r , görendir ve

söyliyendir; Allah Teala da böyledir, dememizde bir t e ş b i h i n s a n ı Allah'a benzetme yoktur. ÇOnki bu sözlerdeki s ı f a t l a r özel s ı f a t , y a l n ı z bir zata ait en özelnitelik d e ğ i l d i r . Mekan

dan ve yönden münezzeh olmak da bunun gibi, « T a n r ı l ı ğ ı n » en özel n i t e l i ğ i d e ğ i l d i r . Fakat A l l a h ' ı n en özel n i t e l i ğ i ancak; onun kayyum ol"!1asr, yani O bizatih1 kendi kendine

kaimdir. Kendinden g a y r ı s ı d a O'nun z a t ı ile kaimdir. O bi

zatihi v a r d ı r . O'nun v a r l ı ğ ı b a ş k a s ı ile d e ğ i l d i r . O'ndan g a y r ı . ne var ise, hepsi bizatih1 d e ğ i l , O'nun v a r l ı ğ ı ile v a r d ı r . D o ğ -

rusu, e ş y a n ı n kendi z a t / a r ı n a mahsus ne v a r l ı k l a r ı ve ne

y o k l u k l a r ı v a r d ı r . O n l a r ı n vücudu ( v a r l ı ğ ı ) ariyet (ödünç)

sureti ile b a ş k a s ı n d a n yani A l l a h ' t a n d ı r . A I / a h ' ı n vücudu

( v a r l ı ğ ı ) ise b a ş k a s ı n d a n a l ı n m a d e ğ i l , kendindendir. i ş t e hu hakikat yani kayyumluk y a l n ı z Allah'a h a s t ı r .

** '13 -Tesviyenin, nefhin ve ruhun m a n a s ı n ı anlattm da

ruhtaki nisbetin m a n a s ı n ı :söylemedin? Evet, ( C e n a b u ı Hakkelammda ü f l e d i ğ i ş e y e ) n e d e n ( { r O h u m d a n > ~ dedi ve onu ni

çin kendine nisbet etti? E ğ e r hakikaten , r u h u ~ v a r l ı ğ ı , ken

disi ile k ~ H m o l d u ğ u için ise (bu hal y a l n ı z ruhta d e ğ i l ) bü-tün e ş y a d a böyledir. '

***14 - Bir de, C e n a b · ı Hak i n s a n ı b a l ç ı ğ a nisbet etti ve, :

«ben ş ü p h e s i z b a l ç ı k t a n adam y a r a t a c a ğ ı n ı » dedi: (Sad

38/71), «sonra, da insam y a r a t ı p tesviye e t t i ğ i m vakit ona

r u h u m ~ a l 1 bir' ruh iiftedimu dedi. (Sad 38/72) E ğ e r bu ru·

95



hun m a n a ~ u ! Allah fealirdan bir parça o l m a s ı ve kahba (be-

dene) feyzetmesi, (girmesi) b a h ş e d i l m e s i ise; n a s ı l ki bit

adam,. dilenciye bir ş e y verir d?: «Mahmdan ona ı b a h ş e t -tim)} diyor ise, i ş t e bu, Allah Teala'nm z a t l ı n l p a r ç a l a m a k t ı r . Siz de gerçekten bunu iptal EFttiniz (Allah'm zatmm parça··

lanma fikrini çürüttijnüz)· ve ru'hun bedene i f a z a s ı ( a k m a s ı ) , gelmesinin Allah'tan bir parça· ,olarak a y r ı l m a s ı a n l a m ı n d a o l m a d ı ğ ı m söylediniz. denildi.

Ş ö y l e c e v a p l a d ı :

Bu ifaza ve feyz i ş i , g ü n e ş i n sözü gibidir ki, · ş a y e t g ü -/ l e ş dile gelerek: «ben n O r U l ı ı d a n yer yüzüne Haza ettim -.

( ı ş ı k verdim).n deseydi, d o ğ r u olurdu. Dünyaya gelen bu

ı ş ı ğ ı n g ü n e ş e nisbetinin m a n a s ı da : ( ~ B u I ' ş ı k g ü n e ş i n ziya-, s ı n a nisbetle, her ne kadar . ç o ~ z a y ı f olsa da türlü· yönlerden bir yön ile g ü n e ş z i y a s ı c i n s i n d e n d i ı ' » dernek olur.

i ş t e bu

g ü n e ş ve

ı ş ı ğ ı misali,

bir b e n z e t i ş ve münasebettir. Bunun içindir ki; izafet kelimesi ile ifade edildi.

Bu b e n z e t i ş l e r asla c i s m a n i l i ğ e mahsGs d e ğ i l d i r . ***

15 ...:.- Hak Taala'nm «Ruh Rabbimin emrindendir, de!»(isra. 17/84) k e l a r r A l ı n m m a n a s ı nedir? Emir alemi nedir? Ya-

r a t ı ş alemi nedir? .deni!di.

C e v a b ı n d a ş u n l a r ı dedi:

Üzerinde ölçü, , t a r t ı , ı n i k d a r vaki olan ne var ise hepsicisimler alemidir,. Üzerindekiler de cisimlerin \ a r ~ z l a r ı d ı r . Bunlara halk ( y a r a t ı ş ) alemindendi!', denilir. Bu sözümüzdeki halk kelimesi burada, t a k d ı r m a n a s ı n d a d ı r . Icad ve ihdas 'm a n a s ı n d a d e ğ i l d i r . « Bir ş e y y a r a t t ı ) } denir, yani onu t a k d ı r etti ona. mikdar verdi d e ğ e r l e d i , o r a n l a d ı demektir. Ş a i r :

96

Gerçekten sen y a r a t t ı ğ ı n ş e y i kesersin.

B a z ı kavm ise y a r a t ı r da sonra kesm.ez.





I a n m a s ı i l e o l d u ğ u gibi nutfenin de annarak l'Ohu kabul e d e ~ cek kabiliyete g e l d i ğ i andahadis o l m a s ı d ı r . Her ne, kadar

camda s ı r l a n m a d a n Önce k a r ş ı s ı n d a k i ş e y i n ş e k i l ve sOreti

var

ise de, sOretin camda zuhOru camms ı r l a n ı p

ayna o/-m a s ı iledir'.

Bu b ü r h a n ı n vücOda g e l i ş i d ü ş ü n c e ve hükümler

dendir: h a k ı k a t e n e ğ e r rOh/ar bedenlerden 'evvel var idiy

seler, bunlar da ya bir tanedir veya birden f a z l a c l ı r .

R O h l ı n bir tane o l m a s ı da' b a t ı l d ı r , birden fazla ol m a s ı da. Hatta bedenden önce her hangi bir yerde vücOdu dayoktur.(*) Gerçekten rOhun bir' tane o l m a s ı mümkün d e ğ i l d i r : ÇÜl1ki her bedende rOh v a r d ı r . Bunlar her b a k ı n i d a n birbil"i

nin a y n ı d e ğ i l d i r . Mesela: Zeyd bir ş e y i t a n ı r da Ami- onu

t a n ı m a z . E ğ e r onlardan yani Zeyd ve Amr gibi iki ş a h ı s t a ı d rOhlardan a k ı l cevher bir tane o l s a y d ı , bu a k ı l eden cev

herde iki z ı t ş e y i n b i r l e ş m i ş o l m a s ı gerekir ve böyle bir ha-lin kabulü de i m k a n s ı z olurdu. Nitekim bu z ı t l ı k yani bir

yi bilen ve hem de bilmiyen iki ' ruhun v a r l ı ğ ı tek b a ş ı n a Zeyd'de ve bir ş a h ı s t a dahi muhaldir. Akd cevherderi mura

d ı m / ı : ruhtur.

ROhun birden fazla o l m a s ı da muhaldir;

Çünkicisimler

gibi miktara sahip olan, ölçüyet a r t ı y a

gelen. bir ş e y i n i ~ i parça o l m a m a s ı ve bölünmemesi mu

ha/dir. Z ı r a h e r cisim bölünebilir. Çünki bir miktara sahip

t i ı ' , belirli bir hacmi ve b u l u n d u ğ u bir yeri v a r d ı r . Hem de

, p a r ç a l ı d ı r , p a r ç a l a n ı r . Ama kendine has hiç bir parça ve

" esasen bir ş e y i n p a r ç a s ı o l m ı y a n , hem bir miktara, ölçüye,'

t a r t ı y a g e l m i y , e l 1 bir ş e y n a s ı l bölünebilir!

(*) G a z a l ı , ruha, bedenden önce de bir mekan ve vücud t a n ı m ı y o r . '

Ancak onu; nutfede, nutfenin j'tidal ve i s t i d ô d ı I l e s ı l o l u n c a hadis

olan gayri m a d d ı bir cevher s a y ı y o r . (Mütercini)'

98



ROhun bedene teallukundan evvel birden fazla o l d u ğ u ~ nu takdir etmiye gelince: btr da muhaldir. Çünki bu takdir"de ruhlar ya biri birine b e n z e r l e r ~ yahut y e k d i ğ e r i n e muhal i f t i r l e ı · . B , u n l a r ı n ikisi de muhaldir. Birbirirte benzemesinin, m u h a l ö l u ş u : '

Y e k d i ğ e r i n i n a y n ı olan iki ş e y i n bir esasta bulunmas ı n ı n a k ı l ve tecrübede i m k a n s ı z o l u ş u n d a n d ı r . Bunun içindir ki; iki s i y a h ı ı , bir yerde ve iki cismin a y n ı mahalde bu-

l u n m a s ı i m k a n ı yoktur. Çünki ikilikbiribirine , a y k ı r ı l ı k icab ı d ı r . Halbuki m a h a l d e g a y r ı l ı k yoktur. Yer birdir. iki' siya

hiLL fki a y r ı yerde I ; > u l u n m a s ı ise cfHzdir. Çünki bu, ondanmahalde a y r ı l ı y o r . Birinin yer t u t t u ğ u mahalle öteki tutun-'

m a m ı ş t ı r . Bunun gibi i k i ş e y i n _ ki zamanda bir yerde bulunma

l a r ı I l ı ü m k ü n d ü r . Z ı r a birisi, için olan nitelik d i ğ e r i için yoktur. Bu nitelik' de o ş e y i n özel bir zamana r a s t l a m a s ı d ı r .

V a r l ı k t a mutlaka, biri birinin t ı p a t ı p misli olan en aziki yoktur. B e . ı ~ i biri birine izafetle m"isildirler. Zeyd ve Amr

sözümüz gibi. Bunlar i n s a n l ı k t a ve cisimlikte misiidil'ler. Si-; yah mürekkep ile kara karga da s i Y Ç l h l ı k t a biribirinin mislidir/er. B u n l a r ı bu misiiliklerde' g a y r ı l . a m a k , birini d i ğ e r i n d e n b a ş k a saymqk i m k a n s ı z d ı r . ÇHnki birbirinin g a y r ı olmak ikitÜrlüdür. ::-

Birisi: nev',i ve mahiyet u y m a z l ı ğ ı iledir. Su ile a t e ş i n , siyah ile b e y a z ı ı ı biribirinin g a y r ı o l , m a s ı gibi.

, D i ğ e r i de mahiyete girmeyenarazlar ile: S ı c a k su ile, "I

s o ğ u k suyun bir birinden a y r ı l ı ğ ı gibi.

B e ş e r i , r O h : l a r ı n 'ise nev'j ve mahiyet i'tibariyle bir birindel1 a y r ı olmalan m u h a l d ı r . Zira b e ş e r i l'O'hlar «had» ve,

hakikatte "birliktirler. ROh bir nev'idir. (Bir s ı n ı f ) . Arazlar itibariyle de b e ş e r i r O h l a r ı n g a y r ı l a ş m a l a r ı mu

haldir. Cünki bir tek. hakikat, cisimlere müteallik ve her. \

99





gunun sureti, probleminin sureti ve akli meselelerin sureti

de böyledir. Y u k a r ı d a geçen, bu suretteki tesviyeden m a k ~ sat da i ş t e bu 'manevi surettir. Bunun ile de y u k a r ı d a a n l a t ~ m ı ş o l d u ğ u m u z

benzerliklerei ş a r e t e t m e k t i r .

Bui ş a r e t

edilen suret de A I / a h ' ı n z a t ı n a ; s ı f a t l a r ı n a ve i ş I ' e r i n e ait olur.

Evet, ruhunkendi z a t ı n ı n h a k i k a t ı da k e n d i b a ş ı n a kaim olmak ( d u r m a k ) t ı r . Çünki ruh araz d e ğ i l d i r , cisim de

d e ğ i l d i r . B o ş l u k t a bir yer tutan, ölçü ve t a r t ı y a gelen bir

cevher o l m a d ı ğ ı gibi mekana ve cihete giren bir ş e y de de

ğ i l d i r . Ne bedene, ne aleme , b i t i ş i k t i r ne de onlardan a y r ı dir: 'Bedene ve alemin içindeki cisimlerden birinin i9ine gi

ren veya o n l a r ı n d ı ş ı n d a olan da d e ğ i l d i r .. ' i ş t e b u n l a r ı n bu o l m a z l ı k l a r ı n hepsi de A l l a h ' ı n z a t ı n ı n

h a k ı k a t ı n d a v a r d ı r . Adem ve a d e m o ğ l u olan insan, t a ş ı d ı ğ ı ruhun cisim o l m a m a s ı ve cisimlere özgü hal ve s ı f a t l a r ı n b u l u n m a m a s ı b a k ı m ı n d a n a l d ı ğ ı m a n e v ı suret i'tibariyle, Af

l a h ' ı n bu h u s u s t a k i s ı f a t l a r ı n ı n s'uretine b e n z e r l i ğ i ve binaena/eyh suret b i r l i ğ i v a r d ı r .

Ruhun s ı f a t l a r ı n a gelince :

Ş ü p h e y o k ki ruh, : diri, alim, kadir, di/iyen, i ş i t e n , gö-ren, k o n u ş a n olarak y a - r a t ı l d ı . Allah T e ~ l a da böyledir.

i ş l e r e gelince: insana ait olan bir i ş i n b a ş l a n g ı c t , i'ra-dedir ki, bunun eseri evvela kalpte, zahir olur. Sonra hay

v a n ı rOh v a s ı t a s ı ile bir eser-ki bu kalp b o ş l u ğ u n d a ~ i (ha-va gibi) latlf bir b l ! h a r d ı r - has,1 olarak g e n i ş l e r , y a y ı l ı r . O r a ~ dan d i m a ğ a (beyne) yükselir. Sonra oradan beynin d ı ş si

nirlerine, Sinirlerden, k i r i ş l e r e , etlere t a k ı l ı b a ğ l a r a sirayet

eder. K i r i ş l e r çekilir, gerilir. Bu sebeple de parmaklar ha-

reket eder. P a r m a k l a r ı n hareketi ile; mesela kalem, k ç ı l e m ile de mürekkep hareket eder. Bundan da k a ğ ı t veya her

hangi bir yüzey üzerinde bir y a z ı veya ş e k i / ' suret mey

dana gelir ki, 'o a d a m ı n hayal h a z ı n e s i n d e tas?vvur e t t i ğ i 10-1



veçhile yazmak i s t e d i ğ i ş e k i l d i r . Çünki' o bu y a z ı l a n ı n sOre

tini önce hayalinde t a s a r l a m a d ı k ç a , bunu ikinci defa be

yaz üzerinde meydana getirmek mümkün olmaz. Kim AI

l a h ' ı n fiillerini,

, s e m a l a r ı ve

y ı l d ı z l a r ı h a r e k e t ettirmekle yeryüzünde nebatat ve h a y v a n a t ı n a s ı l ihdas e t t i ğ i n i - k i bu me

leklerin s e m a l a r ı n hareket ettirilmesindeki taatleri ile ol

m a k t a d ı r - dikkatle tetkik eders'e; A d e m o ğ l u n u n kendi alemi

olan bedenindeki tasarrufunun, H a l ı k ' ı n Alemi Ekber'deki

tasarrufuna b e n z e d i ğ i n i ve onun misli o l d u ğ u n u , b!fir. Ve

onamesela kalbin tasarruf ve idare seklinin nisbeti, A r s ı n .,

tasarruf ve idare ş e k l i n i n ) ,nisbetine; , d i m a ğ ı n nisbeti Kül'-sinin nisbetine uygundur. iç ve d ı ş duygu o r g a n l a r ı , Allah

Teala'ya tabiatiy!e itaat eden' ve muhalefet' edemiyen 'me_

lekler gibidir. Sinirler ve' organlar gökler gibidir. Parmak

l a ı ' d a k i kudret, c İ s i m l e r d e ç a k ı l m ı ş ve teshir e d i l m i ş ta

biate benzer. Kalem, k a ğ ı t ve mürekkep de toplanma, ter

k ı p ve a y r ı l m a y a ve R a b u l d e m ü r e k k e b i H ı n a s l H a r ı olan un

surlara (element) benzerler. Tahayyül a y n a s ı da «Ievh-i mah

fuz» gibidir.

Her kim bu muvazeneye ve benzerliklere h a k k ı ile mut

taH olur, a k ı ı erdirir ise; islam Peygamberi (aJeyhisselam)

nin: Allah Teala, Ademi kendi suretinde y a r a t t ı demesin,in

m a n a s ı n ı bilir. AI/ah T e a l a ' n ı n i ş l e r i n i n tertib'ini bilmek, bir

çok ilimieri t a ' h s ı l e t m e y e ihtiyaç gösterir. Halbuki bizimburada y a z d ı k l a r ı m ı z , onlardan bir k ı s m ı n a i ş a r e t t i r .

. :ti

**18 Soruldu: ResUl A l e y h i s s e l a m ı ı n ; «Her kim kendi

ni bilirse muhakkak Rabbini bilir» sözünün m a n a s ı nedir.?

C e v a b ı oldu:

Çünki e ş y a , münasip misaller ile bilinir. Ş a y e t a d ı geçen benzedikler o l m a s a y d ı ; insan' kendini bilmekten Rab- '

bi'ni bilmiye yükselemezdL Ve e ğ e r Allah Teala Hazretleri

insanda cümle alemin m i s a l i n ı t o p l a m a m ı ş o l s . a y d ı ; hatta onu

102



büyük alemin küçük bir kopyesi y a p m a s a y d ı ve onu sanki

kendi aleminde tasarruf eden bir Rab k ı l m a s a y d ı . , muhak

kak' ki o alemi"tasarrufu, rubübiyeti", a k l ı , kudreti ve d i ğ e r ilahi s ı f a t l a r ı bilmezdL Binaenaleyh nefs; benzerlikleri ve

muvazeneleriyle nefsi y a r a t a n ı b i l m i y e yükselmenin b a s f a ~ m a ğ ı o l m u ş t u r . Bu bilgiyi bundan önGeki mesele ile tamam

lamak ve kemale' u l a ş t ı r m a husüsunda, bu meselenin y ü ~ iünden perdeyi k a l d ı r a c a k ş e y l e r v a r d ı r .

***19 - Soru : Ruh, e ğ e r beden ile beraber hadis,oluyor

ise, islam Peygamberi Aleyhis s e l a m ı n : {{Allah r u h l a r ı bedenlerden i k i ~ i n y ı l önce y a r a t t ı » demesinin ve bir de: «Ben,

y a r a t ı l m a iitibariyle Peygamber'lerin birincis.i, gönderilme

b a k ı m m d a n da s o n u n c u s u y u m ) ~ sözünün ve' a y r ı c a da:

(<Adem, S,u ile b a l ç ı k arasmda iken ben Peygamber ,dim)}

kelammm m a n a l a r ı n'edir? '

Ş ö y l e dedi : Bu haberlerde rühun

k ı d e m i n e delil ola-,cak bir ş e y yoktur. Fakat bu sözler (rühun) k a d ı m o l m a y ı p

hadis o l d u ğ u n a ve sonradan y a r a t ı l m ı ş l ı ğ ı n a d e l ~ H e t eder.

Gerçi zahiri ve a ç ı k m a n a s ı da, rühun bedenden önce V81'

, ! ı ğ ı n a delalet ediyor ve z§hirdekilerin i ş i k o l a y d ı r , ama bun

l a r ı n te'vili de mümkündür. K a f ı burhan ise zahirile bir ta

.rafa itilmez, üstelik, Allah, Teala h a k k ı n d a k i t e ş b ı h i n zahiri

m a n a s ı n d a o l d u ğ u gibi, naaslarfn te'vilini m e c b u r i k ı l a r . ta-hir m a n a y ı k e s i n delile uyan manaya nakleder.

R a s C ı l ü Kerini'in: «Allah Teala r ü h l a r ı bedenlerden ön-o

ce y a r a t t ı » ' demesine gelince: RasOI-i Z i ş a n Efendiniiz,

«rOhlar» kelimesi ,ile belki, meleklerin r O h l a r ı n l , bedenler,sözü ile de Alemin v ü c ü d l a r ı n ı (mesela) a r ş ı , kürslYi,gök-leri, y ı l d ı z l a ~ ı , h a v a y ı , t o p r a ğ ı , . suyu k a s d e t m i ş t i r . Nitekim,

i n s a n l a r ı n cesedi, hacim i'tibariyle d ü n y a n ı n hacmine

y ~ s l a küçük, d ü n y a n ı n Gesedi' ise g ' ü n e ş i n cisminden çokküçüktür. Sonra g ü n e ş i n hacmininkendi s e m a s ı n a ' ve gü-

103



n e ş i n s e m a s ı n ı n d a üzerindeki göklere nisbeti yoktur. Bun

lar birine nisbetle . ölçül6miyecek derecede büyüktürler.

Sonra bütün bu gökleri Kürsi kaplar. Çünki Ayetü'I-Kürsi'de

{ C e n a b - ı H a k k ' ı n b e y a n ı veçhile) : ccOnunkürsisi, gökleri

ve yeri ,içine aLu.» Kürsi ise, A r ş a nisbetle u f a k t ı r . i ş t e bualemlerin hepsini d ü ş ü n ü r ve b i r a z c ı k olsun tasavvur eder-o

sen: i n s a n l a r ı n b e d e n l e r i b u n l a r ı n y a n ı n d a h i ç denecek ka

d ~ r küçülür de, cesetler kelimesinin mutlak olarak söylen

inesinden i n s a n l a r ı n ~ e d e n i n i a n l a m a z s ı n ..Bunun gibi iyice bil vehakikate er ki; insan r u h l a r ı da

meleklerin r u h l a r ı n a k ı y a s l a , o n l a r ı n v ü c u d l a r ı n ı n , alemdeki v a r l ı k l a r ı n v ü c u d l a r ı n a izafeti gibi pek küçük k a l ı r .

Ş a y e t sana r u h l a r ı n bilgisi v e r i l m i ş o l s a y d ı ; b e ş e r i rUhl a r ı , meleklerin r u h l a r ı n a k ı y a s l a , t ı p k ı a l e ~ gibi, çok bü

yük bir a t e ş t e n a l ı n m ı ' ş bir 'le, adeta kandil ı ş ı ğ ı gibi gö

rürdün. O büyük a t e ş , meleklerin r u h l a r ı d ı r , Meleklerin

r u h l a r ı için de tertip, düzen, d e r e c e ~ rütbe v a r d ı r . Bunlar ı n her biri kendi rütbesinde tek b a ş ı n a bir v a r l ı k t ı r . Bir

mertebede iki melek ruhu bulunmaz.

i n s a n l a r ı n ruhu bunun tersinedir. Bunlar nev'ide de ve

rütbede de b i r l e ş m e k suretiyle ç o ğ a l m ı ş l a r d ı r . Ama melek

lerin her biri kendi b a ş ı n a ' bir nev'idir. Bir melek, o nevi

lerin her biridir.

C e n a b ı H a k k ' ı n : ({Bizden hiç biri y o ~ t u r ki, onun için

belli bir makam rütbe ve mevki o l m a s ı n ! » (Saffat 37/164) .

ve bir de : « Ş ü p h e s i z b ~ z , evet biz, saflar t e ş k i l e t m i ş i z . » (Saffat 37/164) k e l a r n ı ile, Efendimizin : {(meleklerden rIJ

ku halinde olanlarsecde etmezler, ayaktakiler de rukua va ..·

mazlar» demesi buna i ş a r e t t i r . Hakikaten Qunlardan her biri için belirli bir makam var

d ı r . A r t ı k bu i z a h ı a r d a n s o n r a , y u k a r ı d a k i h a d ı s l e r d e mutlak'

_. olarak geçen ruhlar ve cesetlerden ancak ve y a l n ı z . melek-

104



lerin r C ı h l a r ı n ı ve tabiat alemindeki cesetleri (büyük var

l ı k l a r ı ) a n l a r ı z . R a s C ı l ü Z ı ş a n a l e y h i s s e l a m ı n : «Ben y a r a t ı h ş i ' t i b a r i y l e

Peygamberlerin evveli, göndel'ilmeb a k ı m ı n d a n da

ahiriyimusözüne gelince : Burada « h a l k > ~ yaratma icad d e ğ i l takdirm a n a s ı n d a d ı r : F i l h a k ı k a RasOI-i 'Ekrem; annesi onu d o ğ u r -

· madan önce y a r a t ı l m ı ş bir v a r l ı k d e ğ i l d i . Ancakgayeler ve

kernalatlar tasavvur, takdir i'tibariyle öncedir, ama v a r l ı k s a h a s ı n a ç ı k ı ş i ' t i b a r ! y l e en sondurlar.

A r a p l a r ı n : «Evvelü'l-fikri ahiru'l-ameli,» «ilk d ü ş ü n ü l e n ·son y a p ı l a n d ı r » vecizesinin m a n a s ı budur ve. a ç ı k l a m a s ı daş u d u r : Bir evi t a k d ı r edecek olanmühendis" ilk olarak evin

ş e k l i n i kendi k a f a s ı n d a c a n l a n d ı r ı r . Bu s C ı r e t l e onun takdi

rinde tam bir bina h a s ı l olur. Son y a p a c a ğ ı da, zihninde

imal e t t i ğ i o evin eserini (hariçte) vücOda getrrmektir. Bu '

eser, o t a s a r l a n m ı ş evin meydana getirlimesidir. i ş t e bu ev,

mühendiste takdir i'tibariyle evvelinde,· fakat vucOd i'tiba

riyle de s o n u n d a d ı r . Çünki bu ev tamam olmadan evvel ker-,

piç kesmek, duvar örmek, gerekli malzemeyi h a z ı r l a m a k , .y ı ğ m a k , hep maksad ve gayenin, yani evin ikmaline vesi

ledir. Bu. sebepledir -ki aletler, a'raçlar, y a p ı m l a r , i ş l e m e l e r öne, ileriye g e ç m i ş t i r .

Bunu k a v r a y ı n c a Ademe mensup o l a n l a r ı (Hazreti Ade-

· mi ve zürriyyetini) yaratmaktan m a k s a d ı n : ilahi huzuraya:k ı n l ı k saadetini idrak etmeleri o l d u ğ u n u . bilirsin. Bu da an·

cak: Peygamberlerin t a n ı t m a s ı ile olur. O halde Peygam

berlik bu maksatla vücOda g e t i r i l m i ş t i r . M a k s C ı d olan da

p e y g a m b e r l i ğ i n k e m a l i ve gayesidir. Peygamberler.in dün

yaya gelmesi ve vazifesini bizzat y a p m a s ı , yani i n s a n l a r ı i r ş a d ve A l l a h ' ı n h u z C ı r u n a y a k l a ş m a n ı n y o l l a r ı n ı ve gerek

lerini onlara' bildirmesidir. Bu da yani P e y g a m b e r l i ğ i n tak

d i r p l a n ı n d a n v a r l ı k alemine gelip i ş e b a ş l a m a s ı ve vazife- .

105



sini b a ş a r m a s ı , ancak Allah T e a l a ' n ı n sünneti g e r e ğ i n c e t e d r ı ç ile (zaman zaman) t a m a m l a n ı r . Nitekim evin taniani

, l a n ı n a s ı , da t e d r ı ç Ile o l m u ş t u r .

H a s ı l ı P e y g a m b e r l i ğ i n köku, temeli Adem aleyhisselamile a t ı l d ı . A s ı r l a r geçtikçe Peygamberler geldI. Peygamber

lik b i n a s ı daima büyüdü, yüceldi, kemale yükseldi. Nihayet

Ht:lzreti Muhammed (A.S.) ile' son kemalini buldu. Maksud

C?lan da ' P e y g a m b e r l i ğ i i ı kemale ermesidir, gayesidir, nihaye

tidir. Bunun önceliklerini sermek, te'sviye ve ı s l a h etmek'

ise, bu gayeye yesi/edir. Bir y a p ı tesis ve d u v a r l a r ı n ı n te

mellerini tesviye ve h a z ı r l a m a k g i b i . Çünki bunlar, binan ı n ş e k l i n i n k e m a l i n e vesiledir. Bu, RasOI-i Z i ş a n ı m ı z Efen

dimfz hazretlerinin' Peygamberlerin s o n u n c u s u o l u ş u n u n s ı r l a r ı n d a n d ı r .

Çünki kemale gele'n ziyadelik, tamam olan ,pir ş ~ y e yapilan ilave, f a z l a l ı k , hakikatta n o k s a n l r k t ı r . Tutma,' yakala'

. ma uzvunun kamil ş e k l i elin b e ş p a r m a k l ı o l m a s ı d ı r . Bu i'tibarla d'ört p a r m a k l ı bir' el n a s ı l eksik ise, alt1 p a r m a k l ı olan

da n a k ı s t ı r . Çünki, a l t ı n c ı parmak tam v'; kafi olana bir zi

, yadellktir. F a y d a s ı z hatta z a r a r l ı bir f a z l a l i k t ı ! " . Gerçi ogö-

rünürde bir ziyade olsa da h a k ı k a t t a hir n o k s a n d ı r . \ , ,

~ a s Q I - i islam A l e y h i s s e l a m ' ı n : ( ~ P e y g a m b e r l i ğ i n misali

mamurbir konak gibidir. Y a h n ı z onda bir t u ğ l a yeri eksikti. '

Bende o t u ğ l a n m yerindeyim.)} m a n a s ı n d a olan söz9 buna, i ş a r e t t i r .

Onun Hatemu'n-Nebiyyin (peygamberlerin s o n u ı ; c ı ı s u , Peygamberlik b i n a s ı n ı n son t u ğ l a s ı ) o J d u ğ u n u bilmek zorun

da k a l d ı n ise, bunun aksi (peygamberlerden önce g e l d i ğ i ) tasavvur edilemez. Çünki 'gaye,maksat ve kemalonunla son

mertebesine e r m i ş t i r . Gaye ve maksat ise t c ı k d ı r b a k ı m ı n d a n evveL, \ / ü c C ı d

aleminde ise s o n r a d ı r .

106



i

Efendimiz A l e y h i s s e l a m ı n : «.Adem su ile b f a l ç ı k a r a s ı n -da i k ~ n ben P e y g a m b ~ ! idim-;;» demesine gelince: Bu da ev

velki gibi a n l a t t ı ğ ı m ı z ş e y l e r e i ş a r e t t i r .

Hakikaten 0, t a k d ı r p l a n ı ı ı d a Adem a l e y h i s - - s e l a m ' ı n yar a t ı l ı ş ı tamam olmadan P e y g a ı : n b e r idi. Zira Hazret-i Adem'in

y a r a t ı l m a s ı n a ancak onun zürriyetinden safi o l a n ı n çekilip

a l ı n m a s ı için b a ş l a n m ı ş t ı r . Bu a r ı n m a ve s a f i l e ş m e de daima

; ve tedrici olarak s a f i l i ğ i n kemaline e r i ş i n c e y e kadar devam

e t m i ş t i r . Bu dereceye gelince de' Muhammed'e ait bir kud

Peygamberlik ruhunu kabul e t m i ş t i r . Sen bu hakikati, ancak ( y u k a r ı d a geçen) ev y a p ı m ı n d a

misalolarak verilen iki' vücuddari a n l ı y a b i l i r s i n ki, vücudun

birisi mühendisin zihninde ve d ı m a ğ ı n d a d ı r . Adeta onu ha

riçte ve gözü i le' görür gibi- sanki ona bakar g i ~ i zihninde

v a r d ı r . Zihni v a r l ı k , h a r i c ı v a r l ı ğ ı n sebebidir. Bunun da el·

bette hariçteki v a r l ı k t a n e v v e l o l m a s ı gerekir.

i ş t e bir , ş e y i n v a r l ı k alem-ine g e l e b i l m e s İ , onun, evvelEizihinde h a z ı r l a n m a s ı n a b a ğ l ı d ı r . '

, Yine böylebil ki, Allah Tea!a Hazretleri vücuda getir.e

c e ğ i her ş e y i önce t a k d ı r , sonra da bu t a k d ı r e uygun olarak

icad eder. _ .

- Hiç ş ü p h e s i z , ilahi t a k d ı r Levh-i Mahfuz'a ç i ı i l i r . N a s ı l mühendis de t a k d ı r i n i önce bir levhada veya k a ğ ı t üzerindeçizer. Bu suretle o, evin tam b i r ş e k l i v a r l ı k ç e ş i t l e r i n d e n biri olarak orada vücuda gelir. Bu da hakiki vücudun, hariç-

te meydana germesine sebep, oIUl·.'

Nitekim mühendisin l e v h a s ı n d a çizilen ş e k i L , kalem va

s ı t a s ı - ile o l d u ğ u ve k ~ l e m de bir bilgiye uymak üzereak-"

t ı ğ ı ; h a y ı r ; bilgi, kalemin' a k ı ş yeri o l d u ğ u gibi, ilahi i ş l e -, rin takdir e d i l m i ş ş e k i l l e r i de evvela Levh-i Mahfuz'da böy

lece çizilir. Ancak Levh-i Mahfuz da ilahi kalemden n a k ı '

l a n ı r . Kalem de i l a h ı ilme uygun olarak hareket eder. L e v h ~ i 107



Mahfuzise:'kendisine ş e k i l l e r n a k ş e d i l m e s i n i kabul f:}den

bir v a r l ı k t a n ibarettir. ÇQnki Kalemin haddi (tarifil ((bilgi

lerin ş e k i l l e r i n i levhte n a k ş e d e n d i r . » <tLevh ise,» bu ş e k i l ve suretler .ile n a k ı ş l a n a n d ı r ..» L e v h ' ı n da 'kaleminde a ğ a ç - ' tan veya k a m ı ş t a n o l m a l a r ı ş a r t d e ğ i l d i r . Bilakis b u n l a r ı n (her hangi bir) cisimden o l m a m a l a r ı ş a r t t ı r . Cisimlik, kale-

o min haddine vehakikatine girmez. Ş ü p h e s i z ki, bunlar ka-

leme ve Levha nisbetolunan ( y u k a r ı d a a n l a t t ı ğ , ı m ı z ) bir ruh

tur (manevi v a r l ı k t ı r ) . Buna zaid olan m a n a s ı d e ğ i l sureti

( ş e k / i ) dir.

Allah T e a l a ' n ı n Ka/emi'nin ve L e v h ı ' n ı n , son i/ahi elineve p a r m a ğ ı n a l a y ı k (birer ilahi v a s ı t a ) o l m a s ı da a k ı / d a n Llzak olmaz. B u n l a r ı n hepsi A l l a h ' ı n z a t ı n a mahsOs ve A/

/ a ~ l ı ğ ı n a l a y ı k olacak (bizdeki/er gibi maddi ş e y l e r o/ma

y ı p ' ) , cisimlik h a k i k a t ı n d a n a r ı n m ı ş (ve h a k i k a t ı bizce bi

linmiyen) m a n e v i ş e y l e r d i r .

Evet b u n l a r ı n hepsi, b a z ı s ı ilim gibi ö ğ r e t e n bildiren;b a z ı s ı da Levh gibi ö ğ r e n e n (bilgi alan) yüksek ruhani cev

her/erdir. Çünki hakikaten Allah Teaiii «<O kalem ile ö ğ r e t t i . ) } (el-Alak 96/4) diye haber verdi.

Vücudun (var o l m a n ı n ) iki ç e ş i d i n i a n / a d ı n ise, muhak

kak ki; ((.Ademden önce Nebi idi» sözünün ayni; hissi o/an

ikinci vücOd d e ğ i l d e , takdiri olan ilk vücud m a n a s ı n a ge/diğ i n i de a n l a m ı ş s ı n d ı r . Bütün ş ü m O l ü ile HAMD alem/erin rabbi o/an Allah'a

mahsustur.

Sa/atü selam da Rasü/lerin ulusu Hazret-i Muhammed'e

ve bütün aline, a s h a b ı n a olsun!

( AM iN )

108



S .K iT A P

GAZALi 'N iN

RUHNAZAR iYES i





GAZAL1?NIN

RO H N AZA R i YES i

Dini nazariyelerini ç e ş i t l i eserlerinde a ç ı k l a y a n Gazii!i,

d e v ı r a ç m ı ş o'lmakla temayüz e t m i ş t i r . (cEI-Kindi» ile b a ş i ı yarak «ibn-j Sina)) n ı n f e y y a z d e h a s ı sayesinde "kemal zirvesine v a s ı l ' o l a n felsefi cereyan, G a z a ı r n i n a m a n s ı z ve te

s İ r l i darbeleri ile e s a s l ı bir sOrette h ı r p a l a n m ı ş , Mu'tezi

le'ninçok rioktada eski felsefeye dayanan nazariyeleri k ı y metlerini k a y ' b e t m i ş " b u n l a r ı n . yerine d ~ h a ananevi, daha

tasavvufi y e n İ nazariyeler kaim o l f ! 1 u ş t u r .

Ehl-i sünnet u l e m a s ı n a g e n . i ş bir tetebbO s a h a s ı açanbu yen'i tefekkür t a r z ı n ı n b a y r a k t a r ı Gazali'dir.

EbO Hamid Gazali din ilminin ç e ş i t l i k ı s ı m l a r ı ile pek

ziyade u ğ r a ş m ı ş o l d u r , ğ u gibi,' i'tikad bilglierineait ç a l ı ş m a lan ile de e s a s l ı bir sOrette m e ş g u l o l m u ş t u . Bu sahadaki

· ç a l ı ş m a l a r ı neticesinde f i l o z o f l a r ı n nazariye,lerini, türlü f ı r -· k a l a r ı n çürük g ö r d ü ğ ü fikirferini tahrip ettikten sonra,' Ehl-i

sünnet i ' t i k a t l a r ı n ı t e s p i t e ç , a l ı ş m ı ş , bu yolda bir çok eser

ler y a z m ı ş t ı r . B u n l a r ı n en mühlmi «ihyaul'l Ulum» a d l ı m e ş -hOr k i t a b ı d ı r . Fakat bu eser, nazariyattan ziyade ameliyyat

ve ibadetlere h a s r e d i i m i ş , d i ğ e r tabirle, Gazall, i h y a ' s ı n d a rOhtan ziyade kalbe hitap e t m i ş t i r . Busebepten Gazali'nin

ruh nazariyyesini y a l n ı z i h y a s ı n a istinaden tesbite ç a l ı ş m a k d o ğ r u d e ğ i l d i r . Çünkü bu konuya dair «ihyau'l Ulüm»da gö

djlen sahifeler f e l ~ e f i ve n a z a r ı olmaktan ziyade a h l a k ı , · amell ve tasavvufi bir n o k t a - İ nazara göre y a z ı l m ı ş / a r d ı r . ' Gazali'nin i l m ı rOh nazaljiy'yesini a ç ı k ç a belirtebilmek' için

1 1



ihya'ul-UlUm'dan b a ş k a , d i ğ e r eserlerine ve ez cümle «Kita . ·

bu't-Tesviyyeti v e ' r - r C i h } ) ~ 1 { K i t a b u ' I . M a d n ü n u Bihi 'Ala Gayri

Ehlihi», « K i t a b u ' I - M a d n ü n ü ' s - S a ğ i r » , «Kimya7YI Saadet}), «fü-'

sUlüErbain»ve

«Tehafütu'l-felasifen gibik ı y m e t l i

esederine müracaat etmek gerekir.

Bu esederin incelenmesinden a n l a ş ı l a c a ğ ı üzere, Ga

zall Psikoloji nazariyyesini tasavvuff bir ş e k i l d e tasvir et

m i ş o l d u ğ u n d a n nazariyyesinin b a z ı n o k t a l a r ı k a p a l ı k a l m ı ş t ı r . Bu vuzOhsuzluk bilhassa r O h l a r ı n ,hudOs ve bedenlere.

t a a l l u k u n l ı t a s v ı r eden s a t ı r l a r d a daha ziyade göze çarpmak

t a d ı r . Gazall, tasavvuf'ta o l d u ğ u gibi i1ml,'r-rOh nazariyyesin,.

de de : \

r - - ~ ı $ i - > ~ ~ i r . s - ~ JG:JI l . ü ı ~ . l )( Ji' . - > d ı .Gr .. ..

«Ayetlerimizionlara nefislerinde ve ufuklarda, kendilerin

de, iç alemlerinde ve gök k e n a r l a r ı n d a , d ı ş alemlerinde gös

t e r e c e ğ i z . Taa °derece ki onun hak ve gerçek o l d u ğ u on- )

lara tamamiyle belli ,olsun ( ş ü p h e l ~ r i k a l m a s ı n ) ) ayetiyle;

«Kim nefsini (kendini,

beden ve rOhalemini) b i l i r s ~ () ş ü p h e s i z R a b b ı m ( A l l a h ' ı n

rubObiyyetini, y a ş a t m a , y e t i ş t i r m e , g e l i ş t i r m e ve idare et

me sistemini) bilir» hadisinden mülhem o l m u ş , psikolojiye

büyük ehemmiyet v e r m i ş ve incelemelerini de bu ehem

mlyyete mütenasip bir s O r e t t e y ü r ü t m ü ş t ü r . Bu sebepten

dir ki Gazall, C e n a b - ı H a y d a r ' ı n \.

«Sen kendini küçük bir cisim, önemsiz bir v a r l ı k s a m ' ~ yorsun? Halbuki sende koskoca bir alem d ü ş ü n ü l m ü ş t ü r . Sen d ı ş alemin, kainatm, minyatürüsünn beyitinde beyan

112



e t t i ğ i g i b i i n s a n ı küçük bir cisim d e ğ i l 'belki bir büyük var

l ı k s a y m ı ş t ı r . Bütün m ü l a h a z a l a r m ı bu nokta-i nazardan yü

r ü t m ü ş t ü r .

G a z a ı r y e göre: insanda b e d e n d e n a y r ı olarak bir rOhv a r d ı r . ( 1 ) Bunun v a r l ı ğ ı bedenden d e ğ i t d i r . ' Ç ü n k i beden ö l ü ~ de de v a r d ı r . Halbuki ölüde 'rOh yoktur. Bir insan gözünü

y u m d u ğ u zaman bütun v a r l ı k gözünden g a y ı p oIUl". Hatta

kendi bedenini bile göremez. Fakat o insan, bu ,esnada bile

(1) Gazôli, teliflerinde 'bazan nefsi n ô t ı k a , ruh, kalp ve' a k ı ı sözleri

ni müterôdif kelimeler gibi k u l l a n m ı ş , bazan da b u n l a r ı n manôl a r ı a r a s ı n d a k i f a r k l a r ı n a z a r - ı itiba ra alarak k u l l a n m ı ş t ı r . Onun

fikirlerini iyice k a v r ı y a b i l m e k için ihyöü'I-Ulum'un 3. cildinin

«Kitôbü Acöib'I-Kalp» . ü n v ô n l ı bahsinde, bu sözler a r a s ı n d a k i farklara dôir v e r d i ğ i i z ô h ô t ı göz önünde tutmak gerekir. Bu a ç ı k lamaya göre « K a ı p » l a f z ı iki manôda k u l l a n ı l m ı ş t ı r . Birinci mo-nôya göre kalp bedendeki, özel ve belli organ demektir. İ k i n c i manôya göre ,de cisme ôit kalp ile tealluku olan bir Rabbôni ve

ruhôn, latlfek a s d e d i l m i ş t i r .

Gazeli, bu latifenin, insanda müd·dk, Çilim, erif, muhôtap, muôtep, müseb ve metôlip olan ş e y , yô

ni i n s a r ı ı n hakikati o l d u ğ u n u beyandan sonra, bunun cismeni kalp

ile olan ilgisini beyan s ı r a s ı n d a ş U ' s a t ı r l a r ı y a z ı y o r :

4 . ı . . a L - : ü uP i l l : k . ~ . J ~ J J " l . ~ ~ ı ~ j J;k 6 1 ; . . ; J 4 . . ~ ' ı ; . . ' ı ; . ı ; . ~ : . , ı ~ U y . c y J ~ ( _ H ~ o . J : I ' . J r 4 : 1 ~ u C J ~ : l 1 ~ ~ W Y . • U K J ~ JLü.J i ; J ' : ı ~ Af:>U

« H a l k ı n (mütefekkirlerin) ç o ğ u , ruhun beden ile olan a ı a k a s ı n ı n keyfiyyelini idrak hususunda ş ö y l e dediler : «Ruhun bedenle a ı ' ak a s ı a r a z l a r ı n cisimler'le ve s ı f a t l a r ı n mevsuflarla a l ö k a s ı yahut

bir öleti d i ğ e r alet ile k u l l a n a n ı n a ı a k a s ı veya bir yere y e r l e ş e nin . y e r l e ş t i ğ i yerle a ı a k a s ı gibidir,» Kalp sözü ç e ş i t l i m a n ô l a r ı n a göre a l ı n d ı ğ ı n d a »

( y . Ü . ı . l 0 15 ' ı S . . ? jJ dj . ) 6L ) « Ş ü p h e s i z 'kalp,

a k ı ı ruh sahibi olan bir kimse için Ö ğ ü t , ruha tesir eden h a ı ve '

h ô t ı r a v a r d ı r . » ve ({ ( 0 - * ~ ' i y.".t:9 ~ , j ) }) «Onla':

113



kendi v a ı - l ı ğ ı n a kftnidir. Demek ki i n s a n ı n h a k i k a t ı , v a r l ı ğ ı , 'bedeni ile d e ğ i l d i r . Belki bedeninden a y r ı bir ş e y d i r . Beden

denilen özel heykel, ruh, tecelli/erin tezahürüne mahsOs

bir k a l ı p t a n b a ş k a bir ş e y d e ğ i l d i r . Gazali, i n s a n ı «beden» ve «ruh»tan mürekkep gösteren

bu ifadesi ile «rOhiyyen (sipirit!Jalisme) meslekini kabul et-

, m i ş t i r . Fakat, ileride g ö r ü r e c e ğ i üzere, bilahare bedenin k ı y metini hiçe indirmeksuretiyle ve az çok bir meyl ile,

« v u c O ~ i y y e ) } meslekine y a k l a ş m ı ş t ı r . M ü ş a r ü n i l e y h i n ~ e l i f -

r ı n 'kalpleri, anlayabj·len a k ı ı \Le r u h l a r ı \lar ama onunla d ü ş ü -nüp anlamazlar.» ayetleri ile

....:.;U....o ı : . . r - '-? J ,.:.r-> . r l J ~ ~ i 1)1 L;-:'l YJJ )

114

(ci.> i .J '1 i.J (; .J 'J . i

« A d e m o ğ l u n u n kalbi, ruhu, h a k i k a t ı R a h m a n ı n ( A / l a h ' ı n r a l ı n ı a n isminin r a h m a n l ı k ) p a r m a k l a r ı n d a n ikisi a r a s ı n d a d ı r . 'Yani kudret

ve irades ı f a t l a r ı n d a n

ikis ı f a t ı

demektir.» hadisinde ve

{('Beni ancak Mü'-

min kUlUnlunkalbi, gönlü. içine a l ı r . » hadisi k u d s ı s i n d e k i kalp

sözl,erinin ikinci manada s ö y l e n d i ğ i ortaya ç ı k a r .

ROh sözü de bir kaç m a n a d a ~ k u l / a n ı l ı r . Burada kasdolunan yal-

n ı z ik i m a n a s ı d ı r . Birinci m a n a s ı n a göre ruh, m e n b a ı , cismani

kalbin (yani yürek)b o ş l u ğ u

olan bir latif cisim demektir. Bu 10-tif cisim k ı r m ı z ı kan d a m a r l a r ı v o s ı t a s ı ile bedenin bütün k ı s ı m l a r ı n a y a y ı l a r a k hayat n u r i a r ı n ı ifôza etmekte, bol bol' a k ı t m a k -t a d ı r .

B e ş duyu da bunun eserlerindendir. Bu anlamda olan ruhun

bedene hayat vermesi bir evin, o d a l ~ ı r ı n d a d o l a ş t ı r ı l a n kandilden

t a ş a n nura benzer. Fitilden , ı , a s ı l olan hayat alevi ruh kandil i-

nin, odalarda d o l a ş t ı r ı l a n kandilin hareketi de ruhun içerde ce-

reyon ve hareketinin misalidir. Doktorlar" ruh sözünü mutlak ola-

rak söyledikleri zaman bunu kasdederler. Bu r u l ı , kalp hareke-

tinin g e n i ş l e d i ğ i buharda.n i6ôrettir.

ikinci a 6 1 a m ı n a göre, rOl" insandaki bilici lame demektir.



lerinde s ı k s ı k tesadüf e d i l e n , . ~ ~ ~ ' ~ J . " ~ ~ j )

( uWL ~ L J ".I.J w l, .

« Nefse dön faziletlerini tamamla.

Sen nefs ile i n s a n s ı n , cisim ile d e ğ i l ! } ) beytinin, bu y a k ı n l a ş m a n ı n i1haml neticesi o l a ı - a k y a z ı l d ı ğ ı ..

«Ruh, A l l a h ' ı n emrinde'ndir,

de!.» (isra 17/89) ôyetindeki ruh kelimesi bua n l a m d a k u l l a n ı l

, m ı ş t ı r . Bu anlamda k u l l a n ı l a n rOh kelimesi, ikinci a n l a m ı n a göre

« a k ı ı » kelimesi ile y a n y a n a d ı r . «Nefis» kelimesinin de bir kaç a n l a m ı v a r d ı r : bunlardan,

konumuzIa ilgisi olan ikinci a n l a m ı d ı r . Bir a n l a m ı n a gere, (nefis)

ile insandaki gazap ve ş e h v e t kuvvetlerini toplayan bir anlam

t a ş ı m a k t a d ı r . Nefsin bu anlamda' k u l l a n ı l m a s ı tasavvuf ehli ara

s ı n d a y a y g ı n d ı r . Gerçekten tasavvufçular, nefis kelimesi ile, insanda fena

s ı f a t l a r ı t o p l ı y a n a s l ı kasdederler. Sofilerin nefis mücôhedesi ile

ilgi,li tvasiyeleri bundan ileri gelmektedir.

«En büyük d ü ş m a -n ı n kendi nefsindir» hadisinde de nefis bu manôda s ö y l e n m i ş tir. Nefsin d i ğ e r m a n ô s ı : rOh ve kalp kelimeler'inin ikinci manô

l a r ı n ı n a y n ı d ı r . Yani :buna göre nefisle i n s a n ı n z ô t ı ve h a k i k a t ı olan' lame k a s d o l u n m u ş t u r . •

Gazôli, « a k ı ı » kelimesinin de ç e ş i t l i m a n ô l a r ı o l d u ğ u n u be-

yan ettikten sonra, b u n l a r ı sOretle a ç ı k l a m a k t a d ı r : «Bazan

a k ı l kelimesi ile i ş l e r i n h a k i k a t l a r ı . murad olunur. Bu takdirde

« o k ı I», yeri kalp 01011 bir i l i m s ı f a t ı n d a n ibaret o l m ~ ş o ~ u r . Ba

zan da « . Q k ı l » ile idrak mahalli kasdolunur.»

( JA:JI .JJI ~ ; . J.}i, ) « A l l a h ' ı n Hk y a r a t t ı ğ ı a k ı ı d ı r » ha

.disinde bu manô k a s d o l u n m u ş t u r . Çünkü ilim a r a z d ı r . ilk yara

t ı k o l m a ' s ı mümkün d e ğ i l d i r . Binôenaleyh kendisinden önce veya

kendisi ile birlikte b u l u n d u ğ u yerin y a r a t ı l m ı ş 0 1 m a s ı ı a z ı m d ı r .

115



snphesizdir. Gazali'ye göre; ({ruh» suyun k a , b ı n a hulOlü gibibedene g i r m i ş bir cisim c f e ğ i / d i r . ilmin alimde, k a r a l ı ğ ı n ka"ra bir ş e y d e hulOlü gibi kalp veya d i m a ğ a g i r m i ş b i r araz

da d e ğ i l d i r . Belki bir saf c e v h e ı · d i r . G a z a l ı ruhun cisim o l m a d ı ğ ı n ı beyanla k e l a m c ı l a r top

, I u l u ğ u n d a n a y r ı l m ı ş o l d u ğ u gibi araz o l m a d ı ğ ı n ı iddia et"mekle de «Üstad EbO ı s h a k » ve emsal i z e v a t ı n fikirlerinden

, y z a k l a ş m ı ş t ı r . G a z a r ı bu i d d i a s ı n ı isbat için diyorki: «Evve-

la, ruh araz d e ğ i l d i r . Çünki ruh, kendisini, halikm. ve a k ı ı e d i l e b i l e n ş e y l e r i

bilir. Bub i t i ş

bir ilimdil . ilimler ise arazd ı r . Bu takdirde, ruhun araz o l d u ğ u iddia edilirse, arazm

arazia k i y a m ı gibi a k ı m a l m a d ı ğ ı ;bir sonuç kabul e d i f m i ş olur. Ruh cisim de d e ğ i l d i r . Çünki her cisim bölünebilir.Halbuki ruh bölünemez. Ruhun b ö l ü . n d ü ğ , ü n ü , kabul edersek,k ı s ı m l a r d a n birinin bir ş e y i bilmek ile d i ğ e r i n i n de aym ş e y i bilmemekle kaaim , o l m a l a r ı caiz olur. Bu takdirde ~ s e , insa-mn a y n ı zamanda ve bir halet içinde, bir ş e y i hem bilmesihem de bilmemesi gerekir. Halbuki bir ş a h s ı n a y n ı ş e y i hembilmesi ve hem de bilmemesi i m k a n s ı z d ı r . Demek ki rüh

cisim de d e ğ i l d i r . O halde bölltnmeye kabiliyeti olmayan

bir cevher, d i ğ e r : bir deyimle}) .: ( t 5 ~ ':1 ":r:- )

d ı r . Gazall ruhun p a r ç a l a n m a m a s ı n a büyük önem v e r m i ş ,

,o kadar ki; parçalanma e n d i ş e s i n d e n d o l a y ı bir cevher ol"d u ğ l i n u iddia e t t i ğ i rOhun, b i ~ yer t u t t u ğ u n u da kabul etmem i ş t i r. (2)

(2) Gazôll, ruhun mücerret bir cevher o l d u ğ u n d a filozoflar ile fikir

b i r l i ğ i n d e bulunmakla beraber « T e h ~ f ü t ü ' I - F e . ı a s i f e » s i n d e :

. W)/ i ~ _ , b j l ü l . ı h . r . J i : t . l . ' 6 ı ı Y " r - ~ ~ - ü )

U",

( . ı . . - ~ U L:.-J J .;-A.r:-

«insan ruhunun kendi b a ş ı n a duran, ruhani bir cevher o l m a s ı n a '

116



«UsUlü Erbain»de a ç L k J a d ı ğ l üzere ruh bir yer tutmay ı n c a tabiidir ki, yer ve yön ile de. nitelenemez. Binaenaleyhbedene girmesi veya bedene b i t i ş i k o l m a s ı d ü ş ü n ü l e m e z . O halde bedenden a y r ı olmak ile de v a s ı f l a n a m a z . «Kitabu'l·M a d n i m ' s - S a ğ i r » ı n d a bu . hususu belirtmek için diyor ki :«Ruhun ciiz'ü Uiy.etecezzcl» yani parçalanmaz parça o l d u ğ u n -da a k ı ı sahipleri ittifak e t m i ş l e r d i r . Ruha cüz demek de uygun d e ğ i l d i r . Çünki; cüz külle (yani parça, bütüne) izafetdemektir. Halbuki burada küll yoktur. O halde cüzde olamaz. Fakat, ş a y e t cüz sözü ile; «bir s a y ı s ı on s a y ı s ı n d a n bir

cüz'dür» sözünden kasdolunan mana olunursa bu caizdir.Çünki on s a y ı s ı n ı n on o l m a s ı n ı temin eden p a r ç a l a r ı n hepsinin y a n ı n d a bir s a y ı s ı da bir p a r ç a d ı r . Bunun gibi; e ğ e r bütün v a r l ı k l a r veyahut i n s a n ı n insan o l m a s ı n ı temin edenş e y l e r i n hepsi n a z a r - ı itibara a l ı n ı r s a , ruh b u n l a r ı n bütünüiçinde bir p a r ç a d ı r ; ruhun p a r ç a l a n m ı y a n bir ş e y o l d u ğ u a n l a ş ı l d ı ğ ı

takdirde, ruhun b.irm e k a n ı o l m a s ı

icabeder. Me-k a r ş ı ilmi burhan getirmekten o n l a r ı ôciz b ı r a k m a k m e s e ı e s i » b a ş -l ı ğ ı a l t ı n d a uzun bir bahis y a z m ı ş ve f i l o z o f l a r ı n bu husustaki delillerini cürütmeye c a l ı ş m ı ş t ı r . (Hocazade) Gazall'nin m e s l e ğ i ile«Tehôfüt»teki b e y a n a t ı a r a s ı n d a k i t e z a d ı süretle tevil etmekteelir :

\ ~ w ı ' J I j J-"",,' ı : . r t L . ~ ; , U ı . I ~ (Jl y 6'>y-:V u-;,..;Jl ( J > 5 ~ ' I . L ~ . J ) ı - - " ' l . Q J I · ~ i . J JI,jdJl r L . ~ 1 5 i)l..,:l1 :-'..s, 0 * ~ 1 < L . ~ 1.J+Jb') :ü .a;WI ı ) . A U:::.J J y -' ..riS".!...9 ~ ~ ~ J.J yi; J..) i

: ; . . r - - - . : : : - ~ ~ , ) ı l ı . . ı - ~ y " ~ . ) . J jC.:J:; j u . . . ~ 0 l + . - : ı -'y.aiW i 0 i ';i

( . ~ > J ı 1 1 t -.r::J l-:, D l a . ı . . . . l .ri. t r JJid J II -' .

«Bu da yani ruhun mücerreto l m a s ı ,

islöme s a s l a r ı n d a n

birş e y e

a y ! < ı r ı d e ğ i l d i r . Üsteli'k 'imam Gazali, Ebu K a s ı m R ô ğ ı p ve H u l e y m ı gibi islôm alimlerinden b a z ı m u h a k k ı k l a r bu yola gittiler. kadarki maksat o n l a r ı n , ş e r - i kavimden y a r d ı m i s t e m e d e n ~ a l t a k l ı n delaleti ile edindikleri bu bilgideki d ô v a l a n n ı r e c l ve delillerininz a y ı f l ı ğ ı n ı beyan etmektir.»

117



k a n ı o l m a s ı da b a t ı f d ı r . Ç y n k i b o ş l u k t a bir yer tutan h e r ş e y bölünür. P a r ç a l a n ı n a y ı kabul etmiyen bir p a r ç a n ı n bölün-

mesi ise, a k ı l ve h e n d e s ı dellllerfe b a t ı ı d ı r . G a z a ı r n i n , ruhun bir müeerret eevher ve m e k E m s ı z 01-.

m a s ı n d a bu kadar ı s r a r etmesi; ruhu bedene geçen ve ya-

y ı l a n bir eisim kabul eden k e l a m e ı l a r ı n g ö r ü ş l e r i n i çürüt-

rnek gayretinden d o ğ m u ş o l d u ğ u ş ü p h e s i z d i r . Ebu Hamid

bir taraftan k e l a m e ı l a r ı n fikirlerinin iptaline ç a l ı ş m a ı d a be-raber d i ğ e r taraftan da «Abdülmelik ibni Habib»in y u k a r ı da görülen aeaib fikirini e s a s ı n d a n y ı k m a k i s t e m i ş , a y n ı za-manda HululJyye Mezhebinin, ruhun bedene g i r m i ş o l d u ğ u -nu iddia edenlerin fikirlerini d a r b e l e m i ş t i r . '

Gazal1'yi en çok m e ş g u l e t m i ş olan mesele, ruhun be-

denle olan alaka ve bedene tealluku keyfiyeti o l d u ğ u görü-

lüyor. Gazall Hululiye Mezhebinin d ü ş t ü ğ ü ç e l i ş k i l e r d e n ko-runmak için bu hususta görünürde

z ı t hükümler bile vermek-

ten ç e k i n m e m i ş t i r . { ( K i U ı b u ' I - M a d n u n ' s - S a ğ i r » d e ruhun be-

dene taallukuna a y ı r d ı ğ ı sahifede: «Ruh bedene dahil de··

ğ H d i r . Çiinki b i r l e ş m e ve a y r ı l m a keyfiyyetierirlin s a ğ l a y ı c ı s a elsim o l m a s ı ve yer t u t m a s ı d ı r . Halbuki ruhta cisimlik

ve bir yer tutma yoktur. O halde a y r ı l m a ve b i t i ş m e gibi z ı t iki ı n i t e l i k He de v a s ı f l a n a m a z . N a s ı l ki c a n s ı z l a r ne alim

ve ne de cahiiclir. Çünki ilim ve c e h i l · s ı f a t l a r m m bir ş e y e isnad edilmeleri için o ş e y i n diri o l m a s ı gerekir. CemadaHa

h a y a t b u ! u n m a d ı ğ ı için bu iki z ı t hal· deanlarda yoktur. Rüh

bir mahalle girmekten cisimlere b i t i ş m e k t e n ve cihetler-

den münezzehtir. Çünkü bütün b u t ı l a r cisimlerin s ı f a t l a r ı ve

a r a z l ~ r i d ı r . Ruh ise, cisim o l m a d ı ğ ı g i b i araz da d e ğ i l d i r . Belki o bUtlin bu arazlardan m u k a d d e s t i r . ~ >

Gazali bir e e v h e r a d d e t t i ğ i ruhu, bütün teayyünlerden

t e e r ı d e t m i ş t i r . Onu kesin olarak bedenden a y r ı bir v a r l ı k s a y m ı ş t ı r .. Bu itibarla G a z a l ı ({ROhiyye» (spiritualisme) mes-

l e ğ i n i b e n i m s e m i ş oluyor demektir.

118



M ü ş a r ü n i l e y h i n , ruh ileheden a r a s ı n d a k i alaka ve te-

alluku nKimyö-i Saadet})inde bir temsil bir izaha ç a l ı ş m ı ş o l d u ğ u görülüyor. Bu t e m s ı l d e , ruhu bir hükümdara, bedeni

de onun tasarruf ve idare e y l e d i ğ i büyük bir ş e h r e benzet-m i ş t i r . Bu temsiL, Gazal'i'yi «ROhiyye» m e s l e ğ i n e daha ziya-

de y a k l a ş t ı r m ı ş t ı r . Hakikatta bu' temsile göre; i n s a n ı n h a ~ k ı k a t ı ruhtan ibarettir. Ruh bedenden müstakil bir v a r l ı ğ a sahiptir. Beden onun tasarrufuna mahsus bir ülkedir.' fka-

metine h a z ı r bir ev, tasavvufl deyimi ile geçici olarak ka-

p a t ı l m ı ş o l d u ğ u bir kafestir.(3)

Gazall'ye göre, r C ı h u n bedene taalluku;' tebdir ve tasar-

ruf teallukundan b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r . Ebu Hamid bu iti-

barla «ROhiyye» m e s l e ğ i n e y a k l a ş m ı ş olmakla b e r a b e r ~ ile-

ride g ö r ü l e c e ğ i üzere; b a z ı ifadeler.; de {(VücOdiyyeu mes-

l e ğ i t a r a f t a r l ı ğ ı z a n n ı n ı vermektedir .

(3) Gazöll ölümü s ı r a s ı n d a s ö y l e m i ş o l d u ğ u k a s ı d e n i n beyilleri ile

bu kanôatini daha a c ı k bir ş e k i l d e tasvir e y l e m i ş t i r :

Gj- - J J ~ , . u J . , . . : ı ~ L i i l l l-, ~ ~ ~ i ..:J I.)

L ~ j ~ - ' ~ (J15'

lli J. (JtS y l ~ ı : r L.G...J i ü . 9 . . ~ L : ı ~ ~ i 5

~ . . , . . . < ş A . , > 3 LU> w..r.k

l.:4,...o ~ - , i J es)}"";"':} J!>.. 'ç. "

p# ~ L ; J u . , ı 1 ..H'-? J ~ . J Jy.all urı l k ~ 4 - < > - , L ı i ' - ~ . L , c <) f.Y'" J...!i ..J':>

' l ı , J . . ) . r ~ L i

«Beni (ölü) olarak görüp cidden üzülerek ve bana ölüm y a s ı ede·

cek k a r d e ş l e r i m e de ki: Beni siz ölünüz mü s a n ı y o r s u n u z ? Anah'a

yemin ederim ki ben o ölü d e ğ i l i m . Ben bir surda ( ş e k i l ve k a l ı p içi'1de)yim. bedenim, evim ve elbisem, idi. Ben bir defineyim;

örtün'l, yalandan d ü z ü l m ü ş topraktan bir ş e y d i r . Onda bana yor-

gunluk ve zahmet v a r d ı r . Ben bir inciyim onu bir. ş e d e f k a p I a m ı ş -da ben mihnet ve m e ş a k k a ' t l e r o u g r a m ı ş t ı m . Ş i m d i de o me-

ş a k k a , t l e r i b ı r a k t ı m . Ben bir serçe k u ş u y u m ; bu beden de kafe

sim'. Ş i m d i bu kafesten uçtum da bedenim rehin k a l d ı . ' ( A l ı n d ı ğ ı yere t o p r a ğ a dönecektir,)

119



. \

Bedende dahil v e . ~ e d e n d ~ . n hariç o l m ı y a n bedenle bi-. t i ş i ğ i ve a y n l ı ğ ı b u l u n m ı y a n bir r C ı h u n ; velev ki; tasarruf

yolu ile olsun bedene tealluku n a s ı l tasavvur olunabilir?

G a z a l ı , bu teallukun tasavvurundaki güçlükleri bizzat kendisi de takdir e t m i ş o l m a l ı ki, ruhun' cesede dönmesindenbahsederken aynen, s a t ı r l a r ı y a z m ı ş t ı r : «ROhun beden·siz v a r l a ğ ı m ü ş k ü l d e ğ i l d i r . A s ı l m ü ş k ü l o l a n ; bedene teal a

luku keyfiyetidir. Çünki rüh, arazlarlin cevherlere g i r i ş i ka-

, bilinden olarak bedene g i r m i ş bir ' ş e y d e ğ i l d i r . Ruh, araz, d e ğ i l , belki kendi kendine kaaim bir cevherdir. Kendi za··

t m ı , kendini yaratam ve yaratanmm s ı f a t l a r ı m bilir. Bu-

nunla beraber bu bilgide hasselerden (duyu organlarrundan)

hiç birine muhtaç d e ğ i l d i r . Çünki bu bilgilerin hiç birinde

mahsus (hissolunan) bi . ş e y yoktur. insan, bedenle t e m a ~ t a ve k a r ı ş m a d a b u l u n d u ğ u bir zamanda, nefsini hislerden, arzve semadan ve sair cisimlerden habersiz bulundurabilir.

fakat

insan nefsib u l u n d u ğ u

anda da kendiz a t m ı

vez a t ı n m

hadis o l d u ğ u n u (sonradan y a r a t ı l m ı ş ) ve bir ihdas edene

muhtaç o l d u ğ u n u bilir. Halbuki, bu esnada hislerden hiç bir

ş e y , ş u u r dairesine g i r m i ş bulunmaz. Demek ki böyle, bir

zamanda da kendi z a t m ı a k ı l edebilmekte, d i ğ e r deyimle

kendini bilmektedir.»

Ebu Hamid, sözü ile ruhun, kati 'Surette bedendenmüstakjf o l d u ğ u n u daha Z i y a d e a ç ı k l a m a k l a beraber taalluk meselesini yine esrarengiz bir ş e k i l d e k a p a l ı b ı r a k m ı ş -t ı r . Hakikatte bütün taayyünlerden tecerrüt e t m i ş bir cevher n a s ı l o l a b i l i r ? i ş t e bu soruya verilecek c e v a b ı n gÜçlüğ ü n d e n d o l a y ı d ı r ki; G a z a l ı ruhu bir s ı r a d d e t m i ş ve buna

( ~ . ) ..roj t r CJ,)! ı . P ). ({Ruh, Allah'm emrindedir de!»

17/85) ayeti ile i ~ t i d l a l e y l e m i ş t i r . Gazali'nin bu hususta daha ileri g i d e m e m i ş o l m a s ı n ı n

z a r u r ı bir e n d i ş e d e n ileri g e l d i ğ i a n l a ş ı l ı y o r . Çünki Gazall

120





bi, hiç bir mekanda ~ I m a m a k suretiyle de b i r l e ş m e l e r i mu-

hi:lldir. Evvela, bir mekanda b u l u n m a l a r ı muhaldir. Çünki

bu takdirde y e k d i ğ e r i n d e n a y ı r d e d i l m e l e r i mümkün olamaz.

Bu sebebiedir ki bir mekanda iki «karahk» b i r l e ş e m e z l e r . Yine bunun' içindir ki birbiri:riinmisli olan iki ş e y y e k d i ğ e -rinin z ı t l a ş ı m ı d ı r , denilir.n

Gazall, rOhun m e k a n s ı z o l m a s ı n a m . u a r ı z o l a n l a r ı n istidlallerini m·etafizlki bir tarzda reddetmiye ç a l ı ş a r a k di·

yor ki': «Bu yolda jstidlalde bulunanlar, bir ş e y i t a n ı m a n ı n ve iki ş e y i biribirinden a y ı r d e t m e m e n i n y a l n ı z mekan ileh a s ı l o l a c a ğ ı n ı zannetmekl,e hataya d ü ş m ü ş l e r d i r . Halbuki

belirtilme üç ş e y , ile h a s ı l olur.

1 - Mekan : iki mekanda iki cisim gibi.

2 - Zaman : bir cevherde iki a y r ı zamanda iki ç e ş i t k a r a l ı ğ ı n vücOdu gibi.

3 - Had ve h a k ı k a t : renk,lezzet, s o ğ u k l u k ve y a ş l ı k ç e ş i t l i a r a z l a r ı n bir yerde ve bir cisimde b u l u n m a l a r ı gipi.

Çünki renk ve tat gibi arazlar için zaman ve mekan

birdir. Bunlar ancak hudud ve h a k ı k a t l a r ı ile z a t l a r ı b a ş k a m a n a l a r d ı r .

Buna binaen, rengin lezzetten. fark ve a y ı r d o l u n m a s ı ,mekan ve zaman i'tibariyle d e ğ i l , belki ( { z a t l a r ı » Hedir. BU:

nun gibi ilim de kudred ve iradeden « z a f ı » . , ile a y r ı l ı r , belliolur. Hepsi bir tek ş e y o l d u ğ u h a l d e , h a k ı k a t l a r ı biribirinemuhalif arazlar tasavvur o l u n d u ğ u gibi z a t l a r ı ve h a k ı k a t l a r ı muhtelif olan e ş ) r a n ı n mekana ihtiyaç görülmeden d ü ş ü n ü ı · meleri de kaabildir. Bunabinaen, hem C e n a b · ı Hakka ve

hem de ruham e k a n s ı z l ı k , i s n a d ı

mümkün ve caizdir.»GazaJi'yi bu kadar t e l a ş a ' d ü ş ü r e n 'sebep, m e k a n s ı z l ı k

hususundaki benzerlikten ruhun A l l a h ' ı n z a t ı n ı n a y n ı olma

yolunda bir ihtimali ibtal etmek m a k s a d ı n d a n b a ş k a birş e y ' d e ğ i l d i r . 122



. Gazali, demek istiyor4<i : bizim, ruhu m e k a n s ı z say

m a m ı z d a n d o l a y ı AI/ah'm z a t ı ile ruhun birbirinden a y ı r d e d i l m e m i ş o l m a l a r ı , d i ğ e r deyimle, birbir,lerinin a y n ı bulun

m a l a r ı l a z ı m gelmez. Çünki m e k a n s ı z olmak hususundaki

benzerlik birbirinden a y ı r d e d i l m i y e m a n ı d e ğ i l d i r . Renginlezzetten f a r k ı : mekan ve zaman ile d e ğ i l , belki mahiyyet

leri i'tibariyle o l d u ğ u gibi, A l l a h ' ı n z a t ı ile ruhun a y r ı / m a s ı z a t l a r ı itibariyledir. '

G a z a l ı , metafizik ve tasavvufun bu ince ve esrar dolu

bahsini daha ziyade a y d ı n l a t m a k ve ayniyyet olmak ihtimalini bertaraf etmek üzere diyor ki : {(insan diridir, alim ve

kadirdir. i ş i t i r , görür ve söyler> Cenab', Hak dal böyledir,

d e ~ i ğ i m i z zaman bu sözijmüzde t e ş b i h yoktur. Çünki bun-

lar m U n h a s ı r a n Allah'a mahsus v a s ı f l a r degildir. Bunlar g i ~ bi mekan ve cihatten beri olmak da Allah'm en husfisi v a s f ı d e ğ i l d i r ; C e n a b A I Hakkarnahsus olan v a s ı f , kayyumiyyettir.

Yani Allah, zat. 'ile kaaimdar. Zatmdan b a ş k a s ı , kendisi ile

~ a a i m d i r . D i ğ e r bir deyim ile; Aflah'tan b a ş k a s m ı n varhk

sebepleri' A l l a h ' t ı r . C e n a b - ı Hakise, b a ş k a s ı ile d e ğ i l z a t ı jle mevcuttur. E ş y a z a t l a r ı itibariyle yokluktan ibarettir.

Çünki e ş y a y a v a r l ı k , ariyet yolu ile '<endilerinin g a y r ı n d a n gelir. V a r l ı k i se : Allah'a, mahsus, zatidir, b a ş k a s ı n d a n ari-

yet a l m m ı ş d e ğ i l d i r . Bu hakikat, yani kayyumiyyet ancak

. Allah'a mahsustur.»

RO ha bedendenmüstakil bir v a r l ı k vermek 'ile (cruhiyye))

m e s / e ğ i n e y a k / a ş a n Gazall, v a r l ı k ve yokluk meselesinde!<i

fikirleri ile de ({Vahdet-i 'vücfid») nazariyyesininen ince

n o k t a l a r ı n a temas e t m i ş t i r . Hakikatte ş U i f a d e y e g ö r ~ ya; Haktan g a y r ı o l ' d u k l a r ı takdirde yokluktan ibaret k a l ı yorlar. Çünki onlardaki v a r l ı k , H a k t a n a l ı n m a d ı r . Binaenaleyh bu v a r l ı k , e ş y a d a n a y r ı l ı r , a l ı n ı r s a onlarda yokluktan

b a ş k a bir ş e y kalmaz.

Gazallnin ifadesi ile «Vahdet . j VüniAd» taraftal'la Q

123



r ı n ı i ı ; ({Kainat Ş u u n - ı ilahtyyeden ibarettir.» ifadeleri aras ı n d a k i y a k ı n l ı k pek a ç ı k t ı r . Hakikatta,Gazall; « E ş y a bizatihi mevcüd d e ğ i l d i r . Onlardaki. vücOd ariyettir. Vücud, AI·

lah'a mahsustur. Ve ancak Allah'm vücudu zatidir»' diyor.uVahdet·i Vücud» t a r a f t a r l a r ı ise : E ş y a d a k i v a r l ı ğ ı n

Haktan .ibaret o l d u ğ u n u iddia ediyorlar. Bunlara göre h a k ı katte var olan «Umman» yani «Allah'm Nuru»dur. B e ş e r i n r u h l a r ı bu u m m a n ı n ({mevclerinden» ( d a l g a l a r ı r ı d a n ) b a ş k a bir ş e y d e ğ i l d i r . Bu mevclerin ş e k i l l e r i ve z u h u r l a r ı itiba

riyle bir nev'j teayyün ve temeyyüzleri,d i ğ e r

bir deyimlebir nev'i vücud ve v a r l ı k l a r ı var ise de, hakikat halde bunlar u m m a n ı n içinde gizli veummanm kendisidirler. Bu tarza n l a y ı ş ile G a z a ı r n i n fikirleri a r a s ı n d a k i a y r ı l ı k pek e s a s l ı d ı r . Hakikatta (cVahdet·i Vücud» t a r a f t a r l a r ı n ı n en m e ş h u r simalanndan biri olan «Bedreddin Semavnevi>min v a r i d a t ı ile ş e r h l e r i n d e n a n l a ş ı l d ı ğ ı veçhile bu meslek e r b a b ı n a na-zaran mutlak vücud ( v a r l ı k ) n e ş e t ve taayyün itibariyle nihayetsiz mertebelere maaliktir. Bu mertebeler, ruhlar ve

mücerretnefislerinden ibarettir. Cisimler ise mutlak varl ı ğ ı n mezahir ( g ö r ü n ü ş ) ha/idir.Mutlak v a r l ı k ruhlar, mü·cerret a k ı ı / a r ve nefisler gibi mertebeler .itibariyle cisimaleminde zahirdir. Binaenaleyh mertebelerin ta'yini mezahirleri iledir. Mezahir k a l m a y ı n c a bittabi mertebeler de ta

ayyün edemez.Bedreddin'in vatidattnda görülen :

Ü-...rUW,) J . . , . ı C.SJ->- i J r1L; <i' 4..,.k..t... ~ J . . . - l I ~ . J )( w b ~ J L A ~ . J r..'.J,)":JJ < s ~ r1

«Bütün mertebeler cisimler aleminde d ü r Ü ı ü d ü r . O kadar ki

(mutlak v a r l ı ğ ı n e ş ' e t ve taayyün) mertebesi k a l k m ı ş olsamücerret olan ruhlar ve saireden bir ş e y k a l m a z . ( H e r ş e y yok olur)) ibaresi bu nazariyyeyi beyan e t t i ğ i gibi G a z a ı r n i n mesleki ile «Vahdet . j Vücud» t a r a f t a r l a r ı n ı n meslekleri a r a ~ s ı n d a k i a y r ı l ı ğ ı da göstermektedir.

124



Gaza/T, ifade/erinde bazan ({ Vahdet-i VücOd}) taraftar

l a r ı n ı n fikirlerinehatta bazan da «iftikariyyen mezhebi esas

/ a r ı n a y a k l a ş m ı ş , fakat rOhiyye, mezhebinden ve tamamiyle

u z a k l a ş m ı ş olmamak için h a y l ı y a r l ı / m u ş t u r . Bu sebepten

dir ki; Gazall'nin bu konuya dair ç e ş i t l i eserlerindeki mü

t a a l a l a r ı a r a s ı n d a a ç ı k tezat/ar göze ç a r p m a k t a d ı r . Fakat

hakikat halde bu t e z a t / a r ı , ,Gazali'nin nazariyyesini tesbit

e d e m e m i ş o l m a s ı n d a n ileri g e / m i ş d e ğ i l d i r . Belki bu zahiri

t e z a t ~ m ü ş a r ü n i l e y h i n bu eserlerinde hitap e t t i ğ i i n s a n / a r ı n fikir seviye/erini nazar-i i'tibara a l m a s ı n d a n ileri g e l m i ş t i r . Mese/a : halka hitap e t t i ğ i ( d h y a ü ' I . ~ U l U m ile ({Kimya-i Saa .

det»te ruhun mahiyyetini d e r i n l i ğ i n e aramaktan ziyade kal

bin ,terbiye ve tasfiyesini, göz önüne a l m ı ş , bütün mütalaa

l a r ı n ı bu nokta-i nazardan' y ü r ü t m ü ş t ü r . Halbuki «Tehafü

tü'l . f e ı a s i f e » ile « K i t a b u - I - M a d n O n u ' s . S a ğ i r ' i n d e » , bilakis

fikir e r b a b ı n a ve derin g ö r ü ş l ü l e r e hitap e t m i ş , rOhun ma

h ~ y e t i n i d e r i n l e ş t i r m e husOsunda felsefi ve tasavvufl derinmütalaalara g i r i ş m e k t e n ç e k i n m e m i ş t i r . ,

Gazali'nin rOhun hüdOsu h a k k ı n d a k i b e y a n l a r ı n ı n ,. da .

tamamiyle tasavvufi bir kisveye b ü r ü n m ü ş o l d u ğ u görülü

yor. EbO Hamid'e göre : ({Ruh hadistir. Fakat bu sonradan

o l u ş ruhun f e y a z a n ı n d a n beden i ~ H m i n d e n de bir tecellinin

feyazam ( t a ş ı p a k m a s ı ) demektir. Yani nutfede istiva ve ila- .

hi feyze kabiliyyet itidaii hasll olunca, onda ruhun nuru

y a n m a k t a d ı r . i ş t e ruhun hüdusu' demektir.»

( r..s>.J J ı : r ~ ' . ı . . : u J ,) l i ı . )• . '.J •• ,-,","" «Onun ( a z a l a r ı n ı ) t a m a m l a d a ğ ı m da ona Ruhumdan üfledim.» Ayetini tefsir

ederken diyorki : «Tesviye, ruhu kabu.l eden mahalde bh

feyzdir. Bu mahal, H ~ z r e t i Adem h a k k ı n d a « b a l ç ı k » ve e v ~ l a d ı h a k k ı n d a da m i z a c ı n ı ta'dif etmek ş a r t i y l e «nutfedk.»

«Nefh ise : nutfenin fitilinde ruhunun . n u r u n u n p a r l a m a s ı ..na sebep olan ş e y d e n ibarettir.})

-R C ı h u n nOrunu nutfenin fitilinde y a k ı n ı y a , t u t u ş t u r m a -

125



ya 'sebep olan ş e y : failde ve, kabul eden m a l ı a l d e birer

s ı f a t t ı r . Fail " s ı f a t ı da i l a h ı cOddur. ilahi cud, vücudu kabule

i s t i d a d ı olan ş e y ' için v a r l ı k k a y n a ğ ı ve b i z a t l h ı f e y y a z d ı r . Bu s ı f a t a kudret denilmektedir.

Gazall, tasavvufl bir kisveye b ü r ü n d ü r d ü ğ ü fikrini a ç ı k ~ liunak için bir de ş ö y l e bir misal veriyor : «Arada hail 01"

mamak ş a r t ı y l e , a y d ı n l a l J m l y a istihad k a z a n m ı ş olan her

ş e y e g ü n e ş nOrunun a k ı ş ı bunun bir misalidir. G ü n e ş , zi"yasiyle her cismi n a s ı l a y d ı n l a t ı y o r ise, failin s ı f a t ı olan

ilahi cud da vücudu kabule istidad k a z a n m ı ş olan her ş e y e v a r l ı k a k ı t m a k t a d ı r . Kabul edenin s ı f a t ı n a gelince o da

.fdstiva» yani tesviye ile h a s ı l olan itidaldir. S ı r l t o l m a d ı -zaman, e ş y a n ı n suretlerini kabul etmiyen bir cam, s ı r

J , a n d ı ğ ı vakit n a s ı l bu kabqiyeti k a z a n ı y o r s a n'utfe de, tes"

viyeden sonra i'tidafini a l ı i ı c a , bu vücudu kabul etmek kud-

retini haiz o l m a k t a d ı r . » ,

G a z a l ı , izah t a r z ı ile bir taraftan ruhun hudusunu,

,ve insandaki i k i l i ğ i göstermek i s t e m i ş , d i ğ e r taraftan da "\

{(ilahi cüd, vücudu kabule mi'staiitolan ş e y için vücüd kay

n a ğ ı bizatihi f e y y a z d ı r yolundaki a ç ı k l a m a s ı ile" «vahdet-j

vücud» nazariyyesine y a k l a ş m ı ş t ı r . ' Gerçekten de a ç ı k l a -n ı a d a n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a göre Gazan'nin fikrince; istiva ve i'ti-

dalolan nutfe, A/lah'm feyzine bir ma'kes olabilmek kab i-liyyetini almakla ve o zaman v a r l ı k l a r k a y n a ğ ı olan ilahi

cud, ona v a r l ı ğ ı a k ı t m a k t a , vermektedir. D i ğ e r bir deyil!1 ile:

nutfenin fitilinde rühun nOrunu y a k m a k t a d ı r . ilahi cOd ile

nutfede ruhun nurunun y a n m a s ı g ü n e ş z i y a s ı ile mahallin

a y d ı n l a n m a s ı veya, bir suretin, k a r ş ı s ' ı n d a k i c i l a l a n m ı ş yü"zeyde y a n s ı m a s ı gibidir. Bir tunç p a r ç a s ı c i l a l a n m ı ş bir yü-

zey ~ h a l i n e ' g e t i r i l d i ğ i veya bir bir cam' p a r ç a s ı s ı r l a n d ı ğ ı vakit, n a s ı l k a r ş ı l a r ı n d a k i suretlerin y a n s ı m a s ı n a kabiliyyet '

k a z a n ı y o ı - l a r s a , nutfede tasfiye ve tadil olunduktan, -yani' J

tesviye edildikten sonra ruhun f e y e z a n ı n a kabiliyyet kazan-

m a k t a d ı r . 126



Ayna k a r ş ı s ı n d a k i sOret,' aynadaki hayalin vücudunun

sebebi g ü n e ş i n z i y a s ı bir mahallin a y d ı n l a n m a s ı n ı n ç ı k ı ş k a y n a ğ ı o l d u ğ u gibi, ilahi cud .da ruhun y a n m a s ı n ı n sebep

ve a k ı ş ı n ı n b a ş l a n g ı c ı d ı r . Gaza/i'nin bu nazariyyesine en ziyade renklibir cazi

be veren ve onun «vahdet-i vücudu e s a s ı n a y a k l a ş t ı r a n ş e y : v a r l ı k l a r k a y n a ğ ı n d a n rOhun insan bedenine a k ı ş ı keyfiyye

tidir. Gazall, feyz keyfiyyetini b i r t a k ı m temsil/er ile izah

ederken, t a b i a t ı y l e vahdet-i vücud m e s l e ğ i n e olan e ğ i l i m i n i g ö s t e r m i ş , tasavvuf vadisine d ü ş m ü ş t ü r . Gazal1'ye görev a r l ı k l a r k a y n a ğ ı n d a n rOhun a k ı ş ı , bir. kaptan elimize suyun

dökülmesi gibi d e ğ i l d i r . Çünki bir kaptan suyun t a ş m a s ı kaptan bir k ı s ı m suyun a y r ı l a r a k elimize d o k u n m a s ı demek

Ur. Halbuki, v a r l ı ğ ı kabul edecek kabifiyyeti k a z a n m ı ş olan

. bir ş e y e ve ilahi cOdun vOcCrd feyzetmes'i ile, feyzverenin

v a r l ı ğ ı n d a n bir parça a y r ı l m a m a k t ı r . Belki ruh h a k k ı n d a k u l l a n ı l a n «feyz»den; g ü n e ş z i y a s ı ~

n ı n duvara, bir cismin ş e k / . i n i n aynaya g e l i ş i n d e o l d u ğ u gi-bi; vücuda sebep olmak m a n a ş ı kasdedilmelidir. Bir .insan.

ayna k a r ş ı s ı n d a b u l u n d u ğ u zaman sureti aynaya akseder.

Fakat suretin aynaya' f e y e z a n ı ile, o i n s a n ı n s u r e t i n d e n ba

k ı s ı m l a r ı n ı n koparak aynaya b i t i ş t i ğ i hiç bir veçhile kas

çedilemez. Belki aynada görülen ş e y i n hOdOsuna sebep osOret o l d u ğ u m a n a s ı a n l a ş ı l ı r . Yani ayna ile suret a r a s ı n d a

. b i t i ş m e ve a y r ı l m a d e ğ i l ancak mücerr,et bir sebeplilik var

d ı r .

i ş t e bunun gibi i l a h ı cOd da, vücuda kabiliyyeti olan

l ı e r mahiyyeti olan her mahiyyette vücud nurunun d o ğ u ş u na sebeptir. Feyz -ile kasdolunan mana da budur.(4)

(4) Gazôli'nin bu a ç ı k l a m a s ı n a z a r ı itibara a l ı n ı r s a , . v e f a t ı s ı r a s ı n d a s ö y l e m i ş o l d u ğ u kasidenin beyitlerinde g i z l e n m i ş olan fikir t o h u n ı -

127



Gaza/i'ninrOhun hudusu meselesini tasavvufi bir

kilde tasviI" etmesi. ruhu emir aleminden s a y m ı ş o l m a s ı n -çIan n e ş ' e t e t m i ş t i r . M ü ş a r ü n i l e y h e göre: emir alemi, his,

hayaL, cihet ve mekan tutmaktan hariç v a r l ı k t a n ibarettir.Emir alemine ait v a r l ı k l a r d a kemmiyyet yoktur. Binaenaleyh

alem-i emirden olan bir v a r l ı k , ölçü ve takdire gelemez.

te Gazall, 'ruhun emir aleminden o l d u ğ u n a i n a n m ı ş bulundu

içindir ki. bir taraftan rOhu y a r a t ı k s a y m a d ı ğ ı halde, di

ğ e r taraftan rOhun y a r a t ı l m ı ş o l d u ğ u n u iddia e y l e m e k t e d i ~ . ,

Fakat ruhun y a r a t ı l m ı ş o l m a m a s ı k a d ı m o l m a s ı demek de-

ğ i L . belki : emir aleminden' o l m a s ı itibariyle kemmiyyet veölçü ile takdir o l u n a r n a m a s ı demektir. ROhun y a r a t ı l m ı ş ol

m a m a s ı , d i ğ e r deyimle hadis o l m a s ı demektir.

Gazall, bu m u ğ l a k meseleyi, bir misal ile pek güzel

tasvir etmektedir. ({Bir suretin aynada görüntüsü ancak ay-

na s ı r l a n d ı k t a n sonra kabil olur. Gerçi ayna s ı r / a n m a d a n .

evvel de bu suret mevcOddur. Fakat onun aynada hOdOsuancak s ı r l a n d ı k t a n sonra o l m l ! ş t u r . Bunun gibi, nutfe de

istidat kabiliyyetini 'haiz olunca onda b e ş e r ı ruh hadis olmak-

l a r ı n ı n ı n e n ş e i a n l a ş ı l a b i l i r :

.li.....!;. L ~ ~ I.1.5J

L ı j ~ ~ ı . a ; w ; . ı JLJ ... j. .; , ..... j J

..rJ ( . Ş " ~ ,yo- J.

L 4 - ~ 0 15 c5vJ

J..:>IJ u..." u.....w':11 ...r'ALc.

:11 ~ i ı ; J {$.J i

~ . . . . J . . : ı i 1 ""':'>r.i'J 4 ~ . J lbl1.H JA;' 0 15' t.S0J

«Bizden olan nefislerin, r u h l a r ı n unsuru, esas. birdir. Cisim de

bayle hepsi bize ş a m i l o , l m u ş t u r . Ben kendimi görmüyor, ancak

sizi kendim biliyorum. Ve sizin de ben o l d u ğ u n u z a i n o n ı y o r u m . Bana merhamet ediniz. Kendinize merhamet etmis olursunuz. Bi

liniz ki siz g e r ç e ı d e n bizim eserimizde ( y o J u m u z d ~ ) siniz. Ne za

man bir hayr ve iyiHk olursa bizim içindir. Ne zaman da bir ş e r ve kötülük ;olursa (o da) bize aittir,»

128





ı - a ise bir t a k ı m v a s ı f l a r k a z a n m ı ş o l d u ğ u n d a n , bedenden ay-

r ı l d ı k t a n sonra bu v a s ı f l a r / a ç o ğ a / ı p ve g a y r ı / a ş m ı ş olarak

b a k ı d i r . Fakat h a k ı k a t halde; b.u ç o ğ a l m a ve g a y r ı / a ş m a iti-/ ~ a r l bir ş e y gibidir.»

Gazaltnir biraz m ü p h e n ı ve biribirine z ı t gibi görünen

fikir/erinin iyice a n / a ş ı l a b i l m e s i için, g ü n e ş z ı y a s ı ' ileç e ş i t l i y a ' ! s ı m a l a r misalini h a t ı r l a m a k gerekir. Bu misale

göre: g ü n e ş z i y a s ı her hangi bir y a n s ı m a mahalline çar

parsa onu ı ş ı t t ı ğ ı ve o yere g ö r ~ bir renk a l d ı ğ ı gibi, rOh da

tesviye o l u n m u ş her hangi bir nutfenin fitiline taalluk edince, derhalonu c a n l a n d ı r m a k t a ve ona göre zahiri bir hüviy

,Yet a l m a k t a d ı r . Ziya, muhtelif cisimleri a y d ı n l a t m a k l a par

ç a l a n m ı ş ve b ö l ü n m ü ş s a y ı / m a d ı ğ ı gibi, o cisimlere h C ı l ü l e t m i ş de s a y ı l m a z . D i ğ e r ta'birle i l a h ı bir n C ı r olan tek rOh,

türlü bedenleri n u r l a n d ı r m a k l a ne p a r ç a l a n m ı ş ve b Ç > l ü n m ü ş 'ne de o ·bedenlere hOIOI e t m i ş olur. G ü n e ş i n z i y a s ı türlü

~ y a n s ı m a a l a n l a r ı n d a türlü tezahürler g ö s t e r d i ğ i gibi, bir

olan rOh da türlü bedenlerde türlü tecellilere mazhar 01-

.makta ve bu itibarla ç o ğ a l m a k t a ve g a y r ı l a ş m a k t a d ı r . Vü

cOd ve mahiyyeti itibariyle y a r a t ı l m ı ş olmayan rOh, beden

Ierde zuhOr ve tecellisi itibariyle biribirinin g a y ~ ı ve ç o ğ a l m ı ş , zamanla k a y ı t l ı vebuna binaen y a r a t ı l m ı ş yani sonra

dano l m u ş t u r .

Bedenlerdena y n ı ı ş ı n d a n

sonra iseb a k ı d i r .

Gazall, tasavvufta ilk g i r i ş merhalesi b e n l i ğ i n yok edil

mesi o l d u ğ u n u iddia etmekle i n s a n ı n ş a h s i y e t i n i kabul et

, m i ş t i r . Fakat bu ş a h s i y e t i rOha inhisar e t t i r m i ş o l d u ğ u n d a n , n a z a r ı n d a beden ancak bu ş a h s i y e t i n tasarrufuna mahsOs

bir iklimden b a ş k a bir ş e y d e ğ i l d i r . Gerç.i Gazall h a y v a n ı rOh ile bedene bir k ı y m e t v e r m i ş t i r . Fakat h a y v a n ı rOh.u id

r§k ile alakadar etmemek suretiyle t a b i a t . a l a n ı n d a b ı r a k m ı ş , . insan ş a h s i y e t i n i ke.ndi kendine kaim olan a s ı l rOhtan iba

ret t a n i m ı ş t ı r . R O h l a r ı n bedenlerden a y r ı l m a l a r ı n d a n sonra g a y r ı l a ş -

130





bedene g ö n d e r i l i ş z a m a n ı n d a halk olunacak, her hangi bir

bedene taallukunu c i s m a n ı h a ş r için yeterli görmektedir.« T e h i H ü t i i ı ' l - f e l a s i f e » s i n d e ' h ü k e m a n ı n c i s m ~ n / h a ş r i inkar

etmeleri sebeplerini a ç ı k l a r k e n , ' o n l a r ı n rOhun bedenegerigelmesi husOsundaki ihtimalleri üçe hasrettiklerini bu sO

retle beyan ediyor: « R O h l a r ı n bedenlere geri gelmesi üçihtimalden d ı ş t a kalmaz. Ya b a z ı k e l a m c ı l a r ı n sahip o l d u ğ u gibi d e n i l i ı - ki : insan bedenden ibarettir. Hayat da bir arazolup bedenle kaimdir. Kendi 'kendine kaim ve cisimde tedbil' ve tasarruf eden bir n e f s a n ı v a r l ı ğ ı ve vücOdu yoktur.

Ölümün m a n a s ı h a y a t ı n kesilmesi demektir. H a y a t ı n kesilmesi ile hem hayat ve hem beden yok olur. ikinci h a y a t ı n m a n a s ı ise, C e n a b - ı H a k k ' ı n , yok olan o beden ve h a y a t ı iadesi demektir. Yahut denilir ki : Beden maddesi toprakolarak b a k ı k a l ı r . ikinci hayat ise, bu maddenin toplanma

ile adem ş e k l i n d e terk/bi ve onda h a y a t ı n y a r a t ı l m a s ı demek olur. Yahut da denilir ki : Nefis v a r d ı r ve ölümdensonra b a k ı k a l ı r . Buna binaen d i r i l i ş z a m a n ı n d a p a r ç a l a r ı a y n ı ile cemedilecek olan evvelki beden.e geri verilecektir.

D i ğ e r ihtimalolarak da denilebilir ki : ((Nefis, evvelkibedenin p a r ç a l a r ı n d a n veya b a ş k a b a ş k a l a r d a n t e ş e k k ü l .eden bir bedene red ve geri gelecektir. Bu nefis, evvelki

nefis o l d u ğ u n d a n , bu insan da evvelki i n s a n d ı r . Çünki insan madde. ile d e ğ i l nefis ile i n s a n d ı r . Buna binaen maddeyeitibar yoktur.);

-Gaza/J, h ü k e m a n ı n ihtimalin üçünü de iptal için ileri .gürdükleri delilleri zikir ettikten ve b u n l a r ı çürüttüktensonra hükemaya hitabederek; kendisinin üçüncü ihtimale

taraftar o l d u ğ u n u suretle a n l a t ı y o r :

({Son k ı s m ı ihtiyar edenleri yani ne:fsin ölümden sonra baki ve kendi kendine kaaim bir cevher o l m a s ı n ı benim-

132



siyenleri niçin h a t a l ı s a y ı y ~ o r s u n u z ? Bu ş e r ' a muhalif d e ğ i / -dir. Belki :

y y

. U _ ~ s. ' - : ı : - > I b / y ı i l l I J . ı . - ! ...... c.? ~ . u 1 ':1

J

)

( 0 . , . . . . : . 1 j ~ «Allah yolunda öldürülenleri ölü s a n m a y ı m z . Belki .onlar

hayatta olup, Rablarmm yanmda r ı z ı k l a m y , o r l a r » ayetiyle

( t?.rJI ı l l ~ ~ ; . ~ .;+..b J.o1..t> ,.j ~ 4 a J J CIJ.) i )

hadisi ve r u h l a r ı n s a d a k a l a r ı ve h a y ı r l a r ı vemünker {(iyi

k i ş i l e r i n r u h l a r ı a r ş ı n altmda y e ş i l bir k u ş u n k u r s a ğ m d a a s ı -h d ı r . » ve nekir k a l d ı ğ ı n a ve ölümden sonra dirilip bir yerde

t o p l a n a c a ğ ı n a ve beden h a ş r e d i l e c e ğ i n e delalet etmektedir(7) .

Cesetlerin h a ş r i ise, nefsin bir bedene red ve geri gel

mesi ile mümkündür. O beden ister evvelki bedenin mad

desinden olsun, isterse b a ş k a bir maddeden meydana gelsin. Hatta isterse yeniden icad olunan bir maddeden t e ş e k -kül e t m i ş bulunsun. Bunda bir mahzur yoktur. Çünki insan

bedeni ile d e ğ i l ancak nefsi ile i n s a n d ı r . Bedenin p a r ç a l a r ı küçüklükten itibaren zayiflama, y a ğ l a n m a ve besin d e ğ i ş i k -l i ğ i ile d e ğ i ş t i ğ i ve m ı z a ç ç e ş i t l e n d i ğ i 'halde o insan yine

a y n ı i n s a n d ı r . Yani nefis asla tebeddüle maruz klamamak

t a d ı r . H a ş ı r bir takdirdir. Bu da nefsin her hangi bir be-dene red ve geri gelmesi ile mümkündür. Çünki' beden nef-

(7) Gerek v ô f ı k » ş e r h i n d e ve gerek Hocazadenin «Tehôfi.ibünde

a ç ı k l a n d ı ğ ı gibi Meaad (öldQkten sonra r u h l a r ı n bedenlerine geri

dönmesi) meselesindeki ç e ş i t l i sözler b e ş d ü ş ü n c e üzerinde

dönmektedir:

1 - (Meaad) sadece cismanldir.

2 - (Meaad) sadece r u h a n ı d i r . 3 - (Meaad) hem c i s n ı a n ı ve l ı e m de r u h o n ı d i r . 4 - (Meaad) ne c i s m ô n ı , nede r u h a n ı h a ş i r yoktur.

5 Bu mesele h a k k ı n d a hiç bir ş e y denilemez.

« M e v ô k , f ' ı n » tasvirine göre, birinci fikir, nefsi n ô t ı k a y ı (ruhu) nef:



sin m a d d ı a/emleri ve lezzetleri ile ş e r e f l e n m e s i ve yücel

mesi için b a y a ğ ı bir alenir. Bu alet b u l u n m a d ı ğ ı zaman,

nefs için bu y a ş a y ı ş ve y ü k s e l i ş i pek güçtür. H a ş ı r d e ev

velkinin misli bir bedene geri 'gelmekle bu hayat ve yüksel i ş vukO bulabilir. halde nefsin b ı r bedene reddi ve geri

gelmesi ile h a ş i r tahakkuk e t m i ş olur. Nefislerin namüte

nahl ve maddelerin nihayetli o l m a s ı n a dayanarak h a ş r i n im

k a n s ı z o l d u ğ u h a k k ı n d a k i i d d i a n ı z da a s ı l s ı z d ı · r . Çünki bu

iddia alemin k ı d e m i ve r O h l a r ı n d e v a m l ı bir surette birbi

rini takip 'etmesi nazariyyesine d a y a n m a k t a d ı r . Halbuki ale

min k ı d e m i n e i n a n m ı y a n l a r a göre bedenden a y r ı l a n , nefis-,ler nihayet/idir. Ve mevcudmadde/erden fazla d e ğ i l d i r . Çok

o l d u ğ u kabul edilse bile C e n a b - ı Hak yeniden madde yarat

m ı y a kaadirdir. Bunu inkar etmek A I / a h ' ı n varetme kudre

tini inkar demektir. Halbuki alemin v a r o l m a s ı meselesinde

inkar nazariyyesi ibtal e d i l m i ş t i r . H a ş r ı n bu suretle vaki'

p l a c a ğ ı n a tenasGh (ruhun zaman zaman arka arkaya ç e ş i t l i

yeden k e l ô m c ı l a r ı n ç o ğ u n u n reyidir. ikincisi i l ô h i y y a t ç ı felsefeci

lerin, üçüncüsü : Gazô/l, H a l l m ı , R ô g ı p , EbO Zeydi Debbus/ ve

emsôli büyükleri n fikirleri; dördüncüsü eski t a b i a t ç ı l a r ı n reyleri

dir. B e ş i n c i s i n e gelince o da eski Yunan t a b ı p l e r i n d e n «Calinos»a

isnôdedilmektedir. « Ş e r h - i M e v ô k ı f » d a bu ç e ş i t l i reylerden bahse

dilirken « M e ô d » ı n , y a l n ı z c i s m ô n ı o l a c a ğ ı m ü t ô l ô a s ı nefs-i n ô t ı k a y ı nefyeden J ç o ğ u k e l ô m c ı l a r a i s n ô d e d i l m i ş t i r . «Böbü'l-Meftiihi ii

Mo'rifei'j Ahvôl'ir-Rüh» y a z a r ı « Ş e y h A b d u l - H e d ı » meôd meselesi

ni incelerken M e v ô k ı t ' ı n bu ibôresini a ç ı k l a m a k t a d ı r .

« Ş e y h Abdül Hedi'nin u : S a ' d e d d ı n e istinôden k e l ô m c ı l a r ço

ğ u n l u ğ u n u n , meôd, y a l n ı z c i s m ô n ı d i r , sözlerinden m a k s a t l a r ı ne

o l d u ğ u n u a ç ı k I ı y o n ifadesi, önemi hôizdir. Çünki ç o ğ u eserlerde'

k e l ô m c ı l a r t o p l u l u ğ u n u n ş u sözlerinin zôhirine h a m l e d i l d i ğ i görü

lüyor. Halbuki ruhsuz o l d u ğ u takdirde, c a n s ı z l a r d a n hiç bir f a r k ı o l m ı y a n cesedin iôdesi ile meôaddan kasdolunan gôye temin edilm i ş o l a m ! y a c a ğ ı m e y d a n d a d ı r . halde denilebilir ki k e ı a m c ı l a r , cesetler iôde edildigi takdirde r u h l a r ı n da iôdesi z a ı r u r i ve l ô z ı m o l m a s ı n a binôen h a ş ı r y a l n ı z c i s m ô n ı o l a c a k t ı r demekle y e t i n m i ş , r C ı h l a r ı n iôdesi sözünü a y r ı c a söylemiye lü2:um g ö r m e m i ş l e r d i r .

134



. bedenlere ve vücOdlara g U ~ m e s i ) a d ı n ı vermenizin de öne

'111 i yoktur. Çünki isimlerde niza yoktur. Ş e r i a t t a varit olan

pir ş e y i ; isterse ismi tenasüh .olsun; t a s d ı k e t m e k gerek

tir. Biz bu alemde tenasuhun o l a c a ğ ı n ı inkar ediyoruz. Yoksa ister tenasüh denilsin, ister b a ş k a bir ad verilsin diril-

meyi inkar etmiyoruz. (Tehafütten)

tafsilat pek güzel gösteriyor ki, Gazall n a z a r ı n d a «mead» kendi kendi ile kaim bir cevher o.lan r u h l a r ı n ulu

orta evvelki bedenlerin misli birer bedene dönmeleri de

ı n e k t i r . Gazall;

busuretle

k e l a m c ı l a r ile Fahredd-i

Raziveemsali zatlara yöneltilen itirazlardan kendisini k u r t a r m ı y a

. ç a l ı ş ı y o r . Büyük Gazall, r O h l a r ı n , bedenden evvel her hangi

bir yerde vücudunu ve o n l a r ı n sonradan ve hariçten bede

ne g e l d i ğ i n i kabul etmiyor. Ancak onun, kendisinde bulu

nan bir kuvvet ve hassa ile itidale gelerek rOhu kabul ede

çek kabiliyyet ve isti'dat kazanan nutfede ilahi cOdun fey

ziyle hadis olan m a n e v ı bir cevher s a y ı y o r ki, o zaman içinhiç bir i l m ı ve f e n n ı tahlile imk§n olmadan, Büyük i m a m ' ı n ruhu bu kadar derin ve e s a s l ı g ö r ü ş ü cidden d e ğ e r l i ve

ö ğ ü n d ü r ü c ü d ü r . Bu g ö r ü ş ; atom devrine g i r m i ş olan ç a ğ ı m ı z ı n «meni»

d a m l a s ı içindeki milyonlarca c a n l ı huveyneden birinin d i ş i y u m u r t a s ı n ı delip içine girmekle - Henüz mahiyyetl biIin

miyen ilkah - a ş l ' l a n m a hadisesinden sonra c e n ı n i n t e ş e k -,tesbite tam uygun ve onun k a p a l ı fakat d o ğ r u bir ifadesi

d e ğ i l midir?

135



Dursun Sabit ÜNAL

1901 y ı l ı n d a Akseki'nin Mahmutlu Kö-

yü'nde d o ğ d u . ilk tahsilini memleketinde

y a p t ı . İ s t i k l a l Harbi'ne i ş t i r a k etti. Zafer-

den sonra Adana Muallim Mektebi'nden

mezun oldu ve ilk m u a l l i m l i ğ i n e kendi kö-

yünde b a ş l a d ı . Güzelsu'da, Aksu i l k ö ğ r e t -men Okulu'nda ö ğ r e t m e n l i k y a p t ı . B a ş ö ğ r e t m e n olarak k ö y e ğ i t m e n l e r i n i tef-

t i ş etti. Antalya Maarif M ü d ü r l ü ğ ü ' n d e idari vazifelerde bulundu.

Binlerce vatan e v l a d ı n a k ı r k seneyi a ş a n hizmetinden sonra emekli oldu. 1984 de ve-

f a t ı n a kadar ilimden, okumadan ve okut-

madan ilmi musahebelerden bir gün bilegeri d u r m a d ı . M ı s ı r , Hicaz, Suriye, Kuveyt

ve Irak'ta, y e t m i ş l i senelerde, toplam dört

Documents

İMAM GAZALİ-IkiMadnun