50
Teil I Allgemeine Ophthalmologie .............................................. 1 1 Ophthalmologische Notfälle .................................................. 3 1 Allgemeine Befunderhebungen bei okulären Notfällen ................ 3 2 Präoperative Checkliste ............................................. 4 3 Trauma (ohne Fremdkörperverletzungen) ............................ 4 3.1 Lider .............................................................. 4 3.1.1 Lidverletzungen .................................................... 4 3.2 Orbita ............................................................. 8 3.2.1 Blow-out-Fraktur .................................................. 8 3.3 Stumpfes Bulbustrauma (Erschütterungstrauma und Contusio bulbi) ... 10 3.3.1 Bindehaut ......................................................... 10 3.3.2 Hornhaut .......................................................... 11 3.3.3 Sklera ............................................................. 11 3.3.4 Vorderkammer ..................................................... 14 3.3.5 Iris ................................................................ 17 3.3.6 Linse .............................................................. 19 3.3.7 Glaskörper ......................................................... 20 3.3.8 Netzhaut und Aderhaut ............................................. 22 3.3.9 Sehnerv ........................................................... 24 3.4 Spitzes Bulbustrauma (oberflächliche Verletzungen, Penetration, Perforation) ................ 26 3.4.1 Bindehaut ......................................................... 26 3.4.2 Hornhaut, Sklera, intraokulare Strukturen ............................ 27 3.4.3 Extraokulare Muskeln .............................................. 35 4 Fremdkörperverletzungen des Auges und der Orbita .................. 36 4.1 Korneale, konjunktivale und sklerale Fremdkörper .................... 36 4.1.1 Oberflächliche Hornhaut- und Bindehautfremdkörper ................ 37 4.1.2 Intrastromale Hornhautfremdkörper (ohne Perforation) ............... 37 4.1.3 Intrastromale Hornhautfremdkörper (mit Perforation) ................ 38 4.1.4 Subkonjunktivale Fremdkörper ...................................... 38 4.1.5 Intrasklerale Fremdkörper (ohne Perforation) ........................ 38 4.2 Intraokulare Fremdkörper .......................................... 39 4.3 Orbitale Fremdkörper .............................................. 45 5 Andere okuläre Notfälle ............................................ 47 5.1 Gefäßverschlüsse ................................................... 47 5.2 Netzhautablösung ................................................. 47 5.3 Verätzungen und Verbrennungen des Auges und seiner Anhangsgebilde ................................ 47 5.3.1 Verätzungen durch Chemikalien ..................................... 47 5.3.2 ermische Verletzungen ........................................... 50 5.3.3 Strahlenverletzungen ............................................... 52 5.4 Akutes Glaukom ................................................... 53 5.5 Schwere Infektionen und Entzündungen des Auges und seiner Anhangsgebilde ................................ 56 Inhaltsverzeichnis

Inhaltsverzeichnis · 5.5.1 Orbitale Zellulitis (akute Entzündung der Orbita) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 5.5.2 Präseptale Zellulitis

  • Upload
    others

  • View
    2

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Teil I Allgemeine Ophthalmologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1 Ophthalmologische Notfälle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1 Allgemeine Befunderhebungen bei okulären Notfällen . . . . . . . . . . . . . . . . 3 2 Präoperative Checkliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3 Trauma (ohne Fremdkörperverletzungen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3.1 Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3.1.1 Lidverletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3.2 Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 3.2.1 Blow-out-Fraktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 3.3 Stumpfes Bulbustrauma (Erschütterungstrauma und Contusio bulbi) . . . 103.3.1 Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 3.3.2 Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3.3.3 Sklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3.3.4 Vorderkammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 3.3.5 Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3.3.6 Linse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3.3.7 Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203.3.8 Netzhaut und Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 3.3.9 Sehnerv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 3.4 Spitzes Bulbustrauma

(oberflächliche Verletzungen, Penetration, Perforation) . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3.4.1 Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3.4.2 Hornhaut, Sklera, intraokulare Strukturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 3.4.3 Extraokulare Muskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 4 Fremdkörperverletzungen des Auges und der Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 4.1 Korneale, konjunktivale und sklerale Fremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 4.1.1 Oberflächliche Hornhaut- und Bindehautfremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . 37 4.1.2 Intrastromale Hornhautfremdkörper (ohne Perforation) . . . . . . . . . . . . . . . 37 4.1.3 Intrastromale Hornhautfremdkörper (mit Perforation) . . . . . . . . . . . . . . . . 38 4.1.4 Subkonjunktivale Fremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 4.1.5 Intrasklerale Fremdkörper (ohne Perforation) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 4.2 Intraokulare Fremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 4.3 Orbitale Fremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 5 Andere okuläre Notfälle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 5.1 Gefäßverschlüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 5.2 Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 5.3 Verätzungen und Verbrennungen

des Auges und seiner Anhangsgebilde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 5.3.1 Verätzungen durch Chemikalien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 5.3.2 Thermische Verletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 5.3.3 Strahlenverletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 5.4 Akutes Glaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 5.5 Schwere Infektionen und Entzündungen

des Auges und seiner Anhangsgebilde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

Inhaltsverzeichnis

5.5.1 Orbitale Zellulitis (akute Entzündung der Orbita) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 5.5.2 Präseptale Zellulitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 5.5.3 Sinus-cavernosus-Thrombose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 5.5.4 Akute Dakryozystitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605.5.5 Ophthalmia neonatorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 5.5.6 Hornhautulzera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 5.5.7 Infektiöse Endophthalmitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 5.5.8 Linseninduzierte Endophthalmitis (phakoanaphylaktische Uveitis) . . . . . 73

2 Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

1 Patientenuntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751.1 Leitsymptom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761.2 Ursachen des Exophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 762 Orbitopathien bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772.1 Kapilläres Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772.2 Dermoidzyste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 782.3 Ethmoiditis und Orbitaphlegmone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 792.4 Hämatom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 802.5 Unspezifische orbitale Entzündung („Pseudotumor orbitae“) . . . . . . . . . . . 802.6 Hyperthyreose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 802.7 Kraniosynostose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 802.8 Rhabdomyosarkom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812.9 Metastatisches Neuroblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812.10 Ewing-Sarkom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 822.11 Leukämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 822.12 Neurofibrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823 Orbitopathien bei Erwachsenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 833.1 Orbitaphlegmone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 833.2 En- oder Exophthalmus traumatischer Genese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 833.3 Endokrine Orbitopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 843.4 Pseudotumor und Myositis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 863.5 Lymphom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 883.6 Kavernöses Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 883.7 Lymphangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 893.8 Tumoren der Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 903.9 Tumoren peripherer Nerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 913.10 Meningeom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 923.11 Mukozele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 923.12 Metastasen und Sekundärtumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

3 Strabismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

1 Anatomische Vorbemerkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 961.1 Anatomie der Augenmuskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 961.1.1 Längenmaße von Muskel/Sehne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 961.1.2 Ursprünge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 971.1.3 Ansätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 971.1.4 Spezielle Anatomie der Augenmuskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.2 Blutversorgung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.2.1 Augenmuskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.2.2 Vorderer Augenabschnitt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.2.3 Blutversorgung nach Augenmuskeloperationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.3 Weitere orbitale Strukturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

�VIII Inhaltsverzeichnis

1.3.1 Tenon-Kapsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.3.2 Muskelscheiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.3.3 Septum intermusculare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 991.3.4 Orbitaspitze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 991.3.5 Haltebänder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 991.3.6 Ligament Lockwood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 991.3.7 Retrobulbärer Fettkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 991.3.8 Sklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 992 Physiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 992.1 Physiologie der Augenbewegungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 992.1.1 Bewegungsmechanik der Augenmuskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1002.1.2 Augenbewegungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1002.1.3 Funktionelle Muskelinnervationsbeziehungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022.2 Physiologie des Sehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022.2.1 Normale Visusentwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022.2.2 Entwicklung des Sehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022.3 Physiologie des Binokularsehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022.3.1 Qualitäten des Binokularsehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1033 Störungen des Binokularsehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043.1.1 Konkomitant vs. inkomitant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043.1.2 Akkommodativ vs. nichtakkommodativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043.1.3 Latent vs. manifest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043.1.4 Kongenital vs. erworben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043.1.5 Maßeinheit des Schielwinkels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053.1.6 Kompensationsmöglichkeiten zur Verbesserung

des beidäugigen Sehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053.2 Störungen der Sensorik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053.2.1 Symptome eines erworbenen manifesten Schielens

bei normaler Netzhautkorrespondenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053.2.2 Sensorische Anpassungen beim Schielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053.3 Amblyopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1063.3.1 Klassifikation nach Ätiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1064 Klinische Untersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1074.1 Pseudostrabismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1074.1.1 Pseudostrabismus convergens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1074.1.2 Pseudostrabismus divergens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.2 Lidstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.3 Untersuchung der Sehschärfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.4 Fixationsprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.5 Motilitätsprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.5.1 Monokulare Bewegungsstrecke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.5.2 Diagnostische Untersuchung der Augenstellungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1094.5.3 Feld des binokularen Einfachsehens (BES-Feld) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1094.6 Untersuchung der Augenstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1094.6.1 Beurteilung von Lichtreflexen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1094.6.2 Cover-Test (Abdecktest) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1104.6.3 Simultaner Prismen-Cover-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1104.6.4 Alternierender Prismen-Cover-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1104.6.5 Doppelskalen/Maddox-Zylinder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1114.6.6 Bestimmung des AC/A-Quotienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1114.6.7 Tangententafel (Harms) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1114.6.8 Hess-Schirm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1124.6.9 Prismen-Fusionsbreite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1124.6.10 Traktionstest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1124.6.11 Prüfung des optokinetischen Nystagmus (OKN) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

�I��I�   

4.7 Beurteilung des Binokularsehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1134.7.1 Stereosehen (Lang, Titmus, TNO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1134.7.2 Worth-Test (Vier-Lichter-Test) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1134.7.3 Bagolini-Lichtschweiftest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1134.7.4 Hell-/Dunkelrotglastest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1144.7.5 Nachbildtest (Hering) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1144.8 Objektive Refraktion in Zykloplegie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1154.9 Vervollständigung des strabologischen Status . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1164.9.1 Pupille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1164.9.2 Spaltlampenuntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1164.9.3 Applanatorischer Augeninnendruck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1164.9.4 Fundusbeurteilung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1165 Nichtoperative Maßnahmen bei Strabismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.1 Brillenkorrektur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.1.1 Hyperopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.1.2 Anisometropie oder Astigmatismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.1.3 Myopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.1.4 Akkommodativer Konvergenzexzess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.1.5 Tips für Kinderbrillen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.2 Prismenverordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.3 Behandlung der Amblyopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.3.1 Brillenkorrektur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1185.3.2 Vollzeitokklusion (faziale Pflasterokklusion) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1185.3.3 Wenig effektive Behandlungsmethoden der Amblyopie . . . . . . . . . . . . . . . 1186 Konzepte der chirurgischen Schielbehandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1186.1 Indikationen für eine chirurgische Schielbehandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . 1186.2 Zeitpunkt der Augenmuskeloperation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1186.3 Planung der Operation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1196.3.1 Präoperative Behandlung mit Prismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1196.3.2 Konjunktivaler Zugang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1196.3.3 Muskelabschwächung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1196.4 Fadenoperation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1206.5 Verstärkung der Muskelfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1216.5.1 Resektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1216.5.2 Vorlagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1216.5.3 Faltung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1216.6 Änderung der Muskelzugrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1216.7 Aufklärung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1216.8 Chirurgische Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1226.8.1 Intraoperativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1226.8.2 Postoperativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1226.9 Postoperative Nachkontrollen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1226.10 Postoperative Empfehlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1227 Konkomitantes Schielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1237.1 Innenschielen (Esotropie) – typische Merkmale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1237.1.1 Kongenitale Esotropie (frühkindliches Schielsyndrom) . . . . . . . . . . . . . . . 1237.1.2 Mikrostrabismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1237.1.3 Akkommodativer Strabismus convergens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1237.1.4 Normosensorisches Spätschielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1247.1.5 Dekompensierte Esophorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1247.1.6 Chirurgische Maßnahmen bei konkomitanten Esodeviationen . . . . . . . . 1257.2 Außenschielen (Exotropie) – typische Merkmale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1267.2.1 Primär konstante Exotropie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1267.2.2 Intermittierendes Außenschielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1267.2.3 Dekompensierte Exophorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277.2.4 Sekundäre Exotropie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

�� Inhaltsverzeichnis

7.2.5 Konsekutive Exotropie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277.2.6 Divergenter Mikrostrabismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277.2.7 Chirurgische Behandlung des Außenschielens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277.3 Vertikalschielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1287.3.1 Dissoziierte Vertikaldivergenz (DVD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1287.3.2 Strabismus sursoadduktorius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1287.3.3 Strabismus deorsoadduktorius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1287.3.4 Vertikaler Mikrostrabismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1298 Inkomitantes Schielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1298.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1298.1.1 Pathogenese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1298.1.2 Klinische Untersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1298.1.3 Therapie des inkomitanten Schielens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1308.2 Fehlfunktion des M. obliquus inferior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1308.2.1 Unterfunktion des M. obliquus inferior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1308.2.2 Kontraktur des M. obliquus inferior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1308.3 Fehlfunktion des M. obliquus superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1318.3.1 Unterfunktion des M. obliquus superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1318.3.2 Kontraktur des M. obliquus superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1318.4 Fehlfunktion des M. rectus lateralis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1328.4.1 Unterfunktion des M. rectus lateralis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1328.4.2 Kontraktur des M. rectus lateralis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1328.5 Fehlfunktion des M. rectus medialis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1328.5.1 Unterfunktion des M. rectus medialis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1328.5.2 Kontraktur des M. rectus medialis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338.6 Fehlfunktion des M. rectus superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338.6.1 Unterfunktion des M. rectus superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338.6.2 Kontraktur des M. rectus superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338.7 Fehlfunktion des M. rectus inferior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338.7.1 Unterfunktion des M. rectus inferior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338.7.2 Kontraktur des M. rectus inferior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1348.8 A- und V-Inkomitanz, Buchstabenphänomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1348.8.1 Beispiele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1348.8.2 A-Symptom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1348.8.3 V-Symptom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1358.9 Syndrome mit neuromuskulärer Dysfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1358.9.1 Okulomotoriusparese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1358.9.2 Doppelte Heberlähmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1358.9.3 Möbius-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1368.9.4 Syndrome mit Fehlinnervation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

4 Neuroophthalmologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

1 Afferenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1381.1 Beurteilung der Afferenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1381.2 Erkrankungen des Sehnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1391.2.1 Anteriore ischämische Optikusneuropathie (AION) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1391.2.2 Neuritis nervi optici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1401.2.3 Infiltration oder Kompression des Sehnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1411.2.4 Andere Optikusneuropathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1411.2.5 Stauungspapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1431.2.6 Pseudotumor cerebri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1431.2.7 Pseudostauungspapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1441.2.8 Angeborene Papillenanomalien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1441.3 Chiasmale Läsionen des N. opticus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

��I��I   

1.4 Erkrankungen des Tractus opticus, der Sehstrahlung und des visuellen Kortex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

1.4.1 Postchiasmatische Störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1451.4.2 Besondere kortikale Störungen der visuellen Funktion . . . . . . . . . . . . . . . . 1461.4.3 Visuelle Halluzinationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1471.5 Passagere Sehstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1471.5.1 Einseitige passagere Erblindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1471.5.2 Beidseitige passagere Erblindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1492 Efferenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1492.1 Anamnese und Untersuchung der Motilität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1492.2 Motilitätsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1502.2.1 Myopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1502.3 Augenmuskelparesen (Nn. III, IV und VI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522.3.1 Okulomotoriusparese (III. Hirnnerv) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522.3.2 Abduzensparese (VI. Hirnnerv) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1542.3.3 Trochlearisparese (IV. Hirnnerv) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1542.3.4 Sinus-cavernosus-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1553 Supranukleäre Bewegungsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1553.1 Blicklähmungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1553.1.1 Vertikale Blicklähmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1553.1.2 Progressive supranukleäre Lähmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.1.3 Horizontale Blicklähmungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.1.4 Internukleäre Ophthalmoplegie (INO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.1.5 Eineinhalbsyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.1.6 Skew-Deviation (Hertwig-Magendie-Schielstellung) . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.1.7 Störungen der sakkadischen Bewegungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.1.8 Störungen des langsamen Folgesystems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.2 Nystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1573.2.1 Erworbener Rucknystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1573.2.2 Schaukelnystagmus („seesaw“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.3 Pendelnystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.4 Kongenitaler Nystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.5 Latenter Nystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.6 Spasmus nutans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.7 Einseitiger Nystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.8 Okuläre Oszillationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.9 Augenwippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1593.2.10 Okulärer Myoklonus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594 Neuroophthalmologische Erkrankungen der Augenlider . . . . . . . . . . . . . . 1594.1 Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594.1.1 Pseudoptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594.1.2 Lokale Lidveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594.1.3 Erkrankungen der Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594.1.4 Kongenitale Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594.1.5 Aponeurosendefekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594.1.6 Traumatische Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.1.7 Neurogene Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.1.8 Andere Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.2 Lidretraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.2.1 Oberlidretraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.2.2 Unterlidretraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.3 Blepharospasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.3.1 Okulär bedingter Blepharospasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.3.2 Essenzieller Blepharospasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.3.3 Hemifazialer Spasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1614.3.4 Faziale Myokymie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

��II Inhaltsverzeichnis

5 Pupillenstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1615.1 Anisokorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1615.1.1 Bewegungsstörungen der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1625.1.2 Störung der sympathischen Efferenz (Horner-Syndrom) . . . . . . . . . . . . . . 1625.1.3 Störung der parasympathischen Efferenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1645.2 Pupillenstörung bei erhaltener Naheinstellungsreaktion . . . . . . . . . . . . . . 1655.2.1 Okuläre Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1655.2.2 Periphere Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1655.2.3 Zentrale Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1655.2.4 Passagere Pupillenstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

5 Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

1 Funktionen der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1682 Anatomie der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1682.1 Verschiedene Schichten der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1682.2 Die graue Linie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1682.3 Wimpern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1682.4 Drüsen der Augenlider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1693 Kongenitale Lidabnormitäten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1693.1 Kolobom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1693.2 Epikanthus (Mongolenfalte) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1693.3 Kongenitale Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1703.4 Distichiasis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1703.5 Blepharophimose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1703.6 Ankyloblepharon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1713.7 Kongenitale Ichthyosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1713.8 Xeroderma pigmentosum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1714 Strukturelle Lidabnormitäten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1724.1 Ektropium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1724.2 Entropium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1734.3 Trichiasis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1744.4 Altersveränderungen der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1744.5 Floppy-eyelid-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1754.6 Blepharospasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1765 Gutartige Lidtumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1765.1 Zyste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1765.2 Nävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1775.3 Papillom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1775.4 Pseudoepitheliomatöse Hyperplasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1785.5 Keratoakanthom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1785.6 Seborrhoische Keratose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1785.7 Senile Keratose (aktinische Keratose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1795.8 Xanthelasma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1795.9 Juveniles Xanthogranulom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1795.10 Amyloid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1806 Maligne Lidtumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1806.1 Basaliom (Basalzellkarzinom, Basalzellepitheliom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1806.2 Plattenepithelkarzinom (Spinaliom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1816.3 Karzinom der Meibom-Drüsen (Carcinoma sebaceum) . . . . . . . . . . . . . . 1826.4 Merkelzellkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1826.5 Malignes Melanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1837 Melanotische Tumoren der Augenlider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1837.1 Ephelis (Sommersprossen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1837.2 Lentigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

��III��III   

7.3 Nävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1847.4 Blauer Nävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1847.5 Naevus Ota (okulodermale Melanozytose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1847.6 Spitz-Nävus (juveniler Nävus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1847.7 Malignes Melanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1848 Entzündliche und infektiöse Erkrankungen der Lidhaut . . . . . . . . . . . . . . 1858.1 Pemphigus vulgaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1858.2 Impetigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1858.3 Erysipel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1858.4 Blepharitis angularis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1868.5 Herpes simplex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1868.6 Herpes zoster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1868.7 Varicella (Windpocken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1868.8 Vaccinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1878.9 Kontaktdermatokonjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1878.10 Infektiöse ekzematöse Dermatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1878.11 Atopische Dermatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1878.12 Urtikaria und Angioödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1888.13 Erythema multiforme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1889 Erkrankungen des Lidrandes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1889.1 Staphylokokkenblepharitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1889.2 Hordeolum externum (Gerstenkorn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1899.3 Seborrhoische Blepharitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1899.4 Dysfunktion der Meibom-Drüsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1909.5 Meibomitis (Tarsitis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1909.6 Chalazion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1909.7 Hordeolum internum („akutes Chalazion“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1919.8 Rosaceablepharitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1919.9 Blepharitis durch Demodex folliculorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1919.10 Blepharitis durch Phthirius pubis oder capitis (Pediculosis) . . . . . . . . . . . 1929.11 Blepharitis durch Molluscum contagiosum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1929.12 Papillom (eigentliche Warze) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1939.13 Augenoberflächenerkrankungen mit Lidbeteiligung . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1939.13.1 Augenoberflächenerkrankungen bei entzündlichen Lidveränderungen 1939.13.2 Augenoberflächenerkrankungen bei Lidfehlstellungen und Neoplasien 1949.14 Photosensibilisierung und Sonnenbrand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19410 Wichtige Begriffe aus der Hautpathologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

6 Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

1 Anatomie und Funktion des Tränensystems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1971.1 Tränensekretion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1971.2 Tränenabflusswege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1971.3 Tränenpumpe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1981.4 Untersuchung der Tränensekretion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1981.4.1 Fließpapierproben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1981.4.2 Fluoreszeinverdünnungstest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1981.4.3 Lysozym-Agardiffusionstest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1981.4.4 Bengalrosafärbung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.4.5 Tränenfilmaufreißzeit („break-up time“ – BUT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.5 Untersuchung des Tränenabflusses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.5.1 Abnahme der Fluoreszeinfärbung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.5.2 Farbstofftest nach Jones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.5.3 Spülung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.5.4 Sondierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.5.5 Dakryozystographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

��IV Inhaltsverzeichnis

1.5.6 Dakryoszintigraphie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2001.5.7 Dakryoendoskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2002 Veränderungen des Tränenfilms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2002.1 Mangel an wässriger Phase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2002.2 Mukusmangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2002.3 Abnormitäten der Lipidschicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2012.4 Abnormitäten der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2012.5 Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2013 Erkrankungen der Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2023.1 Sjögren-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2023.2 Akute Dakryoadenitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2023.3 Chronische Dakryoadenitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2023.4 Tumoren der Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2034 Verschluss der abführenden Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2034.1 Fehlstellungen der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2034.2 Lidschwäche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2044.3 Stenose der Tränenpünktchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2044.4 Verschluss des Canaliculus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2044.5 Verschluss im Tränensack . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2044.6 Verschluss des Ductus nasolacrimalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2045 Infektionen der Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2045.1 Kanalikulitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2045.2 Akute Dakryozystitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2055.3 Chronische Dakryozystitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

7 Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

1 Anatomie und Funktion der Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2072 Bindehautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2082.1 Pinguekula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2082.2 Pterygium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2082.3 Amyloidose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2092.4 Bindehautzysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2093 Infektionen der Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2093.1 Akute bakterielle Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2093.2 Gonokokkenkonjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2103.3 Konjunktivitis durch Haemophilus influenzae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2103.4 Akute follikuläre Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2103.5 Chronische follikuläre Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2133.6 Andere Konjunktivitiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2143.7 Okuloglanduläres Syndrom (Parinaud) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2153.8 Ophthalmia neonatorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2154 Allergische Konjunktivitiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2164.1 Heuschnupfenkonjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2164.2 Medikamentenüberempfindlichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2164.3 Kontaktkonjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2174.4 Keratokonjunktivitis vernalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2175 Konjunktivale Erkrankungen unklarer Ätiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2185.1 Erythema exsudativum multiforme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2185.2 Okuläres Pemphigoid

(benignes Schleimhautpemphigoid, Narbenpemphigoid) . . . . . . . . . . . . . 2195.3 Obere limbale Keratokonjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2205.4 Phlyktänulose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2205.5 Riesenpapillenkonjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2215.6 Konjunktivitis lignosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2216 Chronische Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

��V��V   

7 Wichtige Begriffe aus der Bindehautpathologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2228 Gutartige Bindehauttumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2238.1 Papillom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2238.2 Pseudoepitheliomatöse Hyperplasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2238.3 Angiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2238.4 Pyogenes Granulom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2238.5 Juveniles Xanthogranulom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2249 Präkanzerosen der Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2249.1 Konjunktivale Dysplasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2249.2 Aktinische Keratose (senile Keratose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2249.3 Lymphoide Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22410 Maligne Bindehauttumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22511 Melanotische Läsionen der Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22611.1 Kongenitale Melanose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22611.2 Erworbene Melanose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22711.3 Malignes Melanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

8 Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

1 Anatomie und Physiologie der Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2292 Hornhautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2302.1 Physiologische Hornhautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2302.2 Zentrale Hornhautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2312.3 Periphere Hornhautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2322.4 Hornhautdegenerationen bei systemischen Erkrankungen . . . . . . . . . . . . 2333 Hornhautdystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2333.1 Dystrophien des Epithels, der Basalmembran

und der Bowman-Schicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2333.2 Stromadystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2353.3 Prä-Descemet-Dystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2383.4 Endotheldystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2393.5 Ektatische Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2404 Kongenitale Hornhautanomalien

(Formen des „anterior cleavage syndrome“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2424.1 Periphere Anomalien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2424.2 Zentrale Anomalien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2435 Hornhautinfektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2435.1 Bakterielle Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2435.2 Pilzkeratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2455.3 Akanthamöbenkeratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2475.4 Herpes-simplex-Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2475.5 Herpes zoster ophthalmicus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2516 Entzündliche Reaktionen der Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2526.1 Oberflächliche Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2526.1.1 Allgemeine Ursachen der oberflächlichen Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2526.1.2 Spezifische Ursachen der oberflächlichen Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2536.2 Rezidivierende Erosionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2546.3 Expositionskeratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2546.4 Neurotrophische Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2546.5 Strahlenkeratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2556.6 Toxische Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2556.7 Dellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2556.8 Interstitielle Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2566.9 Konjunktivale und korneale Reaktionen

bei Trägern weicher Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2566.10 Veränderungen des äußeren Auges bei Aids . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

��VI Inhaltsverzeichnis

6.11 Keratitis marginalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2577 Hornhautödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

9 Sklera und Episklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

1 Anatomie und Physiologie der Sklera und Episklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2612 Episkleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2612.1 Einfache Episkleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2612.2 Noduläre Episkleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2622.3 Behandlung der Episkleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2623 Skleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2623.1 Skleritis anterior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2623.2 Skleritis posterior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2633.3 Chirurgisch induzierte Skleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2643.4 Komplikationen der Skleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2643.5 Behandlung der Skleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264

10 Beteiligung des äußeren Auges bei Erkrankungen von Haut und Schleimhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

1 Rosacea (okuläre Rosacea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2672 Atopische Dermatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2673 Ichthyosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2684 Pemphigus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2684.1 Bullöses Pemphigoid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2694.2 Narbenpemphigoid (benignes Schleimhautpemphigoid) . . . . . . . . . . . . . . 2695 Erythema exsudativum multiforme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2696 Epidermolysis acuta toxica

(Lyell-Syndrom, Syndrom der verbrühten Haut) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2697 Morbus Adamantiades-Behçet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2708 Morbus Reiter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

11 Uveitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

1 Einführung und klinische Untersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2732 Therapieprinzipien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2772.1 Therapieplanung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2772.2 Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2782.3 Chirurgische Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2793 Klinik der Uveitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2813.1 Anteriore Uveitis bei „weißen“ (nichtentzündeten) Augen . . . . . . . . . . . . . 2813.2 Anteriore Uveitis bei „roten“ (entzündeten) Augen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2843.3 Uveitis posterior mit fokalen Läsionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2863.4 Disseminierte Uveitis posterior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2943.5 Andere Ursachen der anterioren oder posterioren Uveitis . . . . . . . . . . . . . 305

12 Glaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

1 Befunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3111.1 Funktion des Sehorgans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3111.2 Intraokulardruck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3111.3 Spaltlampenmikroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3111.4 Gonioskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

��VII��VII   

1.5 Spaltlampenmikroskopie und Augeninnendruckmessung nach Pupillenerweiterung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

1.6 Ophthalmoskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3131.6.1 Retinale Nervenfaserschichtdefekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3131.6.2 Untersuchung der peripheren Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3131.6.3 Untersuchung des Sehnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3132 Primäres Offenwinkelglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3153 Normaldruck- oder Niederdruckglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3164 Okuläre Hypertension . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3175 Sekundäre Offenwinkelglaukome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3175.1 Pigmentdispersionssyndrom und Pigmentglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3175.2 Pseudoexfoliationssyndrom und Pseudoexfoliationsglaukom . . . . . . . . . 3185.3 Phakolytisches Glaukom (linseninduziertes Glaukom) . . . . . . . . . . . . . . . 3195.4 Linsenteilchenglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3195.5 Phakoanaphylaxie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3205.6 Glaukom bei intraokularen Entzündungen

(ohne Posner-Schlossmann- und Fuchs-Heterochromiezyklitis) . . . . . . . 3205.7 Posner-Schlossmann-Syndrom (glaukomatozyklitische Krise) . . . . . . . . . 3205.8 Fuchs-Heterochromiezyklitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3215.9 Glaukom bei intraokularen Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3215.10 Glaukom bei erhöhtem episkleralen Venendruck

(posttrabekuläres Glaukom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3225.11 Steroidglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3225.12 Glaukom bei intraokularen Blutungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3235.13 Glaukom nach Kontusionsschäden im Kammerwinkel

(„angle-recession-glaucoma“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3236 Winkelblockglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3246.1 Primäres Winkelblockglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3246.2 Sekundäres Winkelblockglaukom mit Pupillarblock . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3266.3 Sekundäres Winkelblockglaukom ohne Pupillarblock . . . . . . . . . . . . . . . . 3276.4 Iridokorneales endotheliales Syndrom (ICE-Syndrom) . . . . . . . . . . . . . . . 3276.5 Epitheleinwachsung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3286.6 Einwachsung fibrösen Gewebes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3286.7 Glaukom bei Nanophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3286.8 Glaukom nach chirurgischen Eingriffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3297 Kongenitale Glaukome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3308 Medikamentöse Therapie der Glaukome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3318.1 β-Blocker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3328.2 Sympathikomimetika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3338.3 Parasympathikomimetika (Miotika) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3338.4 Karboanhydrasehemmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3348.5 Osmotika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3358.6 Neuere Entwicklungen der medikamentösen Glaukomtherapie . . . . . . . . 3368.7 Kombinationstherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3368.8 Behandlung des akuten Winkelblocks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

13 Netzhaut, Aderhaut und Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

1 Erkrankungen der Makula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3401.1 Physiologische Alterungsprozesse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3401.2 Altersbedingte Makuladegeneration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3401.2.1 ARED-Studie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3411.2.2 Nichtneovaskuläre (atrophische) Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3411.2.3 Neovaskuläre („exsudative“) Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3441.3 Angioid streaks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3551.4 Myopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356

��VIII Inhaltsverzeichnis

1.5 Retinopathia centralis serosa (RCS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3571.6 Okuläres Histoplasmose-Syndrom (OHS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3581.7 Idiopathisches Makulaforamen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3581.8 Macular pucker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3591.9 Zystoides Makulaödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3601.10 Optische Kohärenztomographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3602 Gefäßerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3602.1 Diabetische Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3602.1.1 Nichtproliferative diabetische Retinopathie (NPDRP) . . . . . . . . . . . . . . . . 3622.1.2 Proliferative diabetische Retinopathie (PDRP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3632.1.3 Diabetische Makulopathie (DMP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3632.1.4 Ophthalmologische Untersuchungsempfehlungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3642.1.5 Behandlungsprinzipien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3652.2 Retinale Arterienverschlüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3672.2.1 Zentralarterienverschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3682.2.2 Arterienastverschluss (AAV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3692.2.3 Verschlüsse von präkapillären retinalen Arteriolen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3692.2.4 Okuläres Ischämiesyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3692.3 Retinale Venenverschlüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3702.3.1 Zentralvenenverschluss (ZVV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3702.3.2 Venenastverschluss (VAV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3712.4 Hypertensive Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3722.5 Netzhautveränderungen während der Schwangerschaft . . . . . . . . . . . . . . . 3732.6 Parafoveale Teleangiektasien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3742.7 Morbus Coats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3752.8 Sichelzellanämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3762.9 Morbus Eales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3772.10 Frühgeborenenretinopathie/Retinopathia prämaturorum (ROP) . . . . . . 3772.11 Erworbenes retinales Makroaneurysma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3792.12 Bestrahlungsretinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3803 Toxische Retinopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3803.1 Chloroquin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3803.2 Phenothiazine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3813.3 Methanol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3813.4 Hormonelle Kontrazeptiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3813.5 Digitalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3813.6 Blei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3813.7 Sauerstoff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3823.8 Tamoxifen, Canthaxanthin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3823.9 Medikamenteninduziertes zystoides Makulaödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3823.10 Clofazimin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3823.11 Desferrioxamin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3823.12 Gentamicinmakulopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3834 Traumatische Chorioretinopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3834.1 Commotio retinae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3834.2 Retinopathia sclopetaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3834.3 Valsalva-Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3834.4 Terson-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3834.5 Purtscher-Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3844.6 Aderhautruptur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3845 Lichtschäden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3846 Entzündliche und infektiöse Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3856.1 Sogenanntes okuläres Histoplasmosesyndrom

(POHS – „presumed ocular histoplasmosis syndrome“) . . . . . . . . . . . . . . 3856.2 AMPPE – akute posteriore multifokale plakoide

Pigmentepitheliopathie (auch APMPPE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3856.3 Serpiginöse Chorioiditis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385

��I���I�   

6.4 Birdshot-Retinopathie (Schrotschussretinopathie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3856.5 Tuberkulose und Syphilis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3856.5.1 Tuberkulose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3866.5.2 Syphilis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3866.6 Sarkoidose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3876.7 Punktförmige innere Chorioideopathie

(„punctate inner choroidopathy“; PIC) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3876.8 Multiple evanescent white dot syndrome (MEWDS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3886.9 Pars planitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3886.10 Sympathische Ophthalmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3886.11 Vogt-Koyanagi-Harada-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3886.12 Retinale Erkrankungen bei HIV-Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3886.13 Zytomegalievirusretinitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3896.14 Akutes retinales Nekrosesyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3896.15 Endogene Pilzinfektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3896.16 Toxoplasmose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3896.17 Toxocariasis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3906.18 Zystizerkose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3906.19 Diffuse unilaterale subakute Neuroretinitis (DUSN) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3907 Erkrankungen des Sehnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3907.1 Drusenpapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3907.2 Kongenitale Grubenpapille („optic pit“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3917.3 Tilted-disk-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3918 Erkrankungen des Glaskörpers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3928.1 Anomalien und Missbildungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3928.1.1 Persistierender primärer Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3928.1.2 Persistierender hyperplastischer primärer Glaskörper

(Vitreus) – PHPV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3928.2 Altersveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3938.3 Hereditäre Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3938.3.1 Kongenitale Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3938.3.2 Morbus Goldmann-Favre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3938.3.3 Wagner-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3938.3.4 Familiäre exsudative Vitreoretinopathie

(Criswick-Schepens-Syndrom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3948.4 Familiäre Amyloidose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3948.5 Degenerative Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3948.5.1 Asteroide Hyalose (Morbus Benson) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3948.5.2 Synchisis scintillans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3948.5.3 Degenerative Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394

14 Hereditäre Erkrankungen von Netzhaut und Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401

1 Anatomische Vorbemerkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4022 Physiologische Vorbemerkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4023 Genetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4033.1 Erbgänge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4033.1.1 Autosomal-dominant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4033.1.2 Autosomal-rezessiv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4033.1.3 X-chromosomal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4033.1.4 Mitochondrial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4043.2 Molekulargenetische Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4044 Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4084.1 Anamnese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4094.2 Ophthalmologische Untersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409

��� Inhaltsverzeichnis

4.3 Morphologische Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4094.4 Funktionsdiagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4104.5 Laboruntersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4164.6 Untersuchungen in anderen Fachgebieten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4164.7 Risiken der Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4165 Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4165.1 Therapeutische Möglichkeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4165.1.1 Optische und elektronische Hilfsmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4165.1.2 Medikamentöse Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4175.1.3 Operative Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4175.1.4 Ernährung, Diät . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4175.1.5 Therapeutische Zukunft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4175.2 Patientenbetreuung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4175.2.1 Beratung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4175.2.2 Verlaufskontrolle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4185.2.3 Wissenschaftliche Untersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4186 Klassifikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4197 Generalisierte Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4197.1 Generalisierte Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien

mit peripherem Beginn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4197.1.1 Retinitis pigmentosa (RP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4207.1.2 Chorioideremie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4267.1.3 Atrophia gyrata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4277.1.4 Goldmann-Favre-Syndrom/Enhanced-S-Cone-Syndrom . . . . . . . . . . . . . 4287.1.5 Kristalline Bietti-Dystrophie, diffuse Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4287.1.6 Hereditäre Vitreoretinopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4297.2 Generalisierte Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien

mit zentralem Beginn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4307.2.1 Zapfendystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4317.2.2 Zapfen-Stäbchen-Dystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4337.2.3 Sorsby-Fundusdystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4347.2.4 Diffuse Choriokapillarisatrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4357.2.5 Progressive bifokale chorioretinale Atrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4368 Regional begrenzte Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . 4368.1 Makuladystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4368.1.1 Makuladystrophie unklarer Zuordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4368.1.2 Morbus Stargardt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4378.1.3 Morbus Best (vitelliforme Makuladystrophie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4388.1.4 Adulte vitelliforme Makuladystrophie (AVMD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4408.1.5 Kongenitale X-chromosomale Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4418.1.6 Musterdystrophien des retinalen Pigmentepithels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4428.1.7 Zentrale areoläre Aderhautdystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4438.1.8 North-Carolina-Makuladystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4448.1.9 Familiäre Drusen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4458.1.10 Kristalline Bietti-Dystrophie, regionale Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4458.1.11 Müller-Zell-sheen-Dystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4468.1.12 Dominante zystoide Makuladystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4468.1.13 Fenestrated-sheen-Makuladystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4478.1.14 Helikoide peripapilläre chorioretinale Dystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4478.1.15 Retikuläre Dystrophie (Sjögren) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4478.1.16 Familiäre foveale Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4488.2 Periphere Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4488.2.1 Autosomal-dominante Vitreoretinochorioideopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . 4489 Syndrome mit Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4499.1 Usher-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4499.2 Kearns-Sayre-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450

���I���I   

9.3 (Laurence-Moon-)Bardet-Biedl-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4509.4 Refsum-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4519.5 A-betalipoproteinämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4519.6 Andere Syndrome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45210 Stationäre Netzhautfunktionsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45310.1 Nachtblindheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45310.1.1 Kongenitale stationäre Nachtblindheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45310.1.2 M. Oguchi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45410.1.3 Fundus albipunctatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45410.2 Stationäre Zapfenfunktionsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45510.2.1 Monochromasien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45510.2.2 Kongenitale stationäre Zapfenfunktionsstörung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45610.2.3 Oligocone Trichromasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45610.3 Kongenitale Farbsinnstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45610.4 Albinismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45710.5 Bradyopsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45711 Differenzialdiagnosen zu Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien . . . . . . . . . . . 45711.1 Hereditäre vaskuläre Netzhauterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45711.1.1 Familiäre exsudative Vitreoretinopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45811.1.2 Norrie-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45811.1.3 Incontinentia pigmenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45911.2 Sekundäre Netzhaut-Aderhaut-Degenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45911.2.1 Postentzündliche Netzhaut-Aderhaut-Degenerationen . . . . . . . . . . . . . . . 45911.2.2 Autoimmunerkrankungen

mit Netzhaut-Aderhaut-Degenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46011.2.3 Medikamentös induzierte Netzhaut-Aderhaut-Degenerationen . . . . . . . . 46111.2.4 Postexsudative Netzhaut-Aderhaut-Degeneration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46111.3 Altersbedingte Makuladegeneration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46211.4 Hereditäre Optikusatrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46211.5 Vitamin-A-Mangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462

15 Intraokulare Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465

1 Tumoren der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4651.1 Iris-Nävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4651.2 Melanom der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4651.2.1 Symptome und Befunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4661.2.2 Prognostisch ungünstige Faktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4661.2.3 Histopathologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4661.2.4 Ergänzende Untersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4661.2.5 Procedere/Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4661.3 Iriszysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.3.1 Primäre Zysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.3.2 Sekundäre Zysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.4 Metastasen in der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.4.1 Klinik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.4.2 Ursprung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.4.3 Prognose und Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.5 Differenzialdiagnose – Raumforderungen der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4682 Tumoren des Ziliarkörpers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4682.1 Ziliarkörpermelanome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4682.2 Tumoren des Ziliarepithels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4692.2.1 Medulloepitheliom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4692.2.2 Pseudoepitheliomatöse Hyperplasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4692.2.3 Adenom, Adenokarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469

���II Inhaltsverzeichnis

3 Tumoren der Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4703.1 Kavernöses Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4703.2 Kapilläres Hämangiom – Angiomatosis retinae –

Von-Hippel-Lindau-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4703.3 Razemöses Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4713.4 Retinales Astrozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4723.5 Retinoblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4723.6 Metastasen der Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4764 Tumoren und Pseudotumoren des retinalen Pigmentepithels . . . . . . . . . . 4764.1 Hyperplasie des retinalen Pigmentepithels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4764.2 Hyperplasie des retinalen Pigmentepithels

bei familiärer adenomatöser Polyposis coli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4764.3 Reaktive Pigmentepithelproliferation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4774.4 Kombiniertes pigmentepitheliales und retinales Hamartom . . . . . . . . . . . 4774.5 Adenom und Adenokarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4774.6 Melanozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4775 Aderhauttumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4785.1 Aderhautnävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4785.2 Malignes Melanom der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4785.3 Aderhautmetastasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4825.4 Osteom der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4835.5 Aderhauthämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4835.5.1 Umschriebenes Aderhauthämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4835.5.2 Diffuses Aderhauthämangiom beim Sturge-Weber-Syndrom

(Phakomatose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4845.6 Andere seltene Tumoren der Aderhaut und des Ziliarkörpers . . . . . . . . . 4846 Tumoren mit Beteiligung des Glaskörpers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4856.1 Non-Hodgkin-Lymphom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4857 Retinopathie bei malignen Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4867.1 Paraneoplastische Retinopathie oder tumorassoziierte Retinopathie . . . 4867.2 Bilaterale diffuse uveale melanozytäre Proliferation (BDUMP) . . . . . . . . 486

16 Augenbeteiligung bei Allgemeinerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487

1 Herzerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4881.1 Myxome/Pseudomyxome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4881.2 Kongenitale Herzerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4881.3 Endokarditis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4891.4 Mitralklappenprolaps . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4892 Chromosomenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4892.1 Deletionssyndrome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4892.2 Anomalien der Geschlechtschromosomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4912.3 Trisomien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4913 Kollagenosen/rheumatische Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4933.1 Spondylitis ankylopoetika (rheumatoide Spondylitis;

Morbus Bechterew; Morbus Marie-Strümpell) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4933.2 Arteriitis temporalis (Morbus Horton; Riesenzellarteriitis) . . . . . . . . . . . . 4933.3 Panarteriitis nodosa (Periarteriitis nodosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4943.4 Polymyositis – Dermatomyositis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4943.5 Morbus Reiter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4953.6 Rezidivierende Polychondritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4953.7 Rheumatisches Fieber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4953.8 Rheumatoide Arthritis: Erwachsene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4963.9 Rheumatoide Arthritis: juvenile Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4963.10 Sklerodermie (progressive systemische Sklerose, PSS) . . . . . . . . . . . . . . . . 496

���III���III   

3.11 Sjögren-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4973.12 Systemischer Lupus erythematodes (SLE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4973.13 Wegener-Granulomatose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4984 Endokrine Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4984.1 Morbus Addison . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4984.2 Morbus Cushing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4984.3 Diabetes mellitus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4984.4 Hyperparathyreoidismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4994.5 Hypoparathyreoidismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4994.6 Hyperthyreoidismus/endokrine Orbitopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4994.7 Hypothyreoidismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5004.8 Phäochromozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5004.9 Hypophysenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5005 Gastrointestinale Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5015.1 Gardner-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5015.2 Leberversagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5015.3 Entzündliche Darmerkrankungen

(Enteritis regionalis; Colitis ulcerosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5015.4 Pankreatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5025.5 Morbus Whipple (intestinale Lipodystrophie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5026 Hörstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5026.1 Cogan-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5026.2 Norrie-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5026.3 Usher-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5037 Hämatologische Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5037.1 Anämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5037.2 Perniziöse Anämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5037.3 Gerinnungsstörungen (z. B. Hämophilie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5047.4 Disseminierte intravasale Gerinnung (DIC) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5047.5 Dysproteinämien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5047.6 Leukämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5057.7 Plasmozytom (multiples Myelom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5057.8 Polyzythämie/Polyglobulie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5057.9 Sichelzellanämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5067.10 Thrombozytopenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5068 Infektiöse und entzündliche Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5078.1 Bakterielle Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5078.2 Chlamydieninfektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5088.3 Wurmkrankheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5098.4 Erkrankungen durch Mykobakterien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5118.5 Pilzkrankheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5128.6 Erkrankungen durch Protozoen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5138.7 Rickettsiosen (Fleckfieber; Q-Fieber) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5148.8 Erkrankungen durch Spirochäten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5159 Entzündliche Erkrankungen unbekannter Ursache . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5169.1 Morbus Behçet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5169.2 Mukokutanes Lymphknotensyndrom (Kawasaki-Syndrom) . . . . . . . . . . . 5179.3 Reye-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5179.4 Sarkoidose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5179.5 Vogt-Koyanagi-Harada-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51810 Erkrankungen durch Viren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51810.1 Aids . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51810.2 Zytomegalie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51910.3 Epstein-Barr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51910.4 Herpes zoster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51910.5 Herpes simplex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52010.6 Influenza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520

���IV Inhaltsverzeichnis

10.7 Masern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52010.8 Molluscum contagiosum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52010.9 Mumps . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52110.10 Pharyngokonjunktivales Fieber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52110.11 Röteln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52110.12 Subakute sklerosierende Panenzephalitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52110.13 Varizella zoster (Windpocken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52211 Bösartige Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52211.1 Paraneoplastische Erscheinungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52212 Metabolische Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52312.1 Störungen des Aminosäuremetabolismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52312.2 Störungen des Kohlehydratmetabolismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52512.3 Fettstoffwechselstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52612.4 Störungen der lysosomalen Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52712.5 Erkrankungen des Eisen- und Mineralhaushaltes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53112.6 Andere metabolische Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53112.7 Störungen der Peroxysomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53213 Muskelerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53313.1 Kearns-Sayre-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53313.2 Muskeldystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53313.3 Myasthenia gravis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53413.4 Myotonische Dystrophie (Curschmann-Steinert) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53414 Phakomatosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53414.1 Ataxia teleangiectatica (Louis-Bar-Syndrom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53414.2 Enzephalotrigeminale Angiomatose (Sturge-Weber-Syndrom) . . . . . . . . 53514.3 Neurofibromatose (Morbus Recklinghausen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53514.4 Tuberöse Sklerose (Morbus Bourneville-Pringle) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53614.5 Hippel-Lindau-Erkrankung

(retinale Angiomatose; Angiomatosis retinae) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53614.6 Wyburn-Mason-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53715 Lungenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53715.1 Respiratorische Insuffizienz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53715.2 Mukoviszidose (zystische Fibrose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53816 Nierenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53816.1 Alport-Syndrom (familiäre Nephritis; hereditäre Nephritis) . . . . . . . . . . . 53816.2 Hereditäre idiopathische Nephronophthisis

(hereditäre idiopathische juvenile Nephronophthisis) . . . . . . . . . . . . . . . . 53816.3 Lowe-Syndrom (okulozerebrorenales Syndrom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53816.4 Nierenversagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53916.5 Nierentransplantation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53916.6 Wilms-Tumor – Aniridie (Miller-Syndrom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53917 Skeletterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53917.1 Veränderungen des Gesichtsschädels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53917.2 Missbildungen des Gesichtsschädels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54017.3 Generalisierte Skelettmissbildungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54218 Haut- und Schleimhauterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54518.1 Erkrankungen des Bindegewebes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54518.2 Hyperkeratosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54618.3 Neoplastische Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54718.4 Pigmenterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54818.5 Vesikulobullöse Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55018.6 Weitere Hauterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55219 Vaskuläre Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55319.1 Aortenbogensyndrom (Aortitissyndrom, Morbus Takayasu) . . . . . . . . . . 55319.2 Arteriosklerose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55319.3 Atherosklerose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55419.4 Insuffizienz der A. carotis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554

���V���V   

19.5 Sinus-cavernosus-Fistel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55419.6 Koarktation der Aorta (Aortenisthmusstenose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55519.7 Bluthochdruck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55519.8 Hereditäre hämorrhagische Teleangiektasie

(Morbus Weber-Osler-Rendu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55519.9 Lymphödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55519.10 Syndrom der V. cava superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55619.11 Präeklampsie und Eklampsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55620 Störungen des Vitaminhaushalts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55620.1 Hypovitaminosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55620.2 Hypervitaminosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 558

17 Pädiatrische Ophthalmologie (ohne Strabologie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559

1 Die Augenuntersuchung des Kindes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5592 Angeborene Fehlbildungen des Auges und der Adnexen . . . . . . . . . . . . . . 5602.1 Kindliche Hämangiome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5602.2 Okuläre Dermoidzysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5602.3 Fehlbildungen der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5602.4 Fehlbildungen des Bulbus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5612.5 Umschriebene Fehlbildungen des Bulbus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5613 Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5623.1 Vorgeburtliche Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5623.2 Typische ophthalmologische Infektionen des Kindes . . . . . . . . . . . . . . . . . 5633.2.1 Konjunktivitiden des Neugeborenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5633.2.2 Konjunktivitiden des Säuglings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5633.3 Andere Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5644 Okulärer Nystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5654.1 Aniridie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5654.2 Albinismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5664.2.1 Okulokutaner Albinismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5664.2.2 X-chromosomal vererbter okulärer Albinismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5664.2.3 Steinbrinck-Chediak-Higashi Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5665 Erkrankungen und der Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5665.1 Verschluss der ableitenden Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5665.2 Kongenitale Dakryozele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5676 Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5676.1 Erworbene Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5676.2 Kongenitale Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5676.3 Indikationen für eine Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5676.4 Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5687 Erkrankungen der Linse und des Glaskörpers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5687.1 Kongenitale Katarakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5687.2 Aspekte zur Behandlung der kindlichen Katarakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5697.3 Persistierender hyperplastischer primärer Vitreus (PHPV) . . . . . . . . . . . . 5698 Kongenitales Glaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5699 Maligne Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5709.1 Retinoblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5709.2 Orbitales Rhabdomyosarkom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57010 Netzhauterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57010.1 Frühgeborenenretinopathie (Retinopathy of prematurity, ROP) . . . . . . . 57010.2 Kongenitale Leber-Amaurose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57110.3 Markhaltige Nervenfasern (Papilla leporina, Fibrae medullares) . . . . . . . 57111 Ophthalmologische Befunde pädiatrischer Erkrankungen . . . . . . . . . . . . 57211.1 Genetische Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572

���VI Inhaltsverzeichnis

11.1.1 Ectopia lentis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57211.1.2 Phakomatosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57211.1.3 Goldenhar-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57311.2 Hereditäre Stoffwechselerkrankungen

mit Augenbeteiligung bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57311.3 Kopfschmerzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57311.4 Augenbefunde bei Kindesmisshandlung (Shaken-baby-Syndrome) . . . . 57412 Kopffehlhaltungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57412.1 Verbesserung der Sehschärfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57412.2 Erhaltung des Binokularsehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57513 Untersuchung eines Kindes mit Verdacht auf Blindheit . . . . . . . . . . . . . . . 57513.1 Nystagmus vorhanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57513.2 Nystagmus nicht vorhanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57614 Differenzialdiagnose der Leukokorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57614.1 Retinoblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57614.2 Medientrübung (Sklerokornea, Katarakt, PHPV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57614.3 Kolobom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57614.4 Markhaltige Nervenfasern (Fibrae medullares, Papilla leporina) . . . . . . . 57614.5 Astrozytisches Hamartom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57614.6 Leukokorie als Folge einer Ablatio retinae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 576

18 Klinische Refraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579

1 Anamnese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5792 Sehschärfe und Visus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5792.1 Abhängigkeit des Visus von einer Fehlsichtigkeit (Ametropie) . . . . . . . . . 5802.2 DIN-Norm 58220 „Sehschärfenprüfung“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5802.3 Prüfung des Fernvisus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5812.4 Prüfung des Nahvisus bzw. Lesevisus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5812.5 Prüfung des Visus bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5822.6 Komplementäre visusabhängige Funktionsprüfungen . . . . . . . . . . . . . . . . 5823 Untersuchung des Binokularsehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5834 Objektive Refraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5834.1 Keratometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5844.2 Automatische Refraktometer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5844.3 Strichskiaskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5844.3.1 Technik der Skiaskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5854.4 Objektive Refraktion in Zykloplegie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5885 Subjektive Refraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5886 Nahrefraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5907 Binokularvisus

(Heterophorien, Paresen und Akkommodationsstörungen) . . . . . . . . . . . 5908 Praktische Brillenverordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5918.1 Korrektur der Ametropie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5918.1.1 Myopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5918.1.2 Hyperopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5928.1.3 Astigmatismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5928.1.4 Anisometropie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5928.1.5 Presbyopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5928.1.6 Arbeitsbrillen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5938.1.7 Überlegungen bezüglich des Materials . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5948.1.8 Aphakie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5948.1.9 Prismenverordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5948.1.10 Vergrößernde Sehhilfen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5948.1.11 Heil- und Hilfsmittelrichtlinien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595

���VII���VII   

19 Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599

1 Kontaktlinsenmaterialien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5991.1 Formstabile Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5991.1.1 Harte Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5991.1.2 Gasdurchlässige Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5991.2 Flexible (weiche) Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6001.3 Kontaktlinsenformen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6001.4 Geometrische Konstruktion einer Kontaktlinse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6001.5 Physikalische Kenngrößen einer Kontaktlinse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6011.6 Kontaktlinsenoptik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6011.6.1 Scheitelbrechwerte von Brille und Kontaktlinse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6011.6.2 Sonstige funktionelle Unterschiede zwischen Brille und Kontaktlinse . . 6011.7 Physiologie der Kontaktlinsenbeweglichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6012 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6022.1 Kosmetische Indikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6022.2 Medizinisch-optische Indikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6022.3 Therapeutische Indikation (Verbandlinsen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6022.4 Sonstige Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6023 Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6024 Verschiedene Kontaktlinsentypen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6034.1 Formstabile Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6034.2 Weiche Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6045 Speziallinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6045.1 Linsen für eine verlängerte Tragedauer (vT-Linsen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6045.2 Einmallinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6055.3 Verbandlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6055.4 Torische Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6055.5 Bifokallinsen/Multifokallinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6065.6 Printlinsen, motivtragende weiche Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6075.7 Linsen für Orthokeratologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6076 Pflegesysteme für Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6076.1 Harte/gasdurchlässige Linsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6076.2 Weiche Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607

Teil II Ophthalmochirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611

20 Anästhesiologische Verfahren in der Ophthalmologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613

1 Zusammenarbeit zwischen Ophthalmologen und Anästhesiologen . . . . 6141.1 Auswahl des Anästhesieverfahrens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6141.2 Zuständigkeit für die intraoperative Lagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6141.3 Anästhesiologische Aspekte und organisatorische Voraussetzungen

für ambulante Eingriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6152 Vorbereitung des Patienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6162.1 Präanästhesiologische Visite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6162.2 Präoperative Untersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6172.3 Präoperative Vorbehandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6182.4 Präoperative Medikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6192.5 Präoperative Nahrungskarenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6203 Monitored anesthesia care, Analgosedierung und Stand by . . . . . . . . . . . . 6203.1 Überwachung und Maßnahmen bei Eingriffen

in Lokal- und Leitungsanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6203.2 Stand by . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621

���VIII Inhaltsverzeichnis

3.3 Monitored anesthesia care, Analgosedierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6214 Allgemeinanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6224.1 Einleitung der Allgemeinanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6224.2 Aufrechterhaltung der Allgemeinanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6234.3 Ausleitung der Allgemeinanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6234.4 Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6234.5 Spezielle Probleme und Verfahren der ophthalmologischen Anästhesie 6254.6 Postoperative Phase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6254.6.1 Postoperative Schmerztherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6265 Lokalanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6275.1 Pharmakologie der Lokalanästhetika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6275.2 Verfahren und Techniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6295.2.1 Oberflächenanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6295.2.2 Kombinationsverfahren/Subtenonanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6305.2.3 Retrobulbäranästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6305.2.4 Parabulbäranästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6315.2.5 Blockaden von Gesichtsnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6326 Behandlung von Zwischenfällen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6346.1 Anaphylaxie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6346.2 Herz-Kreislauf-Stillstand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635

21 Chirurgie der Tränenorgane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639

1 Missbildungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6391.1 Atresie der Tränenpünktchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6391.2 Aplasie oder Atresie der Tränenkanälchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6401.3 Angeborene Aplasie oder Atresie des Tränennasengangs . . . . . . . . . . . . . . 6402 Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6402.1 Dakryoadenitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6402.2 Tumoren der Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6402.3 Tränenhypersekretion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6403 Funktionelle Tränenabflussstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6414 Tränenpünktchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6414.1 Verengungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6414.2 Eversion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6424.3 Tumoren im Bereich der Tränenpünktchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6424.4 Relative Erweiterung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6425 Tränenkanälchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6425.1 Relative Stenosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6425.2 Absolute Stenosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6425.3 Verletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6436 Tränensack . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6436.1 Dakryolithen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6436.2 Entzündungen/Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6446.3 Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6447 Tränennasengang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6447.1 Angeborene Stenose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6447.2 Sekundär erworbene Stenose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645

22 Lidchirurgie und Grundzüge der plastischen Chirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649

1 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6491.1 Zielvorstellungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6491.2 Schnittführung und Nahttechniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6491.2.1 Schnittführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649

���I����I�   

1.2.2 Schnittwinkel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6511.2.3 Nahtmaterial und Wundverschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6511.2.4 Alternative Schneideverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6521.3 Transplantate zur Defektdeckung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6521.3.1 Freie Gewebetransplantation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6531.3.2 Gestielte Transplantate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6532 Operationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6582.1 Kleinere Eingriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6582.1.1 Chalazion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6582.1.2 Kleinere gutartige Hauttumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6592.1.3 Zysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6592.1.4 Xanthelasmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6592.1.5 Sternchenangiome (Spider-Nävi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6592.1.6 Inzision von Abszessen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6592.2 Altersveränderungen der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6592.2.1 Blepharoplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6602.3 Entropium und Trichiasis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6622.3.1 Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6622.3.2 Chirurgische Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6632.4 Ektropium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6652.4.1 Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6652.4.2 Chirurgische Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6652.5 Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6682.5.1 Kongenitale Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6682.5.2 Erworbene Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6682.5.3 Pseudoptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6682.6 Fazialisparese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6742.6.1 Tarsorrhaphie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6742.6.2 Edelmetallimplantation bei fehlendem Lidschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6762.7 Tumorbehandlung und Lidrekonstruktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6762.7.1 Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6762.7.2 Techniken der Lidrekonstruktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677

23 Orbitachirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681

1 Chirurgischer Zugang zur Orbita von vorne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6821.1 Zugang von oben temporal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6821.2 Zugang von oben medial (transperiostaler Zugang) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6831.3 Oberflächlicher Zugang von vorne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6841.3.1 Transkonjunktivaler Zugang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6841.3.2 Transseptaler Zugang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6842 Chirurgischer Orbitazugang von medial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6853 Chirurgischer Zugang (zur tiefen Orbitachirurgie) von unten . . . . . . . . . 6854 Chirurgischer Orbitazugang von lateral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6874.1 Modifikationen des Zugangs nach Krönlein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6874.1.1 Chirurgisches Vorgehen zum lateralen Orbitazugang

nach Krönlein-Reese-Berke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6874.1.2 Intraorbitales Vorgehen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6895 Transpalpebrale Dekompression der Orbita

bei endokriner Orbitopathie nach Olivari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6896 Knöcherne Dekompression der Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6907 Operation der Blow-out-Fraktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6908 Allgemeine Komplikationen der Orbitachirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6919 Exenteratio orbitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6919.1 Verschiedene Arten der Exenteratio orbitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691

�L Inhaltsverzeichnis

9.2 Totale Exenteratio orbitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69210 Enukleation und Eviszeration des Bulbus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69310.1 Eviszeration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69310.2 Enukleation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69310.3 Prothetische Versorgung nach Enukleation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694

24 Hornhautchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 697

1 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6972 Prognose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6983 Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6984 Spendermaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6984.1 Allgemeine Auswahlkriterien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6984.2 Beurteilung der Spenderhornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6994.3 Ausschlusskriterien bei der Auswahl des Spendermaterials . . . . . . . . . . . . 6994.4 Aufbewahrungstechniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6994.5 HLA-Typisierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7005 Präoperative Patientenbeurteilung und Vorbereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . 7005.1 Allgemeinbefunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7005.2 Okuläre Befunderhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7005.3 Präoperative Maßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7016 Standardtechnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7017 Postoperative Nachsorge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7037.1 Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7037.2 Entfernung von Nähten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7047.3 Visusverlauf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7048 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7049 Besondere Umstände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7079.1 Gleichzeitige Keratoplastik und Kataraktextraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7079.2 Gleichzeitige Keratoplastik und Vitrektomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7079.3 Re-Keratoplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7079.4 Perforierende Keratoplastik bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7079.5 Perforierende Keratoplastik bei kompromittierter okulärer Oberfläche 7089.6 Autorotationskeratoplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70810 Lamelläre Keratoplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70811 Limbusstammzelltransplantation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71012 Pterygium (Flügelfell) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71012.1 Exzisionstechniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71012.2 Rezidiv und adjuvante Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71113 Keratoprothetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711

25 Kataraktchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 713

1 Entscheidung zur Operation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7132 Information des Patienten und Einverständnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7143 Präoperative ophthalmologische

und allgemeinmedizinische Untersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7153.1 Anamnese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7153.2 Untersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7153.3 Weitere relevante Tests zur Funktion des Sehorgans (optional) . . . . . . . . 7154 Präoperative Vorbereitung der Patienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7164.1 Psychische Vorbereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7164.2 Körperliche Vorbereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7164.3 Ophthalmologische Vorbereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 716

�LI�LI   

5 Chirurgische Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7175.1 Wahl der Intraokularlinse (IOL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7185.2 Methoden der Kataraktextraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7185.2.1 Intrakapsuläre Kataraktextraktion (ICCE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7185.2.2 Extrakapsuläre Kataraktextraktion (ECCE) mit Kernexpression . . . . . . . 7185.2.3 Phakoemulsifikation, Kleinschnittechnik

und selbstdichtende Inzisionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7185.3 Beschreibung der einzelnen Operationsverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7195.3.1 Extrakapsuläre Kataraktextraktion (ECCE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7195.3.2 Phakoemulsifikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7225.3.3 Kombinierte Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7285.3.4 Kataraktextraktion unter besonderen Umständen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7295.3.5 Komplikationen bei der Kataraktchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7305.4 Postoperative Versorgung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 738

26 Glaukomchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 743

1 Allgemeine Überlegungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7432 Filtrierende Eingriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7442.1 Nichtgedeckte vs. gedeckte Trepanation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7442.2 Vorbereitung des Patienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7442.3 Anästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7452.4 Bindehautlappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7452.4.1 Chirurgische Technik der Trabekulektomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7452.5 Intraoperative Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7492.5.1 Knopflöcher in der Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7492.5.2 Skleralappenabriss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7492.5.3 Blutungen aus der Irisbasis oder aus dem Ziliarkörper . . . . . . . . . . . . . . . . 7492.5.4 Expulsive Aderhautblutung (hartes Auge, flache Vorderkammer,

dunkle Massen in der Pupillenebene, massiver Druckanstieg) . . . . . . . . . 7492.5.5 Glaskörperverlust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7502.5.6 Kammerwasserfehlleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7502.6 Postoperative Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7502.6.1 Vorderkammertiefe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7502.6.2 Aderhautblutungen (Druckanstieg) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7522.6.3 Endophthalmitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7532.6.4 Katarakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7532.6.5 Vorübergehender Druckanstieg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7532.6.6 Übergroße Filterkissen mit Dellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7532.6.7 Verlust der Fixation und progressive Gesichtsfeldverluste . . . . . . . . . . . . . 7532.6.8 Tenon-Zysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7532.6.9 Postoperative Hypotonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7542.7 Filtrationschirurgie – spezielle Aspekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7552.7.1 Aphake oder pseudophake Patienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7552.7.2 Einsatz von Antimetaboliten (5-Fluorouracil, Mitomycin C) . . . . . . . . . . 7552.7.3 Naht-Revision („suture lysis“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7563 Weitere chirurgische Techniken zur Behandlung

des Glaucoma chronicum simplex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7563.1 Nichtbulbuseröffnende Eingriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7563.1.1 Trabekulotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7563.1.2 Tiefe Sklerektomie und Viskokanalostomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7573.2 Moderne kammerwinkelchirurgische Operationstechniken . . . . . . . . . . . 7604 Vorgehensweise bei gleichzeitigem Auftreten

von Glaukom und Katarakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7614.1 Kataraktoperation bei Glaukompatienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761

�LII Inhaltsverzeichnis

4.1.1 Chirurgische Modifikation der extrakapsulären Kataraktextraktion bei Glaukompatienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761

5 Periphere Iridektomie (chirurgisch) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7626 Shunt-Techniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7637 Goniotomie zur Behandlung des kindlichen Glaukoms . . . . . . . . . . . . . . . 7638 Koagulation des Ziliarkörpers/zyklodestruktive Verfahren . . . . . . . . . . . . 7648.1 Zyklokryokoagulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7648.2 Zyklophotokoagulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7659 Aderhautpunktion – Wiederherstellung der Vorderkammertiefe . . . . . . 76610 Lasertrabekuloplastik (LTP)/Argonlasertrabekuloplastik (ALTP) . . . . . . 76611 Laseriridotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76811.1 Argonlaseriridotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76811.2 Nd:YAG-Laser-Iridotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76912 Periphere Iridoplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77113 Laserpupilloplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77114 Eröffnung einer blockierten Trabekulektomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772

27 Netzhaut- und Glaskörperchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775

1 Vorbemerkungen zur Anatomie von Netzhaut und Glaskörper . . . . . . . . 7751.1 Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7751.2 Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7762 Untersuchung von Netzhaut und Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7762.1 Indirekte Ophthalmoskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7762.2 Direkte Ophthalmoskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7772.3 Spaltlampenuntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7772.4 Ultraschalluntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7773 Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7773.1 Rhegmatogene Netzhautablösung

(Netzhautrisse, -löcher oder Dialysen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7773.1.1 Periphere Netzhautdegenerationen mit Gefahr einer Netzhautablösung 7773.1.2 Andere zu einer Netzhautablösung prädisponierende Faktoren . . . . . . . . 7793.1.3 Symptome und Zeichen einer Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7793.1.4 Behandlung der rhegmatogenen Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7803.2 Exsudative Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7873.3 Traktive Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7883.4 Differenzialdiagnose der Netzhautablösung

und entsprechende Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7883.4.1 Senile Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7883.4.2 Juvenile Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7883.4.3 Therapie der verschiedenen Schisisformen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7883.4.4 Aderhautabhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7893.4.5 Glaskörpermembranen und -blutungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7894 Erkrankungen des Glaskörpers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7894.1 Hintere Glaskörperabhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7894.2 Glaskörperblutung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7894.3 Proliferative Vitreoretinopathie (PVR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7904.4 Netzhautriesenrisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7914.5 Operative Behandlung des Glaskörpers (Glaskörperchirurgie) . . . . . . . . 7914.5.1 Therapie des persistierenden hyperplastischen primären Glaskörpers

(PHPV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7954.5.2 Frühgeborenenretinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7964.5.3 Diabetische Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7964.5.4 Glaskörperblutungen und -komplikationen

nach Venen(ast)verschlüssen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 799

�LIII�LIII   

4.5.5 Neue Therapieansätze bei Zentralvenen- und Venenastverschluss . . . . . . 7994.5.6 Chronische Uveitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7994.5.7 Zystoides Makulaödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8004.5.8 Proliferative Vitreoretinopathie (PVR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8004.5.9 Netzhautriesenrisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8004.5.10 Epiretinale Makulachirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8014.5.11 Glaskörperchirurgie bei Makulaforamen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8024.5.12 Subretinale Makulachirurgie und Netzhautrotation

bei altersbedingter Makuladegeneration (AMD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8024.5.13 Einsatz von t-PA bei altersbedingter Makuladegeneration . . . . . . . . . . . . . 8034.5.14 Triamcinolon und andere Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8034.5.15 Entfernung intraokularer Fremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8045 Vitrektomie: Vermeidung der häufigsten Komplikationen . . . . . . . . . . . . . 8046 Postoperative Endophthalmitis (POE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8046.1 Inzidenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8046.2 Prädisponierende Faktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8056.2.1 Systemische Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8056.2.2 Lokale Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8066.2.3 Operative Faktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8066.3 Differenzialdiagnose der postoperativen Endophthalmitis . . . . . . . . . . . . 8066.4 Diagnose der postoperativen Endophthalmitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8066.4.1 Klinische Befunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8066.4.2 Kulturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8066.4.3 Epidemiologische Bewertungsansätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8076.5 Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8076.5.1 „Mögliche“ Endophthalmitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8076.5.2 „Wahrscheinliche“ oder angenommene bakterielle Endophthalmitis . . . 8076.5.3 Vitrektomie bei Endophthalmitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 808

28 Laserchirurgie (ohne refraktive Chirurgie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811

1 Prinzipien von Licht und Laser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8112 Laser im allgemeinen Einsatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8122.1 Argonlaser-Blau (488 nm, ALB) und Argonlaser-Grün (514 nm, ALG) 8122.2 Kryptonlaser-Rot (647 nm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8122.3 Farbstofflaser (577–630 nm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8122.4 Neodym-(Nd:)YAG-Laser-Infrarot (1064 nm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8132.5 Diodenlaser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8133 Vorgehensweise und Behandlungstechniken

(Argon- bzw. Kryptonlaser) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8144 Laserbehandlung spezieller Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8154.1 Erkrankungen des Vorderabschnittes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8154.1.1 Iridotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8154.1.2 Trabekuloplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8154.1.3 Gonioplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8154.1.4 Goniophotokoagulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8164.1.5 Diodenlaserzyklophotokoagulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8164.1.6 Photomydriasis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8164.1.7 Argonlaserphotokoagulation von Iris- und Ziliarkörperzysten . . . . . . . . 8164.2 Erkrankungen des hinteren Augenabschnittes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8164.2.1 Netzhautlöcher und -risse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8164.2.2 Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8174.2.3 Retinale Teleangiektasien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8174.2.4 Vaskuläre Tumoren der Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8174.2.5 Chorioidale Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 817

�LIV Inhaltsverzeichnis

4.2.6 Diabetische Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8184.2.7 Zentralvenenverschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8194.2.8 Venenastverschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8194.2.9 Makulaerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8205 YAG-Laser-Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8215.1 Iridotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8215.2 Hinterkapseleröffnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 821

29 Refraktive Chirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823

1 Entwicklung der refraktiven Chirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8241.1 Astigmatische Brechungsfehler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8241.2 Sphärische Brechungsfehler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8241.2.1 Radiäre Keratotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8241.2.2 Lamelläre Techniken und intrakorneale Implantate . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8241.2.3 Intraokulare Refraktionsimplantate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8251.2.4 Refraktiver Linsenaustausch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8251.2.5 Thermische Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8252 Indikationen zur refraktiven Chirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8253 Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8263.1 Allgemeine Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8263.2 Laserverfahren: Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8263.3 Chirurgische Verfahren: Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8264 Präoperative Maßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8265 Oberflächenablation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8265.1 Physikalische Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8265.2 Excimerlasertypen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8275.3 Photorefraktive Keratektomie (PRK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8275.4 Laser-assistierte subepitheliale Keratektomie (LasEk) . . . . . . . . . . . . . . . . . 8285.5 Epi-LASIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8305.6 Grenzen der Oberflächenablation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8305.7 Oberflächenablation bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8305.8 Oberflächenablation nach einer LASIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8305.9 Wellenfrontgeführte Oberflächenablation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8305.10 Komplikationen der Oberflächenablation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8316 Excimerlaser-in-situ-Keratomileusis (LASIK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8326.1 Operative Vorgehensweise bei LASIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8326.2 Klinische Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8326.2.1 Standard-Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8326.2.2 Wellenfrontgeführte LASIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8326.3 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8337 Astigmatismuskorrektur mittels Excimerlaser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8358 Phototherapeutische Keratektomie (PTK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8358.1 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8368.2 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8368.3 Operatives Vorgehen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8368.4 Klinische Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8379 Inzisionale Astigmatismuskorrektur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8379.1 Transverse/bogenförmige Keratotomie bei Astigmatismus . . . . . . . . . . . . 8379.1.1 Technik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8379.1.2 Klinische Ergebnisse der transversen Keratotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8379.1.3 Klinische Ergebnisse der bogenförmigen Keratotomie . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.2 Bogenförmige lamellierende Keratotomie bei Astigmatismus . . . . . . . . . . 8399.2.1 Technik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.2.2 Klinische Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 839

�LV�LV   

9.3 Astigmatische trapezförmige Keratotomie nach Ruiz . . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.3.1 Technik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.3.2 Klinische Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.4 Keilresektion bei Astigmatismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.4.1 Technik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.4.2 Klinische Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84010 Radiäre Keratotomie (RK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84010.1 Technik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84010.2 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84011 Intrastromale korneale Ringsegmente (Intacs) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84011.1 Technik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84111.2 Klinische Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84111.3 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84112 Femtosekundenlaser – Technologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84212.1 Physikalische Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84212.2 Klinische Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84212.3 Künftige Applikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84212.4 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84213 Phake intraokulare Linsen (PIOL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84213.1 Irisklauenlinse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84313.1.1 Implantationstechnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84313.1.2 Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84313.1.3 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84413.1.4 Weiterentwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84413.2. Implantierbare Kontaktlinse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84413.2.1 Implantationstechnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84413.2.2 Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84413.2.3 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84413.3 Andere Neuentwicklungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 845

30 Nahtmaterial, Intraokularlinsen, Operationszubehör . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 847

1 Nahtmaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8471.1 Fadenstärke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8471.2 Sterilisation von Nahtmaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8481.3 Übersicht über ophthalmologisch relevantes Nahtmaterial . . . . . . . . . . . . 8481.3.1 Natürliches resorbierbares Nahtmaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8481.3.2 Synthetisches resorbierbares Nahtmaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8491.3.3 Resorptionsvorgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8501.3.4 Nichtresorbierbares Nahtmaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8501.4 Übersicht über ophthalmologisch relevante Nadeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8512 Intraokularlinsen (IOL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8512.1 Faltbare Intraokularlinsen für die Kleinschnittkataraktchirurgie . . . . . . . 8562.2 Implantationstechniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8572.3 Nachstarbehandlung und IOL-Material . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8582.4 Wahl der Intraokularlinse (IOL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8592.4.1 Asphärische IOL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8602.4.2 Multifokale IOL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8602.4.3 Potenziell akkommodierende IOL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8602.4.4 Torische IOL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8612.4.5 Blaufilter-IOL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8612.4.6 Neue Ansätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8623 Episklerale Plomben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8624 Implantate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8625 Prothesen und Epithesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8626 Operationszubehör, Instrumente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 862

�LVI Inhaltsverzeichnis

Teil III Differenzialdiagnose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 865

31 Differenzialdiagnose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 867

1 Symptome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8691.1 Kopfschmerz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8691.1.1 Okuläre Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8691.1.2 Andere Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8691.2 Augenschmerz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.3 Okuläre Reizzustände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.4 Schmerzhafte Augenbewegung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.5 Asthenopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.6 Epiphora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.6.1 Hypersekretion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.6.2 Abflussstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.7 Blepharospasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8711.8 Photophobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8711.9 Halos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8711.10 Mouches volantes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8711.11 Photopsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8721.12 Metamorphopsien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8721.13 Mikropsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8721.14 Makropsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.15 Farbwahrnehmungsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.15.1 Xanthopsie (Gelbsehen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.15.2 Zyanopsie (Blausehen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.15.3 Erythropsie (Rotsehen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.16 Farbsinnstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.16.1 Kongenital . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.16.2 Erworben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.17 Oszillopsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.18 Nachtblindheit (Nyktalopie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8741.19 Tagblindheit (Hemeralopie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8741.20 Plötzlicher Visusverlust bzw. starker Visusabfall (einseitig) . . . . . . . . . . . . 8741.21 Plötzlicher Visusverlust (beidseitig) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8751.22 Amaurosis fugax (transienter monokularer Visusverlust) . . . . . . . . . . . . . 8751.23 Diplopie (binokular) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8751.24 Diplopie (monokular) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8751.25 Gesichtsfelddefekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8762 Allgemeine Zeichen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8762.1 Abnorme Kopfhaltung (Kopfdrehung, Kopfneigung, Torticollis) . . . . . . . 8762.1.1 Okuläre Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8762.1.2 Nichtokuläre Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8762.2 Vitiligo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8762.3 Poliosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8763 Regionale Zeichen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8773.1 Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8773.1.1 Hypertelorismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8773.1.2 Hypotelorismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8773.1.3 Kleine Orbitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8773.1.4 Enophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8783.1.5 Pseudoexophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8783.1.6 Exophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8783.1.7 Pulsierender Exophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8793.1.8 Intermittierender Exophthalmus (Zunahme bei Valsalva-Manöver) . . . . 8793.1.9 Beidseitiger Exophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 879

�LVII�LVII   

3.1.10 Schnell zunehmender (fulminanter) Exophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8793.1.11 Geräuschphänomene über der Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8803.1.12 Orbitaemphysem

(Luft in der Orbita und in periorbitalen Geweben) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8803.2 Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8803.2.1 Ptosis (Blepharoptosis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8803.2.2 Lidretraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8803.2.3 Blepharospasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8813.2.4 Ektropium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8813.2.5 Entropium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8813.2.6 Lidtumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8813.2.7 Lidkolobom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8813.2.8 Blepharitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8823.2.9 Lidschwellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8823.3 Tränenwege und Tränen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8823.3.1 Trockene Augen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8823.3.2 Hypersekretion (Epiphora) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8833.3.3 Schwellung der Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8833.3.4 Schwellung des Tränensackes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8833.4 Bulbus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8843.4.1 Mikrophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8843.4.2 Megalophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8843.4.3 Endophthalmitis und Panophthalmitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8853.4.4 Phthisis bulbi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8853.5 Konjunktiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8853.5.1 Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8853.5.2 Akute follikuläre Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8863.5.3 Chronisch follikuläre Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8873.5.4 Membranöse Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8873.5.5 Pseudomembranöse Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8873.5.6 Okuloglanduläres Syndrom (Parinaud;

einseitige Konjunktivitis mit gleichseitiger Lymphadenitis) . . . . . . . . . . . . 8873.5.7 Ophthalmia neonatorum (Neugeborenenkonjunktivitis) . . . . . . . . . . . . . . 8883.5.8 Vernarbende Konjunktivitis

(Vernarbung und Schrumpfung der Bindehaut) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8883.5.9 Bindehautchemosis

(Konjunktivales und subkonjunktivales Ödem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8883.5.10 Subkonjunktivale Blutung (Hyposphagma) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8883.5.11 Verfärbungen und Pigmentierungen der Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8893.6 Kornea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8893.6.1 Mikrokornea (Durchmesser: < 10 mm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8893.6.2 Megalokornea (Durchmesser: > 13 mm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8903.6.3 Keratokonus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8903.6.4 Hornhauttrübung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8903.6.5 Ringförmige Veränderungen der peripheren Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . 8913.6.6 Sichtbarkeit von Hornhautnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8913.6.7 Hypästhesie der Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8913.6.8 Eisenablagerungen in der Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8923.6.9 Kristalline Ablagerungen in der Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8923.6.10 Rezidivierende Erosiones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8923.6.11 Fädchenkeratitis (muköse Ablagerungen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8933.6.12 Hornhautödem und bullöse Keratopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8933.6.13 Hornhautpigmentierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8933.6.14 Cornea verticillata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8943.6.15 Epitheliale Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8943.6.16 Keratitis nummularis (münzenförmige subepitheliale Trübungen) . . . . . 894

�LVIII Inhaltsverzeichnis

3.6.17 Pannus (Gefäßeinsprossung um > 2 mm in die Hornhaut) . . . . . . . . . . . . 8953.6.18 Mikropannus (Gefäßeinsprossung um 0,5–2 mm in die Hornhaut) . . . . 8953.6.19 Bandförmige Keratopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8953.6.20 Dellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8963.6.21 Keratoconjunktivitis phlyctaenulosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8963.6.22 Interstitielle Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8963.6.23 Hornhautulzera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8963.6.24 Tiefe Hornhautvaskularisationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8973.6.25 Hornhauteinschmelzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8973.6.26 Raumforderungen im Limbusbereich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8973.6.27 Hornhauttrübungen im Kindesalter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8983.6.28 Hornhautdystrophien und -degenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8983.7 Sklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8983.7.1 Episkleritis (diffus oder nodulär) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8983.7.2 Skleritis (diffus, nodulär, nekrotisierend) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8983.7.3 Sklerastaphylom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8993.7.4 Blaue Skleren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8993.7.5 Lokalisierte sklerale Pigmentierungen (blau, schwarz, grau) . . . . . . . . . . . 8993.7.6 Dilatierte episklerale Gefäße . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8993.8 Vorderkammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8993.8.1 Flache Vorderkammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8993.8.2 Tiefe Vorderkammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9003.8.3 Hyphäma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9003.8.4 Hypopyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9003.9 Augeninnendruck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9003.9.1 Okuläre Hypotonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9003.9.2 Erhöhter Augeninnendruck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9013.10 Uvea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9023.10.1 Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9023.10.2 Ziliarkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9033.10.3 Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9043.11 Pupille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9053.11.1 Miosis (bilateral) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9053.11.2 Mydriasis (bilateral) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9053.11.3 Anisokorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9063.11.4 Irreguläre (verzogene, entrundete) Pupille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9063.11.5 Licht-nah-Dissoziation (fehlende/abgeschwächte Lichtreaktion

bei erhaltener Naheinstellungsreaktion) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9073.11.6 In Mydriasis fixierte Pupille (absolute Pupilloplegie,

keine Licht- oder Naheinstellungsantwort) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9073.11.7 Leukokorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9073.12 Linse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9083.12.1 Katarakt (kongenital/frühkindlich/juvenil) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9083.12.2 Katarakt (Erwachsene) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9083.12.3 Ectopia lentis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9093.12.4 Lentikonus, Lentiglobus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9093.12.5 Lentikornealer Kontakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9093.13 Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9093.13.1 Glaskörpertrübungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9093.13.2 Glaskörperblutung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9103.13.3 Vitreoretinale Degenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9103.14 Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9103.14.1 Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9103.14.2 Retinale Mikroaneurysmata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9113.14.3 Retinale Blutungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9113.14.4 Retinale Blutungen bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 912

�LI��LI�   

3.14.5 Harte Exsudate (Lipidablagerungen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9123.14.6 Weiche Exsudate (Cotton-wool-Spots, Nervenfaserschichtinfarkte) . . . . 9123.14.7 Proliferative Retinopathie (Neovaskularisationen: NVE, NVD) . . . . . . . . 9133.14.8 Perivaskulitis

(Vaskulitis mit Gefäßeinscheidung infolge einer Entzündung) . . . . . . . . . 9133.14.9 Retinale/chorioidale Entzündungen

(Retinitis, Retinochorioiditis, Chorioretinitis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9133.14.10 Retinale Arterienverschlüsse und Minderperfusion

(Zentralarterie, Arterienast) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9143.14.11 Retinale Venenverschlüsse und venöses Stasesyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . 9143.14.12 Fleckförmige Veränderungen der Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9153.14.13 Retinale und subretinale Pigmentierungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9153.14.14 Netzhauttumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9163.14.15 Erworbene degenerative Makulaerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9163.14.16 Hereditäre primäre degenerative Makulaerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . 9163.14.17 Zystoides Makulaödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9173.14.18 Schießscheibenmakulopathie („bull’s eye“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9173.14.19 Kirschroter Fleck der Makula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9173.14.20 Heterotopie der Makula (Makulaektopie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9173.14.21 Epiretinale Gliose („macular pucker“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9183.15 Sehnerv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9183.15.1 Papillenschwellung (Papillenödem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9183.15.2 Pseudopapillenödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9193.15.3 Optikusatrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9193.15.4 Papillitis und Retrobulbärneuritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9203.15.5 Optikusneuropathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9203.15.6 Tumoren des Sehnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9213.15.7 Drusenpapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9213.15.8 Neovaskularisationen der Papille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9213.16 Motilitätsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9213.16.1 Abgeschwächte oder fehlende Abduktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9213.16.2 Abgeschwächte oder fehlende Adduktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9223.16.3 Abgeschwächte oder fehlende Hebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9223.16.4 Abgeschwächte oder fehlende Senkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9223.16.5 Abduzensparese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9223.16.6 Okulomotoriusparese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9233.16.7 Trochlearisparese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9243.16.8 Kombinierte Lähmungen (III., IV., VI. Hirnnerv) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9243.16.9 Schmerzhafte Ophthalmoplegie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9253.17 Refraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9253.17.1 Erworbene Myopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9253.17.2 Erworbene Hyperopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9263.17.3 Erworbener Astigmatismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9263.17.4 Akkommodationsspasmus (Ziliarspasmus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9263.17.5 Akkommodationslähmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 927

Teil IV Ophthalmologische Spezialdiagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 929

32 Pathologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 931

1 Untersuchung des enukleierten Auges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9322 Intraokulare Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9322.1 Malignes Melanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 932

L Inhaltsverzeichnis

2.1.1 Aderhaut-/Ziliarkörpermelanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9322.1.2 Irismelanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9342.2 Retinoblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9342.3 Andere Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9352.3.1 Ziliarkörperadenom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9352.3.2 Medulloepitheliom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9352.3.3 Tumoren anderer Ziliarkörperbestandteile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9362.3.4 Massive retinale Gliose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9362.3.5 Metastasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9362.3.6 Melanozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9362.3.7 Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9362.3.8 Hippel-Lindau-Tumor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9372.3.9 Astrozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9372.3.10 Lymphatische Proliferationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9372.3.11 Tumoren des retinalen Pigmentepithels (RPE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9372.3.12 Entzündlich-granulomatöse Läsionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9373 Trauma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9374 Spezifische Netzhautveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9385 Vaskuläre Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9385.1 Morbus Coats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9385.2 Persistierender hyperplastischer primärer Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . 9395.3 Frühgeborenenretinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9425.4 Hippel-Lindau-Tumor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9425.5 Diabetes mellitus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9425.6 Zentralarterienverschluss (ZAV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9445.7 Zentralvenenverschluss (ZVV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9446 Makuladegeneration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9447 Retinopathia pigmentosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9468 Glaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9479 Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9499.1 Entzündliche Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9499.2 Gutartige Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9499.2.1 Pingueculum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9499.2.2 Pterygium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9499.2.3 Papillom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9499.2.4 Pyogenes Granulom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.5 Zyste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.6 Melanose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.7 Nävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.8 Dermoid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.9 Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.10 Lymphektasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.11 Onkozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9519.3 Bösartige Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9519.3.1 Konjunktivale/korneale intraepitheliale Neoplasie (CIN) . . . . . . . . . . . . . 9519.3.2 Plattenepithelkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9519.3.3 Talgdrüsenkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9519.3.4 Mukoepidermoidkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9519.3.5 Melanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9519.3.6 Lymphom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9539.3.7 Kaposi-Sarkom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9539.4 Tumoren der Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95310 Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95310.1 Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95310.2 Entzündliche Reaktionen/Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95410.3 Degenerative Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 954

LILI   

11 Linse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95612 Erkrankungen der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.1 Entzündliche Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.1.1 Chalazion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.1.2 Molluscum contagiosum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.2 Gutartige Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.2.1 Seborrhoische Keratose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.2.2 Xanthelasma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.2.3 Pilomatrixom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.3 Bösartige Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95812.3.1 Basaliom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95812.3.2 Plattenepithelkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95812.3.3 Talgdrüsenneoplasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95812.3.4 Malignes Melanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95912.3.5 Merkelzellkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95912.3.6 Metastasen, andere Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95913 Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95914 Riesenzellarteriitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 960

33 Grundzüge der Angiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 963

1 Fluoreszeinangiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9641.1 Natriumfluoreszein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9641.2 Phasen der Fluoreszeinangiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9641.3 Pathophysiologische Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9661.4 Differenzialdiagnose fluoreszeinangiographischer Phänomene . . . . . . . . 9661.4.1 Hypofluoreszenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9661.4.2 Hyperfluoreszenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9671.4.3 Auto- und Pseudofluoreszenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9672 Indocyaningrünangiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9672.1 Indocyaningrün . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9692.1.1 Pharmakologische und pharmakokinetische Daten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9692.2 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9702.2.1 Altersbedingte Makuladegeneration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9702.2.2 Retinopathia centralis serosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9702.2.3 Akute posteriore multifokale plaquoide Pigmentepitheliopathie

(APMPPE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9702.2.4 Chorioiditis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9702.2.5 Intraokulare Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9713 Fluoreszeinangiographische Beispiele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9723.1 Gefäßerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9723.1.1 Arterienverschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9723.1.2 Venenverschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9723.1.3 Hypertensive Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9743.1.4 Diabetische Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9753.1.5 Okuläre Ischämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9753.1.6 Morbus Coats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9783.1.7 Juxtafoveale retinale Teleangiektasien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9783.1.8 Retinales Makroaneurysma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9813.1.9 Morbus Eales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9813.1.10 Sichelzellretinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9823.2 Erkrankungen der Makula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9823.2.1 Drusen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9823.2.2 Chorioidale Neovaskularisationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9823.2.3 Pigmentepithelabhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 991

LII Inhaltsverzeichnis

3.2.4 Pigmentepithelruptur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9913.2.5 Retinopathia centralis serosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9913.2.6 Bull’s-eye-Makulopathie durch Chloroquin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9923.2.7 Zapfendystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9933.2.8 Morbus Stargardt und Fundus flavimaculatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9933.2.9 Vitelliforme Makuladegeneration (Morbus Best) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9953.2.10 Musterdystrophien des retinalen Pigmentepithels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9953.2.11 Zystoides Makulaödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9973.2.12 Epiretinale Gliose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.2.13 Aderhautfalten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.2.14 Makulaforamen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.3 Tumoren und gutartige Veränderungen

des Pigmentepithels und der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.3.1 Bärentatzen (Hyperpigmentierung des RPE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.3.2 Hyperplasie des RPE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.3.3 Aderhautnävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.3.4 Aderhautmelanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9993.3.5 Retinoblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10003.3.6 Aderhautmetastase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10003.3.7 Aderhauthämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10033.3.8 Hamartom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10033.3.9 Razemöses Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10043.3.10 Melanozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10053.4 Entzündliche Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10053.4.1 White-dot-Syndrome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10053.4.2 Retinale Vaskulitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10083.4.3 Pigmentretinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10083.5 Trauma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10093.5.1 Aderhautruptur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10093.5.2 Purtscher-Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10093.6 Laserkoagulationsnarben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10093.7 Angioid streaks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10103.8 Papillenveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10103.8.1 Drusen der Papille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10103.8.2 Grubenpapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10103.8.3 Arteria hyaloidea persistens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10113.8.4 Papillenödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10114 Irisfluoreszeinangiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10124.1 Neovaskularisationen der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10124.2 Iristumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10124.2.1 Irisnävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10124.2.2 Hamartom der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10124.2.3 Irismelanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10124.2.4 Irishämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1012

34 Bildgebende Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1017

1 Scanning-Laser-Ophthalmoskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10171.1 Darstellung des Augenhintergrundes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10181.2 Fluoreszeinangiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10181.3 Indocyaningrünangiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10181.4 Autofluoreszenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10191.5 Laser-Scanning-Tomographie (HRT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10201.6 Scanning-Laser-Polarimetrie (GDx) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10241.7 Registrierung von Muster-ERG und VECP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1026

LIIILIII   

1.8 Mikroperimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10281.9 Scanning-Laser-Doppler-Flowmetrie (HRF) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10281.10 Retinal Thickness Analyzer (RTA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10311.11 Weitere Anwendungsmöglichkeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10312 Optische Kohärenztomographie (OCT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10323 Stereophotographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1035

35 Klinische Elektrophysiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1037

1 Elektroretinogramm (ERG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10391.1 Definition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10391.2 Physiologie und Komponenten des ERG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10391.3 Reizparameter des ERG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10431.3.1 Elektroden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10431.3.2 Ableitung und Aufzeichnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10441.3.3 Lichtquelle und Stimulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10451.3.4 ERG – Ableitung unter

dunkel- und helladaptierten Bedingungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10461.3.5 Kalibrierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10471.4 Einflussfaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.4.1 Medientrübungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.4.2 Zirkadiane Rhythmik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.4.3 Interokulare Variabilität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.4.4 Einfluss von Alter, Geschlecht und Refraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.5 Durchführung und Ablauf des ERG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.5.1 ISCEV-Standardprogramm (Mindestumfang) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.5.2 Ableitung bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10491.6 Auswertung der Komponenten des ERG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10491.6.1 a-Welle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10491.6.2 b-Welle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10501.6.3 Oszillatorische Potenziale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10501.6.4 30-Hz-Flimmerlicht-Antwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10501.6.5 Amplituden-Intensitäts-Funktionen

und Gipfelzeit-Intensitäts-Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10501.6.6 Normwerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10501.7 Indikationen zur Elektroretinographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10501.7.1 Unklare Sehverschlechterung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10511.7.2 Retinopathia pigmentosa (Stäbchen-Zapfen-Dystrophie) . . . . . . . . . . . . 10511.7.3 Kongenitale Leber-Amaurose (LCA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10531.7.4 Zapfen- und Zapfen-Stäbchen-Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10531.7.5 Syndromassoziierte Erkrankungen

und Stoffwechselerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10551.7.6 Kearns-Sayre-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10571.7.7 Stationäre Erkrankungen des Stäbchen- und Zapfensystems . . . . . . . . . 10571.7.8 Dystrophien der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10591.7.9 Phänokopien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10601.7.10 Vitamin-A-Mangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10611.7.11 Medikamentös-toxische Beeinträchtigungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10611.7.12 Karzinomassoziierte Retinopathie (CAR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10641.7.13 Kutanes-Melanom-assoziierte Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10641.7.14 Perfusionsstörungen (Netzhautarterien-, -venenverschluss) . . . . . . . . . . 10641.7.15 Vitreoretinale Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10652 Musterelektroretinogramm (PERG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10662.1 Definition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10662.2 Physiologie und Komponenten des PERG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1068

LIV Inhaltsverzeichnis

2.3 Reizparameter des PERG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.3.1 Elektroden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.3.2 Verstärker und Aufzeichnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.3.3 Stimulus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.4 Durchführung und Ablauf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.4.1 Wahl der Methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.4.2 Patient . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.5 Einflussfaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.5.1 Zirkadiane Rhythmik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.5.2 Alter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10702.5.3 Defokussierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10702.6 Auswertung der Komponenten des transienten PERG . . . . . . . . . . . . . . . 10702.7 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10702.7.1 Okuläre Hypertension und Offenwinkelglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10702.7.2 Sehnervenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10702.7.3 Erkrankungen der inneren Netzhautschichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10712.7.4 Makulaerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10712.8 Differenzierung von Erkrankungen

der vorderen Sehbahn mit Hilfe von PERG und pVEP . . . . . . . . . . . . . . . 10713 Elektrookulogramm (EOG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10723.1 Definition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10723.2 Physiologie und Komponenten des EOG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10733.2.1 Langsame Änderung des Bestandpotenzials („slow oscillations“) . . . . . 10733.2.2 Schnelle Änderung des Bestandpotenzials („fast oscillations“) . . . . . . . . 10733.3 Reizparameter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10733.3.1 Elektroden und Elektrodenpositionierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10733.3.2 Verstärker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10743.3.3 Stimulationsquelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10743.3.4 Pupille und Stimulusleuchtdichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10753.3.5 Messung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10753.3.6 Kalibrierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10753.4 Durchführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10753.4.1 Patient . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10753.4.2 Durchführung und Ablauf von Dunkel- und Hellphase . . . . . . . . . . . . . . 10753.5 Methoden (langsame Schwingungen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.5.1 Verhältnis von Hellgipfel zu Dunkeltal (Arden-Quotient) . . . . . . . . . . . . 10763.5.2 Verhältnis von Hellgipfel zu Ruhepotenzial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.6 Auswertung des EOG (langsame Schwingungen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.6.1 Arden-Quotient . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.6.2 Verhältnis von Hellgipfel zu Ruhepotenzial im Dunkeln . . . . . . . . . . . . . 10763.6.3 Latenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.6.4 Absolutwerte von Dunkeltal und Hellanstieg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.6.5 Normwerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.7 Durchführung und Auswertung der schnellen Schwingungen . . . . . . . . 10763.8 Störfaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.9 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10773.9.1 Medikamentös-toxische Einflüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10773.9.2 Hereditäre Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10774 Visuell evozierte Potenziale (VEP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10784.1 Definition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10784.2 Physiologie, Ursprung der Komponenten der VEP . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10784.3 VEP-Stimulationsformen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10784.3.1 Blitz-VEP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10784.3.2 Muster-VEP (Pattern-VEP, pVEP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10794.4 Parameter der VEP, apparative Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10804.4.1 Elektroden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1080

LVLV   

4.4.2 Verstärkung und Filterung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10804.4.3 Kalibrierung der Stimulusparameter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10814.5 Einflussfaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10814.5.1 Intraindividuelle Schwankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10814.5.2 Alter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10814.5.3 Pupille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.5.4 Refraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.5.5 Vigilanz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.6 Durchführung und Ablauf der Untersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.6.1 Vorbereitung des Patienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.6.2 VEP-Messungen und Darstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.7 Komponenten und Auswertung der VEP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.7.1 Blitz-VEP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.7.2 pVEP mit Schachbrettmusterumkehrreizung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.7.3 pVEP mit Onset-/Offset-Stimulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10834.7.4 Visus-VEP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10834.7.5 Normwerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10844.7.6 Interpretation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10844.7.7 Abhängigkeit der Latenz und Amplitude von Stimulusfaktoren . . . . . . . 10844.8 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10854.8.1 Amblyopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10854.8.2 Ischämische Optikusneuropathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10854.8.3 Neuritis nervi optici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10854.8.4 Demyelinisierende Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10874.8.5 Intrazerebrale kompressive Läsionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10874.8.6 Trauma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10874.8.7 Stauungspapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10874.8.8 Optikusatrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10884.8.9 Hereditäre Optikusneuropathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10884.8.10 Toxisch bedingte Optikopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10884.8.11 Endokrine Orbitopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10904.8.12 Albinismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10904.8.13 Kortikale Blindheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10915 Multifokale Elektroretinographie (mfERG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10915.1 Vorbemerkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10915.2 Techniken der fokalen Elektroretinographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10915.3 Multifokale Elektroretinographie nach Sutter und Tran . . . . . . . . . . . . . . 10915.3.1 Methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10925.3.2 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1094

36 Glaukomdiagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1101

1 Messung des Augeninnendrucks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11021.1 Impressionstonometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11021.2 Applanationstonometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11031.3 Mackay-Marg-Tonometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11031.4 Non-contact-Tonometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11032 Provokationstests . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11033 Gonioskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11044 Tonographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11045 Moderne Mess- und Diagnostikverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11045.1 Nervenfaseranalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11045.2 Optikusvermessung und -analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11055.3 Hornhautpachymetrie und Korrekturfaktor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11085.4 Andere Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1108

LVI Inhaltsverzeichnis

37 Diagnostische Verfahren bei Hornhauterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1109

1 Endothelzellmikroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11092 Konfokale Mikroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11113 Hornhauttopographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11113.1 Prinzip der Placido-Scheibe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11113.2 Computergestützte Hornhauttopographie (Videokeratographie) . . . . . . 11113.2.1 Aufbau und Funktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11113.2.2 Anwendungsbereiche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11134 Hornhautpachymetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11145 3D-Topographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11146 Korneale optische Kohärenztomographie (OCT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11157 Aberrometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1115

38 Perimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1117

1 Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11171.1 Kinetische Perimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11171.2 Statische Perimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11181.3 Photometrische Größen/Einheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11181.4 Funduskontrollierte Perimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11201.5 FDT-Perimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11201.6 Praktische Durchführung einer Perimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11201.6.1 Patientenabhängige Faktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11201.6.2 Untersucherabhängige Faktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11211.6.3 Teststrategien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11211.7 Interpretation von Gesichtsfeldbefunden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11211.7.1 Ergebnisausdruck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11221.7.2 Statistische Software . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11221.7.3 Artefakte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11221.7.4 Abweichungen vom Normalbefund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11231.8 Beschreibung der Sehbahn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11241.9 Differenzialdiagnose von Gesichtfelddefekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11251.9.1 Einseitiges Zentralskotom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11251.9.2 Beidseitiges Zentralskotom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11261.9.3 Konzentrische Gesichtsfeldeinengung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11261.9.4 Ringskotom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11261.9.5 Vergrößerung des blinden Flecks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11261.9.6 Altitudinale Hemianopsie (einseitig) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11261.9.7 Altitudinale Hemianopsie (bilateral) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11261.9.8 Bitemporale Hemianopsie oder Quadrantenanopsie

(Chiasmasyndrom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11271.9.9 Binasale Hemianopsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11271.9.10 Homonyme Hemianopsie oder Quadrantenanopsie

(retrochiasmale Läsionen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11271.9.11 Pseudodefekte des Gesichtsfeldes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1128

39 Ultraschall und Biometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1129

1 Indikationen zur Ultraschalluntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11311.1 Okuläre Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11311.2 Orbitale Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11312 Ultraschallbiometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11312.1 Längenmessungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1131

LVIILVII   

2.2 Planung von Intraokularlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11323 Laserinterferenzbiometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11324 Diagnostik der Augenbestandteile

und ihrer im Ultraschall darstellbaren Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . 11334.1 Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11334.2 Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11334.3 Vorderer Augenabschnitt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11334.3.1 Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11334.3.2 Vorderkammer und Kammerwinkel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11334.3.3 Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11344.3.4 Linse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11354.3.5 Ziliarkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11354.4 Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11364.4.1 Destruktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11364.4.2 Asteroide Hyalose (Morbus Benson) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11364.4.3 Cholesterinhyalose (Synchisis scintillans) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11364.4.4 Hintere Glaskörperabhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11364.4.5 Zustand nach Silikonölfüllung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11364.4.6 Zustand nach Endotamponade durch Gas, Luft

und andere gasförmige Substanzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11374.4.7 Glaskörperblutung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11374.4.8 Proliferative Glaskörperveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11374.4.9 Entzündungen (Endophthalmitis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11384.4.10 Persistierender hyperplastischer primärer Glaskörper (PHPV) . . . . . . . 11384.4.11 Fremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11384.4.12 Chronische Uveitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.5 Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.5.1 Differenzialdiagnostische Kriterien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.5.2 Kriterien der typischen frischen Ablatio retinae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.5.3 Kriterien der alten Ablatio retinae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.5.4 Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.6 Aderhautabhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.6.1 Exsudative Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11404.6.2 Hämorrhagische Aderhautamotio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11404.7 Verdickungen der Netzhaut und Aderhaut

und sich primär in den Glaskörperraum ausbreitende tumoröse Veränderungen der Bulbuswand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1140

4.7.1 Aderhautnävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11404.7.2 Junius-Kuhnt-Makulopathie (altersbedingte Makuladegeneration) . . . 11404.7.3 Karzinommetastase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11414.7.4 Malignes Melanom der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11414.7.5 Retinoblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11414.7.6 Hämangiom der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11414.7.7 Osteom der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11424.7.8 Entzündliche Aderhautverdickung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11424.7.9 Morbus Coats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11424.7.10 Skleritis posterior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11424.7.11 Doppelte Perforation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11424.8 Bulbusdeformitäten und Zustände nach Operationen . . . . . . . . . . . . . . . 11424.9 N. opticus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11434.9.1 Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11434.9.2 Drusenpapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11434.9.3 Papillenprominenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.9.4 Optikusexkavation und -kolobom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.9.5 Stauungszeichen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.9.6 Neuritis nervi optici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1144

LVIII Inhaltsverzeichnis

4.9.7 Optikusscheidenmeningeom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.9.8 Gliom des N. opticus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.9.9 Melanozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.10 Orbitaveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.10.1 Orbitawanddefekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.10.2 Niedrigreflektive Strukturen in Orbitawandnähe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11454.10.3 Orbitaraum außerhalb des Muskelkonus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11454.10.4 Äußere Augenmuskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11454.10.5 Orbitaraum innerhalb des Muskelkonus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11464.10.6 Krankheitsbilder mit Beteiligung mehrerer Regionen . . . . . . . . . . . . . . . . 1147

40 Radiologische Untersuchungsmethoden in der Ophthalmologie . . . . . . . . . . . . . . . . 1149

1 Bildgebende Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11491.1 Computertomographie (CT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11491.2 Magnetresonanztomographie (MRT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11501.3 Konventionelle Röntgenuntersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11531.3.1 Orbitaspezialaufnahmen (besondere Projektionsformen) . . . . . . . . . . . . 11531.3.2 Spezialtechniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11531.3.3 Dakryozystographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11541.3.4 Dakryoszintigraphie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11541.3.5 Andere Kontrastaufnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1155

41 Verschiedene diagnostische Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1157

1 Fluorophotometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11571.1 Glaskörperfluorophotometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11571.2 Fluorophotometrische Untersuchung

der Blut-Kammerwasser-Schranke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11581.3 Weitere Untersuchungsmöglichkeiten mittels Fluorophotometrie . . . . . 11582 Untersuchung der Tränenflüssigkeit und der ableitenden Tränenwege 11582.1 Bengalrosafärbung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11582.2 Tränenfilmaufreißzeit („break-up time“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11582.3 Schirmer-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11582.3.1 Schirmer-I-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11582.3.2 Schirmer-II-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11592.4 Farbstoffverdünnungstest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11592.5 Jones-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11592.5.1 Primärer Farbstofftest („Jones I“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11592.5.2 Sekundärer Farbstofftest („Jones II“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11592.6 Geschmackstest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11602.7 Sondierung und Spülung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11602.8 Farnkrauttest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11612.9 Impressionszytologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11612.10 Weitere Spezialuntersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11612.11 Dakryozystographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11612.12 Dakryoszintigraphie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11623 Laboruntersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11623.1 Färbungen in der Mikrobiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11623.1.1 Gram-Färbung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11623.1.2 Giemsa-Färbung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11624 Ophthalmodynamometrie (ODM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11624.1 Technik und Messgrößen der Ophthalmodynamometrie . . . . . . . . . . . . 11624.2 Indikationen und Interpretation der Ophthalmodynamometrie . . . . . . 1164

LI�LI�   

5 Exophthalmometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11646 Amsler-Netz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11657 Aderfigur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11658 Lidfunktionsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11668.1 Prüfung der Levatorfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11668.2 Messung der Lidspaltenweite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11669 Myastheniediagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11669.1 Simpson-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11669.2 Twitch-sign-Test nach Cogan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11669.3 Tensilon-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116610 Seidel-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1166

Teil V Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1169

42 Physiologie und Biochemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1171

1 Grundlagen der Physiologie und Pathophysiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11711.1 Optischer Apparat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11711.2 Physiologische und pathophysiologische Wirkungen des Lichts . . . . . . 11721.3 Akkommodation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11751.4 Refraktionsanomalien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11751.5 Pupillen- und Konvergenzreaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11761.6 Tränenflüssigkeit, Kammerwasser, Augeninnendruck . . . . . . . . . . . . . . . 11771.7 Aufbau der Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11781.8 Sehschärfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11811.9 Hell- und Dunkeladaptation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11831.10 Farbensehen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11851.11 Farbsinnstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11851.12 Gesichtsfeld, Sehbahn, zentrale Verarbeitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11871.13 Kontrastsensitivität und Blendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11891.13.1 Kontrastsensitivität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11891.13.2 Blendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11901.14 Zeitliches Auflösungsvermögen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11921.15 Augenbewegungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11922 Grundlagen der Biochemie und Pathobiochemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11932.1 Tränenfilm und Tränenflüssigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11932.2 Kornea, Konjunktiva und Sklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11952.3 Kammerwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11972.4 Ziliarkörper und Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11972.5 Linse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11982.6 Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12012.7 Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12012.8 Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1206

43 Anatomische Abbildungen und Embryologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1207

1 Orbita und Bulbus oculi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12072 Lidapparat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12073 Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12104 Augenmuskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12135 Vorderer Augenabschnitt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12156 Hinterer Augenabschnitt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1217

L� Inhaltsverzeichnis

7 Wichtige Abbildungen zum neuroophthalmologischen Fachgebiet . . . 12188 Embryologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12238.1 Abstammung okulärer Strukturen von embryonalen Geweben . . . . . . . 12238.2 Chronologie der Augenentwicklung (Zusammenfassung) . . . . . . . . . . . . 12238.2.1 Präembryonale Periode (Fertilisation bis zum Ende der 3. Woche) . . . . 12238.2.2 Embryonale Periode

(Beginn der 4. Woche bis zum Ende der 8. Woche) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12238.2.3 Fetale Periode (Beginn des 3. Monats bis zur Geburt) . . . . . . . . . . . . . . . . 12258.2.4 Postnatale Periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1226

44 Immunologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1229

1 Immunologische Mechanismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12291.1 Unspezifische, angeborene Immunantwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12301.2 Spezifische, erworbene Immunantwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12301.2.1 T-Zellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12311.2.2 B-Zellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12321.2.3 Zellen des myeloiden Systems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12321.2.4 Zytokine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12331.2.5 Antigenpräsentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12331.2.6 T-Zell-vermittelte Zytotoxizität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12351.3 Entzündung und Hypersensitivitätsreaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12362 Spezielle Immunologie des Auges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12382.1 Immunologie bei extraokulären Vorgängen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12392.1.1 Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12392.1.2 Tränendrüse und Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12392.2 Immunologie bei Vorgängen der Augenoberfläche . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12402.2.1 Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12402.2.2 Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12402.2.3 Epiksklera und Sklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12412.3 Immunologie bei intraokulären Vorgängen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12412.3.1 Endophthalmitis phacoanaphylactica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12422.3.2 Uveitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12422.3.3 Sympathische Ophthalmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12422.3.4 Makuladegeneration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12432.3.5 Makulaödem bei venösen Gefäßverschlüssen

und diabetischer Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12432.3.6 Glaukomatöse Optikusatrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12432.3.7 Malignes Melanom der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12433 Immunologische Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12443.1 Glukokortikoide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12453.2 Calcineurininhibitoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12463.2.1 Ciclosporin A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12463.2.2 Tacrolimus (FK506) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12473.3 Antimetabolite und alkylierende Substanzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12473.3.1 Azathioprin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12473.3.2 Methotrexat (MTX) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12483.3.3 Mycophenolatmofetil (MMF) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12493.3.4 Cyclophosphamid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12493.3.5 Chlorambucil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12493.4 Sulfonamid-Antibiotika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12503.4.1 Sulfasalazin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12503.4.2 Dapson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12503.5 Weitere Immunmodulatoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12503.5.1 Daclizumab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1250

L�IL�I   

3.5.2 TNF-Inhibitoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12503.5.3 Interferon-α2a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12513.5.4 Thalidomid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12513.5.5 Orale Toleranzinduktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1251

45 Genetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1253

1 Vom Gen zum Protein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12532 Mitose und Meiose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12543 Chromosomale Vererbungsmuster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12543.1 Autosomal-dominanter Erbgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12563.2 Autosomal-rezessiver Erbgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12563.3 X-chromosomaler Erbgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12573.4 Mitochondrialer Erbgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12584 Mutationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12585 Molekulare Genetik ausgewählter Augenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . 12595.1 Genetische Veränderungen ausgewählter Krankheitsbilder . . . . . . . . . . . 12595.1.1 Hornhautdystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12595.1.2 Glaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12595.1.3 Erbliche Netzhautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12625.1.4 Hereditäre Leber-Optikusneuropathie (LHON) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12636 Genetische Beratung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1264

46 Maße und optische Daten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1267

1 Wichtige Maße des Auges und seiner Anhangsgebilde . . . . . . . . . . . . . . . 12671.1 Bulbus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12671.2 Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12671.3 Sklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12671.4 Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.5 Linse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.6 Vorderkammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.7 Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.8 Ziliarkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.9 N. opticus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.10 Chiasma opticum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.11 Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.12 Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.13 Sella turcica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12691.14 Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12691.15 Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12691.16 Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12691.17 Extraokulare Muskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12702 Grundlegende optische Gesetze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12702.1 Geometrische Optik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12702.2 Einfache Brillenoptik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12712.3 Optische Eigenschaften des Auges und optischer Materialien . . . . . . . . 1273

47 Pharmakologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277

1 Systemische und okuläre Nebenwirkungen ophthalmologischer Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1278

1.1 Glaukomtherapeutika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1278

L�II Inhaltsverzeichnis

1.1.1 Direkt wirkende Parasympathomimetika (Aceclidin, Carbachol, Pilocarpin) und indirekt wirkende Parasympathomimetika (reversibel: Neostigmin, Physostigmin; irreversibel: Ecothiopatiodid) 1278

1.1.2 Direkte Sympathomimetika [Adrenalin (Epinephrin), Dipivalylepinephrin/Dipivephrin] . . . . . . . . . 1279

1.1.3 Weitere direkte Sympathomimetika (Apraclonidin, Clonidin, Brimonidin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1280

1.1.4 Direkte Sympatholytika – β-Blocker (Betaxolol, Bupranolol, Carteolol, Levobunolol, Metipranolol, Pindolol, Timolol) . . . . . . . . . . . . 1280

1.1.5 Indirekte Sympatholytika (Guanethidin; in Kombination mit Adrenalin oder Dipivalylepinephrin/Dipivephrin) . . . . . . . . . . . . . . . 1281

1.1.6 Lokale Karboanhydrasehemmer (Dorzolamid; Brinzolamid) . . . . . . . . . 12811.1.7 Prostaglandinderivate (Bimatoprost, Latanoprost, Travoprost) . . . . . . . 12811.1.8 Systemische Karboanhydrasehemmer (Acetazolamid, Diclofenamid) . . 12821.1.9 Osmotisch wirksame Substanzen (Mannitol, Isosorbid, Glyzerin) . . . . 12821.2 Mydriatika und Zykloplegika

(Atropin, Scopolamin, Homatropin, Cyclopentolat, Tropicamid) . . . . . 12831.3 Lokalanästhetika (Oxybuprocain, Proxymetacain, Tetracain, Kokain) . . 12831.4 Virustatika

(Aciclovir, Idoxuridin, Trifluorthymidin/Trifluridin, Vidarabin) . . . . . . 12841.5 Konservierungsstoffe in ophthalmologischen Präparaten . . . . . . . . . . . . 12841.5.1 Benzalkonium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12841.5.2 Chlorhexidin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12841.5.3 Thiomersal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12851.6 Antibiotika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12851.7 Nichtsteroidale Antiphlogistika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852 Okuläre Nebenwirkungen systemischer Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1 Zentralnervensystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.1 Barbiturate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.2 Chloralhydrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.3 Chlorpromazin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.4 Diazepam, Flurazepam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.5 Haloperidol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.6 Morphin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.7 Phenytoin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.8 Piritramid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.1.9 Thioridazin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.1.10 Tri- und tetrazyklische Antidepressiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.1.11 Botulinum-A-Toxin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.2 Medikamente bei Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.2.1 Chloramphenicol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.2.2 Co-Trimoxazol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.2.3 Ethambutol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.2.4 Isoniazid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.2.5 Sulfonamide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.2.6 Tetrazykline . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3 Kardiovaskuläre Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3.1 Amiodaron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3.2 Angiotensin-converting-Enzym-Hemmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3.3 Karboanhydrasehemmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3.4 Chinin/Chinidin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3.5 Diazoxid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3.6 Digoxin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.3.7 Dihydralazin, Hydralazin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.3.8 Disopyramid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.3.9 Furosemid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1288

L�IIIL�III   

2.3.10 Hydrochlorothiazid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.3.11 Propranolol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.3.12 Reserpin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.4 Antirheumatika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.4.1 Chloroquin, Hydroxychloroquin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.4.2 Ibuprofen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.4.3 Indometacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.4.4 Goldpräparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.4.5 Salizylate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.5 Hormone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.5.1 ACTH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.5.2 Kortikosteroide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.5.3 Östrogen wirksame Medikamente (Clomiphen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.5.4 Orale Kontrazeptiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.6 Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.6.1 Vitamin A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.6.2 Vitamin D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.7 Anti-Parkinson-Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.7.1 Benzatropin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.7.2 Levodopa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.8 Dermatologische Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.8.1 Isotretinoin (Roaccutan) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9 Zytostatika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.1 Busulfan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.2 Carmustin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.3 Chlorambucil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.4 Cisplatin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.5 Cyclophosphamid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.6 Doxorubicin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.7 5-Fluorouracil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.8 Mitomycin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.9.9 Methotrexat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.9.10 Tamoxifen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.9.11 Vincristin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10 Andere Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.1 Antihistaminika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.2 Benzbromaron (Gichtmittel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.3 Canthaxanthin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.4 Nicotinsäure, Nicotinate, 3-Pyridylmethanol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.5 Pethidin (Narkoanalgetikum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.6 Pirenzepin (Ulkustherapeutikum, Anticholinergikum) . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.7 Prostaglandine in der Gynäkologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12923 Richtlinien zur Medikamentenapplikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12923.1 Orale Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12924 Tetanusprophylaxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12924.1 Spezifische Maßnahmen bei Patienten mit Wunden . . . . . . . . . . . . . . . . . 12925 Antimikrobielle Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12936 Toxoplasmosetherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12936.1 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12936.2 Systemische Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12937 Ophthalmologische Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13078 Topische Medikamente bei Kongestion

(gefäßverengende Medikamente, „Weißmacher“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13079 Ophthalmologische Steroidzubereitungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13079.1 Antibakterielle Kortikosteroidzubereitungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133310 Injizierbare Steroide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1333

L�IV Inhaltsverzeichnis

11 Ophthalmologische nichtsteroidale Antiphlogistika, Antihistaminika, Mastzellstabilisatoren, Tränenersatzmittel . . . . . . . . . . 1336

11.1 Prostaglandinsynthesehemmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133611.2 Antihistaminika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133611.3 Mastzellstabilisatoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133811.4 Tränenersatzmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338

Anhang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1343

A Ergophthalmologie, ophthalmologisches Gutachtenwesen in der Bundesrepublik Deutschland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1345

B Glossar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1373

C Laboruntersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1411

Sachverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1427

L�VL�V