Inženjerska ekonomija

INENJERSKA EKONOMIJA

prof. dr Dragan Mihajlovi

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

2

Sadraj

Sadraj .................................................................................................................................. 2

1. UVOD ................................................................................................................................ 5

1.1. Definicije ................................................................................................................ 5

1.2. ta je inenjerska ekonomija? ................................................................................ 6

1.3. Klasifikacija i nomenklatura djelatnosti ................................................................... 7

1.4. Razvoj i stanje graevinarstva u svijetu i kod nas .................................................. 8

1.5. Specifinosti graevinarstva ..................................................................................11

1.6. Kvalitet u graevinarstvu .......................................................................................12

1.6.1. Uvod ...............................................................................................................12

1.6.2. Upravljanje kvalitetom .....................................................................................14

1.6.3. Standardizacija................................................................................................15

1.6.3.1. Standardi serije ISO 9000 ............................................................................17

1.6.3.2. Standardi serije ISO 14000 ..........................................................................19

1.6.4. Zajednika evropska tehnika regulativa ...............................................................21

2. POSLOVANJE PREDUZEA........................................................................................23

2.1. Uvod .....................................................................................................................23

2.2. Oblici organizovanja preduzea ............................................................................23

2.3. Sredstva preduzea ..............................................................................................25

2.4. Rezultati rada preduzea ......................................................................................27

2.5. Upravljanje preduzeem .......................................................................................29

2.5.1. Osnivanje i upravljanje akcionarskim drutvom ...............................................30

2.6. Uloga menacerskog kadra u upravljanju preduzeem ...........................................32

2.7. Postulati tehnomenaderskog upravljanja preduzeem .........................................34

3. PROJEKAT ...................................................................................................................36

3.1. Definicija projekta ..................................................................................................36

3.2. Upravljanje projektom ...........................................................................................36

3.3. Sadraj upravljanja projektima - projektni ciklus ....................................................37

3.3.1. Karakteristike projektnih faza i projektnog ciklusa ...........................................37

3.3.2. Projektni ciklus u graevinarstvu .....................................................................38

3.3.3. Uesnici u realizaciji projekta ..........................................................................39

3.3.4. Uticaj strukture i organizovanosti izvoaa na realizaciji projekta ....................40

3.4. Projektni proces ....................................................................................................41

3.5. Elementi neophodni za upravljanje projektom .......................................................43


3

3.5.1. Formulisanje projekta .....................................................................................45

3.5.2. Obim projekta .................................................................................................45

3.5.3. Vrijeme izvoenja ............................................................................................46

3.5.4. Trokovi projekta ............................................................................................47

3.5.5. Kontrola kvaliteta ............................................................................................47

3.5.6. Radna snaga ...................................................................................................48

3.5.7. Informacije ......................................................................................................48

3.5.8. Rizik ................................................................................................................49

3.5.9. Nabavke ..........................................................................................................50

3.6. Uticaj projekata na okolinu ....................................................................................51

4. INVESTICIONI PROCES ..............................................................................................53

4.1. Uvod .....................................................................................................................53

4.2. Investicioni program ...................................................................................................54

4.3. Formiranje cijene investicije .......................................................................................56

4.3.1. Osnovna terminologija i definicije ........................................................................57

4.3.1.1. Kamatna stopa (interest rate) ...........................................................................57

4.3.1.2. Interkalarna kamata .........................................................................................59

4.3.1.3. Diskontna stopa ...............................................................................................60

4.3.1.4. Amortizacija (mortage) .....................................................................................61

4.3.1.5. Anuitet .............................................................................................................62

4.4. Odnos izvoaa radova prema investicionom projektu ..........................................63

4.4.1. Faza istraivanja trita ...................................................................................63

4.4.2. Faza izrade ponude ........................................................................................64

4.4.3. Faza ugovaranja .............................................................................................65

4.4.4. Faza izrade dokumentacije i pripreme realizacije ............................................67

4.4.5. Izgradnja objekta .............................................................................................68

4.4.6. Finansijska realizacija .....................................................................................69

4.4.7. Arhivski projekat i baza podataka ........................................................................72

5. METODE VREDNOVANJA PROJEKATA ........................................................................73

5.1. Uvod ..........................................................................................................................73

5.2. Metode za donoenje odluka individualnog znaaja ..................................................75

5.2.1. Metoda amortizacije ........................................................................................76

5.2.2. Metoda anuiteta ..............................................................................................76

5.2.3. Neto sadanja vrijednost .................................................................................77

5.2.4. Interna stopa rentabilnosti ...............................................................................81


4

5.2.5. Primjer ............................................................................................................82

5.2.6. Specifinosti primjene kod projekata saobraajnica ........................................86

5.2.6.1. Optimalno vrijeme dogradnje saobraajnice ................................................86

5.2.6.2. Tretman saobraajnica u koridoru ................................................................88

5.3. Metode za dodnoenje odluka drutvenog aaja .....................................................91

5.3.1. Analiza trokova i koristi (Cost Benefit Analysis) .............................................92

5.3.1.1. Postupak analize .........................................................................................94

5.3.1.2. Potekoe u provoenju analize trokova i koristi ........................................96

5.4. Metode viekriterijumske optimizacije ........................................................................98

5.4.1. Uvod ...................................................................................................................98

5.4.2. Postavka zadatka viekriterijumske optimizacije ........................................... 100

5.4.3. Principi numerike realizacije metoda sa unaprijed izraenom preferencijom 101

5.4.3.2. Primjer ....................................................................................................... 104

5.4.3.3. Metoda ELECTRE ..................................................................................... 108

5.4.3.4. Primjer ........................................................................................................ 114

6. FINANSIRANJE PROJEKATA ....................................................................................... 123

6.1. Uvod ........................................................................................................................ 123

6.2. Svjetska banka (The World Bank - WB) ................................................................... 123

6.2.1. Pravila i procedure Svjetske banke ............................................................... 126

6.3. Evropska banka za obnovu i razvoj (The European Bank for Reconstruction and

Development - EBRD) ................................................................................................ 129

6.3.1. Pravila i procedure EBRD ............................................................................. 130

6.4. Evropska investiciona banka (European Investment Bank) ...................................... 131

6.5. Zakljuci o finansiranju putem finansijskih institucija ................................................ 133

6.6. Drugi vidovi finansiranje projekata ........................................................................... 134

6.1.1. BOT model..................................................................................................... 135

6.6.2. Postupak realizacije koncesije ....................................................................... 138

6.6.3. Prednosti i nedostaci koncesionih ugovora .................................................... 139

6.7. Komercijalno finansiranje projekata ..................................................................... 140

6.8. FIDIC ....................................................................................................................... 141

6.8.1. Uvod ............................................................................................................. 141

6.8.2. Nova izdanja ................................................................................................. 142

6.8.3. "Kratka forma ugovora" .................................................................................. 143

6.8.3.1. Karakteristike 'Kratke forme ugovora" ........................................................ 145


5

1. UVOD

1.1. Definicije

Graevinarstvo je privredna i drutvena djelatnost koja se iskljuivo bavi graenjem i

odravanjem graevinskih objekata.

A taje graenje?

Prema jednoj od mjerodavnijih definicija (Ujedinjene nacije, 1997.) graenje je

aktivnost usmjerena na stvaranje, obnovu, ponravak ili proirenje osnovnih sredstava

u vidu zgrada, zatim inenjersko oblikovanje zemljita te ostale inenjerske

konstrukcije kao to su putevi, mostovi, brane, itd.

Prema Zakonu o ureenju prostora RS graenje je skup usklaenih organizacionih,

planskih, projektnih, istrano- tehnikih, graevinskih, geodetskih, pravnih,

finansijskih, administrativnih i drugih aktivnosti u cilju izgradnje novih graevina ili

odreenih intervencija na postojeim objektima.

Graevinski proizvodi su objekti. Pod tim pojmom podrazumjeva se svaka

individualna nadzemna ili podzemna graevina, koja je u graevinskom smislu

odvojena cjelina sa unaprijed odreenom iamjenom. Sa tehniko-konstruktivnog

stajalita graevinski objekti se mogu klasifikovati u tri srodne, ali dovoljno razliite

grupe koje su u opte usvojenoj terminologiji poznate kao:

visokogradnja (stambeni objekti, administrativni objekti, industrijski objekti,

objekti drutveiog standarda, objekti posebne namjene,...)

niskogradnja (putevi, ulice, pruge, mostovi, tuneli, platoi, aerodromi,.,.)

hidrogranja (brane, luke, pristanita, plovni kanali, obale, objekti regulacije

povrinskih tokova,...).

Svi ovi objekti namjenjeni su zadovoljavanju specifinih potreba i pokazuju brojne

sliiosti u pogledu primjenjenih tehnologija radova, organizacije izvoenja radova i

pristupu angaovanja kadrova, opreme i materijala. Sama namjena objekata

visokogradnje ini ih brojano najveom grupom uslijed ega se i najvei broj

inenjera upravo angauje na pripremi i realizaciji radova na takvim objektima.

Meutim, objekti niskogradnje i hidrogradnje imaju relativno manji broj aktivnosti ali i

prosjeno veu cijenu kotanja od objekata visokogradnje sline kategorije. U tabeli

1.1. data je struktura investicione vrijednosti objekata izraena kroz prosjeno uee

glavnih vrsta radova.


6

1.2. ta je inenjerska ekonomija?

To je grana opte ekonomije koja se bavi prouavanjem i definisanjem mjera i

aktivnosti da se ogranieni resursi upotrebe na najcjelishodniji nain, u naem

sluaju u oblasti graevinarstva. Prema tome, ona ima zadatak da izuava karakter,

djelovanje i pojavne oblike optih ekonomskih zakonitosti i principa, ovdje sa

posebnim naglaskom na graevinarstvo; da istrauje i izuava ekonomske

zakonitosti, ekonomsko-politike i administrativne mjere, prindipe i kriterijume

sistema organizacije i rada u inenjerskoj sferi drutvenih aktivnosti. Kao primjenjena

ekonomska disciplina ona izuava i analizira stanje i stepen razvijenosti i strukturu

graevinarstva, kako sa aspekta njegove uloge i mjesta u drutvu tako i sa stanovita

razvoja savremene nauke, tehnike i tehnologije u ovoj oblasti. Dovoljno saznanja o

moguim ekonomskim posljedicama pojedinih odluka pomae njihovim donosiocima

da} imajui u vidu okruenje u kome djeluju, racionalizuju sadraj, naine i metode

rada i optimiziraju ekonomske rezultate.

Mjesto graevinarstva i uloga u nacionalnoj ekonomiji odreeno je njegovim

ueem u investicionom procesu. Zajedno sa mainogradnjom, graevinarstvo ini

osnovu investicionog ciklusa i znaajan je dio drutvene reprodukcije.

Sistematsko i kontinuirano praenje cjelokulnog procesa rada u graevinarstvu ini

osnovu za utvrivanje najpovoljnijih uslova za nastup na tritu, izbor optimalnih

tehniko- tehnolokih rjeenja kao i uslova za realizaciju proizvodnje na tritu,

Ekonomika graevinarstva, usko specijalizovana nauna grana, gubi znaaj kao

autonomna nauna disciplina, odnosno razvija se u interdisciplinarnu naunu oblast

u okviru koje je potrebno obezbijediti saradnju specijalista razliitih profila radi

rjeavanja sve sloenijih problema u oblasti graevinske djelatnosti. Brojnost i

sloenost problema graevinske proizvodnje zahtijeva istraivanje i razvoj veoma

kompleksnih metoda koje treba da omogue utvrivanje odgovora i da daju

prijedloge aktivnosti za njihovo optimalno rjeavanje.

Inenjerska ekonomija se neposredno vezuje za srodne naune discipline kao to su

ekonomika preduzea, organizacija rada, kibernetika, menadment, itd. Ona takoe

zahtijeva veoma dobro poznavanje elemenata privrednog sistema i ekonomske

politike, kontinuirano praenje trendova na svjetskom tritu usluga kao i uspjeno

implementaciju rezultata tehniko-tehnodokih istraivanja.

Na makro nivou, inenjerska ekonomija dobija fundamentalni karakter koji se

ispoljava u naelnim pristupima i objanjenju graevinarstva kao sloenog privrednog

sektora u kojemu se deavaju interakcije razliitih segmenata ljudskih aktivnosti.

Izuavanjem konkretnih problema poslovanja graevinskih preduzea (na

mikronivou) inenjerska ekonomija dobija i primijenjeni karakter. Rezultati istraivanja

(na makro i mikronivou) koriste se u cilju poboljanja svih aspekata graevinarstva, a

prvenstveno radi smanjenja potrebnih ulaganja i maksimizaciju dobiti uz istovremeno

poveanje kvaliteta.


7

1.3. Klasifikacija i nomenklatura djelatnosti

U svim zemljama svijeta postoje odreeni propisi kojima se definie klasifikacija

djelatnosti i vri registar preduzea i lica koja obavljaju odreenu djelatnost. Kod nas

je to regulisano Zakonom o klasifikaciji djelatnosti i registru jedinica razvrstavanja

koji je na snazi od 1997.godine i gdje su sve djelatnosti podijeljene u 17 sektora, 18

podsektora, 60 oblasti, 222 grane, 506 grupa i 609 podgrupa. Do tada (od 1976. do

1996.) u upotrebi je bila Jedinstvena klasifikacija djelatnosti prema kojoj su sve

organizacije razvrstavane u 14 oblasti sa daljim dekadnim sistemom razvrstavanja na

grane, grupe i podgrupe.

Izdvajanje graevinarstva u posebnu oblast drutvene reprodukcije rezultat je

ostvarene drutvene podjele rada i uloge graevinarstva te razvijanja razliitih

organizacionih oblika preduzea radi poveanja proizvodnih sposobnosti.

Klasifikacija sadri ifre, iazive i opise djelatiosti, Razvrstavanje po djelatnosti vri se

prema propisanoj metodologij i, gdj e su dj elatnosti rasporeene u sektore i

podsektore. Registar sadri naziv, identifikacioni broj i adresu preduzea ili lica, ifru i

naziv djelatnosti, odnosno druga identifikaciona obiljeja i podatke o promjenama.

Graevinarstvo je definisano u sektoru i osnovnom ifrom oblasti 45. U

podsektorima su definisane sljedee karakteristike:

451 Pripremni radovi

452 Izgradnja objekata

453 Instalacioni radovi

454 Zavrni radovi

Osnovni ciljevi klasifikacije su uvid u sloenost strukture graevinarstva i laka

sistematizacija posmatranih aktivnosti. Kao to se moe vidjeti iz tabele 2.1.

klasifikacija je izvrena u domenu objekata i radova. Ujedno lako je zakljuiti da

pojam graevinarstva pokriva i veoma heterogen sektor drutvenih aktivnosti - od

izgradnje objekata i radova vezanih kako za izgradnju novih tako i za odravanje,

odnosno, rekonstrukciju i adaptaciju postojeih objekata.

U mnogim strunim knjigama dalje se analizira ova probdematika te se, radi lakeg

praenja i evidencije unutar samih graevinskih preduzea, predlae podjela na

znatno sloenijem nivou sa daljom tendencijom detaljizacije, a u svrhu elektronskog

praenja, planiranja potreba i efikasnog upravljanja projektima.

Nomenklaturom je rjeen samo dio obuhvaanja i uoavanja vrste radova u

graevinarstvu, jer rjeava njihov naziv i opis. Meutim, strukturalni sastav

graevinarstva je mnogo iri i obuhvata graevinarstvo kao cjelinu. Sa tog aspekta

svrsishodnija je kategorizacija graevinskih objekata i radova sa obzirom na njihove


8

karakteristike. Posebno je ovo znaajno u savremeno doba, kada se nove

tehnologije, a time i novi proizvodi na tritu graevinskih usluga, pojavljuju skoro

svakodnevno, ime se stvaraju i preduslovi za dopunjavanje iroke lepeze vrsta

graevinskih objekata (npr. uskoro i u svemiru).

Podjela navedena u tabeli 1.2. iskazuje jedan od tradicionalnih pristupa podjele

objekata ali je i dobra osnova za dalju kategorizaciju.

Graevinski objekti razvrstani su u vrste, kategorije i podkategorije a klasirani su

pomou trocifrenih brojeva. Prva cifra oznaava vrstu, druga kategoriju, a trea

podkategoriju graevinskih radova. Svi graevinski radovi obuhvaeni su u deset

vrsta (0 ... 9) a svaka vrsta u do deset kategorija. Unutar svake vrste ima devet

kategorija (1 ...9). Podkategorije (1 ... 7) namijenjene su novogradnjama,

podkategorija 8 rekonstrukcijama i adaptacijama, a podkategorija 9 velikim

popravkama. Ova podjela vrijedi za sve vrste i kategorije radova, osim za vrstu 9 i

njene kategorije, koje su namijenjene odravanju objekata.

1.4. Razvoj i stanje graevinarstva u svijetu i kod nas

Istorijski tragovi graevinarstva potiu iz 5.milenija p.n.e. uz dosta oskudne

arheoloke nalaze. Osim objekata za stanovanje, prema arheolokim ialazima prve

graevine na svijetu nastale su u Mesopotamiji (kanali za navodnjavanje). Keopsova

piramida, izgraena oko 2500 g.p.n.e jeste jedan on najmonumentalnijih i

najzagonetnijih objekata do sada izgraenih (stranica piramide duga je 230 m a

visina je 146,6 m; graena od blokova teine 2,5 t - pojedini blokovi teki su 400 t).

Takoe, kineski zid (jedina vjetaka greevina na Zemlji koja se vidi sa Mjeseca)

izgraen je oko 3 v.p.n.e. i dug je 2450 km, visok 16 m i irok od 6 - 8 m.

Ajfelov toranj u Parizu (visine 300 m) izgraen je 1889.godine i prva je elina

konstrukcija te veliine. Tek krajem prolog vij eka sagraeni su obj ekti visine preko

400 m (tornjevi Petronasau Maleziji i poslovne zgrade u ikagu i NJujorku), a na

Tajvanu je u toku izgradnja poslovne zgrade vie od 500 m.

U dosadanjem razvoju drutva nije se pravovremeno posveivalo dovoljno panje

zatiti ljudi i generalno zatiti prirodne okoline. Zbog toga su ovi trokovi sada postali

limitirajui u razvoju mnogih zemalja. Ovo se posebno odnosi na zemlje centralne i

jugoistone Evrope,, gdje je uprkos naglom porastu stepena motorizacije nakon

1990.godine ali i potreba prilagoavanja industrije strogim ekolokim propisima,

znatno umanjena sposobnost drava za finansiranjem u oblast infrastrukture te

eljenim brim industrijskim razvojem.

Ovu nau "zaboravnost" iajbolje ilustruje tzv. godinji model astronoma H.

Siedentopfa. U njegovom modelu se dosadanjih 170 miliona godina zemljine istorije

kondenzuje u jediu godinu od 365 dana. Prema modelu, ovjek je poeo da hoda po

zemlji i koristi orua tek 30 decembra i za svega 6 minuta iskorjenio je oko 200


9

ivotinjskih vrsta. Tek 31 decembra, na 30 minuta prije ponoi, ovjek je poeo da

obrauje zemljite, to predstavlja njegov prvi napor da mijenja povrinu Zemlje. Sva

tehnoloka revolucija traje 20 minuta. Industrijska revolucija poinje 36 sekundi prije

ponoi i u zadnjih 30 sekundi ovjek sagorijeva sva tekua i gasna goriva, koja su

formirana u cijelom prethodnom istorijskom razdoblju, dovodei u opasnost i osnovne

uslove za ivot (promjena klime, ozonske rupe u omotau i sl.).

Graevinarstvo je jedan od segmenata primarne ljudske djelatnosti koji mora da prui

odgovore i na sve ea pitanja o nainu i mogunostima ljudskog opstanka na

Zemlji. Usljed klimatskih promjena dolazi do velikih vremenskih nepogoda; olujnih

vjetrova, poplava, zemljotresa i sl. ali to sve ujedno predstavlja i novi pokretaki

mehanizam za istraivanja, projekte i graevinska rjeenja u oblasti ekologije,

infrastrukture i visokogradnje.

Jedan od osnovnih preduslova za sveobuhvatan razvoj svake drave jeste

funkcionisanje i razvoj privrede, a samim tim i graevinarstva. Tako, ne postoji

primjer u svjetskoj istoriji da je neka zemlja razvila svoj ekonomski i drutveni sistem

a da prije toga nije izgradila respektabilnu saobraajnu infrastrukturu. Globalizacija

trita, jaanje regionalnih integracija i nastojanje da se unaprijedi konkurentnost na

domaem i meunarodnom planu doprinosi ubrzanom poveanju potreba za

izgradnjom kalitalnih objekata u oblasti saobraaja, vodoprivrede, energetike,

telekomunikacija i sl.

Stanje na tritu graevinskih usluga se stalno mijenja; privatni sektor je znaajno

proirio svoju angaovanost na izgradnji i odravanju svih vrsta objekata kao i u sferi

usluga na koje se do sada gledalo kao na monopole koje iskljuivo treba da

obezbjeuje i da njima upravlja javni sektor - drava.

Iskustva iz razliitih zemalja pokazuju da nedostatak odgovornosti i nejasni ciljevi

fondova, odnosno firmi u javnom vlasnitvu, rezultiraju neefikasnou i staliim

gubicima, odnosno, prijetnjom steajem. Time e se za privatni sektor jo vie

proiriti trite a konkurencijom omoguiti i vii nivo usluga dojueranjih

monopolista. Meutim, ostaje problem koji mora biti individualno rijeavan - kako

sprijeiti da monopol pree iz dravnih u privatne ruke.

U zemljama u tranziciji, kao i u zemljama biveg "istonog bloka" uee

graevinarstva kao privredne grane dostizalo je i preko 20%. Graevinski kompleks

SAD-a stvara oko 11% drutvenog proizvoda (Japan 12.3, Velika Britanija 9.6,

Francuska 13.V itd.) dok broj zaposlenih varira oko 15% od ukupno angaovane

radne snage u zemlji.

Biva SFRJ, a i BiH, je bila poznata po velikim, specijalizovanim i kvalitetnim

izvoaima graevinskih radova koji su se dokazali na gradilitima irom svijeta (od

June Amerike, preko Afrike do Bliskog i Srednjeg istoka). Proboj na inostrano trite

poeo je nakon izgradnje luke Latakija u Siriji (1953-1957). Konkurentiost naih firmi

je krajem osamdesetih godina opadala sa pojavom jeftinije radne snage sa Dalekog


10

istoka te naom nemogunou kvalitetnog kreditiranja proizvodnje i nedovoljnim

marketinkim nastupom.

Nedosljedna promjena strukture vlasnitva, nedovoljna angaovanost i nedostatak

trita u devedesetim godinama sunovratili su status i poloaj graevinarstva. Tek

pojavom stranih investitora na domaem tritu i formiranjem preduzea u realno

privatnom vlasnitvu stvari kreu sa mrtve take. Za oekivati je da e sa zavretkom

procesa privatizacije nastati nova profitabilna i kvalitetno - konkurentna graevinska

preduzea a trite investicija trebati graevinske usluge.

Opte karakteristike ekonomskih kretanja u svijetu imaju reperkusije i na nae

podruje a posebno razoaranje u sposobnosti dravom dirigovane privrede.

Prelazak na trini nain poslovanja i pratee politike reforme omoguavaju laki

pristup kapitalu kao i uvoenje novih tehnologija u poslovanju. Preduzea uoavaju

da je veoma teko stei dobru reputaciju ali da ju je na drugoj strani lako izgubiti.

Ona koje preive poratni period imae i dobro savladane lekcije iz poslovnih

odnosa. Vie se ne moe zanemariti strana konkurencija i konkurentni izvori

snabdijevanja, nove tehnologije, materijali, oprema i nain organizacije,

prilagoavanje poslovanja meunarodnim standardima i sl. Sve ovo mora omoguiti

da se zarade, materijalni trokovi, a kroz to i ukupan profit preduzea, ne smiju

znatno razlikovati od istih veliina u svijetu.

Preduzea se danas mogu odrati samo obavljajui dobar posao, a klju

profitabilnog poslovanja je u poznavanju kupaca usluga i zadovoljavanje njihovih

potreba preko konkurentnijih ponuda.

Karakteristino je da u svjetskoj privredi posljednjih godina intenzivno raste nivo

usluga inenjeringa povezanih sa graevinarstvom koje ukljuuju izvravanje tehno-

ekonomskih istraivanja i analiza koje prethode izgradnji, projektovanje objekata,

tehniki nadzor nad izgradnjom, montau opreme, putanje objekta u pogon ali i

neposredno uee u graenju objekta.

Veza izmeu izvoza kapitala i izvoenja radova je pravilo, a svaki drugi oblik je

izuzetak. Monopolizacija poslova na graevinskom tritu je karakteristika

savremenih globalnih procesa. Samostalno graevinska preduzea nastupaju veoma

rijetko. Rasprostranjen je sistem nastupa preko inostrapih filijala, mjeovitih

kompanija, uz uee zemalja uvoznika i izvoznika usluga kao i zemalja treeg

svijeta. Tako je Japan osvojio dio trita SAD, gdje inae djeluju i filijale evropskih

graevinskih korporacija. SAD su najvei izvoznik graevinskih usluga i imaju veoma

snanu poziciju u zapadno- evropskim zemljama. Npr. od deset najveih inenjersko-

graevinskih firmi u V.Britaniji est su filijale amerikih kompanija.

Vie od 2/3 ukupne vrijednosti graevinskih poslova koje firme iz SAD izvedu u

svijetu otpada na 10 kompanija a najvea od njih je Behtel (50.000 radnika i ukupno

ostvareni prihod u 2000.godini od 14,3 milijardi USD).


11

U Evropi jedna od najveih korporacija u oblasti graevinarstva je grupa Vini (u

2000. godini 115.000 radnika i ukupan prihod od 17 milijardi Evra, od ega u oblasti

puteva 38.000 radnika i prihod od 5,3 milijarde Evra).

1.5. Specifinosti graevinarstva

Graevinarstvo ima karakteristike koje se, pojedinano uzete, sreu i kod drugih

privrednih grana ali se u takvoj kombinaciji javljaju samo u graevinarstvu pa stoga i

zasluuju poseban tretman u prouavanju. Ove karakteristike su fiziki karakter

proizvoda, struktura graevinarstva i organizacija graevinskih procesa,

determinante trine potranje i nain odreivanja cijene usluga.

Graevinarstvo je jedinstven proces - nema ponavljanja, vae samo generalni

principi, pravila i procedure. Kao jedna od najstarijih, kreativnih preokupacija ljudskog

drutva graevinarstvo nosi i teret brojnih mana proisteklih iz tradicionalnosti

djelatnosti. Svakako najizraenija i ujedno najtea je konzervativnost i inertnost pri

usvajanju aplikativnih dostignua iz drugih tehnikih disciplina i njihova primjena u

graevinarstvu. Ovo je i jedan od najvanijih razloga zastoja razvoja naeg

graevinarstva.

Kao i mnoge druge grane graevinarstvo ima svoje ve navedene spedifinosti, koje

proizilaze iz karaktera tehnolokog procesa i karakteristika finalnog proizvoda

graevinarstva, Ovdje potendiramo samo one koje stvarno odudaraju od drugih

vidova privredne djelatnosti i time karakteriu graevinarstvo:

1. Graevinski objekat je skoro uvijek unikat, ak i kada se gradi serijski, jer i

tada postoje odreene razlike uslovljene lokacijom, topografskim, geolokim,

geomehanikim ili hidrolokim uslovima, odnosno uslijed ekonomskih ili

estetskih zahtjeva,

2. Konani proizvod graevinarstva - objekat- ostaje, a radna snaga i oprema se

premjetaju na novu lokaciju to je suprotno karakteristikama svih drugih

vidova proizvodnje. Za svaki pojedinani proizvod (objekat) zahtjeva se

formiranje posebne organizacije i obezbjeenje posebiih resursa. Kako su

gradilita, u principu, dislocirana od sjedita firme javljaju se brojni

organizacioni, socijalni i psiholoki problemi.

3. Tokom realizacije znaajnih investicionih projekata (a za iju je implementaciju

potreban dui vremenski period) mogue su promjene ekonomske politike,

zakonskih propisa, a ujedno su promjenljivi i uslovi snabdijevanja potrebnim

materijalima, energentima, opremom i sl. to se sve moe odraziti na krajnju

rentabilnost projekta.

4. Tokom graenja investitor moe da namee odreene izmjene u projektu. Ovo

utie na ukupnu realizaciju, promjene roka, cijenu i kvalitet graenja.


12

5. Znaajni infrastrukturni objekti (putevi, pruge, brane i sl.) imaju veliku

investicionu vrijednost, a obim i duina trajanja graenja uslovljavaju

angaovanje velikog broja radnika i opreme. Zbog toga su neophodni

kontinuiraia koordinacija i usklaivanje svih poslova, zadataka i uesnika u

projektu.

6. Kod realizacije graevinskih objekata mogue su razliite greke u izvoenju

koje nastaju zbog loe koordinacije sa projektantom ili nadzorom, loe

organizacije i pripreme izvoaa ili greke direktnog realizatora pojedine

operacije. Kao posljedica toga mogui su prekidi i zastoji u graenju, a to

opet uzrokuje poveanje trokova.

7. Uloena sredstva u graevinsku proizvodnju imaju nizak koeficijent obrta, pa

obim ulaganja u graevinsku proizvodnju u visokom stepenu zavisi od

dinamike rasta nacionalne privrede. Visoke stope privrednog rasta su uzrok i

relativno veem investiranju u izgradnju graevinskih objekata, dok

usporavanje dinamike privrednog rasta izaziva i smanjenje investiranja u

sektoru graenja.

1.6. Kvalitet u graevinarstvu

1.6.1. Uvod

Nezavisno koja je metoda primijenjena u pripremi procesa graenja, neophodno je

organizovati i u toku graenja kontrodisati razliite vrste radova koj ima se realizuj u

aktivnosti opisane u tehnikoj dokumentaciji, a ugovorene izmeu izvoaa i

investitora. Obim i struktura kontrole kvaliteta radova su opisani i sankcionisani

normativnom dokumentacijom.

Pod pojmom kvalitet podrazumjeva se skup karakteristika nekog procesa, proizvoda

ili organizacije koje se odnose na njihovu mogunost da zadovolje iskazane potrebe

kao i potrebe koje se podrazumijevaju.

Pojam sistem kvaliteta predstavlja opis sistema upravljanja i kao nastavak razvoja od

klasine kole do sistemskog pristupa upravljanja (stratekog menadmenta, teorije

efikasnosti i konkurentskog menacmenta) definie sadraj i primjenu pristupa i

metoda koje su koristile privrede razvijenih zemalja (npr Japan) na putu ka svjetskoj

trinoj dominaciji.

Sistem kvaliteta je proces koji, zajedno sa uvoenjem informatike tehnologije,

karakterie kraj dvadesetog vijeka (kao i vrijeme globalnih komunikacija te

integrisanja drava, privreda, kultura i svih drugih oblika ivota) te koji se u veini

drava razvija pod intenzivnom panjom i sponzorstvom drave. On vodi brem

povezivanju sa svijetom i pogodan je nain, kroz novi pristup organizaciji i poimanju

poslova, za unapreenje procesa rada i poveanja profita. Uobiajeno je predstaviti

ovaj razvoj kroz sljedee faze:


13

Tehnika kontrola (QI Quality Inspection) kao najranija etapa u razvoju

kvaliteta sa ciljem utvrivanja loe izvedenih radova ili proizvoda;

Kontrola kvaliteta (QC Quality Control), koja se bazira na statistikoj analizi

operacija i procesa te operativnom upravljanju kvalitetom;

Obezbjeenje kvaliteta (QA Quality Assurance) gdje kvalitet postaje

neophodan uslov za opstanak na tritu te predmet upravljanja;

Upravljanje kvalitetom (QM Quality Management) gdje kvalitet postaje

predmet i nain upravljanja;

Potpuno upravljanje kvalitetom (TQM Total Quality Management) je

upravljaki koncept potpune orjentisanosti svih zaposlenih iskljuivo na

kvalitet,

Opti kvalitet ivljenja (Quality of Life) je nova etapa u kojoj se mora

obezbijediti kvalitet i u svim oblastima svakodneviog ivota; to je etapa opteg

upravljanja kojoj se globalno tei.


14

Termin "kvalitet" je u optoj primjeni i u razliitim sredinama ima raznovrsna

znaenja. Npr. u graevinarstvu se koriste razliite definicije za kvalitet a stvaraju

nepotrebnu konfuziju i nerazumijevanje. Tako nas definicija "kvalitet je ispunjenost

zahtjeva" (conformance of requirements) upuuje na tumaenje da se kvalitet shvata

samo kao ispunjavanje nunih zahtjeva tj. da kvalitet treba da kota to manje, dok

nas definicija "kvalitet je stepen odlinosti" (degree of excellence) upuuje na to da

se kvalitet ogleda u savrenstvu i da zato mora da kota vie. Kvalitet ima svoju

veliinu, kada se daju precizne tehnike opjene. Veliina ima svoju vrijednost koja se

obino kree u granicama od 0 do 1, pri emu granina vrijednost kvaliteta 0

oznaava odsustvo kvaliteta, dok granina vrijednost 1 oznaava vrhunski kvalitet.

Odreivanje vrijednosti kvaliteta za rezultate procesa se obino zasniva na dobijenim

rezultatima mjerenja, ispitivanja i kontrolisanja.

1.6.2. Upravljanje kvalitetom

Pod upravljanjem kvalitetom podrazumijevaju se funkcije upravljanja koj e odreuj u

po litiku kvaliteta, ciljeve i odgovornosti, a ostvaruju se putem planiranja kvaliteta,

operativnog upravljanja kvalitetom, obezbjeenja kvaliteta i poboljanja kvaliteta u

okviru sistema kvaliteta.

Politika kvaliteta obuhvata osnovne pravce i ciljeve preduzea u podruju

obezbjeenja kvaliteta i nju propisuje direktor preduzea, ali odgovornost za primjenu

upravljanja kvalitetom odnosi se na sve dijelove preduzea. Kvalitet rezultata

procesa rada je jedan od glavnih faktora u poslovanju preduzea. Opte je poznato

da na svim tritima postoji stalan trend sve stroijih zahtjeva potroaa i korisnika

usluga u pogledu kvaliteta. Veoma lako je bilo doi do zakljuka da je neophodno

stalno poboljanje kvaliteta procesa rada kako bi se postiglo i odralo dobro

ekonomsko poslovanje i upravljanje preduzeem.

Meunarodnim standardima datim u okviru grupe ISO 9004 definisano je da

dokumentacija, odnosno procedure, predstavljaj u j ednu od pet osnovnih

komponenti sistema kvaliteta. Bilo koje preduzee moe biti ocijenjeno iskljuivo na

osnovu dokumenata kojima dokazuje da radi odreen proces na odreen nain. Ako

nema dovoljno dokumenata za taj proces, onda se preduzee ne moe ocijenjivati,

ne moe se utvrditi stanje, a prema tome ni razmotriti mogunost poboljanja

procesa.

Veina preduzea ukupna dokumenta sistema kvaliteta koncentrie u tri nivoa, kao:

poslovnik kvaliteta

procedure sistema kvaliteta

radna dokumentacija.

Poslovnik kvaliteta ima namjenu da pomae kreiranje i implementaciju sietema

kvaliteta, opisuje ciljeve i strukturu sistema kvaliteta, definie odgovornost


15

rukovodstva, daje presjek stanja izmeu sistema kvaliteta i standarda prema kojim se

vri dertifikacija preduzea, daje povezanost procedura, slui kao referentni

dokument i obezbjeuje adekvatan opis sistema kvaliteta.

Pocedurama sistema kvaliteta definiu se operacije svakog procesa koje se odnose

na zahtjeve standarda i na to ta se radi, na izvrioca radne operacije, na mjesto

izvravanja - od koga i kome - i vrijeme i nain izvravanja. Procedure se rade na

osnovu detaljnog plana koji je proizaao iz analize postojeeg stanja u odnosu na

zahtjeve standarda.

Radna dokumentacija obuhvata radna uputstva, instrukcije i obrasce koji ih prate.

Zavisno od tipa preduzea, ovdje spadaju knjige, uputstva i prirunici koji se

upotrebljavaju pri radu.

Metode upravljanja se mogu razdvojiti u dvije osnovne grupe, eksperimentalnu i

modelsku. Eksperimentalna metoda upravljanja primj enjuj e neposredno izvoenje

eksperimenata u realnom sistemu kvaliteta, tokom potrebnog perioda vremena.

Dobijaju se tana rjeenja zasnovana na eksperimentima i analizi dobijenih

statistikih podataka ali se rijetko primjenjuje zbog visokih trokova i duine

potrebnog vremena. Modelske metode upravljanja zahtijevaju formiranje

matematikog modela koji predstavlja sistem kvaliteta. Dobijena rjeenja su pribliia

jer izabrani model ne moe nikada zamijeniti realni sistem.

Obezbjeenje kvaliteta je usko vezano za funkciju obavljanja planiranih i

sistematizovanih aktivnosti i dokazivanja koja su neophodna da bi rezultat procesa

rada ispunio propisane zahtjeve mjere kvaliteta. Obezbjeenje kvaliteta, u sistemu

kvaliteta, a prema odabranom modelu, omoguava svakom preduzeu da postigne,

odrava i nastavi stalno poboljanje svojih rezultata rada prema ugovorenim

rezultatima kvaliteta, da poboljava svoj rad kako bi mogla da ispunjava utvrene

potrebe, da postoji povjerenje u rukovodstvo i radnike da mogu i da stalno

ispunjavaju ugovorene zahtjeve u pogledu kvaliteta te da se stekne povjerenje

potroaa i korisnika usluga u potvrdi da su zahtjevi za kvalitetom dostignuti.

Poboljanje kvaliteta j e proces skupa akcij a koj e se preduzimaju u cijelom

preduzeu sa ciljem poveanja efikasnosti i efektivnosti procesa rada kako za

preduzee tako i za korisnike usluga, odnosno potroae.

1.6.3. Standardizacija

Razvojem koncepta osiguranja kvaliteta QA pristupilo se kompleksnom djelovanju u

svima fazama stvaranja proizvoda ili usluga kako bi se sprijeila pojava nedostataka.

Ovaj pristup je bio osnova za pojavu svih vrsta standrada.

Pod pojmom standard moemo smatrati svaki dokumentovani sporazum koji u sebi

sadri tehnike specifikacije ili druge precizne kriterije koji e se upotrebljavati kao.


16

uputstva, pravila ili definicije karakteristika kojim e se obezbijediti da materijali,

proizvodi, procesi i usluge odgovaraju svojoj namjeni.

Meunarodna organizacija za standarde (International Organization for

Standardization - ISO) je federacija nacionalnih tijela u oblasti standarda (trenutno

oko 140 zemalja) koja je osnovana 1947. godine. Skraenica 180 je izvedeia od

grke rijei "isos to znai isti, podudaran te je povezana sa pojmom standard, a

veoma lako je bilo i vezati je za prepoznatljivo ime organizacije - engleska skraenica

IOS.

Postojanje neujednaenih standarda za sline tehnologije u razliitim zemljama ili

regionima moe doprinijeti stvaranju tzv. .tehnikih barijera i onemoguavati

meusobnu saradnju i zajedniki nastup na tritu. To je bio jedan od osnovnih

razloga za stvaranje ISO standarda. Meunarodno usvojeni standardi doprinose da

ivot bude jednostavniji i poveavaju pouzdanost i efektivnost roba i usluga koje svi

koristimo. Npr. format kreditnih kartica, telefonskih kartica i ostalih vidova pametnix,

kartica je irom svijeta isti (debljina - 0,76 mm) ime se omoguuje njihova upotreba

na svakom dijelu planete. ISO standardi se razvijaju na osnovu principa koncenzusa

zainteresovanih pri njegovom formulisanju (proizvoai, potroai, korisnici,

laboratorije, vlade, profesionalna udruenja), dobrovoljnosti zainteresovanih i

mogunosti stvaranja rjeenja koja e zadovoljiti potrebe irom svijeta. Do danas je

razvijeio oko 12000 meunarodnih standarda, koji su nali svoju primjenu.

Graevinarstvo je u ISO klasifikaciji dobilo kod 93 i podijeljeno je na osnovne

grupacije:

=> 93.010 Graevinarstvo

=> 93.020 Zemljani radovi, iskopi, temelji, podzemni radovi

=> 93.025 Vanjski sistemi za prenos i isporuku vode

=> 93.030 Vanjski sistemi za otpadne vode

=> 93.040 Izgradnja mostova

=> 93,060 Izgradnja tunela

=> 93.080 Izgradnja puteva

=> 93.100 Izgradnja eljeznica

=> 93.110 Izgradnja iara

=> 93.120 Izgradnja aerodroma

=> 93.140 Izgradnja vodnih kanala i luka

=> 93.160 Izgradnja brana


17

Unutar jedne grupacije vrena je dalja podjela, pa tako npr. za izgradnju puteva ona

trenutno izgleda ovako:

=> 93.080 Izgradnja puteva

93.080.01 Izgradnja puteva - opti dio

93.080.10 Izgradnja puteva ukljuujui opremu zaodravanje puteva (

oprema za izvoenje radova je data standardom 91.220)

93.080.20 Materijali za izgradnju puteva

93.080.30 Oprema i instalacije na putevima (mjerenje brzine, saobraajni

znaci, oznake na putevima i sl.)

93.080.40 Semafori i pratea oprema

93.080.99 Ostali standardi vezani za izgradnju puteva

Proces standardizacije je kontinuiran i dalje se nastavlja na svim poljima, a pri

usvajanju nove grupe ili pojedinanog standarda potrebno je obezbijediti 75%

glasova svih lanova da bi standard mogao biti objavljen.

1.6.3.1. Standardi serije ISO 9000

Ovi standardi su se pojavili krajem sedamdesetih godina prolog vijeka kao sinteza

dugogodinjeg rada na standardima kvaliteta i to po uzoru na standarde amerike

vojske (MIL standardi). ISO 9000 uglavnom obuhvata i definie upravljanje

kvalitetom (Quality Management) unutar pojedine kompanije ili organizacije.

To znai da je potrebno uspostaviti unutranju organizadiju koja e primjenom

odgovarajuih aktivnosti u svakom trenutku zadovoljiti zahtjeve korisnika i koja e

kontinuirano raditi na poboljanju svojih karakteristika. Ova grupa standarda imala je

veoma dobru globalnu reputaciju u podruju upravljanja kvalitetom pa je krajem 2000

izdata je nova, poboljana verzija standarda, ISO 9000:2000. Ovo je prva grupa

standarda koju pojedina organizacija (kompanija, preduzee, ustanova i sl.) treba da

implementira radi dostizanja vieg nivoa svojih poslovnih ciljeva u postupku

prilagoavanja svjetskom tritu. U grupi ISO 9000:2000 sadrano je vie razliitih

standarda i uputstava:

ISO 9000:2000 Osnove i rjenik pojmova

ISO 9001:2000 Zahtjevi standarda

ISO 9004:2000 Uputstvo za poboljanje karakteristika

ISO 19011 Uputstvo za kontrolu i reviziju sistema upravljanja

ISO 10005:1995 Uputstva za pripremu i prihvatanje planova kvaliteta

ISO 10006:1997 Uputstvo za kvalitet projektnih procesa iproizvoda

ISO 10007:1995 Uputstvo za funkcionalnu organizacijuupravljanja

ISO /DIS 10012 Uputstvo za kalibraciju modela mjerenjakvaliteta

ISO 10012-2:1997 Uputstvo za kontrolu mjerenja kvaliteta


18

ISO 10013:1995 Uputstvo za pripremu internih uputstava za upravljanje

kvalitetom

ISO/TR 10014:1998 Uputstvo kako postii ekonomske efekteprimjenom

upravljanja kvalitetom

ISO 10015:1999 Uputstvozapripremu, primjenu, odravanjei

poboljavanje strategije i sistema obuke za upravljanje kvalitetom

Struktura standarda usdovljava da se definiu zahtjevi a ne rjeenja. Za sada postoje

samo standardi grupe ISO 9000 na osnovu kojih nezavisna agendija moe odijeniti

kvalitet. U svakom od standarda ISO 9000 postoji pet sekdija u kojima su navedene

aktivnosti koje moraju biti ispunjene prilikom implementacije sistema. To su:

realizacija proizvoda (to moe biti usluga, materijal, hardver, softver i sl.),

sistem upravljanja kvalitetom,

odgovornost,

upravljanje resursima,

mjerenje, analiza, poboljanja.

Standardi ove grupe bazirani su na osam principa upravljanja i izvedeni su na

osnovu iskustva i saznanja meunarodnih eksperata koji su uestvovali u

koncipiranju standarda. Ovi principi mogu da poslue rukovodeem kadru kao okvirni

plan za poboljanje efikasnosti njihovog preduzea .

Princip 1. Orijentacija na kupce. Preduzee zavisi od kupaca njihovih

proizvoda i zato mora dobro shvatiti sadanje i budue potrebe kupaca,

njihove zahtjeve i nastojati da prevazie njihova oekivanja;

Princip 2. Rukovoenje. Dobar rukovodilac uspostavlja jedinstvo unutar

preduzea i radnici imaju povjerenja u postavljene ciljeve;

Princip 3, Zainteresovanost radnika. Radnici svih nivoa su osnova jednog

preduzea i potpuno iskoritenje njihovih sposobnosti moe donijeti veliku

korist preduzeu;

Princip 4. Proesni pristup. eljeni rezultati se postiu mnogo lake kada se

aktivnostima i potrebnim resursima upravlja kao procesima;

Princip 5. Sistemski pristup upravljanju. Identifikacija, razumijevanje i

upravljanje povezanim procesima, kao sistemom, doprinosi efektivnosti

preduzea i ekonominosti u postizanju eljenih ciljeva;

Princip 6. Kontinurana poboljanja. Kontinuirano poboljanje performansi

preduzea mora biti stalni cilj upravljanja;

Princip 7. Donoenje odluka na osnovu injenica. Efikasne i efektivne odluke

moraju se donijeti iskljuivo na osnovu analize podataka i informacija;

Princip 8. Dobri meusobni odnosi. Svako preduzee sa svojim

podizvoaima, odnosno kooperantima, mora razvijati dobre odnose jer oni

obostrano poveavaju moguunosti u stvaranju novih vrijednosti.


19

Postoji mnogo razliitih naina u primjeni ovih principa. Priroda samog preduzea i

sueljavanje sa specifinim izazovima definisae nain primjene.

Sigurno je da se mogu postii znatne koristi bazirajui sistem upravljanja na ovim

principima. Jedna od osnovnih karakteristika sadanjeg vremena su stalne promjene

u svim oblastima ivota. Promjene su uslov opstanka, uklapanja u internacioialne

tokove i glavna odlika razvoja. Ambijent stalnih promjena trai od preduzea i proces

transformacija koji ne podrazumijeva samo vlasniku, nego i organizacionu,

programsku, tehnoloku i upravljaku transformaciju. U tim promjenama uestvuju

svi, ili bar veina zaposlenih, a za njihovo uspjeno sprovoenje osnovni uslov je

stalno osposobljavanje zaposlenih na novi nain rada. Za sprovoenje promjena

posebno je vana uloga rukovodstva koje podstie ili spreava promjene, pa je zato

vaan uslov permanentno obrazovanje rukovodstva. Osposobljavanjem rukovodeih

kadrova postiu se znaajni rezultati u shvatanju znaaja sistema kvaliteta,

postupaka i sredstava neophodnih za njihovo sudjelovanje u funkcionisanju tog

sistema. Oni moraju prihvatiti i razumjeti postojee kriterije za ocjenjivanje efikasnosti

sistema. Osposobljavanje mora obuhvatiti i tehniki kadar radi njihovog doprinosa

uspjehu sistema kvaliteta a posebnu panju treba obratiti na rad sa statistikim

metodama, kao to su prouavanje sposobnosti procesa, statistiko uzorkovanje,

prikupljanje i analiza podataka, identifikacija problema, analiza problema i korektivne

mjere.

Najvaniji element promjena od jedne zastarjele, tradicionalno organizovaie

industrijske zemlje ka visokosofisticiranoj globalno dominantnoj ekonomiji desio se u

Japanu. Osnova promjena je bio sveobuhvatan sistem obuke. Rauna se da je u

periodu od 1950. do 1970. godine vie stotina hiljada rukovodilaca svih nivoa i vie

miliona zaposlenih prolo obuku. Danas u Japanu rukovodioci (menaderi) godinje

provode izmeu 40 i 50 dana na razliitim vrstama obuke iz svog djelokruga rada.

Smatra se da je glavni razlog japanskog uspjeha bio u tome to su kvalitetu pristupili

kao konceptu i svoju organizaciju podredili prouavanju zahtjeva korisnika. Ustvari,

dokazali su da je kvalitet sposobnost organizacije da uoi i implementira korisnikove

elje.

Amerika iskustva su pokazala da se kvalitet uspjeno impdementira samo kada ga

preduzee prihvati kao promjenu organizacije. Kvalitet nije bilo kakva promjena - to

su promjene bez kraja koje se odvijaju na svim nivoima organizacije i zahvata ak i

sve partnere preduzea. Samo takve promjene su put za postizanje potpunog

kvaliteta.

1.6.3.2. Standardi serije ISO 14000

Prihvatajui daje problem zatite ovjekove okoline jedan od najvanijih u ovoj fazi

razvoj a ljudske zajednice, pod pokroviteljstvom ISO jo je 1993.godine pokrenuta

procedura oko sveobuhvatne standardizacije u ovoj oblasti. U stvari, pristup je bio


20

dvojak: teilo se ispunjenju oekivanja poslovnog svijeta, industrije, vlada, nevladinih

organizacija sa jedne ali i korisnika svih njihovih usluga sa druge strane, a u podruju

zatite ovjekove okoline. Do sada je razvijeno oko 350 standarda iz oblasti zatite

okoline za nadgledanje aspekata kao to su kvalitet vazduha, vode i zemljita. Ovi

standardi obezbjeuju poslovnom svijetu i vladama nauno verifikovane podatke o

ekolokim efektima ekonomskih aktivnosti. Takoe, oni slue i nerazvijenim

zemljama kao osnova za izradu zakonodavstva u ovoj oblasti.

U okviru ISO prihvaen je strategijski pristup ka razvoju sistema standarda za

upravljanje u oblasti zatite okoline kako bi oni mogli biti primijenjeni u svakom tipu

organizacije (kompanije, dravna administracija, javne slube i sl.) bilo u privatiom ili

u javnom sektoru. Ova grupa standarda se oznaava kao serij a ISO 14000 i njihovo

objavljivanje je zapoelo 1996.godine. U okviru ovoga razvijen je sistem za

upravljanje okolinom (EMS Environmental Management System)) -ISO 14001 i ISO

14004 sa prateim dokumentima. Problem je definisan tako da je uspostavljanje i

primjena organizadije EMS od primarne vanosti u odluivanju i usvajanju ciljeva

zatite i politike zatite okoline. EMS alati su razvijeni i postoje zato da pomognu

organizadiji u realizaciji politike i ciljeva zatite okoliie. Iajvaniji standardi u ovoj seriji

su:

ISO 14001:1996 - pomae zainteresovanim u formulisanju vlastitog EMS i

zahtj eva od njih mj erenje i nadzor aktiviosti, proizvoda i usluga sa ciljem

kontinuiranog poboljanja karakteristika

ISO 14004:1996 - daje uputstva za uspostavljanje i funkcionisanje EMS

ukljuujui i uputstva koja znatno prevazilaze zahtjeve ISO 14001.

ISO 14010, ISO 14011 i ISO 14012 iz 1996.godine daju osnovne principe za

reviziju EMS, procedure kao i kriterije za sastav tima za reviziju EMS te

njihove kvalifikacije.

ISO 14020, ISO 14021 i ISO 14024 iz 1998.godine daju osnovne principe koji

slue kao baza za razvoj uputstava za izradu standarda kojima se definiu

zahtjevi u zatiti okoline kao i deklaracije proizvoda i usluga, zatim

terminologija, testiranje, simboli i metodologija verifikacije organizacije u

oblasti zatite okoline.

ISO 14031,ISO 14032 iz 1998.godine daju uputstva o nainu selekcije i

upotrebe indikatora kojima se moe procijeniti dostignuti nivo organizacije

EMS.

ISO 14040:1997, ISO 14041:1998, ISO 14042, ISO 14043, ISO 14048 i ISO

14049 definiu procjenu ivotnog ciklusa proizvoda i usluga, terminologiju, cilj i

obim studije ivotnog ciklusa, interpretaciju rezultata i potrebne informacije te

dodatna uputstva za primjenu ISO 14001.

ISO 14050:1998 je rijenik definicija i pomae da korisiici mogu shvatiti sve

pojmove upotrebljene u seriji ISO 14000.

Implementirajui standarde serije ISO 14000 kao i upotrebom ostalih alata koje

obezbjeuju drugi standardi ove serije dostie se znatno vei nivo zatite okoline od


21

onoga koji zahtijevaju zakonske obaveze. Sistemska primjena i pristup standardima

ISO 14000 prisiljava zainteresovane da detaljno analiziraju sva podruja u kojima

njihovo poslovanje moe imati utidaja na okolinu pa je mogue ostvariti sljedee

koristi:

smanjenje trokova upravljanja otpadnim materijalima;

utede u potronji energije i materijala;

manji trokovi distribucije;

popravljanje vlastitog imida u oima zakonodavca, javnosti i kupaca;

okvir za kontinuirano poboljanje ekolokih performansi.

1.6.4. Zajednika evropska tehnika regulativa

Znatno ranije i od samih pomisli za ujedinjavanjem prostora zapadne Evrope (prije

vie od trideset godina) roena je ideja o ujednaavanju standarda u oblasti

graevinarstva. U okviru tadanjeg tzv. "zajednikog trita" 1962.godine formiran je

Komitet za evropsku stan dardizacij u , a tek poetkom osamdesetih godina u njemu

poinje da radi i graevinski sektor. U okviru svoje organizacione strukture

graevinski sektor ima odsjeke za opremu za graevinarstvo, graevinske materijale,

komponente i proizvode, zatim graevinske konstrukcije, graevinske instalacije i

puteve.

Prelomna taka na putu zajednitvu je bila kada je Savjet evropske zajednice krajem

1988.godine objavio svoju direktivu br 89/106 , koja pored ostalog, sadri i tehnike

zahtjeve vezane za standardizaciju graevinskih materijala i proizvoda. Utvren je

stav da se donesu zajednike evropske norme i tehniki propisi koji e posluiti kao

osnova za prilagoavanje pojediiih nacionaliih propisa i normi.

Osnovni zadatak CEN-a je da pripremi Evropske standarde (European Standard -

EN) koji u stvari predstavljaju set tehnikih specifikacija ustanovljenih u saradnji i uz

odobrenje svih zemalja lanica CEN Jednom usvojeni standard mora biti

implementiran kao nacionalni standard i svi postojei standardi u zemlji, koji su u

koliziji sa njim, moraju biti povueni. Osim standarda EN, najvaniji dokumenti koje

donosi CEN su:

dokumenti harmonizacije (Harmonization Document HD) donose se i

usvajaju na isti nain kao i EN, ali njihova primjena je fleksibilna tako da je u

pojedinim zemljama i dalje mogua primjena nacionalnog standarda;

evropski predstandardi (European Prestandard - ENV) koji su namjienjeni za

privremenu upotrebu u podrujuima gdje je napredak tehnologije veoma brz i

gdje postoji potreba za brzim regulisanjem odnosa. ENV ima eksperimentalni

period od tri godine sa mogunou transformacije u HD ili ENV.

Rad u CEN-u obavlja se u specijalizovanim tehnikim komitetima (Technical

Committee - TC) gdje zainteresovane zemlje delegiraju svoje predstavnike. Do sada


22

se najdalje otilo u podruju konstrukcija sa izradom dokumeiata poznatih pod

nazivom Evrokodovi. Sa poetkom 2002.godine do sada je definisano devet

eurokodova i to:

Evrokod 1: Osnovi projektovanja i dejstvo na konetrukcije (11 standarda)

Evrokod 2: Projektovanje betonskih konstrukcija (9 standarda)

Evrokod 3: Projektovanje eliiih konstrukcija

Evrokod 4: Prjektovanje spregnutih konstrukcija

Evrokod 5: Projektovanje drvenih konstrukcija

Evrokod 6: Projektovanje zidanih konstrukcija

Evrokod 7: Projektovanje u geotehnici

Evrokod 8: Proraun koistrukcija na dejstvo zemljotresa

Evrokod 9: Projektovanje aluminijumskih konstrukcija

U oblasti puteva rad se odvija u tri tehnika komiteta i to

TC 226, putna oprema (obiljeavanje, znakovi, upravljanje saobraajem,

zatita)

TC 227, materijali za graenje puteva (asfalti, betoni, itd.)

TC 154, mineralni agregati za graenje puteva.

Veina standarda se nalazi u fazi eksperimentalne primjene ali je sve intenzivniji rad

na donoenju novih standarda. Direktiva, evropske norme i priznate tehnike

spedifikadije ine usklaenu strukturu propisa i postupaka koji treba da obezbijede

usaglaeni zajedniki pristup problemima projektovanja, graenja i kvaliteta u

graevinarstvu. Za zemlje Evropske unije obavezna je primjena ovih standarda dok

je u drugim zemljama njihova primjena na doborovoljnoj bazi. Naravno da Bosna i

Hercegovina, kao drava sa entitetima bez vlastito ustanovljenih standarda, odnosno

sa JUS-evima u primjeni, ima mogunost - da u okviru i svoje ire evropske

orijentacije - prihvati evropske norme i propise kao svoje i dosljedno ih primjenjuje.


23

2. POSLOVANJE PREDUZEA

2.1. Uvod

Preduzee predstavlja oblik organizacije odreenih drutvenih aktivnosti, u kojem se

formiranjem potrebne organizacione strukture i racionalnom kombinacijom

raspoloivih resursa (zaposleni i sredstva za proizvodnju) odvija proces proizvodnje u

cilju ostvarivanja povoljnih ekonomskih efekata. Takoe, pod pojmom preduzee

podrazumjevamo i razliite forme i modalitete organizovanja i funkcionisanja ali i

specifine karakteristike kao to su oblik svojine, nain upravljanja i sl. Izvorni pojam

je nastao u uslovima formiranja rane faze kapitalistikih odnosa i ima korijene u rijei

"poduzetnitvo" to oznaava osnovne atribute tog perioda: privatno vlasnitvo i

inicijativu pojedinca-poduzetnika. Sa promjenama pojavnih oblika, naina upravljanja

i odluivanja i sl. evoluirao je i sadraj pojma preduzee. U savremenom znaenju

pod preduzeem podrazumjevamo organizacioni sistem koji svojim djelovanjem

stvara nove upotrebne vrijednosti i realizuje ih na tritu.

Rad graevinskih preduzea se uvijek odvijao u vrlo sloenom mikro i makro

okruenju. Mikrookruenje ine druga preduzea sa kojima se moraju uspostaviti

poslovni odnosi radi uspjene realizacije poslova ali i druge konkurentske firme sa

kojima se preduzee susree na tritu. Makrookruenje se odnosi na iri drutveno-

ekonomski prostor koji moe da utie ili ak i determinie poslovanje preduzea

(politiki i pravni sistem, meunarodno okruenje i sl.).

2.2. Oblici organizovanja preduzea

Veoma jednostavno je definisati cilj poslovanja preduzea, jer je ak i zakonskom

definicijom precizirano da je preduzee pravno lice koje obavlja odreenu djelatnost

radi sticanja dobiti - profita. Profit se ostvaruje samo ako su prihodi vei od trokova.

Meutim, uvijek se pojavljuju i drugi ciljevi koji moraju biti kvantitativno, kvalitativio i

vremenski odreeni. Osnovna funkcija preduzea je stvaranje proizvoda i usluga -

odnosio podmirivanje drutvenih potreba i zadovoljavanje zahtjeva potroaa,

korisiika usluga.

Osnovni funkcionalni oblici preduzea su:

privredno drutvo (koje moe biti drutvo lica ili drutvo . kapitala) i

javno preduzee.

Drutvo lica se osniva kao ortako drutvo ili komanditno (mjeovito) drutvo dok se

drutvo kapitala osniva kao akcionarsko drutvo ili drutvo sa ogranienom

odgovornou.


24

Ortako drutvo jeste drutvo osnovano ugovorom izmeu dva ili vie fizikih lica

(pojedinaca), koja se obavezuju da e, uz sopstvenu neogranienu solidarnu

odgovornost za obaveze drutva, obavljati odreenu djelatnost pod zajednikom

firmom.

Komanditno drutvo je drutvo koje se osniva ugovorom dva ili vie lica radi

obavljanja djelatnosti pod zajednikom firmom, od kojih najmanje jedno lice odgovara

neogranieno solidarno za obaveze drutva, a rizik najmanje jednog lica ogranien je

na iznos ugovorenog iznosa.

Akcionarsko drutvo je drutvo koje osnivaju pravna, odnosno fizika lica radi

obavljanja djedatnosti, iji je osnovni kapital utvren i podijeljen na akcije odreene

nominalne vrijednosti. Zbir nominaliih vrijednosti svih akcija ini osnovni kapital

akcionarskog drutva.

Drutvo sa ogranienom odgovornou je drutvo koje, radi obavljanja djelatnosti,

osnivaju pravna ili fizika lica koja ne odgovaraju za obaveze drutva, a snose rizik

za poslovanje drutva do visine svog uloga. Ulozi lanova drutva ine osnovni

kapital drutva i 'oni ne mogu biti izraeni u akcijama.

Javno preduzee je preduzee koje obavlja djelatnost od opteg interesa a moe ga

osnovati drava, odnosno, jedinica lokalne samouprave. Meutim, djelatnosti od

opteg interesa mogu obavljati i drugi oblici preduzea, odnosno, preduzetnici,

U svom poslovanju, radi zadovoljenja razliitih ciljeva i interesa, preduzea se mogu

meusobno povezivati - ako to nije u suprotnosti sa propisima o monopolu.

Povezana preduzea, po svom obliku organizovanja mogu biti:

matino i zavisno preduzee

preduzee sa uzajamnim ueem

holding.

Ako jedno preduzee ima u drugom preduzeu veinsko ili znaajno uee kapitala

ili ako, na osnovu ugovora zakljuenog sa drugim preduzeem, ima pravo da imenuje

veinu ili najmanje etvrtinu lanova upravnog odbora tog preduzea, odnosno, ima

veinu ili najmanje etvrtinu glasova u skuptini, to se preduzee smatra matinim a

drugo preduzee zavisnim.

Preduzea sa uzajamanim ueem kapitala su povezana preduzea kod kojih

svako preduzee ima uee kapitala u drugom preduzeu.

Holding je preduzee koje ima u svojini akdije ili udjele zavisnih preduzea, a

prvenstveno obavlja djelatnost upravljanja, stidanja uea kapitala u drugom

preduzeu putem akcija, udjela ili zamjenjivih obveznica (osnivanje, trajio ulaganje,

kupovina, razmj ena) kao i djelatnost raspolaganja tim hartijama od vrijednosti.


25

U razvijenim zemljama zapadnog svijeta, odnosno, u zemljama razvijene trine

privrede, postoje veoma razliite organizacije preduzea u zavisnosti od: svojine,

veliine kapitala, naina upravljanja prisustva na tritu, itd.

Najrasprostranjeniji organizacioni oblik je korporacija koja predstavlja ekonomsku

cjelinu sa odgovarajuom visinom zajednikog kapitala i odreenim sistemom

upravljanja. Korporacije se mogu formirati u privrednim djelatnostima ali i u javnim

slubama. Udruivanjem korporacija po razliitim osnovama nastaju konglomerati.

Koncerni su organizacioni oblici u kojima pojedini dijelovi imaju pravnu samostalnost

ali se rad odvija zajedniki (od nabavke sirovina do organizacije naunih

istraivanja).

Karteli su monopolski organizacioni oblici udruenih preduzea na bazi ugovora

kojim se reguliu pitanja saradnje, naroito u pogledu obima proizvodnje, podjele

trita i visini cijene proizvoda.

Trustovi su monopolske organizacije sa relativnom samostalnou lanica koje se

nalaze pod zajednikom upravom.

2.3. Sredstva preduzea

Svaki organizacioni oblik preduzea pretpostavlja u sebi i posjedovalje odgovarajuih

materijalnih dobara kojima se izvrava osnovna djelatnost preduzea. Materijalna

dobra, kojim preduzee raspolae, nazivaju se imovina ili sredstva preduzea i mogu

se javiti u obliku stvari (graevinska oprema, maine, materijali), novanih sredstava i

hartija od vrijednosti (mjenice, ekovi, obveznice, akcije).

U pogledu vlasnitva sredstva preduzea mogu biti sopstvena (poetni kapital

osnivaa, akumulacija, amortizacija, dotacije, pomoi i sl.) i tua (krediti, obveznice,

dugovanja, lizing poslovi itd.).

Osnovna sredstva ili sredstva rada su ona sredstva koja svoju vrijednost postepeno

prenose na novi proizvod, tokom vie reprodukcionih ciklusa. Mogu biti u

materijalnom obliku, novanom obliku ili u obliku prava.

Prema funkciji, osnovna sredstva se dijele na:

graevinske objekte;

ureaje i opremu;

transportia sredstva;

krupan alat i inventar;

zemljite;

patente, licence i druga prava;

osnivaka ulaganja;


26

Osnovna sredstva se u procesu poslovanja preduzea pojavljuju u sljedeim

pojavnim oblicima:

poetni novani oblik u vidu investicija prilikom izgradnje objekta ili nabavke

opreme;

poetni robni oblik prije aktiviranja opreme, odnosno objekta;

tehniko-tehnoloki, odnosno, naturalni oblik u vidu maina, opreme i dr. koji

neposredno uestvuju u odreenom proizvodnom ciklusu;

zavrni robni oblik (kao troak sredstava za rad u cijeni kotanja);

zavrni novani oblik koji se nakon naplaenih radova kumulira u fondovima

preduzea.

Vrijednost osnovnih sredstava se izraava u novcu i evidentira se u knjigovodstvu

preduzea. Razlikujemo nabavnu vrijednost (cijenu po kojoj je sredstvo kupljeno,

transport, osiguranje, montau i sl.), sadanju vrijednost (razlika izmeu nabavne i

amortizovane vrijednosti), otpisanu ili amorizovanu vrijednost (iznos obraunate

amortizacije od vremena nabavke osnovnog sredstva) i reprodukcionu vrijednost

(iznos potreban da se u odreenom vremenu izvri zamjena osnovnog sredstva).

Obrtna sredstva ine dio poslovnih sredstava preduzea i ona svoju vrijednost

prenose na novi proizvod odjednom i u cjelini (sirovine, energija, potroni materijal).

Obrtna sredstva mogu biti u obliku novca (gotovina u blagajni, stanje iro rauna,

ekovi, mjenice itd.), stvari (materijal, sirovine, pluproizvodi i proizvodi, ambalaa,

zalihe itd.) i prava (avansi podizvoaima i dobavljaima, akontacije zarada i

dnevnica, 'potrivanja za realizovane poslove i sl.).

Obim obrtnih sredstava je veoma vaan radi nesmetanog obavljanja osnovne

djelatnosti preduzea. Na njega najvie utie vrsta tehnolokog procesa kojim

preduzee realizuje svoju djelatnost, vrsta finalnog proizvoda preduzea te uslovi

nabavke materijala, sirovina i energenata na tritu.

Vrsta tehnolokog procesa utie preko duine trajanja procesa (ako proces traje

due bie potrebna i vea masa obrtnih sredstava) i naina ulaganja (ako je u

odreenom proizvodu nepovoljan dinamiki ciklus ulaganja - veina odmah na

poetku) bie takoe neophodan vei obim obrtnih sredstava. Vrsta finalnog

proizvoda definie i potrebnu veliinu mase obrtnih sredstava - kod kvalitetnijih

proizvoda neophodni su i kvalitetniji i skuplji materijali, odnosno, vea obrtna

sredstva, a u sluaju preduzea sa irokim dijalazonom proizvoda gdje se zahtijevaju

vee koliine razliitih ulaznih komponenti - potrebna su i vea obrtna sredstva.

Uslovi nabavke na tritu su znaajan faktor za veliinu potrebne mase obrtnih

serdstava, Bolje istraeno trite i dugorono uspostavljeii odnosi nabavke, nie

cijene, povoljniji uslovi plaanja i optimizacija transporta i skladitenja znatno utiu na

smanjenje veliine potrebnih obrtnih sredstava.


27

Kao jedan od preduslova u tenderima za velike graevinske radove pojavljuje se i

kriterij veliine slobodnih obrtnih sredstava za realizadiju projekta, i on obino iznosi

od 1/3 do 2/3 ugovorene vrijednosti objekta. Zbog toga je neohodno izvriti

optimizaciju i racionalizaciju obrtnih sredstava (nivo obrtnih sredstava mora biti takav

da obezbjeuje najnie trokove po jedinici nabavljenog i uskladitenog materijala, a

daje mogunost ostvarenja kontinuiranog procesa proizvodnje).

Interes preduzea je da koeficijent obrta sredstava bude to vei, tj. da bude to

krae vrijeme u kome su sredstva utroena ili ugraena a nisu naplaena.

Likvidnost preduzea oznaava sposobnost preduzea da isplati (likvidira) sve

zakonske obaveze i obaveze prema treim licima u rokovima njihovog dospijea.

2.4. Rezultati rada preduzea

Osnovni cilj svakog proizvodnog rada, pa tako i graevinarstva je stvaranje novih

proizvoda (objekata, ureenih povrina, infrastrukture i sl.) radi sticanja odreenog

profita - dobiti.

Fiziki proizvod pokazuje rezultate rada kroz koliinu realizovanih ugovora i

izvedenih objekata. Broj izvedenih objekata ne govori realno o finansijskoj strani

preduzea jer je esto pri izgradnji objekata angaovano vie izvoaa - pa je

finansijska podjela sredstava srazmjerna ulozi izvoaa - a svaki izvoa , bez obzira

na njegovu veliinu i znaaj, smatra se uesnikom u fizikoj realizaciji objekta.

Ukupan prihod predstavljaju finansijska sredstva koja izvoa radova ostvari

prodajom svojih proizvoda, usluga i rada, tj. to je novani izraz rezultata poslovanja.

Kao i fiziki proizvod tako i ovaj kriterij ne govori realno o finansijskoj snazi izvoaa

radova; npr. kod dva izvoaa radova koja ostvare isti ukupan prihod trokovi

uglavnom nisu jednaki, pa prema tome, jednom izvoau moe ostati znatno vie

sredstava za zadovoljenje sopstvenih potreba i ulaganje u dalji razvoj preduzea.

Ukupan prihod moe se formirati iz tri izvora, a to su: poslovni prihodi, prihodi od

finansijskog poslovanja (prihod od kamata, dividendi i sl.) i tzv. vanredni prihodi

(posebne nagrade i premije, donadije, otpis potraivanja od strane povjeridaca itd.

Poslovni prihodi su najvaniji jer se kroz njih prikazuje kako prihod ostvaren

osnovnom djelatnosti preduzea tako i prihodi od zakupnina, prodaje materijala,

poluproizvoda i proizvoda, upotrebe mehanizacije i sl. Najznaajni dio poslovnih

prihoda u graevinarstvu (prihod od izvedenih radova) se moe predstaviti u vidu

fakturisane realizacij e (ispostavljenih rauna) i stvarno naplaene realizacije.

Nerealno predstavljen ukupan prihod moe da dovede do tekih posljedica u

poslovanju preduzea (sakrivanjem prihoda izbjegavaju se poreske obaveze prema

dravi ali se time ujedno izbjegava i uee radnika i ostalih dioniara u raspodjeli

dijela ostvarene dobiti). Profit ili dobit preduzea se ostvaruje ako je ostvareni ukupan


28

prihod vei od ukupnih rashoda preduzea (bruto profit). Pojam neto dobiti

predstavlja profit nakon obraunatog poreza na dobit.

Rezultati rada, odnosno, uspjeha ili neuspjeha jednog preduzea moraju se

predstaviti putem odreenih knjigovodstvenih instrumenata. U svjetskom, ali i naem

raunovodstvenom zakonodavstvu kao pokazatelji koristi se bilans stanja i bilans

uspjeha.

Bilans stanja predstavlja statiki presjek finansijskog stanja preduzea u odreenom

momentu, gdje se predstavljaju dva niza podataka ~ aktiva (sredstva preduzea-tj.

prava preduzea) i pasiva (izvori sredstava-obaveze preduzea). Ako je aktiva vea

od pasive, bilans preduzea je pozitivan i utvrena razlika se biljei u pasivi kao

dobit. Ako je aktiva manja od pasive, bilans preduzea je negativan i utvreia razlika

se biljei u aktivi kao gubitak. Sve pozicije aktive se u bilansu stanja grupiu prema

funkciji na osnovna sredstva (nematerijalne investicije, materijalne investicije,

investicije u toku i plasmani-uea) i obrtna sredstva (zalihe, potraivanja, likvidna

sredstva), a u pasivi prema vlasnikom aspektu sredstava na vlastita (sopstveni

kapital, rezerve i nerasporeena dobit) i tua (dugoroni i kratkoroni zajmovi).

Precjenjivanjem imovine (aktive) i podcjenjivanjem izvora (pasive) moe se prikazati

stanje preduzea boljim nego to jeste. U sluaju da se gubici ele sanirati

uzimanjem novih kredita, davalac kredita analizira bilans stanja preduzea i utvruje

da li postoji realna mogunost da naplati svoj dug, to to mu najbolje pokazuje pasiva

- u kojoj je definisana struktura kapitala (sredstava) preduzea.

Bilans uspjeha ima za cilj da prikae sve rashode i sve prihode u posmatraiom

obraunskom periodu i da prikae ostvareni rezultat poslovanja preduzea. Pri tome,

i prihodi i rashodi se ralanjuju prema osnovi njihovog nastanka. Vei rashodi od

prihoda umanjuju supstancu sopstvenog kapitala preduzea i znae gubitak. Vei

prihodi od rashoda uveavaju supstancu preduzea i znae dobit.

Cilj obraunavanja prihoda i rashoda u bilansu uspjeha je da se u relativnim

pokazateljima, poreenjem rezultata sa nekim prethodnim periodom, utvrde

pokazatelji poslovanja preduzea.

Analiza meusobnih odnosa bilansa uspjeha i bilansa stanja zasniva se na obraunu

niza koeficijenata, a na osnovu odgovarajuih podataka iz pomenutih bilansa.

Osnovni zahtjev analize meusobnih odnosa bilansa stanja i bilansa uspjeha svodi

se na utvrivanje relevantnih relacija; odnosa i koeficijenata na osnovu kojih e biti

mogue realno ocijeniti efikasnost koritenja imovine preduzea. Kljuni pokazatelji,

koji se najee sreu i finansijskim analizama bilansa stanja i bilansa uspjeha su:

Koeficijent obrta ukupne imovine izraunava se kao odnos izmeu ukupnog

prihoda ostvarenog 'u obraunskom periodu i stanja imovine na kraju obraunskog

perioda.


29

Koeficijent obrta obrtnih sredstava izraunava se kao odnos izmeu ukupnog

prihoda ostvarenog u obraunskom periodu u stanja obrtnih sredstava na kraju

obraunskog perioda.

Stopa dohotka na imovinu izraunava se kao odnos izmeu ostvarenog dohotka u

obraunskom periodu i stanja imovine preduzea na kraju obraunskog perioda.

Stopa dobiti na imovinu izraunava se kao odnos izmeu ostvarene dobiti u


Stopa gubitka na imovinu izraunava se kao odnos izmeu ostvarenog gubitka u


Rezultati analiza slue kao osnova za voenje poslovne politike i preduzimanje

organizacionih, ekonomskih, tehniko- tehnolokih i drugih mjera radi poboljanja

strukture sredstava i izvora te poveanja ekonomske efikasnosti poslovanja

preduzea u narednom periodu.

2.5. Upravljanje preduzeem

Kao to je i normalno, preduzeem upravljaju vlasnici, odnosno, predstavnici

vlasnika, srazmjerno ueu u akcijama osim u sluaju posjedovanja akcija ili udjela

bez prava upravljanja.

Organi preduzea su:

skuptina, kao organ vlasnika;

upravni odbor, kao organ upravljanja;

direktor, kao organ poslovodstva;

nadzorni odbor, kao organ nadzora.

Nain upravljanja, kao i duga vana pitanja za poslovanje preduzea definiu se

optim aktima preduzea. Osnovni opti akt preduzea je statut i sva druga

pojedinana akta preduzea moraju biti u saglasnosti sa statutom. Druga opta akta

preduzea su pravilnici i odluke kojima se na opti nain reguliu odreena pitanja.

Skuptina vlasnika preduzea donosi statut, utvruje poslovnu politiku, usvaja

godinji obraun i izvjetaje o poslovanju, odluuje o raspodjeli godinje dobiti i

pokriu gubitka, odluuje o poveanju i smanjenju osnovnog kapitala, odluuje o

statusnim promjenama, promjeni oblika i prestanku rada preduzea, bira i opoziva

lanove upravnog odbora te odluuje i o drugim pitanjima, koja su utvrena bilo

zakonom, osnivakim aktom ili statutom.

Upravni odbor priprema prijedloge odluka za skuptinu i izvrava njene odluke,

donosi opta akta preduzea (a koje ne donosi skuptina), stara se o pripremi

godinjeg obrauna i usvaja periodini obraun, priprema godinje raunovodstvene


30

iskaze, izvjetaje o posdovanju i sprovoenju poslovne politike, predlae raspodjelu

dobiti, postavlja i razrjeava direktora te daje smjernice direktoru za ostvarivanje

ciljeva poslovne politike, odluuje o poslovnoj saradnji i povezivanju preduzea,

donosi investicione odluke, odluuje o raspolaganju akcijama, odluuje o osnivanju

novih preduzea, itd. Upravni odbor se bira na skuptini i sastoji se od najmanje tri

lana, koji se mogu birati iz redova akcionara, lica van drutva ili zaposlenih u

drutvu.

Direktor organizuje i vodi poslovanje preduzea, zastupa preduzee, stara se i

odgovara za zakonitost rada preduzea te obavlja druge poslove koji su mu

dodijeljeni statutom preduzea.

Nadzorni odbor vri nadzor nad zakonitou rada uprave preduzea (direktor i

upravni odbor), pregleda periodine obraune i utvruje da li su sastavljeni u skladu

sa propisima, utvruje da li se poslovne knjige vode uredno i u skladu sa propisima,

izvjetava o godinjim raunovodstvenim iskazima i izvjetajima o poslovanju

preduzea koji se podnose skuptini, daje miljenje o prijedlozima za raspodjelu

dobiti, razmatra izvjetaje revizora i podnosi skuptini izvjetaj o rezultatima nadzora.

Sastoji se od najmanje tri lana i njih bira skuptina drutva iz reda akcionara ali i lica

izvan drutva.

2.5.1. Osnivanje i upravljanje akcionarskim drutvom

Najei oblik organizovanja preduzea u graevinarstvu je putem forme

akcionarskih drutava. Akcionarsko drutvo se osniva ugovorom o osnivanju gdje

osnivai mogu da otkupe sve akcije prilikom osnivanja, bez upuivanja poziva za

upis i uplatu akcija (tzv. simultano osnivanje) ili upuivanjem javnog poziva treim

licima za upis i uplatu akcija (tzv. sukcesivno osnivanje). Ulozi akcioiara mogu biti u

novcu i u stvarima i pravima izraenim u novanom obliku.

Kod simultanog osnivanja osnivai otkupljuju sve akcije do registracije drutva, bez

upuivanja javnog poziva za upis i uplatu akcija i bez odravanja osnivake

skuptine. Organi ovako osnovanog akcionarskog drutva su skuptiia i direktor (u

sluaju da preduzee ima vie od 200 radnika i upravni i nadzorni odbor). Poslove

skuptine i direktora u jednolanom drutvu obavlja vlasnik. Da bi se preduzee

upisalo u registar moraju se obezbijediti:

osnivaka akta

odluka o imenovanju zastupnika

statut drutva

izvjetaj o ulozima u stvarima i pravima

izvjetaj ovlatenog procjenjivaa o vrijednosti uloga

izvjetaj banke o deponovanim sredstvima

dokument o odgovarajuim sredstvima obezbjeenja za nenovani ulog.


31

Kod sukcesivnog osnivanja osnivai upuuju javni poziv za upis i uplatu akcija

(prospekt) kojim se definiu firma, sjedite i djelatnost preduzea, visina osnovnog

kapitala, broj i nominalna vrijednost akcija, mjesto, vrijeme i rok za upis akcija,

mjesto, vrijeme i rok uplate akcija, posebna prava osnivaa, nain sazivanja

osnivake skuptine i drugi podaci kojima se o buduem preduzeu to bolje mogu

obavjestiti zainteresovani ulagai.

Osnivai su obavezni da sazovu osnivaku skuptinu u roku od 60 dana od dana

isteka roka za upis akcija utvrenog u javnom pozivu. Osnivaka skuptina utvruje

da li je osnovni kapital upisan i uplaen u skladu sa vaeim zakonima i donosi prvi

statut akcionarskog drutva te bira organe drutva i odluuje o posebiim pravima koji

pripadaju osnivaima.

Akcionarsko drutvo se upisuje u registar ako sud utvrdi da je osnivaka skuptina

sazvana i odrana u zakonski prihvatljivim rokovima, da je osnovni kapital upisan i

uplaen u cjelini, da su nenovani ulozi u cjelini predati drutvu koje se osniva.

Najvaniji opti akt, Statut akcionarskog drutva sadri odredbe o:

firmi (nazivu) i sjeditu drutva;

djelatnosti drutva;

iznosu osnovnog kapitala i nainu uplate akcija;

nominalnoj vrijednosti, vrsti i klasi svih izdatih akcija;

nainu sazivanja skuptine i nainu donoenja odluka;

nainu potpisivanja firme drutva;

izboru, opozivu i djelokrugu organa drutva;

raspodjeli dobiti, rezervama i snoenju gubitaka;

posljedidama proputanja uplate akcija ili neblagovremene uplate akcija;

zatiti ivotne sredine;

postupku izmjene statuta i prestanku postojanja drutva

drugim pitanjima znaajnim za akcionarsko drutvo.

Svaka akcija preduzea daje pravo glasa srazmjerno nominalnoj vrijednosti akcije

dok se prava vrijediost akcija utvruje poslovanjem na berzi. Prema redosljedu

izdavanja akcije mogu da budu osnivake (akcije prve emisije) i akcije sljedeih

emisija. Prema sadrini prava uea u dobiti akcije mogu biti obine (redovne) i

prioritetne (povlatene). Obine akcije daju pravo na ueu u upravljanju drutvom,

pravo na uee u dobiti i pravo na dio likvidacione mase. Prioritetne akcije daju

pravo na prednost kod isplata odreenih iznosa ili procenta od nominalne vrij ednosti

akcij a u odnosu na obine akcij e, prednost kod raspodjele likvidacione mase.

Akcionari imaju pravo na udio u raspodjeli godinje dobiti ostvarene poslovanjem

preduzea a iju visinu odreuje skuptina drutva (dividenda).


32

Veina sadanjih akcionarskih drutava formirana je kao posljedica primjene Zakona

o privatizaciji dravnog kapitala u preduzeima. Sredstva plaanja u postupku

privatizacije su bili:

vaueri besplatno dodijeljeni svim graanima RS;

kuponi izdati kao kompenzacija za potraivanja po osnovu stare devizne

tednje;

novac.

Program privatizacije pojedinog preduzea se odreivao programom privatizacije s

tim da je najmanje 55% vrijednosti dravnog kapitala moralo biti privatizovano putem

vauer ponude. Vaueri su se koristili iskljuivo za kupovinu akcija u tzv. vauer

ponudi putem privatizacionih investicionih fondova ili direktnim ulaganjem graana u

pojedina preduzea. U postupku privatizacije preduzea su bila duna da 10% akcija

dravnog kapitala prenesu na Fond penzij sko-invalidskog osiguranja i 5% na Fond

za restituciju.

Od 830 preduzea sa dravnim kapitalom PIF-ovi su uloili vauere u 567 preduzea

dok su u 263 preduzea vauere uloili samo graani kao pojedinci. Ukupna

vrijednost uloenih vauera iznosi 41.126.438, od ega je 68,3% uloeno kroz

fondove a 31,7% samostalno. Pretvaranje vauera u akcije po principu 1 vauer = 1

akcija, a preko vrijednosti osnovnog kapitala preduzea iz osnovnog bilansa stanja,

utvrena je i nominalna vrijednost svih akcija preduzea.

Poetkom rada berze zapoela je i trgovina akcijama (po principu ponude i potranje)

te e samo na berzi biti mogue utvrditi bonitet i stvarnu vrijednost akcija svakog

pojedinanog preduzea. U prvim danima rada berze vrijednost akcija preduzea se

kretala u rasponu od 4% do 185% njihove nominalne vrijednosti.

2.6. Uloga menacerskog kadra u upravljanju preduzeem

Iako e u narednim poglavljima detaljnije biti opisani uloga i znaaj tehno-

menaderskog kadra u pripremi o realizaciji projekata te organizaciji preduzea

potrebno je istai da se povoljan rezultat u poslovanju preduzea moe ostvariti

samo punom koordinacijom svih elemenata organizacije i raspoloivog kadra (od

fizikih izvrilaca graevinskih poslova pa do sektora marketinga, prodaje, pripreme i

ugovarakog tima).

Jedna od kljunih uloga menadera je i rukovoenje koje moemo definisati kao

proces kreiranja i odravanja uslova u kojima pojedinci, radei zajedno, postiu

odreene ciljeve. Menader treba da stvori uslove u kojima e zaposleni da ostvaruju

postavljene, odnosno zahtijevane, grupne ciljeve sa najmanjim utrokom vremena,

novca i materijala. Pri tome, menader postavlja ciljeve i kree u njihovo ostvarenje,

a uspjean je samo onaj menader koji ostvaruje postavljene ciljeve i zadatke u

odgovarajuem

Inženjerska ekonomija

Text of Inženjerska ekonomija

· predmeta: Poslovne komunikacije, Društvo i održivi razvoj/lnženjersko obrazovanje i održivi razvoj, Inženjerska etika, Socijalni i pravni aspekti informatike, Inženjerska

INŽENJERSKA GRAFIKA I DOKUMENTACIJA - ucg.ac.me · INŽENJERSKA GRAFIKA I DOKUMENTACIJA Elektrotehnički fakultet Univerziteta Crne Gore Prof. dr Darko Bajić 2017

Inženjerska matematika 3 Tutorijal 1

INŽENJERSKA GRAFIKA I DOKUMENTACIJA · INŽENJERSKA GRAFIKA I DOKUMENTACIJA IV predavanje PRESJECI . PRESJECI Složene predmete sa šupljinama i zaklonjenim detaljima potrebno je

INŽENJERSKA MATEMATIKA 1 TUTORIAL 8 - WordPress.com · inŽenjerska matematika 1 tutorial 8 diferencijalni raČun realnih funkcija jedne realne promjenjive zadaci + teorija autor:

Preddiplomski sveučilišni studij Poslovna ekonomija ...web.cz.unidu.hr/datoteke/820/preddiplomski_me--unarodna.pdf · meĐunarodna ekonomija monetarna ekonomija vanjskotrgovinsko

Inženjerska hidrologija H. Hrelja.pdf

Inženjerska-2-skripta (1)

EKONOMIJA I FINANSIJE EKONOMIJA U …

Inženjerska grafika - masfak.ni.ac.rs

Geologija u graditeljstvu (građevinarstvu) INŽENJERSKA GEOLOGIJA

Inženjerska informatika · 2018-10-25 · INŽENJERSKA INFORMATIKA TEHNIÖKI SISTEM Prof. Dr Miroslav Trajanovié . STRUKTURA ulazni kanal UPRAVLJACKI upravljanje SISTEM MEMORIJE

INŽENJERSKA GEODEZIJA 1 (Б2Г3И1

Inženjerska matematika III

Inženjerska geodezija - geoservis.ftn.uns.ac.rs · Inženjerska geodezija • 12+1 termin predavanja • Fond časova 3+3 • Polaganje ispita pismeno i usmeno • 2 kolokvijuma

INŽENJERSKA GEOLOGIJA

Zvonko Herold - Računalna i inženjerska grafika

Inženjerska komora Crne Gore

AKADEMSKE STUDIJE MASTER PROGRAM · informatiČka ekonomija? digitalna-cyber, nova ekonomija ekonomija znanja, web ekonomija virtuelna ekonomija e-readiness /e-spremnost/ infrastruktura

Inženjerska grafika geometrijskih oblika

Ekonomija - Pu - Zavod IRCimpletum.zavod-irc.si/docs/Skriti_dokumenti/Ekonomija-Pusnik.pdf · 1.1 EKONOMIJA Ekonomija je sestavljena iz grških besed oikos (dom) in nomos (pravilo,

MoD Project Aquatrine (Ekonomija Partnerstva) 2007 Ekonomija Partnerstva

Inženjerska Geodezija Sve

Inženjerska grafika i dokumentiranje

Inženjerska Grafika

Ekonomija, trgovina i poslovna administracija Ekonomija ... kv... · 6 SEKTOR - EKONOMIJA, TRGOVINA I POSLOVNA ADMINISTRACIJA PROFIL PODSEKTORA - EKONOMIJA (FINANCIJSKA ZANIMANJA)

geometrijskih oblika · 2013. 3. 25. · Inženjerska grafika geometrijskih oblika Inženjerska grafika je tesno povezana sa sledećim matematičkim disciplinama: Analitička, projektivna

EKONOMIJA I FINANSIJE EKONOMIJA U POSTPANDEMIJSKOM …library.fes.de/pdf-files/bueros/sarajevo/16514.pdf · 2020. 9. 15. · EKONOMIJA I FINANSIJE EKONOMIJA U POSTPANDEMIJSKOM VREMENU

Poslijediplomski doktorski studij: EKONOMIJA I POSLOVNA EKONOMIJA

Ekonomija, trgovina i poslovna administracija Ekonomija ... · SEKTOR - EKONOMIJA, TRGOVINA I POSLOVNA ADMINISTRACIJA PROFIL PODSEKTORA - EKONOMIJA (FINANCIJSKA ZANIMANJA) 7 Ekonomija

Documents

Inženjerska ekonomija

Text of Inženjerska ekonomija