Ipeshkvia Shkup Prizren Neper Shekuj

8/10/2019 Ipeshkvia Shkup Prizren Neper Shekuj

http://slidepdf.com/reader/full/ipeshkvia-shkup-prizren-neper-shekuj 1/258



Dr. Don Gasper GJ INI

Dr. Don Gasper Gjini lineli ne Feriza j me

24 shatator 1930 nga prinderit Kola dhe

Dushe Gjini, familje kjo e rnadhe dhe bujare

rne 12 f emije. U shugurua per prift me 2

korrik 1955. Piesen me te rnadhe te jetes ia

ka kushtuar veprimtarise baritore, sher bimit

rneshtar ak, ne fillirn si sek r etar i ipeshk vit,

me vone si k ancelar, f arnullitar ne Feriza jdhe se funeli deri ne vdekje ne Shkup. Vite

rne rradhe ishte kr yetari i Gjyqit Kishtar

Dioqezan, stueliues i palodhshem i se kalua-

res sone fetaro-kom betare, bashkepunetor i

zellshem i »Drites«.

Ka doktoruar ne Rome te drejten k anonike

ne Universitetin e famshern »Propaganda

Fide - Urbaniana« ne vitin 1968 rne k ete te-

me. »De fontibus historico- juridicis ecclesiae

Scopiensis«, R ornae, 1968 (M bi bur imet hi-

storiko-juridike t e Ki she s se Shk u pit) shk r uar

dhe rnbrojtur ne gjuhen latine rne suksesin

me te larte dhe lavdate. Kete teme ai e ka punuar edhe me vone dhe ne forme te zg je-

ruar e ka botuar ne gjuhen kroate »Skopsko-

Pr izrenska biskupija kroz stoljeca« (Ipesh-

k via S hk u p-P r iz r en ne per shek u j) KS - Dri-

ta, 1986, fq. 240. Po ashtu ka perpiluar dhe

botuar li br in e ur ateve »Shujta shpirterore«,

Drita, 1978, 1986.

Mbi te g jitha ishte pr if t, predikues i palodh-shern dhe i paluhatshern, guximtar i se ver te-

tes dhe te drejtes, kujdestar i zellshern per

te sernure, babe i mire dhe bujar per skam-

nore.

Jeta dhe vepra e tij jane permendore tö

gjalla shpir terore, fetaro-kulturore per rnesin

tone, edhe me gjere, per popullin tone

shqiptar. Dr . Don Gasper Gjini i pari e dha

n je par aqitje panor arnike te historise se kr is-

hter izmit ne popullin shqiptar prej kohes

apostullike e deri ne dite tona. Kjo pasqyre

e se k aluares sone, te pergjakshme dhe te

lavdishme, pa dyshim do te jete drite dhe

r ruge per nje ardhmeri me te mire.



PARATHENIE

Me nje te kaluar te gjate prej me se gjashternbedh jete shekuj e gjysme, kjodioqeze ende nuk e ka te shk r uar historine e vet si e kane shumica e institucioneve

te ketilla. C'eshte edhe me keq, nuk kemi as ndonje pasqyr e sistematike e cila dot'i perfshinte se paku per iudhat k r yesore te zhvillimit te k rishterizmit ne keto ane.K y f akt nuk me ka lene te qete dhe pr andaj g jithnje me k a nxitur te bej dick a.Derisa mer r esha me studime t jera, gezohesha pa mase kur zbuloja ndonje g jur me ,shk rim a po njohuri te r e ja per dioqezen time te lindjes. Keshtu vendosa ta f illo jnjestudim sistematik , aq sa te jete e mundur .Fillimi s'k a qene as pak i Iehte. E kisha ndjenjen e n jeriut i cili ne nje ar e te jette madhe perpiqet ta mbledhe grurin kalli per kalliri. Por me m bante vazhdimishtshpresa dhe ur tia popullor e: »Kokerr k ok er r behet buka!«,

Duke i studjuar shkrimet rne te v jetr a, te gjetur a mbi keto vise, kam pare seato kane te bejne me Dardanine, Kishen Dardane dhe me besimtar et e sa j. Kjoishtenje krahine e vecante kishtare dhe administrative. Metr o poli i sa j ishte Sk upi,Shk upii sotem. K y fakt pra, se pik erisht ne k ete ter ritor katoliket kane jetuar nekontinuitetshumeshekullor deri me sot, me k a dhene shk as dhe arsye qe f illet e vepr imtarisedhe te mendimit te Kishes, zhvillimin dhe vepr imtar ine e saj te mevonshme nek eto

ane, t'i lidhi me kete k rahine. Nder sa per pjeset tjera te ter ritorit te dicqezes sesotme, k am gjetur me pak te dhena dhe disi sik ur ato gjithmone kane mbetur ne

periferi te ngjarjeve kishtare.Materialin kr yesor per periudhen e pare e k am gjetur neper letr at e shumta teipeshkvijve te Romes te derguara ipeshk vijve dardane, perkatesisht mitr o politit tetyre si dhe ipeshkvijve tjer e te Ilir ikut te madh. Ketu jane edhe shume pergjigje te

papeve ne pyetjet e ipeshk vijve dardane lidhur me ceshtje te shumta e tendryshmete jetes dhe te disiplines kishtar e. Te gjitha keto gjenden ne permbledhjet e v jetr ate letrave te pa peve si dhe ne kolekcionet me te her shme jur idike.

Per dy periudhat tjera e k am shfrytezuar materialin e rua jtur neper arkivat endr yshme si: ne Arkivin e Pro pagandes ne R ome, ne Ark ivin e Ministrise sePunevete Jashtme ne Paris, ne Ar kivin Shteteror te Zares, si dhe ne disa arkiva tefamullivetona. Per shk ak te kohes se kufizuar dhe pamundesise tjeter , nuk kam mundur t'ukushtoj sa duhet kohe k etyr e arkivave, pr anda j besoj se ne to k a ende edhe shumemateriale me vler e. Per vec kesa j, g jate punes k am pare se duhet te hulumtohen

5



edhe arkivat e Vienes, te Londres e gjithashtu edhe ata te Stambollit. Kjo detyre umbetet te rinjeve. Arkivi i dioqezees sone nuk ek ziston me. Ne te ka pasurmaterialete vlefshme par ne vitin 1941 qe zhdukur krejtesisht kur nje bombe e goditindertesene ipeshkvise, me (rast u zhduk gjithcka kishte ne te. N je pjese te konsiderueshmete materialit e kam mbledhur kokrra kokrra neper shume vepra te botuara te vendit

dhe te jashtme, te eilat jane permendur ne vendet perkatese ne kete liber. Ndarjen e ketille te ketij punimi, ne te vertete e kane diktuar nje varg ngjarjeshte rendesishme te eilat dis i edhe jane bere si kufij midis periudhave te eaktuara ,

prandaj nga ky aspekt kjo me eshte dukur me e logjikshme dhe me e pershtatshme.Jane zgjedhur ato kapituj te eilet k ane qene me te rendesishem dhe mekarakteristike

per periudhat e eaktuara. Natyrisht, kufijte e sotem te dioqezes nuk perputhen plotesisht me ata qe dot'i gjejme ne disa k apituj, sepse neper kaq shume shekuj sigurisht se ka pasur edhe

mjaft ndr yshime. Pervec kesaj, ne kete dioqeze ndonjehere jane perfshire edhevende mjaft te largeta nga ky territar, por qe ne aspektin kishtar kane gra vituar kahky mjedis, ose kane qene nen juridiksionin e tij.Deshiroj me kete rast t'u falenderoj te gjithe atyre qe ne cfaredo menyre mekane ndihmuar ne kete pune, pa ndihmen dhe keshillat e te cileve , kjo veper nukdo te ishte perfunduar .Jam i bindur se me gjithe vullnetin e mire dhe te gjitha perpjekjet, kane mbe-tur edhe mjaft leshime dhe zbrazeti, sikurse te cdo veper njerezore.Shpresoj se ky liber do t'i sherbe je njohjes me te mire te se kaluares se largetdhe te afert te katolikeve te ketyre aneve te eilet me shekuj kane qendruar si roje

besnike te amanetit te shenjte te shen Palit.G. Gj.

6



SHK URTESAT

Acta A postolicae SedisActa et diplomata r es Albaniae mediae aetatis illustrantia, colleg. ThalloczyL. - Jireöek C. - Sufflay E., I-lI, Vindobonae 1913-1918.

Archivio storico della S. Congregazione »de Propaganda Fide«, Roma:Scritture riferite nei CongressiScritture originali rifer ite nelle Congregazioni Gener aliAr k ivi i famullise se JanjevesArk ivi i farnullise se LetnicesArkivi i f amullise se PrizrenitArkivi i famullise se StubllesCorpus Scriptor um ecclesiasticorum latinorumDr zavni arhiv, ZadarEnchiridion Fontium historiae ecclesiasticae antiquae ed. K irch C.,

Bar cinone 1965.Illyricum SacrumGodisnjak Istorijskog drustva Bosne i Hercegovine, Sar a jevoGlasnik muzeja K osova i Metohije, PristinaGlasnik Skopskog Nauönog drustva, SkopljeGlasnik Srpskog uöenog drustva, BeogradGlasnik zemaljskog muze ja, SarajevoGlas SANU - Srpska akademija nauka i umetnosti (dikur : SA N - Srpskaakademija nauka; SKA - Srpska kraljevska akademija), BeogradIstoriski casopis SANU

Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectioMonumenta Germaniae historica, Auetores antiquiMonumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium, Zagabr iae

Narodna enciklopedija (Stanojevic)Migne, Patrologia gr aecaMigne, Patrologia latinaPrilozi za orijentalnu filologiju i istor iju jugoslavenskihnaroda pod turskom vladavinom, Orijentalni institut u Sarajevu

7



R EG Gr egorii I Pa pae Registr um EpistolarumS pomenik Spomenik SA NU (SAN, SKA) S pomenici Spomenici za srednovekovnata i ponovata istor i ja naMakedoni ja, Skopje Starine Starine JAZU VIZINJ Vizantiski izvori za istori ju nar oda Jugoslavi je, Beograd

ZFF Z bor nik Filozof skog fak ulteta, Beogr ad

8



PERMAJTJA

Par athenie ................................................................................................................................ 5Shk urtesat .................................................................................................................................7Bur imet eliteratures . ............................................................................................................. 11

Pjesa e pare: KRISHTERIZMI NE DAR DA NI

Agir ni i Krishterizrnit dardan ................................................................................................ 23Fillir ni dhe organizimi i Kishes dardane .................................................................................29I peshkvijte dardane ne koncilet e para te

perg jithshme ...........................................................................................................................32Skizmat dhe i peshkvijte dardane ............................................................................................36Vikariati i Selanik ut ................................................................................................................42Justiniana Prima .....................................................................................................................44Qendrimi i ipeshk vijve dardane ne diskutimetmbi »Tria capitula« ................................................................................................................ 50Dioqezat dardane dhe ipeshk vijte ...........................................................................................54

Shenjterit dardane .................................................................................................................. 59Letr at e r uajtura m bi Kishen dardane .....................................................................................64

P jesa e dyte: PERIUDHA E ER RESlRES DHEE P ASIGURISE

Kisha dardane gjate periudhes se ardhjes se

sllaveve .................................................................................................................................. 71Krishteret e Dardanise ne rrethanat e reja .............................................................................. 75Kishat k atolik e dhe bashk esite e tyre ne

Serbi nga shek ulli XIII der i ne shek ullin XV ........................................................................ 83G jend ja e katolikeve nen sundimtaret serbe .......................................................................... 90K atoliket e atehershem te ketyre vendeve ........................................................................... 102Dioqeza e Prizrenit dhe titullar et e saj ................................................................................. 116I peshkvijte e kesaj per iudhe ................................................................................................. 121Ardhja e osmanlinjve ........................................................................................................... 126Islar nizimi i katolikeve ne Kosove ...................................................................................... 130Laramania ............................................................................................................................ 147Katoliket, kishat dhe famullite e tyre ne

shekullin XVI dhe XVII,sipas burimeve te Vatikanit ................................................................................................. 155Perpjekjet ekumenike gjate sheku jve XVI dheXVII .................................................................................................................................... 165Sinodet e dioqezave ............................................................................................................. 169

9



Shenjter it e k etyre aneve ..................................................................................................... 174Pishtar et e arsimit dhe pionieret e shkollimit ne dioqezen tone ........................................... 179Martiret e Karadakut ........................................................................................................... 189

Ipeshkvi jte prej shekullit XVII e deri ne ditet tona .............................................................. 196Gjendja e tanishme e dioqezes ............................................................................................. 209

SHTOJCAT

Letra e ipeshk vijve dardane der guar per andorit Leonit I, ne vitin 458 ................................ 214Letra e ipeshkvijve dardane der guar papes Gelazit ne vi tin 494 ........................................ 215Kronotak sa e ipeshk vijve te territorit te I peshk vise Shkup-Prizren ..................................... 217

Rezymeja ............................................................................................................................. 219

Zusammenfassung ............................................................................................................... 219

FOTO GR AFIT…………………………………………………………………………..227

10



BUR IMET E LITERATURES

I. Burimet

A - Bur imet e pa botuar a

1 Ar kivi i Kongregates per per ha pjen e f ese (Ar chivio storico della S.Congregazionede Pr o paganda Fide):

a) Scritture rif erite nei Congressi - Sc. b) Le Scrittur e originali riferite nelle Congregazioni Gener ali - SOCG.c) Visite e Collegi.

2 Archives du Minister e des aff aires etr anger es (Paris) - Turquie, Corr es pondancePolitique de Consuls, Salonique, vol. 6, 7 dhe 8.3 Arhivi shteter or ne Zar e: Acta pr aesidialia 1844 dhe 1845 - DAZ4 Arhivi i Famullise se Jan jeves: libr i »Status animarum II«. - AFJ.5 Arhivi i Famullise se Letnices: Li ber status animarum; Pia unio BMV in Letnica

AFL.

6 Arhivi i Famullise se Prizrenit: fandet e ndr yshme. - AFP.7 Arhivi i Famullise se Stublles: te disa viteve te ruajtura. - AFP.

B - Burimet e botuar a:

Acta et Decreta sacr osancti oecumenici Concilii Vaticani, Romae 1872.Acta 'et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustr antia, colleg Thalloczy L. -

Jireöek C. - Sufflay E., vol. I-II Vindobonae 1913-1918.Acta R omanorum Pontificum a S. Clemente I (an. c. 90) ad Coelestinum III, vol.

I, Vaticanis 1943.Acta Sanctorum, III, Antver piae 1737.Anonymi Descr i ptio Eur o pae Orientalis, ed. Gorka dr . 0., Cr acoviae 1916.Attaleiates M., Istoria, rec. I. Bekker us, Bonnae 1853.

Batthyany 1., Leges Ecc1esiasticae Regni Hungariae, et Provinciarum adiacentium I,Albae Carolinae 1785.

11



Benedicti XIV Bullarium, I, Romae 1746.

Bösendorfer J., Diarium sive prothocollum vener a bilis conventus s. Crucis InventaeEssekini intr a muros ab anno 1686 usque ad annum 1851, Rad JA ZU 35,Zagr eb 1916.

Bullarium Ordinis Praedicatorum 11, R omae 1730; VI, R omae 1735.Bullarium Pontif icium S. C. de Propaganda Fide I, Romae 1839.

Bullar ium Franciscanum Romanor um pontificum constitutiones, e pistolas ac diplo-

mata continens tribus ordinibus Minor um, Clarissarum, et Poenitentium con-cessa I-IV, Romae 1759, V-VI, Romae 1898.Bur ime te Zgjedhura per historine e Shqi perise: shek . VII-XV, I, Tirane 1962.Collectanea S. Congregationis de Propaganda Fide, I, Romae 1907.Collectio Lacensis, sive Acta et Decreta Sacrorum Conciliorum r ecentiorum, I, Ro-

mae 1946.Concilium Provinciale sive nationale Albanum habitum anno 1703, Romae 1706.Concilium Albanum Secundum Provinciale sive Nationale ha biturn anno 1871, Ro-mae 1876.Concilium Al banum tertium Provinciale sive Nationale habitum anno 1895 Leone

XIII Pont. Max., Romae 1897.Corpus Iuris Civilis, 111, Novellae, r ec. Schoell R ., a bs. Kroll G., Ber olini 1954.Coustant, E pistolae romanor um pontif icum, I, Par isiis 1721.Cele bi E., Putopis, odlomci 0 jugoslovenskim zemljama, perkthirn, Sabanovic H.,

Sarajevo 1979.Dinic M., Iz Dubrovaökog arhiva, I, Beograd 1957.

Draganovic dr . K ., Izvjesce apostolskog vizitatora Petra Masar echija 0 prilikamakatol. naroda u Bugarsko j, Srbiji, Srijemu, Slavoniji i Bosni g. 1623. i 1624.,Starine JA ZU XXXIX, Zagr eb 1938.

Duchesne L., Liber Pontif icalis, 11, Paris 1892.

Dujöev I., 11 cattolicesimo in Bulgaria nel sec. XVII secondo i processi informativisulla nomina dei vescovi cattolici, OCA - 111, Romae 1937.

I n jejti, Sofijskata katoliska ar hie pisk o pija prez 17 vek. Izuöavanie i dokumenti (l'ar -civescovado ccattolico di Sofija nel secolo 17°. Studio e documenti), Sofija1939.

Epistolae Im per ator um, Pontif icum, alior um inde ab anno 368 ad annum 553 dataeAvellana quae dicitur Collectio-SCEL-, t. 35, p. 1,11, ed. Günther 0., Vindo-

bonae 1895-1898.Eubel C. ,Bullarium Franciscanum sive Romanor um pontificum constitutiones, V,

Romae 1898.I nje jti, Hierarchia catholica medii aevi, 6 vol., Monasterii-Patavii 1898-1958.Fermendzin E., Izpr ave god. 1579-1671 tiöuce se Crne Gore i stare Srbije, StarineJAZU XXV, .Zagr e b 1892.

I n jejti, Acta Bosnae potissimum ecclesiastica cum insertis editorum documentorumregestis ab anno 925 usque ad annum 1752, MSHSM XXIII, Zagabr iae 1892.

I n je jti, Acta Bulgar iae ecclesiastica a b a. 1565 usque ad an. 1799, MSHSM XVII,Zagabriae 1887.

Gams P., Series episcopor um Ecclesiae catholicae quotquot innotuerunt a beato Pe-tro apostolo, R atis bonae 1873.

Gelzer H. - Hilgenfeld H. - Cuntz 0., Patr um Nicaenorum nomina latine graececo ptice syr iace arabice armenice, Lipsiae 1898.

12



Guilelmus A., Dir ectorium ad passagium faciendum per Philippum r egem Franciaein ter r am sanctam anno 1332, (p jeserisht), ne: SPOMENICI za srednovekov-nata i ponovata istor ija na Makedonija tom II, Sko pje 1977, 603-620.Gregor ii I Pa pae R egistr um E pistolarum ed. P. Evald-l. Har mann, MGH, I-lI,

Berolini 1887-1899.Hadzibegic H. - Handzic A. - Kovaöevic E., Oblast Br ankovica, Opsir ni katastar ski

popis 1455. godine, Sar ajevo 1972.

Heffele Ch. - Leclercq H., Histoir e des conciles 1 2, Par is 1907.Hierocles, Synecdemus, rec. Bekker us 1., Berolini 1848.Ho berg H., Taxae pro communibus ser vitiis. Ex libris o bligationum a b anno 1295

usque ad annum 1455 confectis, Cittä deI Vaticano 1949.Holsteinus,Collectio R omana bipar tita, I,Romae 1662.Hur muzaki E., Documente pr ivitore la Istoria Romanilör , I, Bucur esci 1887.Ivic P. - Gr kovic M., Deöanske hrisovulje, Novi Sad 1967.J affe Ph., R egesta Pontif icum R omanorum a condita Ecclesia ad annum post Chr .

n. 1198. Ed. 2 correctam et auctam aus piciis G. Wattenbach cur averunt F.Kalten brunner - P. Evald-S. Loewenfuld, I-lI, Lipsiae 1885-1888.

Jor ga N., Notes et extr aits pour servirä

l'histoire des cr oisades au XV siecle, I-VI,Paris 1899-1916.Ljubic S., Listine 0 odnosajih izmezu juznoga Slavenstva i mletaök e re publik e, I-X,

Zagre b 1868-189l.Mansi 1. D., Sacr orum concilior um nova et amplissima collectio, 53 vol, Florentiae

- Venetiis - Par isis - Lipsiae 1759-1927.Marcellinus c., Chr onicon, ed. Mommsen Th., MGH, AA, XII,Berolini 1893.Mar tinis de R., Juris Pontificii de Propaganda Fide, I, Romae 1888.Mazar ek don N., Breve Cenno circa gli esiliati cripto-cattolici del'la parrochia di

Zer nagor a, nominatamente dei villaggi Stubla, Bincia, Terziai e Vernakolo

nell'ano 1843-1846, Zernagora-Letniza 1882.Mercati A., Raccolta di Concordati su materie ecclesiastiche tra la Santa Sede e leautoritä civili, I, Vaticanis 1954.

Migne J. P., Patr ologiae cur sus completus, series latina, 221 vol, Par isiis 1879-1880.I n je jti, Patrologiae cur sus completus, series gr aeca, 161 vol, Par isiis 1886.Milo jevic M. S., Deöanske hrisovulje, GSUD XII, Beograd 1880.Mollat G., Jean XXIII (1316-1334), Lettr es communes, VI, Paris 1912; VII, Paris

1914.Par they G., Hieroclis synecdemus et Notitia gr aecae e piscopatus, Ber lin 1866.Peter ffy c., Sacr a Concilia Ecclesia Romano - catholicae in r egno Hungariae cele-

brata a b anno Chr isti 1016 usque ad annum 1734, II, Possonii 1742.Potthast A., Regesta Pontif icum Romanor um inde ab anno MCXCVIII ad annum

MCCCIV, 2 vo1., Berolini 1874-1875.Raöki dr ., F., Documenta histor iae croaticae periodum antiquam illustrantia, VII,

MSH, Zagabriae 1877.I njejti, Izv jesta j bar skog nadbisk upa Mar ina Bizzia 0 svo jem putovanju god. 1610.

po Arbanask oj i Star oj Sr bi ji, Star ine JAZU, XX, Zagre b 1888.Raynaldus 0., Annales ecclesiastici ab anno 1198, ubi desinit Baronius, 9 vol, Roma

1646-677.Ritzler R . - Sefrin P., Hierrachia Catholica medii et recentioris aevi, vo1. VI (1730-

1799), Patavii 1958.

13



Sacrosancta Concilia ad R egiam editionem exacta studio Ph, La bbaei et G. Gossar-tii, II, Venetiis 1728.Smiöiklas T., Codex diplomaticus regni Cr oatiae, Dalmatiae et Slavoniae, XIV, Za-

gr e b 1916.Sto janovic St., Star e srpske hrisovulje, letopisi, r odoslovi, S pomenik SK A, III, Beo-

gr ad 1890.Sto janovic Lj., Stari srpski za pisi i natpisi, I, Beograd 1912.Sabanovic dr H., K ra jiste Isa-Bega Ishakovica, Zbimi katastr sk i po pis iz 1455 godi-

ne, Sar a jevo 1964.Sisic F., Priruönik izvora hr vatske histor ije I 1, Zagreb 1914.Tarouca C. S., Collectio Thessalonicensis ad f idem Cod. Vat. lat, 5751, Textus et

documenta, I 23, R omae 1937.Theiner A., Veter a monumenta Slavorum Mer idionalium historiam illustr antia, I,

R omae 1863; II, Zaga briae 1875.I njejti,Veter a monumenta his tori ca Hungariam sacram illustr antia, I-II, Romae

1859.Theophanis, Chr onogr a phia, rec, C. de Boor , Li psiae 1885.Thiel A., E pistolae R omanor um pontificum genuinae et quae ad eos scri ptae sunt a

s. Hilario usque ad Pelagium II, I, Brunsber gae 1868.Turner C. H., Ecclesiae Occidentalis monumenta juris antiquissima, Oxonii

MDCCCXCIX.Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod, Opsir ni po pisni defteri od

XV vek , tom III, pod r edakcija na Metodi ja Sokoloski, Sko p je 1976.Victor Tonnen., Chr onica,MGH, AA, IX, Berolini 1894.Vizantiski izvor i za istoriju nar oda Jugoslavije, I, Beogr ad 1955.Wad ding L., Annales Minorum, I-XII, Ad Cl ar as Aquas 1931.Zamputi 1., Relacione mbi g jendjen e Shqiperise verior e e te mesme ne shekullin

XVII, v. 1., Tir ane 1963.

II. Literatur a

ALTANER B., Patrologie, Leben, Schrif ten und Lehr e der Kir chenvater , Fr eiburgim Br eisgau 1950.

ANTOLJAK S., Kako je doslo do imena »Skopje«, ne: Godisen Zbor nik , Filozof-ski f akultet na univerzitetot Skopje, knj. 12., Skopje 1960.

Atlas zur K ir chen-Geschichte, Fr eibur g im Breisgau 1970.BALA N P., Delle r elazioni f ra la Chiesa cattolica egli Slavi (della Bulgaria, Bo-

snia, Ser bia, Erzogovina), Roma 1880.BARJAKTAROVIC M.R ., Rugovo, Etnolosk a i antr o pogeogr af sk a pr ouöavanja,

Beograd 1957.BARISIC F., Pro ces slovenske kolonizacije istoönog Balk ana, Simpozium, Predslo-

venski etniöki elementi na Balk anu u etnogenezi juznih Slovena, Sar a jevo1969.

BATTIFOL P., Le catholicisme des or igines ä Saint Leon IV, Le Siege A postolique(359-451), ed. 2., Paris 1924.

BAUD R A ND M., Lexicon geographieum, in quo univer si orbis urbes, Provinciae,Regna, Maria, et Flumina recensentur Parisiis 1670.

14



BINTER IM A., Suffr aganei Colonienses extr aor dinarii, sive de sacrae Coloniensisecc1esiae propepiscopis, vulgo Weihbischöfen, syntagma historicum, Mogun-tiae 1843.BOZIC 1., 0 jurisdikciji Kotorsk e di jeceze u srednjevekovnoj Srbi ji, Spomenik

SAN 103, Beograd 1953.BR LEK M., Conventus S. Fr ancisci Ragusii (Dubrovnik ), Historica lineamenta,

Miscellanea Melchior de Pobladura, I, R omae 1964.BUTORAC P., Cetiri pisma nadbisk upa Vicka Zma jevica, Starine JAZU 41, Za-

gr eb 1948.BUTUR AC dr J., Fra Ivan Pozezanin za latinsku sk olu u Pozegi g. 1637, Almanah

Pozcske gimnazije 1699-1969.I n jejti, Katoliök a crk va u Slavoniji za tur sk og vladanja, Zagr e b 1970.

BUTUR AC J. - IV ANDIJA A., Povijest K atoliöke Crk ve medu Hr vatima, Zagreb1973.

CUHLEV D., Istori ja na Bulgar sk ata Crk va (864-1186), I, Sofija 1911.CVInC J., Balkansko poluostr vo i juznoslovenske zernlje, Beogr ad 1966.I njejti, Osnove za geogr afi ju i geologi ju Mak edonije i Stare Sr bije, III, Beograd

1911.

CER SKOV E., Oko problema komunikacije i polozaja nasel ja na Kosovu i Meto-hi ji u rimsk om per iodu, ne: GMK M II(1957).

I nje jti, Antiök a bista zene iz Klokota, ne: GMK M III(1958).I nje jti, Rimljani na K osovu i Metohi ji, Beogr ad 1969.

CILEV P., O bikolka iz al banski selista v Pristinsko, Prizrensko, De brsko i Ohrid-sk o, Izvestija na Narodni ja muze j v Sof ija,VI (1926).

CERIC C., Muslimani srpskohrvatskog jezika, Sara jevo 1968.CIVETINA M., DOMENICHELLI T., Orbis Seraphivus, II 1, Ad Claras Aquas

1887.CIVILTA CATIOLICA, II Concilio Vaticano secondo, Ter zo per iodo 1964-1965,

IV, Roma 1965.DELEHA YE H., Castor et Pollux dans les legendes hagiogr a phiques, Analeeta

Bollandiana 23 (1904).DE NOR IS H., Dissertatio historica de Synodo quinta oecumentica, Patavii 1673.DEROK O A., Srednjevek ovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Mak edoniji, Beograd1950.I njejti, Monumentalna i dekor ativna arhitektur a u sr ednjevek ovnoj Srbiji, Beo-

grad 1962.I nje jti, S pomenici arhitekture IX-XVIII veka u Jugoslaviji, Beograd 1964.

DIEHLE CH., Justinien et la civilisation byzantine au VI-e siecle, Paris 1901.DIMOVSKI dr . S., Crkovna istorija na makedonskiot narod, Skopje 1965.DINIC M., Oblast Brankovica, Prilozi za kn jizevnost, jezik, istoriju i folklor ,

:XXVI, sv. 1-2(1960).I njejti, Za istoriju r udar stva u srednjevek ovnoj Srbiji iBosni, I, Beograd 1962.

DRIAULT E., La question d'Orient, Paris 1917.I nje jti, The idea of a postolicity in Byzantium and legend of the a postole Andrew,

Cambridge (Massachusetts) 1958.DUCHES NE L., L'Illyricum ecclesiastique, Byzantinische Zeischrift, I (1892).DUJCEV I., Bogdan A., ne: Dictionnaire d'histoire et de Geogr a phie ecclesiasti-

ques, IX, Paris 1937.I njejti, Bogdan P., ne: Dictionnair e d'histoire et de Geographie ecc1esiastiques,IX, Paris 1937.

15



DJIVANOVIC N., Dubr ovcanin Toma Tomieie (1710-1793) K atoliöki nadbiskup uSkoplju, GS ND, II, Sk o plje 1927.GIANELLI c., Documenti inediti sullo stato di alcune comunitä cattoliche della

Serbia meridionale nel 1578, Ricerche slavistiche, II, Roma 1953.GJINI G., De fontibus historico-juridicis ecc1esiae Scopiensis, Romae 1968 (diser ta-

cioni ne dor eshkr im),ELEZOVIC GL., Reönik kosovsko-metohijsk og dijalekta, Beograd 1932.

Encyclopedie catholique du monde chretienne, Bilan du Monde, t. II, (s. 1.),1964.Enzyklopaedie des Islam, bot. M. T. Houtsman, A. J. Wensinck , W. Hef fe-ning, H. A. Gibb, E. Levi-Provencal). III, Leiden-Leipzig 1936.

EVA NS A. J., Antiquar ian resear ches in Illyricum (Ar cheologia or miscellaneoustr acts r elating to antiquity, XLIX, London 1885.

FARLATUS D. - COLETUS I., Illyricum Sacrum, 8 vol, Venetiis, 1751-1819.FERR AR I G., La Chiesa Or todosa Albanese, Or iente cristiano, an. XVIII, nr. 4,Paler mo 1978.FILIPOVIC S. M., Has pod Pastrikorn, Sarajevo 1958.

FILIPOVIC N., Pogled na osmansk i f eudalizam, GID BiH, IV, Sarajevo 1952.I njejti Iz istorije Novog Brda u drugoj polovini XV i pr vo j polovini XVI ve-ka,GID BiH, Sarajevo 1954.

FOLIC M. - LUKIC M., Informativni pregled konzer vatorskih r adova na s pomeni-cima kultur e Kosova od 1962 do 1972 godine, Starine Kosova-Antik itete teK osoves, VI-VII, Pr ishtine 1972-1973.

FOR GET J., Diacres, ne: Dictionnaire de theologie catholique, IV 1 Paris 1920.GELZER H., Der Patriarchat von Achrida.Leipzig 1902.GERZINIC A., Boz ji sluzabnik Janez Gnidovec, duhovnik , vzgo jitel j, misijonar ,

sk of , Buenos Air es 1972.

GILJFERDI NG A. F., Putovanje po Hercegovini, Bosni i Star o j Srbiji, Sar a jevo1972.

GOLUBINSKIJ E., Kr atkij oöer k istor ii pravolslavnih cer k vei Bolgar skoj, Ser bskoji Ruminsko j ili Moldo-Valaskoj, Moskva 1871.

GRA NIC B., Osnivanje arhie pisk opi je u gradu Justiniana Prima 535 g. po Hr.,GSND, I, Skoplje 1926.

GRUJIC R., Skopska eparhija, Narodna enciklopedija, IV, Zagr e b 1929.I nje jti, Gr o b cara Dusana.GS bll), I, Sko pl je 1926.

I njejti Sk o psk a mitropolija (S pomenica pr avoslavnog hrama sv. Bogor odice uSkoplju) Sk o pl je 1935.

I njejti Polosko-tetovsk a aparhija i manastir Lesak , GSND, XII, Sk o plje 1935.I nje jti, Gusari na Svetoj Gor i i Hilandarski pir g Hr usija od XII-XIV vek a,

GS ND, XIV, Skoplje 1934.GAUDEMENT J., L'Eglise dans l'Empire R oman (IV-V siecles), III, Paris (s.a.).GR UMEL V., L'Illyr icum de la mort de Valentien I (375) ä la mort de Stilicon(408), R evue des Etudes Byzantines 9 (1951).HADROVICS L., L'Eglise serbe sous la dominantion turque, Budapest-Paris

1947.HAHN von J. G., R eise von Belgr ad nach Salonik , Wien 1868.

HALIMI K ., Gornjomoravsk a »var i janta« nar odne pesme »Smr t Omer a i Merime«,GMK M I, Pristina 1956.HADZIV ASILJEVIC dr J., Skoplje i njegova ok olina,Beograd 1930.

16



HANDŽIĆ, A. Nekoliko vijesti o Arbanasima na Kosovu i Metohiji sredinom XV vijeka,Simpozijum o Skenderbegu, Priština 1969

I nje jti 0 islamizaciji u sjever o-istoönoj Bosni, PZOF XVI-XVII, Sara jevo 1970.HECQUARD H., Histoir e et description de la Haute Albanie ou Guegar ie, Paris 1858.Historija naroda Jugoslavije, I-lI, Zagr e b 1953-1959.Historia e popullit shqiptar, I-lI, Prishtine 1969.HODE B., Necrologium Fratrum Minor um de Observantia Provinciae S. P. Fran-

cisci R agusii, Analeeta Franciscana, VI, Ad Claras Aquas 1917.HONIGMANN E., Les Synecdemos d'Hierocles et l'opuscule geographique de

Goerges de Cy pre, Br uxelles 1939.I n jejti R echerehes sur les listes des Peres de Nicee et de Constantinople,Byzan-

tion 11 (1936).INALDZIK H., Od Stefana Dusana do Osmanskog Carstva, PZOF, III-IV, Sar a-

jevo 1953.ISTORISK I INSTITUT NR CRNE GOR E, Imenik geografskih naziva srednjove-

kovne Zete, Titograd 1959.IV ANOV J., Blgarski star ini iz Mak edonija, Sof i ja 19312

•

IVANOVIC R ., Deöansk i katuni, IC, III,Beograd 1952.Istor ija na mak edonskiot narod, I-III, Skop je 1969.JA NIN R ., Dacie, ne: Dictionnaire d'Histoire et de Geographie ecclesiastque, IV

Paris 1928.JASTREBOV 1., Neste 0 Gornjoj Moravi, Glasnik SUD, knj. 60. Beograd 1885.JANAUSCHEK P., Originum Cister censium, 1. Vindobonae 1877.JELENIC dr . J., Povijest Hristove Crkve, III, Zagr eb 1928.HRECEK c., Al banija u proslosti, Sr pski kn jizevni glasnik , XXXII, br . 9, Beograd

1914.

I n je jti, Rudarstvo i rudari Srbije i Bosne u sr ednjem vek u, Beograd 1940.I njejti, Trgovaök i dr umovi i r udnici Srbije i Bosne u sredn jem vijeku, Sara jevo1951.

I njejti, R omani u gradovima Dalmacije tokom sr ednjeg veka, Zbornik K . Jir eöe-k a, II, Beograd 1962.

HR ECEK J. - R ADONIC J., Istori ja Srba, I-lI, Beograd 1978.JOV ANOVIC V., U potre ba jezika i pisma u vreme Dusana, Numizmatiöar , Beo-

grad 1975.KO NDIC V. - POPOVIC V., Cariöin grad, utvrdeno naselje u vizantijskom Ilir iku,

Beogr ad 1977.

KOSTIC K ., Nasi gradovi na jugu, Beogr ad 1922.K OSTIC dr M., S pal jivan je Skopl ja 26. i 27. okto bra 1689 god. Sko pl je 1922.I njejti, Prilozi istoriji sr psk o-arbanask og ustanka 1689-1690, Ar hiv za ar banasku

star inu, jezik i etnologi ju II 1, Beograd 1924.I nje jti, Ustanak Srba i Ar banasa u Staroj Sr biji pr otiv Turak a 1737-1739 i seobe

Srba u Ugarsk u, GSND, VII-VIII, Skoplje 1930.K OVACEVIC D., 0 Jan jevu u do ba sr ednjevekovne srpske drzave, IG, 1-4 Beo-

gr ad 1953.I n jejti, Dans la Ser bie et la Bosnie medievales les r ninex d'or et d'argent, Anna-

les Econor nies Societes Civilisations, Extr ait du nr . 2 mars-avr il, Paris 1960.

K OV ACEVIC D. - K OHC D., Pr istina u sredn jem vek u, IC, Istori jsk i Institut uBeogr adu XXII, Beograd 1975.

KÖPR ULÜ M. F., Por i jeklo Osmansk e carevine, Sarajevo 1955.

17



CAROLUS A. S.P., Geogra phia sacra (sive Notitia antiqua dioecesium omniumPatr iarchalium, Metro politicarum et Episco palium Veter is Ecclesiae), Amster -dami 171l.CALINESCU G., Altre notizie sui missionari cattolici nei paesi R omeni,

Diplomata-rium Italicum, II, Roma 1930.

CLAUDE D., Die byzantinische Stadt im 6. Jahr hundert (Byzantisches Archiv),H. 13, München 1969.

CONDURACHI E., Monumenti cristiani nell'Illyrico, Ephemeris Dacoromana, IX,1940.

CORDIGNANO F., Antichi monasteri Benedettini in Al bania e lor o benemer enzesociali in Albania, La Civiltä Cattolica 80, vol. II, Roma 1920; vol. III, Roma1929.

I nje jti, L' Albania a traverso l'opera egli scr itti di un grande Missionario italianoil P. Domenico Pasi S. 1., 3 vol., Roma 1933-1934.

GOR DIGNANO F. - VALENTINI G., Saggio di un regesto storico dell'Albania,Scutari 1937-1940.

LA VISSE E. - RAMBAND A., Histoir e general du VI-e s.ä nos jour s. Les or igines

(395-1095), I, Paris 1893.LEBRETON G. - ZEILLER G., Stor ia della Chiesa dalle origini ai gior ni nostr i.

La Chiesa primitiva, I, Torino 1937.LECLERCQ H., Illyricum, ne: Dictionnaire d'archeologie chretienne et de liturgie,

VII 1, Paris 1926.LEPORSKIJ P., Istori ja Thessalonikskago egzar hata (do vr emeni prisoedinenia k

Konstantinopolskomu patr iarhatu), S. Petersburg 1901.LE QUIEN M., Oriens Christi anus (in quatuor patr iarchatus digestus, quo exhi-

bentur Ecclesiae Patriarchae caeterique Praesules totius Or ientis), I-III, Par i-siis 1740.

LJUBINKOVIC R ., Tradicija Prime Justinijane u titulaturi ohridskih arhiepisko pa,Starinar XVII, Beograd 1967.

MALBASA M., Miha jlo Suma u Osijek u, Os jeöki zbornik , V, Osijek 1956. NANNA S., L'Illirico e i suoi problemi, Oriente Cristiano, XVIII, nr. 4., Paler mo1978. MARENIN N., Al banija i Al bancite, Sof i ja 1902.MARKOVIC G., Gli Slavi ed i Papi, I-lI, Zagabria 1897.

I njejti, Dukl jansko-bar ska metro polija, Zagreb 1902.MARKOVIC V., Pravoslavno monastvo i manastiri u sredn jevekovnoj Srbiji,

Sremsk i Karlovci 1920.

MIHACEVIC fra L., Po Albaniji, Zagr eb 1911.I njejti, Schematismus almae provinciae rnissionariae Albaniae, Sar ajevo 1908.MIJOVIC P., Flor i Lavr - Neimari kamenoresci iz Ulpiane, GMKM, VII-VIII,

Pristina 1962-1963.I nje jti Sirmi jumski skulptori i kamenoresci - Quattuor coronati, Star inar , XVIII,

Beogr ad 1967.MIJATOVIC C., Jedan potomak Dusanovog bogdana, Spomenik SKA 10, Beogr ad

189l.MIRDITA Z., Rreth pro blernit te romanizimit te dardaneve, Studime Ilire, II, Pris-

htine 1978.

MIRKOVIC dr M., Pr avni polozaj i kar akter Sr psk e cr kve pod tur sk om vlascu(1459-1766), Beograd 1965.I njejti, Neka pitanja vlade Konstantina i Licinija, ZFF XII 1, Beograd 1974.

18



MITIERR UTZNER J., Conspectus Hierarchiae Catholicae per or bem terrarumtem pore concilü Oecumenici Vaticani, Brixinae 1871.

MJEDA don N., M bi ar gjipeshkvi jt e Shk u pit, Hylli i drites, I, Shk oder 1935.MOLLAT G., Vitae papar um avenienensium, I, Paris 1914.MUZIC 1., Katolicka crk va u Kral jevini Jugoslaviji, S plit 1978. NIGRIS L. GJ., Pasqyre besimi, Shkoder 1942. NOLI F., Historia e Skenderbeut, k r yezotit te Ar ber ise 1405-1468, Prishtine 1968. NOVAKOVIC ST., Srpsk e obls ti X i XII veka, Glasnik 48, Beograd 1880.

I nje jti, Hadzi Kalfa ili Cati b Cele bi ja, tursk i geogr af XVII vek a 0 Balk anskom poluostr vu, Spomenik SKA, XVIII, Beograd 1982.

I nje jti, Pr vi osnovi slovenske k n jizevnosti medu balk anskim Slovenima, Beograd1893.

I n jejti, Ohridska ar hie piskopija u poöetku XI vek a, Glas SKA 76, Beograd 1908.I njejti Nemanjiöke pr estonice, R as-Pauni-Nerodiml je, Glas SANU, 88, 1911.

NUSIC B., Kosovo, o pis zemlje i nar oda, 11, Novi Sad 1903.OSTROGOR SKI G., Istorija Vizantije, Beograd 1959.OR LOV D., Rusevine crk ve u selu Stari Pustenik , GSND, XV-XVI, Sk o plje 1936.

PANDZIC B., L'o pera della S. C. per le po polazioni della Penisola Balcanica cen-tr ale, ne: Sacr ae Congregationis de Pro paganda Fide memor ia r e rum 1 2(1622-1700).

I njejti, R om-Frei bur g- Wien 1971; 11 (1700-1815), Rom-Frei bur g- Wien 1971.Historia missionum Ordinis Fratr um Minor um, IV, Regiones proximi Or ientiset Paeninsulae Balcanicae, Romae 1974.

PASTOR L., Storia dei Papi, I, Roma 1958.PAVISSEVICH F. J., Fr angmenta poetica, elogia, e pita phia, Essekini Typis Dival-

tanis 1793.PA VLOVIC M., Ostaci du brovack ih i saskih govornih oso bina u J anjevu, IC VII,

Beograd 1957.PAPAZOGLU F., Mak edonski gr adovi u rimsko doba, Skop je 1957.PECHA YRE A., L'archeveche d'Ochrida de 1349 ä 1767, Echos d'Or ient (1936).PETK OVIC V., Petr ova crkva kod Novog Pazar a, Narodna Starina 11, Zagreb

1922.PETR OVIC N., 0 ur banizmu Cariöinog grada, Starinar , N. S., XV-XVI, Beograd

1964.PETR OVIC P., Nis u antiöko doba, Nis 1976.PETROTIA P. G. Po polo, lingua e letteratura albanese, Palermo 1931.

PELUCK -HAR TIUNG, Iter Italicum, Stuttgart 1883.PIPER K ., Atlas or bis Christiani antiqui, Düsseldorf 1959.POLETTO G., 11 beato Car dinale Gregorio Barbarigo Vescovo di Padova e la r iu-

nione delle Chiese Orientali alla Romana, Bessarione 6, ser , 2, Roma 1901.POPOVIC A. N., Gornji I bar srednjeg vek a, Godisnjica NC, XXV, 1906.POPOVIC LJ. - CERSK OV E., Prethodni izvesta j 0 arheolosk im istr azivan jima od1954. do 1956. god. GMKM, I, Pr istina 1956.POPOVIC J. D., Velik a seo ba Srba 1690. Beograd 1954.PR EMROU M., Katoliöki nad bisk u pi u Skopl ju. Po Vatikansk im Izvorima,

GSND, I,Skopl je 1926.I njejti, Serie dei vescovi romanoncattolici di Beograd, Ar chivium Fr anciscanum

17-18, Quaracchi 1925.

19



PURKOVIC M. Al, Avinjonsk e pa pe i srpske zemlje, Pozar evac 1934.Isti, Svetitel jski kultovi u staroj srpskoj drzavi pr ema hramovnom posvecenju

Beograd 1939.I njejti, Popis sela u srednjevekovnoj Srbiji, Skoplje 1940.

RADOCIC DJ. Sp., La date de la conversion de Serbes, Byzantion 22 (1952).RADONIC J. - KOSTIC M., Srpske privilegi je od 1690 do 1792, Beogr ad 1954.RADONIC J., Jeronin Pastric, istorik XVIII veka, Glas SAN CLX, dr ugi razr ed

95, Beograd 1946.I n jejti, Stamparije i skole Rimske kurije u Itlaiji i juznoslovenskim zeml jama od

XVI do XIX veka, Beograd 1950.I n je jti, Rimsk a k uri ja i juznoslovenske zeml je od XVI do XIX veka, Beograd

1950.RENDIC - MIOCEVIC D., Problemi romanizacije Ilira soso bitim o bzirom na k ul-tove i onomastiku, Simpozium 0 Ilirima u antiöko doba, Sarajevo 1967.REXHEPAGIQ dr J., Razvoj prosvete i skolstva albanske narodnosti u Jugoslaviji

do 1918, Pristina 1968.RISTIC dr K ., Malo Kosovo. Antropogeograf ska studi ja, Pristina 1971.RIZAJ S., R udarstvo Kosova i susednih kra jeva od XV do XVII veka, Pristina

1968.ROGOSIC R , Veliki Ilirik (284--395) i njegova konaöna dioba (39~37, Zagre b

1962.SARIA B., Stobi, Narodna encik lopedi ja, IV, 489-491.SAMARDZIC R , Beograd i Srbi ja u s pisima francuskih savr emenika XVI-XVII

veka, Beogr ad 1961.SALIMBENI G., Appunti per la storia ecclesiastica in Albania nei sec. XIV e XV,

fsc. I, Badia greca di Grottafer rata 1977.

SIMIC dr V., Plana srednjevekovno naselje r udarske privrede, Glasnik Etnograf -skog instituta SAN, IV-VI (1955-1957).SOLOVJEV A. V., Zakonik cara Stefana Dusana 1349 i 1354 godine, Beograd

1980.SPAHO F., Turski r udarski zakoni, GZM, XXV, Sara jevo 1913.SPILA B., Memorie storiche della provincia riformata romana, II, Milano 1896.STANKOVIC T., Putne beleske po Staroj Sr biji 1871-1878, Beograd 1910.STANOJEVIC S., Vizanti ja i Srbi, I, Novi Sad 1903.STANOJEVIC ST., Kr alj Milutin, Godisn jica NC, XLVI, 1937.

I n jejti, Liöna imena i narodnosti u Sr biji sr edn jega veka, Juznoslovenski f ilolog,

VIII, Beograd 1928-1929.STEIN E., Histoire du Bas-Empire, II, Paris-Bruxelles-Amsterdam 1949.STRANJAKOVIC D., Arbani ja i Srbija u XIX veku, otisak iz SKG 16, XII 1937.SUC M., Vaznost izuöavanja etniöke str atigr afije nasih kr a jeva u predslovensko do-

ba,Filoz. fak ultet u Zadr u 1956-57, Zadar 1958.SABANOVIC H., Bosanski pasaluk , Sar a jevo 1959.SIMRAK dr J., Al banci iz Nikinaca i Hrtkovaca u Zavodu (u grkokatoliökom sje-

menistu u Zagrebu), Spomenica kalendar , Zagr eb 1932.SKEROVIC G., Dva falsifikata iz XVII stole ca skopskog nad bisk upa Petr a Bogda-

ni ja, IC SAN III, (1951-1952) Beograd 1952.SHEHU mr B., Nje ra port i J. Müllerit per Kosoven ne vitin 1838, K osova,V,Prishtine 1976.

SHUFFLA Y dr M., Serbet dhe shqiptaret, Prishtine 1978.20



SHUTERIQI DH., Shkrimet shqipe ne vitet 1332-1850, Prishtine 1978.SKRIVANIC dr G., Putevi u srednjevekovnoj Srbiji, Beograd 1974.TERNA V A M., Perhapja e islamizmit ne territorin e sotern te Kosoves deri ne

fund te shekullit XVII, ne: Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave histori-ke, IX-1979, Prishtine 1980.

TOMIC N. J., 0 Arnautima u Staroj Srbiji i Sandzaku, Beograd 1913.TRUHELKA C., Arheoloske beleske iz Juzne Srbije, GSND, V 2, Skoplje 1929.UROSEVIC dr A., Katolicka zupa Crna Gora u Juznoj Srbiji, GSND; XIII, Skop-

lje 1933.I njejti, Na cijim je razvalinama podignuta sadanja rkt. crkva u Janjevu?, GSND,

XII, Skoplje 1932.I njejti, Katolicka zupa Crna Gora u Juznoj Srbiji (Letniöka zupa), GSND, XIII,

Skoplje 1933.I njejti, Janjevo, GSND, XIV, Skoplje 1934.I njejti, Prva skola za nase katolike u Letnici, »Juzni pregled«, 1936.

I njejti, Iz zivota katoliökih gradana Janjeva, Letnice, Novog Brda i Trepöe uXVI veku, GMHK , I, Pristina 1956.

V AILHE S., Achrida, ne: Dictitonnaire d'Histoire et de Geographie ecclesiasti-

ques, I, Paris 1912.I njejti, Annexion de l'Illyricum au Patriarcat oecumenique, Echos d'Orient,

XIV, 1911.VALENTINI G., Contributi alla Cronologia Albanese, II, Roma 1944.V ANINO M., Predlozi Bartola Kasica D. 1. Svetoj stolici za spas i procvat katoli-

öanstva u Turskoj (1613 i 1614), Croatia Sacra, VIII, Zagreb 1934.I n jejti, Isusovci i hrvatski narod, I, Zagreb 1969.

VASILEV A., Histoire de l'Empire Byzantin (traduit du russe) I, Paris 1932.V ASILJEVIC HADZI dr . J., Muslimani nase krvi u Juznoj Srbiji,Beograd 1924.VELNIC dr T., Fulgencije Carev, nadbiskup, Pazin 1961.

VERESS A., Matricula et Acta Hungarorum in universitatibus Italiae studentium,II, Budapest 1917.

VESEUNOVIC dr R ., Vojvodina, Srbija i Makedonija pod turskom vlascu u drugoj polovini XVII veka, Novi Sad 1960.

VINA VER V., Tregtaret e Raguzes ne Kosove e Metohi, Perparimi 3, Prishtine1961.

VOJNOVIC L., Dubrovnik i Osmansko carstvo, I, Beograd 1898.UUC N., Nekoliko pitanja iz antiöke proslosti. Justiniana Prima, Glas SKA 155,

78, Beograd 1933.I njejti, Passio sanctorum IV coronatorum, Glas SKA 82, Beogr ad 1934.I njejti, Dardanija-Dardanci, Narodna encik lopedija, I, (1928).

I nj ejti , Nekoliko pitanja iz antiöke istorije nase zemlje i rimske starine, SAN346, Beograd 1961.

VUKSAN D.,Jedan detalj iz 1914. 0 Deöanima i katoliök im skolama u JuznojSrbiji, »Zapisi«, XXIII, Cetinje 1940.

ZDRA VKOVIC arh. 1. M., Srednjevekovni gradovi i dvorci na Kosovu, Beograd1975.

ZEILLER J., Les origines chretienns dans les provinces danubiennes de l'Empireromain, Paris 1918.

I njejti, Anciens monuments chretiens des provinces danubiennes de l'Empire ro-main, Strena Buliciana, Zagrebiae-Aspalathi 1924.

21



I njejti, Les premier s diecles chretiennes en Thr ace, en Macedoine, en Grece eta Constantino ple, Byzantion, III (1927).

I njejti, Le site de Justiniana Prima, Melanges Char les Diehl, I,Paris 1930.ZIROJEVIC dr 0., Vuöitrnski i Prizrenski sandzak u svetlosti tur skog popisa 1530-

31. godine, ne: Gjurrnime albanologjike 11, Prishtine 1968.ZLATAR SKIJ V. N., Istorija na Blgar skata Dr zava pr ed sr ednite vek ovi, 1-11, So-

fija 1913-1934.WERNER 0., Orbis ter r arum catholicus sive totius Ecclesiae Catholicae et Occi-

dentis et Or ientis cons pectus Geogra phicus et statisticus, Frigurgi Brisgoviae1890.

22



Pjesa e pare

KRISHTERIZMI NE DARDANI

AGIMI I KRISHTERIZMIT DARDAN

Iliriku k a hyr e ne literatur en sakrale pik erisht me shen Pal A postulIin. Prandajme te drejte per piqet t'ia shperble je ati j kete duk e i lidhur f illet e historise se k r ishte-rizmit tö vet me emrin e ti j. Mbeshtet ja dhe arsyetimi me i mire per nje qendrim teketille jane fjalet e vete Palit: »Keshtu pre j Jer usalemit e r retheper qark deri ne Ilirike k am kryer plotesisht detyren time te per hapjes se La jmit te gezueshem mbi Kris-

htin«.' Por , k y nuk eshte fakti i vetem i Apostullit qe ka te beje me llirik un. Sepse,rreth vitit 66 ai i shkr uan Titit qe te vi je ne qytetin e Nikopolit, k u k ishte vendosurta kalo je dimrin.? K y pra ishte qyteti me i njohur i Epirit, fare prane Ilirikut, »Qyteti fitores«, i quajtur keshtu ne vi tin 31 para Kr . ateher e kur themeluesi i tij Avgustie mundi rivalin e vet Antonin. Nga k y qytet, Pali ne pranvere e dergon Titin neDalmaci.' Par , ask und nuk permendet se Pali ka ardhur vete ne llir ik. Prandaj k ashkrimtare te eilet mendojne se shprehja »deri ne Ilirik « e perjashton mundesine evizites se tij dhe te predikimit ne kete vend te njohur . Sipas tyre Pali arriti vetem nek ufi jte e tij, par nuk i kaloi."

Si pas deshmise se shkrimtarit pagan Plinit te Ri, i eili midis viteve 111 dhe 113

sundonte ne Bitini dhe Pont, krishterizmi, ose si thote ai »epidemia e ketij besimite kote« se shpe jti i perfshiu jo vetem qytetet por edhe katundet me te vogla." Ndersashkrimtaret e atehershem kishtare duke i permendur kishat e krahinave te ndr yshme,si per shembull ne Gjermani, Iberi, ne Lindje, ne Egjipt dhe Li bi, i thekso jne gjithas-htu edhe kishat qe g jenden ne qender te botes (»in medio mundi constitutae«)." Mekete shprehje, duke e pasur parasysh rradhit jen dhe vendin k u jane te ndertuar ak ishät e perrnendura si dhe kishat t jera, sigurisht se nuk mund te mendohet perk ur gje t jeter per vec se per vendin e Ilirikut dhe te viseve perreth. Pak me vone edheTertuliani (200-206) shkruan per zgjerimin univerzal te krishterizmit qysh ne atekohe, duk e thek suar se ai ka depertuar edhe te daket.? Le ta perkujtojme se darda-

net aso kohe jetonin ne Mezi qe ishte pr ovince fqinje e kuf izuar me Dak ine.Keto f ragmente, se pak u sa i per ket Dardanise, sikur e g je jne ku ptimin e

vertete te fjalet tjera te Palit: »Se pse prej jush eshte levruar fjala e Zotit jo vetemneper Maqedoni dhe Akaje por edhe neper cdo vend t jeter eshte per hapur besimi iJuaj ne Zotin«." Pali keto fjale ua dre jtoi krishtereve te Selanik ut. Qyteti i dikurshemi Ter mes, i quajtur Thessalonika si pas gr uas se mbretit Kasander dhe motres seAleksandrit te Madh, ose »urbs eelle berrima«, si e quan Live, ra nen pushte tin

23



r omak ne vitin 168 para K r. dhe qysh atehere u be qender e provinces. Aso kohek y qytet e k ishte nje liman me r endesi boter ote. Ishte i lidhur me trugen e njohurromak e Via Egnatia, e eila pr ej Dyr rakut shk onte si vazhdirn i r r uges strategjike ViaA ppia dhe keshtu depertonte der i ne Bizant. Duke u falenderuar te g jitha k etyrekushteve te pershtatshme , ketu takoheshin shume tregtar e, udhetare te ndr yshern,ushtar e dhe ne punes. Ne kete menyre ketu f itoheshin dhe k embeheshin ide, men-dime dhe lajme nga te gjitha anet e botes.

Nga Thessalonik u shkonte n je rruge e mire ne per vendin Idomenai dhe luginen

e lumit Axios (Var dar i) e dilte ne qytetin e Sto bit, i eili shtrihe j midis dy lumenjveErigonit dhe Axiosit (Lumi i Zi dhe Vardari). Ky qytet, sipas deshmive te Livit,rreth vitit 167 para Kr . hyri ne meriden e kater t dhe u be treg per eksportimin ekr y pes ne Dardani'", Stobi na par aqitet shume heret si »oppidum eivium Romano-rum«, ndersa se shpe jti be bet edhe munieipum. Ishte i vendosur ne udhekr yqinshume te rendesishem te rr ugeve kr yesore: nga Thessaloniku shkonte rruga per Nais-sus (Nish) dhe Sir mium (Mitroviea e Sremit). Nga Sardik a andej kalonte nje rrugee rendesishme e eila te Her ak le ja (Manastiri) i bashk ohe j Via Egnatias". Prej Stobit,

perrnes Bilazores (Velesi) »qyteti me i madh i Peonise«", si dhe lugines se Axiosit,mbahej gjithashtu lidhja e rnir e me qytetin dardan Seupin (Shkupin).

Duke u falenderuar z bulimeve me te re ja ar k eologjik e eshte vertetuar se neshekullin III pas K r . ne Sto bi k a ekzistuar nje koloni e madhe e hebrenjve, e eilakishte nje sinagoge mjaf t te pasur . Fakti se kjo f altore ishte e vendosur ne qenderte qytetit, e me vone qe zg jeruar dhe zbukuruar , f let per f uqine materiale dhe auto-rite tin e pjestareve te sa j. Nga ana tjeter , duk e u nisur nga germimet e deritanishmene lokaeionin e sinagoges se permendur , e vecanerisht nga themelet e bazamentit

prej pllakave te gurit dhe te qer arnikes ne te dy dysher nete e gjetura, vijme deri tesupozimi se sinagoga e pare daton qysh prej shek ullit I pas KrY Edhe pse germimete Seupit deri me tani nuk f lasin qarte per per berjen e popullsise se tij, megjithatenga lidhjet e shumta dhe te shpeshta tregtare me Sto bin, mund te konkludojme se

hebrenjte e kishin kolonine e vet edhe ne Seup; pranda j si pas kesaj ata edhe embanin nje pjese te tr egtise ne duart e veta. Dihet g jithashtu se Pali, e me vone edhenxenesit e ti j, me se pari u drejtoheshin vendasve te vet dhe ne sinagogat e tyre e

perhapnin F jalen.14 Askund nuk permendet qar te se Pali k ishte vendosur ta be je nje udhetim te

k etille te vendasit e vet ne Peoni, perkatesisht ne Dardani. Por do te ishte veshtirete mendohet se kete nuk e kane bere se paku nxenesit e tij. Pervec kesaj, nukguxojme t'i harrojme as ato kisha te para te panjohur a, te k ategorive te ndr yshme:te tregtareve, ushtar eve a po edhe te rnysafireve te eilet kudo i sillnin njohurite e

para praktike te r eligjionit te ri, i eili bente ndr yshime rr enjesore ne marredheniet

njerezore.Fakti se nuk ka dok umente per fillimin e krishterizmit ne Dardani, sipas te

eilit disa do te deshironin ta hjedhin kete termin deri ne fund te shekul lit III15, nuk jep ndonje baze te sigurte dhe solide per nje mendim te ketille. Ja pse. Ne Lihnide(Oher), nje kohe ka qendr uar dhe vepruar shen Erazmi i Antiokise. Kjo ka ndodhurdiku kah fundi i shek ullit te tr ete. Por , at je qendroi nje kohe te shkurter , si tregojnedeshmite e atehershme. Shk akun e kesaj duhet kerkuar ose ne kushtet e veshtira,ose ndoshta, qe na duk et me e besueshme, ne f ak tin se at je gjeti nje krishterizern teorganizuar . Keshtu pr e j at je permes Sirmiumit dhe Dur r esit k alon ne Itali, ku nevendin For mi vepron si misionar , ndersa me vone si i peshk ev i qytetit vdes i per se-kutuar nga Diokleeiani ne vitin 303.16 -

24



Le ta permendim k etu edhe r astin e martir eve dardane Florit dhe Laurit, teeilet ne Ulpianen e v jeter e deshmuan Kr ishtin »sub Lieinio Praeside«. Per shkak temungeses se deshmive te sigur ta, nuk mund ta caktojme saktesisht kohen e martiri-zimit te tyre." Nuk eshte edhe cudi sepse na nda jne aq shume shekuj nga koha evdekjes se tyr e te lavdishme. Ndersa gjate kesaj kohe popullsine dardane e kaneshtypur shume veshtir esi te ndryshme. Por ne qofte se Pr okuli dhe Maksimi, mesue-sit e martir eve tone, ishin te persekutuar ne k ohen e perandorit Hadrian (117-138),

del se edhe nxenesit e tyre Flor i dhe Laur i se shpe jti e k ane perjetuar te njejtin fat,edhe ate dik u k ah g jysma e par e e shekullit te dyte, e jo ne shekullin e tr ete, simendojne disa." Te gjitha k eto f akte f lasin se terminus a quo i de per timit te krishte-rizmit nö Dardani doemos te vendoset ne nje periudhe shume me te hershme se saeshte menduar deri me tani.Per ndr yshe, i kemi te njohur edhe shurne shkrimtar e kishtare te te eilet gjejmete dhena mbi krishterizimin e Ilirikut te madh. Vertete, ata askund nuk flasin vetem

per kete, por edhe te dhenat e tyr e te r astit f lasin shume. Ketu me se pari le ta permendim shen Ger gur in e Nishit i eili ka lindur ne vi tin 344 ne Cezare te provincesse K a padok ise ne Azi te Vogel." Pastaj eshte i njohur edhe dietari i madh ilir shen

Jeronimi i lindur ne vitin 347 ne Stridon." Pas tij vjen shk r imtari dhe ipeshkvi iqytetit te Amazese ne Azine e Vogel Asteriusi, i eili ka jetuar mi dis shekullit IV dheV.21 Ne k ete r adhe ben p jese edhe pa pa G joni (914-929), i eili ne letren derguarTomisllavit dhe Mihilit thekson: »Por kush dyshon se mbreterite sllave (territori idikurshem i Ilirikut te madh-G. G j.) permenden qysh ne f illimin e par e te Apostullitdhe te Kishes se per gjithshme, kur qysh nga djepi e k ane marre edhe ushqimin eme si mit te apostujve, sikur se ne k ohe te sotit qe e mar r in saksonet nga par aardhesii kujtimit tone te shenjtit Pa pe Ger gurits". Le ta per mendim edhe ate se qysh shenPjeter Damiani, i lindur ne vitin 1007 ne R avene, thek son se Pali e kishte vizituark rejt Ilirikun."

Ne vepren e tij »Illyrieum Saerum« Farlati thek son se a postulli Mateu, eshtezgjedhur ne vend te Judes qe t'i ktheje ne krishterizem maqedonet, dardanet, tribaletdhe bastarnet." Par k jo e dhene na duket pothuajse e pabesueshme kur e dijme sei njejti, Mateu ka pr edikuar ne Meso potamine e Larget. Para tij, historiani i Kishes,Euzebi ka per mendur se edhe apostulli Andrea ka predikuar ne Ballkan." Por askete te dhene te tij nuk e pohojne burimet tjera.Per kete, tradita e hershme eshte e pasur dhe konstante. Ajo, ne mesin eungjilltareve e numron: shen Pjetr in, shen Palin, shen Jak Plak un, nxenesit e shenPjetrit dhe te shen Markut, shen K lementin dhe shen Apolinerin, nxenesin e shenTimoteut shen Natalin etj." Natyr isht, sipas tradites se disa viseve, duhet qe edhe

shen Luken ungjilltar in ta konsider o jme si predikues te kesa j ha psir e. Perndr yshekete fakt na e vertetojne edhe bio grafite e ndr yshme te Apostullit, te eilat i kaneshkruar hagiografet bizantine."Var gu i deshmive te shkruara qe u permenden. si dhe tr adita ekzistuese mbikrishterizimin a postulik te ketyre aneve, f lasin qarte per f illimin e krishterizmit neDardani. Nese e thek sojme faktin se autor et e permendur kane jetuar dhe vepruarne ane te ndr yshme te botes, ateher e nuk mund te flitet per nje perhapje te th jeshte,

perk atesisht huazim te fakteve, pr andaj deshmite e tyre f itojne peshe dhe rendesiedhe me te madhe. Eshte dem qe askund nuk kaue permendur se, ne baze te ckahiti kane formuar qendrimet e k etilla kaq te qarta dhe te sigurta, ose me cf are burimesh

jane sherbyer. .

25



Eshte e ditur se g jur mat e rua jtur a te kr ishterizmit ne Dalmaci dato jne ngashek ulli I edhe pse aso kohe nuk mund te f litet vetem per disa bashkesi kishtare apok omuna te cilat ne shek ullin H bashk ohen ne nje ipeshkevi me seli ne Salone."Keshtu ndodhi edhe me Panonine, k u besohet te kete pasur k rishter e qysh ne shek ul-lin H, edhe pse vetern ne menyre sporadike."

26



Ne Dardani puna qendron ndryshe. As pas Ediktit te Milanos ne vitin 313 ajonuk e f itoi lirine e deshiruar fetare, sikurse vendet t jer a. Kre jt k jo do te ndodhe mevone, vetem pasi qe K ostandini do ta munde Licinin ne bete jen afer Ci bales." Sipaste g jitha gjasave, Licini edhe pas disfates i r uajti bazat e veta ne Dardani. Dihet mesiguri per ate ne Naissus si dhe ato te pjeses me jugor e, ne Ulpiane dhe Scupi. Nedisa ene te g jetura te argjendit, tö punuara ne punishtet e qytetit te Naissusit pernder e te decenaleve te Licinit, e lexojme edhe kete mbishkr im te gdhendur: »Lieine

Auguste semper vincas« (Liein Augusti, g jithmone fitofsh!). Data e k esa j feste nukeshte shenuar por supozohet te kete qene dik u midis vitit 316 dhe f illimit te vitit317. Nga k jo del se lir ine e plote Dar dania u desht ta prese edhe disa vite.

Por megjithate, deri te burimi i pare i shkruar dhe i rua jtur i cili f let perkrishterizmin dardan, edhe ate mjaft te organizuar , duhet te pritet Koncili i Pare iPergjithshem, te cilin e m blodhi perandori Kostandin ne Nice ne vitin 325, ku eg jejme edhe emrin e i peshkvit per katesisht te mitr opolitit te Dardanise.F

Shenimet

2. R om 15, 19.3. Tit 3, 12.

4. 2 Tim 4, 10.

5.Zeiller J., Les Origines chr etiennes dans les provinces Danu biennes de l'Empire R omain, Paris1918, 27 (metej: Les Origines).

5. Plinius C. Sec. Minor , Epistul. liber 10,96: » Neque civitates tantur n, sed vicos etiar n atque agr ossuper stitionis istius contagio per vagata est«, ne: Enchiridion Fontium Historiae ecclesiasticae antiquae, ed.Kirch C., Bar cinone 1965, 29 (metej: EHA).

6. Ir enaeus Lugdunen., Contr a haereses, li b. 1, ca p. 10, ne: PG 7, 553-4.

7. Tertulianus, Li ber adver sus Judeos, cap. 6, ne: PI 2, 610--611.

8. 1 SeI 1, 8.

9. Liv. XLV 29,9; 30, 4.10. Ibid., XLV 29, 13.

11. Pa pazoglu F., Makedonski gradovi u r ir nsko do ba, Sko pje 1957235-236.

12. Poly b. V 97, 1.

13. Vajzman Dz., Sto bi. Vodiö kroz antiök i gr ad. Titov Veles 1973, 17, 33-34. Per zbulimet me ter e ja te per mendoreve k r ishtere ne Stobi, shih: Aleksova B., Episko pska bazilik a u svetlosti novih ar heolosk ihiskopavanja, Gunjaöin Zbornik , Zagreb 1980, 67-76; E n je jta, Episk opskata bazilika vo Stobi vo svetlinatana novite arheoloski istr azivauja, Macedoniae acta ar chaelogica 6 (1980), Skopje 1983, 83-94.

14. Vep 13, 46; 17, 2; 19, 8.

15.Condur achi E., Monumenti cristiani nell'Illyrico, ne: Ephemeris Dacorornana IX (1940), 1 sqq;

Zeiller J., Les pr emiers siecles chr etiennes en Thr ace , en Macedonie, en Gr ece et a Constantino ple, ne:Byzantion III (1927), 212-232.

16. Engels 0., Die Her asmus passio Pa pst Gelasius. II, ne: R omische Quartalschrif t 51 (1956), 32;Sn jegar ov 1., Gr ad Ohr id, ne: Makedonsk i pregled, god. IV, knj. 1, Sof ija 1926, 96; Grozdanov c.,Po javai pr odor portr eta K lir nenta Ohridskog u sr edn jevekovno j ur netnosti, ne: Zbornik za lik ovne umetnosti 3, Novi Sad 1967.

17. Acta Sanctor um, die 18 Augusti, III, Antverpiae 1737, 520--522.

18. Farlati D. - Coleti J., Illyrici Sacr i VIII, Venetiis 1819, 3 (mete j: Far lati).

19. PG. 46, 708: »Ita Paulus ... Itali et Galli, Illyr ii et Macedones Christum agnoscunt«.

20. S. Hier onymi Eusebii Stridon. pr esb., Ep. 59, 5 ad Marcellam: »In omnibus locis ver sa batur(Jesus), cum Thoma in India, cum Petro R omae, cum Paulo in Illyr ico, cum Tito in Creta, cum Andr ea in

Achaia«, PL 22, 589.21. PG 40, 163: »Paulus totum Illyr icum percurrens ... «

22. Farlati III, 94.

27



23. S. Petri Damiani Ser mo XXVIII, De Sanctis Apostolis Petro et Paulo: »R es pice Paulum totumIllyricum peragrantem ... « PL 144. 650-65l.

24. Farlati I, 254, VIII, 1.

25. Eusebius, Historia Ecclesiastica IH, 1, 1, ne: PG 20, 216.

26. Nigris L. G j. B., Pasqyre besimi, Shkoder 1942, 135.

27.Fer rari G., La Chiesa Or todossa Al banese, ne: Or iente cristiano. an. XVIII, nr. 4, Paler mo1978. 8.

28. Sisic F., Pr egled povijesti hrvatskog naroda, Zagr e b 1962, 59.

29. I bid, 60.

30. Eutr o p., Br eviarium a b ur be condita X 5, 1; Sozomen, PG 67, 874.31. Mirk ovic M., Nek a pitan ja vlade Konstantina i Licini ja, ne: ZFF XII-I, Beograd 1974, 145-150.

32.Honigmann E., R echer ehes sur les listes des Peres de Nices et de Constantino ple, Byzantion 11(1936),432, pl, I,nr . 68; Hu bert J., Velik a povijest Crk ve I, Zagr eb 1972,409 emrin Dacus e konsider on siseli te Dardanise por ne te vertete ky eshte emri i tituUarit te sa j te pare me sa dijme deri rne sot

28





vuar vehtes te drejten e themelimit te dioqezave." Ashtu se, pas shtimit te numrit te besimtareve , kur ata do te krijonin aftesi per formimin e provineave kishtare, atehere efitonin edhe mitropolitin e vet.

Atehere, a mund me saktesi ta percaktojme se kur ndodhi kjo ne Dardani , do tethote , kur u themelua kierarkia e saj sipas kriteriumeve te atehershme?

Pasi e mundi rivalin e tij Lieinin, Kostandini i Madh e qetesoi dhe e bashkoi perandorine. Nje dhurate te ketille ai deshi t'ia beje edhe Kishes. Duke i pare turbulliratdhe derriet e shkaktuara nga besimet e shtrernberuara te arianizmit, me lutjen e shumeipeshkvijve dhe te vete papes Liberit, perandori e mblodhi Koneilin ne Nice, i eili e filloi punen me 20 maj te vitit 325. E kryesonte vete perandori, ndersa papen e semure e perfaqesonin te derguarit e tij. Ne mesin e 318 eterve te tubimit , ne mesin e tö cilevedalloheshin Oziu nga Kordova, Nikolla nga Smirna, xhakoni Athanas me vone ipeshkev iAleksandrise, e gjejme edhe nenshkrimin e ipeshkvit te Dardanise , »Daeus Dardaniae«." Ndersa sipas disa doreshkrimeve , bashke me kete ipeshkev ka qene edhe ipeshkvi tjeterBudi nga qyteti i Stobit (»Budius Stobiensis«)."

Ne qofte se ne kete tubim Daeusi merrte pjese si mitropolit i krejt Krahines, percka na f let vete menyra e nenshkrimit ne krahasim me mitropolitet tjere (ipeshkev i provinces e jo i qytetit), ndersa i pranishmi Budi ishte i nenshtruar i tij11, ne kete rast naduhet qe themelimin e kierarkise se kishes dardane ta vendosim gjithsesi me heret, Nekete koneil mitropoliti paraqitet me sufraganin, bile ndoshta me disa te tille, qe eshtedeshmi e sigurte se territoret kishtare e sipas kesaj ed he kierarkia kishtare ne Dardani,kane qene te themeluara dhe të rregulluara sikurse edhe ne te gjitha viset tjera. Oysh neKoneilin e Nicese parashihej qe ipeshkvi i kryeqytetit te nje provinee te jete njekohesishtedhe mitropolit.F Ndersa mitropoliti k ishte te drejte dhe obligim qe t'i mbikqyre te gjitheipeshkvijte tjere te provinces se vet, si mund te lexojme ne dispozitat e Koneilit teAntiokise te vitit 341.13

Nuk duhet te na habise numr i kaq i vogel i dioqezave ne Dardani, se paku jo nefillim. Dihet se kufijte e disa dioqezave nuk kane qene gjithrnone te njejte. Ne lindje kaneqene me te shumta ne numer dhe me te vogla ne hapes ire, ndersa ne Perendim dhe neIlirik kane qene me territore me te medha prandaj edhe me te rralla." Oziu i Kordoves neKoneilin e Sardikes e ngriti zerin kunder emerimit te ipeshkvijve per vende te vogla , nemenyre qe te mos bie autoriteti i tyre. Perkundrazi ata duhet te emerohen ne ato qytete teeilet e kishin ipeshkvin ose te eilet kane shume banore." E nje jta dispoziteeshtesankeionuar edhe ne Koneilin qe u mbajt ne Laodice."

Me kohe ne Dardani u rrit edhe numri i dioqezave. Per kete flasin shumedokumente kishtare. Kjo eshte njekohesisht edhe shenje se jeta fetare lulezonte.

Per rregullimin e brendshem te kishes dardane kemi pak te dhena te ruajtura teeilat burojne nga shekulli V.Keshtu ne vitin 493 Papa Gelazi ia dergoi nje leter te vecante nje abatit te

quajtur Natal, diku ne viset e Dardanise , por ne letren e papes nuk eshte permendurvendi. Edhe pse Gelazi i shkruante ipeshkvit te atjeshem, si kuptojme nga letra ,megjithate e sheh te arsyeshme qe njekohesisht Ci beje ur ime edhe abatit Natal pervyeshmer ine qe e tregoi ai ne besimin e tij te vertete dhe n jekohesisht e nxit te vazhdojeedhe metej ashtu. Ne kohen e papes Simakut gjejme nje sherbim te r i ne jete.i kishtareme emrin arkimandrit. Ne leter papa ia kthen shpinen bashkimit me Kishen eKostandinopojes, e eila aso kohe e ndjekte skizmen eutiko-akaeiane, dhe i kritikon te

gjithe ipeshkvijte , meshtaret, xhakonet, arkimandritet dhe popullin e Ilirikut , teDardanise dhe te krahinave tjera."

30



Letr en e i peshk vi jve dardane, dr ejtuar pa pes Gelazit ne vitin 494, e nenshkroi xhakonine emer te i peshk vit te ti j Ver ianit. Me kete leter dardanet e la jmer o jne papen segjithmone k ane ndejtur lar g prej besimit te ga buar te Eutikut, Pjetrit dhe Akaeit, dhe setani k ete e be jne edhe me shume. Njekohesisht i luten pa pes qe t'ua dergo je dike nga»selia engjellore« e tij, i eili da t'i per f or conte edhe me shume ne besirnin e drejte."

Ne letr at e permendura nuk permendet asg je lidhur me f unk eionin e a batit Natal, as per ar kimandr itin e pan johur si dhe as per k ryexhak onin Valentin. Magjithate, k r e jt ketof lasin se jeta r r egulltar e e k uvendeve, si e mashk ujve ashtu edhe e femrave ka qene m jaf t

e zhvilluar dhe e perha pur , der i sa gje jme te per mendet f unk sioni jo vetem i a batit poredhe i a bates.Me ne f und edhe keto te dhena te shk ur tera dhe te paplota, flasin qar te per

jeten e organizuar mire te kishes, me bashkesi murgjish e rregulltaresh te eilet edheme shume e k ane ndihmuar thellirnin e kr ishterizr nit te popullsia e atehershme eDar danise.

Shenimet

1. Tim 3,7.

2. Cy prianus, e p. 68, nr . 5: »E pisco pus deligatur ple be praesente«, PL 3, 1057.3. Gaudment J., L'Eglise dans l'Em pir e Romain (IV-V-e s.) In, Par is, s. a., 333-334.

4. Forget J., Diacr es, ne: Dictionnair e de theologie catholique I V / 1, Paris 1920, 703-73l.

5. Ve p 11, 30; 14, 22.

6. Ralles-Potles, Syntagma ton thejon k ai hieron kanon on II, Athaenes 1852, 45.

7. Innocentius I, e p. »Sin instituta«, ca p. 2, ne: PL 20, 552.

8. Concilium Nicaenum I (su bscript.), Sacrosancta Concilia ad R egiam editionem exacta studio Ph.La bbaei et G. Gossar tii II,Venetiis 1728, 59, 64.

9. Canones Nicaeni Concilii su b titulis XLVI, ne: PI 56,386 nr . 2. dhe 3.

10.Zeiller J., Les or igines chr etiennes dans les pr ovinces Danu biennes de l'Empir e Romain, Paris

1918, 160.11. Canones Nicaeni Concilii ... , PL 56, 386, nota u. fr atr . Ballerinorum.

12. Concilium Nicaenum I, ca p. 4, ed. Al berigo J. - Joannau P. - Leo pardi C. - Pr odi P., Concilio-r um ecumenicor um decreta, Fr ibur gi Brisgoviae 1962, 6.

13. Concil. Antiochen., a. 341, neo EHA, nr . 493, 1.

14. Gaudment J., o p. cit., 325.

15.Concil. Sardicens., cap. 6, ne: Hef f ele Ch. - Leclercq H., Histoir e des conciles 112, Paris 1907,777-778.

16. Concil. Laodicenum, ca p. 5, ne: Heff ele Ch., - Leclercq H., op. cit., 1024.

17.Mansi J. D., Sacr or um concilior um nova et am plissima collectio, 53 vol., Flor entiae - Venetiis- Par isiis - Lipsiae 1759-1927, VIII, 1096 (mete j: Mansi).

18. Thiel, Epistolae Romanor um pontif icum genuinae et quae ad eos scr i ptae sunt a S. Hilar io usquead Pelagium II, tom. I, Bruns bergae 1868, 717.

19. Farlati VIII, 5.

31



IPESHKVIJTE DARDANENE KONCILET E PARA TE PERGJITHSHME

E kemi perrnendur ipeshkvin e njohur dardan Dakun i cili mori pjese ne Kon-

cilin e Nicese ne vitin 325. Ky nuk ishte i vetmi perfaqesues nga Iliriku . Ketu igjejme te mar rin pjese disa prej tyre. Ne te vertete keta ishin ipeshk vijte e kishavekryesore te provincave te Ilir ikut si: Domni nga Sirmiumi, Protogeni nga Sardika,Pristi nga Mercianopoli dhe Daku nga Scupi apo »Dacus Dardaniae« si eshte nens-hkruar ne aktet e koncilit.' Keti j numri duhet t'i shtohet edhe n je ipeshkev, Budi,nga Stobf i cili si duket i nenshtrohej Dakut te Scupit.Te gjithe ipeshkvijte ilirik e u mbajten dhe votuan kah shumica e eterve te

pranishem ne koncil, duke e denuar Ariusin dhe mesimin e tij te shtr emberuar fetar .Protogeni qe mjaft aktiv ne diskutim dhe sipas te gjitha gjasave ai ne emer te ipesh-kvijve ilire, ia propozoi koncilit f ormulen e Cr edos-Besimit.:' Ne kete koncil, Ariusi

jo vetem qe u denua, por edhe u shkarkua nga te gjitha detyrat e tija ipshkvare.Edhe me keq, iu percaktua internimi dhe u dha urdheri qe te dergohet ne Ilirikune larget. At je u internuan bashke me te edhe bashkemendimtaret dhe perkrahesit etij, ipeshkvi i Aleksandrise dhe ipeshkvi i Libise.Per ate se ne eilen pjese te Ilirikut qendruan dhe me se u moren, nuk kemi tedhena te sakta. Par duke u nisur nga disa fakte te shkur tera dhe te varfera, mundte supozo jme se qene shume aktive pasi edhe ne keto vise e sollen dhe e perhapenmesimin e tyre te shtremberuar. Keshtu se, kur u mbajt Sinodi ne Tir, ne vitin 335,ne te cilin u denua i peshk vi i Aleksandrise Shen Atanasi, ne mesin e ipeshk vi jve te

pranishem te eilet votuan per denimin, i gjejme edhe nenshk rimet e dy i peshkvijvenga Iliriku, nenshkrimin e Valensit nga Mursa (Osijek u) dhe te Ursiusit nga Singidu-numi (Beogradi). Te dyte keta do te luajne rol te rendesishem ne krizen ariane meqe ishin ende te r inj dhe, si duket, te formuar e te edukuar ne shk ollen e arianizmit."K etyre dyve me vone u bashkohet edhe nje ipeshkev ilir, Qiriaku nga Naissusi (Nis-hi) i cili permendet ne Koncilin e disidenteve ne Sardike, edhe ate si kundershtar iMarcel Ancir it. 6 Fronin e Kostandinit te Madh e trasheguan bijte e ti j K ostandini II dhe Kon-stansi. Duke e pare keta se ne K ishe dhe midis ipeshkvi jve s'ka paqe dhe bashkim,u moren vesh qe ta mbledhin n je tjeter koncil ne te cilin do te shqyrtoheshin cesht jetkontestuese dhe do te menjanoheshin shume rnosmarrevesh je. K eshtu me mar reves-

32



h je u vendos qe koneili te mbahet ne Sardike. Ky vend disi gjendej ne k ufirin e dy pjeseve te perandorise se madhe, edhe pse i perkiste territor it te Perandor ise Peren-dimor e. Koneili u thirr ne vi tin 342, ndersa punen e f illoi nje vit me vone.Qysh ne f illim te punes, u ndane dy grupe: perendimor dhe lindor . R r eth te

parit u mblodhen eterit e koneilit te eilet i udhehiqte ipeshkvi i mocem dhe me per voje i Kordoves, Oziu. Historiani kishtar Teodoreti na njof ton se ne mesin eudheheqesve te grupit arianist gjendeshte edhe Ursiusi nga Singidunumi i Mezise

dhe Valenti nga Mur sa e Panonise.? Derisa ipeshk vijte e Lind jes mblidheshin dhekuvendonin ne pallatin e perandorit, duke iu shmangur Oziut, ata te Perendimit neanen t jeter , se pari u mblodhen ne kishen e vendit e pastaj u ter hoqen ne qytetinFilipopol te Tr akise. Keta, ne mes t jer ash i shqyr tuan edhe keto tri ceshtje me r en-desi: per seri e rr egulluan tekstin e Besojmes ashtu si u vendos ne Nice, rr eth te eilitu zhvilluan debate pothua jse n jezet v jet me r r adhe; pastaj u revidua vendirni mbidegr adimin e tr e ipeshkvi jve Atanasit te Alek sandrise, Mar eelit te Aneir it dhe Askle-

pit nga Gaza, i eili qe miratuar ne Tir ne vitin 335. Gjithashtu, i shqyrtuan edhefletedenimet e shumices se atyre qe ishin denuar. Te gjitha keto ceshtje u zg jidhen

pozitivisht. Pervec kesaj, u per poqen ta sjellin edhe nje Sim bol te ri. Ne letr en qe

ia derguan Papes Julit, ia paraqiten permbajtjen dhe rrjedhen e k oneilit me te gjithaveshtir esite. Ia derguan edhe te gjitha dokumentet, t'i shikoje dhe mir atoje. I kishinshtuar edhe disa k anone, gjithsej 21, te eilet k oneili i mir atoi si udherref yes disipli-no r e per rrethanat e ateher shme ne Kishe.Ipeshk vi i Dardanise Gaudenei nga Naissusi, ne emer te gr upit te ipeshk vi jvete Ilir ikut, e propozoi tek stin e kanonit shume te r endesishem sipas te eilit, ne qoftese ndonjeri nga ipeshk vijte shkarkohet me denirnin e i peshkvijve t jere te provincesdhe ne nderkohe i denuari apelon te institueioni me i lar te ne R ome, ateher e, temos i eaktohet zevendesi, par a se ipeshkvi i R omes ta mer r krejt cesht jen ne duarte veta, ta shqyrtoje dhe ta mer r vendimin per f undimtar ." Pas keti j grupi qendronin

shume ipeshk vij te Ilirikut si: Euteri nga Sirmiumi, Amanei nga Viminaciumi, i per-:mendur i Gaudenei nga Naissusi, Pr otogeni nga Sardika, si dhe mitropoliti i Dar da-nise i eili edhe i nenshkroi aktet e koneilit me »Paregarius a Dar dania de Scupis«,?do te thote Paregor i nga Shkupi i Dardanise«.Perandori K onstantini II, e lir oi shen Atanasin nga inter nimi ne Trier . Ai neViminaeium u tak ua edhe me vet perandor in dhe pasta j e vazhdoi rrugen per neSardike. Por , pas K oneilit te Sardikes, nuk u largua me nga Ilirik u. Pasta j u k thyene Naissus ku e priti ipeshk vi i ketushem Gaudenei, n jeri nga miqte dhe mbro jtesitme te mire. Kete e konstatojme nga letra qe e der ogoi pre j at je per Krishtlindjen evitit 344, me titull »Epistolae festales«. !O Pr ej saj shihet se shen Atanasi ishte i kena-

qur me qendrimin e i peshk vijve dardane. Ne leter g jithashtu thekson se me te eshte pa jtuar edhe ipeshk vi i Romes se madhe, si dhe shume ipeshkvi j tjere nga Italia,Hispanja,Panonia dhe Dardania." Vetem pak me vone, te g jithe i peshkvi jte darda-ne, bashke me shume te tjere , e nenshkruan dokumentin ne do bi te tij, duk e kerkuarqe te lirohet pre j te gjitha akuzave dhe te kthehet ne vendin e vet ne sherbimin eipeshkvit."

Ne Dardani qendroi per nje k ohe edhe ipeshkvi i Se bastes Eustaku, i eili pasSinodit te Kostandinopojes ne vitin 360 qe i detyruar te shk oje ne inter nim ne k etevend te larget. Par burimet nuk e permendin vendin e qendrimit te tij, pranda j nambetet i panjohur . Eshte shume e besueshme qe t'i kete ofr uar mikpritje ndonjeri

nga i peshk vijte e ketushem. Sipas te gjitha g jasave, Eustak un e per zune i peshk vi jtee arianizmit me ndihmen e pushtetit perandorak.P

33



Ne sinodet e Sirmiumit nuk e hasim emrin e asnjer it nga ipeshk vijte e Darda-mse. Po ashtu as ne Sinodin e Madh te Ilirikut qe u mbajt ne vi tin 373. Teodoretie permend vetern sinodin ne te eilin u mblodhen te gjithe ipeshk vijte e Ilirik ut dukemos e permendur emrin e vendit ku eshte mbajtur . Megjithate, i sjell konkluzionetdhe dokumentet e k etij sinodi." Sipas disave ky sinod eshte mbajtur ne vi tin 37515,ndersa si pas tjereve, pak me vone, pikerisht ne Sirmium edhe ate ne vitin 37816

•

Ne vi tin 382, ne Rome u mbajt koneili ne te eilin u vulos definitivisht fati iarianizmit ne viset pr anedanubiane te Ilir ikut. Si perfaqesues te peshkopatit perendi-

mor dhe lindor te Ilirikut permenden qarte Anemiu nga Sirmiumi dhe Akoli ngaThessaloniku."K etu duhet per mendur f aktin se ne k r onotak sen e i peshkvijve dardane, perka-tesisht te kryeipeshkvijve te kr yeqytetit Seupi, pas Paregorit (343), paraqitet njezbrazeti 81 v jecare, pra deri te prifti i panjohur qe permendet ne Jetren e PapesCelestinit I, ne vitin 428.18 Koneili IV Ekumenik i Kalcedonise, u mbajt ne Bosfor afer selise perandorake.U mblodhen shume ipeshk vij nga te gjitha anet e botes, sipas disave 600. Ne mesine tyre ishin edhe ipeshk vijte e Ilirikut, te eilet gjate punes se koneilit u perpoqen teIuajne rrol pozitiv. Koneili e filloi punen me 8 tetor dhe e perfundoi me I nentor te

vitit 451. Eterit e pr anishem te k oneilit i denuan mesimet heretike te Eutikut dhe teDioskurit. Ketij te dytit, i eili ishte ipeshkev i Aleksandrise, sikurse edhe te gjithe

bashkemendimtareve te tij, ua mor en ipeshk vite, sepse ne te ashtuquajturin »sinodine eubave« mbajtur ne vi tin 449 ne Efes, bene presion ne ipeshkvijte e besimit tedrejte , Pas shume diskutimeve te ashpra dhe akuzave reeiproke, u lexua letra dogma-tike e quajtur »Epistola ad Flavianum« e Papes Leonit 1. Ne kete leter papa e ana-lizon dhe e sqaron natyren e dyfishte te Krishtit. Ne f und eterit e pranishem klithen»Per Leonem Petrus loeutus est!«, do te thote »Pjetri f oli permes Leonit!«. Koneiline fund e denoi dhe e hodhi poshte doktrinen monofizite dhe e miratoi dogmen seKrishti i ka dy natyra."

Si thek son Euagri ne ve pren e tij »Historia ecclesiastica«, ipeshkvijte e Ilirikute paten marre rrolin ndermjetsues duke dashur t'i pajtojne palet ekstremiste. Ashtuse kur ipeshk vijte e Lindjes k erkuan qe Dioskurit dhe bashkemendimtareve te tij t'umerret froni ipeshk vor , iliriket dolen ne sk ene me deklaraten e vet: »Te gjithe kemigabuar , te gjithe kerkojme falje«. Per te dyten here ipeshkvijte e Lindjes kerkuanqe egjy ptasi, pra Dioskuri, ipeshkev i Aleksandr ise, te dergohet ne inter nim. Ipesh-kvijte e Ilirikut perseri dolen me lutjen e tyre te ha pur: »Lutemi qe te na falet tegjitheve«. Ateher e, perfaqesuesit e Kishes se Kostandiopojes bashke me ipeshkvijtetjere te Lindjes, edhe me ener gjik isht dhe me ashper insistuan qe Dioskuri me bas-hkernendimtar et e vet te internohet. Ilirik et perseri tani te ndihmuar edhe nga eter it

tjere, ha ptas deklaruan: »Te gjithe gabuam. Na falni te gjitheve. Dioskuri ne sinod.Dioskuri ne Kisbe!«.20Farlati, ne kronotaksen e ipeshkvijve te Seupit, Ursilin e lidh me vitin 451. Pornuk pennend, a mor i pjese ne K oneilin e K alcedonise. Ndersa nga letra e ipeshk vi jvedardane derguar perandorit Leon Avgustit, jep te kuptohet se Ursili erdhi ne fronine permendur pas perfumdimit tö koneilit. Autoret tjere, Ursilin e vendosin pak mevone, diku kah viti 458. Ne nje paqartesi te ketille, na mbetet si mundesi e vetmreale, qe ne kete koneil te kete mar r e pjese mitropoliti i paidentifikuar i Dardanise.i eili per mendet ne letren e Papes Celestinit I rr eth vitit 424.21

Ne Koneilin II te Kostandinopojes, mbajtur ne vitin 553, u diskutua shume per

monofizitizmin i eili kishte marr e perrnasa mjaft te medha, vecanerisht ne Lind je.

34



Lidhur me k ete, eshte i n johur kontesti i quajtur »Tria Capitula« (»Tr e Ka pitujt«),ne te cilin i peshk vi jte e Dar danise qene te perzier ne menyr e aktive. Ne koncil ishinte pr anishem te g jithe: Foka nga Stobi, i cili ne koncil e per faqesonte arg jipeshkvine Justinianes se Pare, Benenatin, pastaj Sabini nga Za par a, Projekti nga Naissusidhe ipeshk vi i Justinianes se Dyte (Ul piana e dik urshme) Pali. Pr a krejt peshk opatii ateher shem dar dan. Perndr yshe ne aulen sinodale ishte vetem Foka, nder sa tegjithe t jeret ndejten anash duke u thirr ur ne argjipeshk vin e vet Benenatin. Me vone

te gjithe ata, per vec Benenatit dhe Fokes, d a ta nenshk r uajne »Constitutum-s-in ePapes Vigjilit.F Par me g jeresisht per kete da te f litet ne f aqet e ardheshme.

Shenimet

1. Gelzer H. - Hilgenf eld H. - Cuntz 0 .. Patr um Nicaenorum nomina latine gr aece coptice syriacear a bice ar rnenice. Lipsiae MDCCCXCVIll. 50. 51, 56.

2. Honigmann E., op. eil. 432. pI. I, nr. 68.

3. Mansi. VIII, 256-257.

4. Zeiller J., o p. eil. 268.

5. PG 25,537.

6. PL 10, 619.

7. Theodor . Cyrr en., Histor ia ecc\esiastica, neo PG 82, 1008.

8. Mansi, VIII, 1141-1143.

9.Far lati. VIII, 4; Turner C. H .. Ecc\esiae Occidentalis Monumenta jur is antiquissima (canonumet conciliorum Gr aecorum interpr etationes latinae) Oxonii MDCCCXCIX, 552-553, nr . 29.

10. PL 26, 1354.

11.S. Athanasius. Historia Arianor um: »Deinde cum animadverterent cum Athanasio concordiamet pacem servar e e pisco pos plusquam quandr ingentos, ex magna R oma, ex universa Italia ... ex His paniiscum magno et confessore Hosio: e piscopos etiam Panoniarum ... Dar daniae«, neo PG 25 726.

12. S. Athanasius, Apologia contr a Arianos. neo PG 25, 250.

13. PL 32, 845 dhe 935.14. Zeiler J., o p. eil. 10.

15. I bid.

16. I bid, 325.

17. PL 22, 881

18. Mansi. VIII, 760.

19. Mansi, VII, 453.

20.Euagr ius, Historia ecclesiastica TI, 18, neo Iliret dhe Ilir ia te autor ot antik e, per gatitur nga Pr endiF. - Cek a H. - Islami S. - Anamali S., Prishtine 1974-469.

21. PL 50, 427

22. Mansi, VIII, 574, 1037 sq.

35



SKIZMAT DHE PESHKVIJTE DARDANE

Qendrimi i Ariusit ne Ilirik, sipas te gjitha gjasave, nuk m beti pa pasoja, sepse,

pas tij nuk shkuan vetem ipeshkvi i Murses dhe i Singidunumit, por si duket edhedisa te tjere.Midis tyre, i pari qe i peshkvi i Naissusit Bonozi. Ai e mohonte virgjer ine e

perhershme te Merise, ashtu si kishin bere edhe per para tij her etiket Helvidi dheJoviniani. Sipas tyre, pas Krishtit, Zoja k ishte pasur edhe tjere femije me Zefin.l Pervec kesaj, Bonozi mori dicka edhe prej Fotinit te Sir r niumit. K jo ishte edhe njengaterrese me shume, nga e eila k er cnohe j rrezik u per ndez jen dhe perha pjen engjarjeve te paradokoheshme qe ndodhen ne terrenin e Sirmiumit . Prandaj ne Ka- pui, ne vjeshte te vitit 391 u mbajt koneili i eili u detyrua ta shqyrtoje dhe ta zg jidhekete rast. Por si qe shihet nga aktet, ipeshkvijte vepr uan me tak tike: ne vend se ta

denonin Bonozin, ata kete ceshtje ua besuan ipeshkvijve te Ilir ik ut. Keta si me af er Naissusit, do ta shkoqisnin dhe do ta zgjidhnin me mir e ceshtjen. Hetimet iu besuani peshkvit te Thessalonik ut, i eili qysh me heret qe eaktuar si pr imas i shume pr ovin-eave te Ilirikut, perkatesisht vikar i vet ipeshkvit te Romes per keto pr ovinea. Neqofte se keta, pas analizimit te hollesishem paraprak , konstatojne se mesimet e Bo-nozit jane me te vertete te shtrembura, atehere do ta denojne sipas disiplines dheligjeve k ishtare. Ipeshkvijte e Ilirik ut, pasi i bene hulumtimet e nevo jshme, erdhenne perfundim se Bonozi me te vertete eshte fajtor , ndersa mesimet e tija jane here-tike, prandaj ia ndaluan kryerjen e funksioneve ipeshkvor e. Mir epo Bonozi nuk u pa jtua me kete vendim dhe vazhdoi edhe per nje kohe ta mbaje fronin e vet. Naty-

risht gjate kesaj kohe ai edhe metej shuguronte prifterin j e xhakone.?Rreth sherbimit te ipeshkvit te denuar te Naissusit, pak huti kri jon Mar ius

Mereatori i eili ate e quan ipeshkev te Sar dikes.' Mir e po, dis k u timet e mevonshme, pas permbysjes se Bonozit, ne te eil at flitet per radher e klerit te Naissusit, padyshimflasin se ai e udhehiqte kishen ne qytetin e Naissusit, por jo ne Sar dike." Me vone,Bonozi dhe bashkemendimtaret e ti j nuk permenden me ne Dar dani. Mire po atamegjithate edhe metej ishin at je dhe vepr onin. Ne te vertete i shohim ne shekullinVI ne viset rreth Danubit. Justiniani ne Novelen e tij XI, shpreson se i peshkvi Akva,ipeshkvine e te eilit e perteriu perandori, do te punoje ne dre jtim te shfaros jes se bonozianizmit ne kete territor dhe se kudo do ta per terije besimin e dr e jte.'

Mirepo, hunet, sarmatet dhe tjeret, depertuan ne viset ilir ike deri ne Ak a je."Vendi u shkaterrua krejtesisht dhe mbeti shkret , u perzune shume ipeshk vij dhe u

36



vr ane shume pr if ter , u zhduken dhe u cnderuan kishat, u derdhen eshtrat e rnar tir e-ve, »Ubique luetus, ubique gemitus et plurima mor tis imago«,? do te thote kudodhembje, kudo denes je dhe me se shumti pamje te vdekjes. Shen Am br ozi e per -mend edhe ate se nga keto ane u der gua ne roberi nje numer i madh i njerezve."Krejt kjo beri qe krishterizmi edhe me shume te dobesohet ne keto vise dhe per njek ohe te mos par aqitet ne jeten aktive te Kishes,Fjalet e Jeronimit dhe te Ambr ozit na i verteton edhe Prisk u, i eili udhetoi

bashk e me delegaeionin perandor ak nga Kostandinopo ja deri ne seline e Atilles. Siraporton ky, Naissusi, sik ur se shume qytete t jera, qe ir renur dhe i zhdukur . Kyk ishte qene qytet me po pullsi te dendur dhe i fortifik uar mire. K ur Prisk u arriti at je,qytetin e gjeti te z br azur dhe te lene shkret. Ne germadhat e faltor eve te rrenuaragieren edhe te semure, te eilet ishin fshehur at je. Ne bregun e lumit te afer t paneshume eshtra te te reneve ne beteje. 9

K a pasur edhe mendime se keto pr ovinea nuk kane pasur shume vendbanimete banuara dhe se po pullsia ka banuar ne per katunde dhe lag je te shk aperderdhur a."Mirepo bur imet t jera, vecaner isht germimet ar keolog jike, z bulojne se qytetete shkaterruara ilir e jane rindertuar dhe se ne to ka vazhduar jeta der i ne ar dh jen esllaveve. Aq me shume kur dihet se Naissusi i renuar n je here e pastaj i r indertuar ,nje k ohe te gjate e ka z brapsur de per timin e sllaveve.!'Pas nje shek ulli jo te plote, u par aqit nje rrezik i r i, i eili i goditi rende k ishate Ilirik ut. Per ta k uptuar me mire esencen e ketij rreziku, me se pari duhet t'i

permendim disa f akte qe i par aprijne k re jt kesaj.K ah fundi i shek ullit IV, Ilirik u qe i nd are ne dy p jese: - ne pjesen perendimor e,e eila ne aspek tin eivil ishte nen adrninistr aten e » praefeetus pr . Italiae, Afr ieae etIllyriei«, dhe pjesen lindor e e eila e kishte prefektin e vet te vecante » pr aefeetus pr .Illyriei«. Ilirikun Lindor , ne per berjen e te eilit gjendeshin te dy dioqezat e Dakise(Dardania dhe Maqedonia), perandori Gracian ne vitin 379 ia dor ezoi bashkesun-dimtarit te vet Teodozit. Ilir iku Per endimor pak me vone i bashkohet PerandoriseLindore, edhe ate diku midis viteve 424 dhe 437.Keto manovr a te perandorit, sipas te gjitha g jasave, ishin shkaqe te dre jtper -drejta te jashtme per mospajtimet dhe grindjet g jithnje e me te medha midis ipeshkvitte R omes dhe patr ik ut te Kostandino po jes. Keshtu, kur keto vise rane nen sundimine perandorit te Lindjes, ipeshkvi jte e Kostandino po jes e konsideruan si te dr e jte teveten qe te gjitha k ishat e k etyre viseve t'ia nenshtrojne juridiksionit te drejtperdr e jtete tyr e.Dhe me te vertete ne vi tin 421 del Lig ji i Perandor it Teodozi H, sipas te eilit,ne qofte se ne eilende pr ovince te Ilir ikut, paraqitet ndon je problem, atehere medijen e ipeshk vit te qytetit te K ostandinopojes i eili i gezon prerogativat e Romes sevjeter , do t'i lehet per shqyr tim k uvendit prif ter or dhe gjyqit te shenjte.PPer kete, Papa Bonifaei, menjehere e kerk oi ndihmen dhe intervenimin e Ho-nor it, i eili udhehiqte me pjesen perendimor e te per andorise, qe t'i mbr onte te drej-tat e tij mbi Ilirik un te kolegu dhe bashkesundimtari i tij lindor Teodozi H. Honorii shkroi Teodozit dhe ia par aqiti »sanetae sedis apostolieae desider ia«, do te thotedeshiren e Selise se Shenjte A postolik e. Ne letren e Honorit, metej shihet se K ishae Romes ker k on te r uhet praktika e vjeter e res pektirnit te rendit, si dhe te hidhen

poshte intrigat e disa ipeshk vi jve te Ilir ikut, ne menyre qe Kisha e Romes te mos e

humbe nga sundimtar et krishtere ate te dre jte qe ia k ishin pranuar sundimtar et t jere.Teodozi II, i eili e nxorr i kete ligj me ker kesen e disa ipeshkvijve, u pajtua mesugjerimin e Honor it, dhe, prefektit te Ilir ik ut i leshoi n je f leturdherese me te eilen

37



kerkonte qe pa t jeter te r uhet rregullimi i vjeter (»antiquum ordinem specialiterfaciant custodir tej.PKjo gjendje zgjati deri ne g jysmen e dyte te shek. VIII, kur tegjitha provincat e Ilirikut Lindar jo vetem qe k onsideroheshin por edhe de facta iunenshtruan ipeshvit te Romes. Por kjo s'do te thote se s'pati perpjekje qe ato t'inenshtr ohen K ostandinopo jes. Perkünder kesaj, te gjitha perpjekjet mbeten te kota,der i ne ditet dhe vendimet e veshtir a te cilat do te vijne se shpejti.

Keshtu, pas Koneilit te Kalcedonise, patriku i Kostandinopojes Anatoli u

shkroi ipeshkvijve te Ilirkut dhe me kete rast i ftoi ta japin pelqimin e vet per kano-nin 28 te koneilit te per mendur , i eili ka te beje me perparesine e selise se Kostanti-no pojes." Nga letr a e Pa pes Leonit, kuptojme se sipas nje letre te derguar nga njeipeshk ev i Kishes se Selanikut, ipeshk vijte ilir ike kete e ref uzuan."

Ne per iudhen e skizmes se Akaeit (484), ipeshkvijte e Thessalonikut, te eiletnjekohesisht ishin edhe vikare (zevendes) te Pa pes per kete pjese te Ilirikut, e pra-nuan te njejtin qendrim sikur se disa ipeshkvij bizantine dhe u shkeputen nga Papa,qe do te thote se e shk elen edhe besimin te cilin ua k ishte dhene k y per ceshtjet er endesishme te adr ninistrates kishtar e." Iliriku, duk e e humbur vikarin, mbeti i les-huar vete vehtes. Roma beri krejt cka ishte e mundur ne keto kushte te renda per

ta r uajtur lidhjen me disa kisha ilire. Prandaj Selia Apostolike tani i delegon disamitropolite, kohe pas kohe dhe sipas r astit te eaktuar ne territoret ku par aqitenr astet perkatese. Keshtu si delegate te Pa pes i hasim: ne Epir l7 mitropolitin e Niko-

polit, pastaj mitropolitin e Lihnides (Ohrit)" si dhe ate te Scupit."Pa pa Gelazi edhe me pare dy here iu dre jtua ipeshkvijve dardane duke i kes-

hilluar dhe duke u perp jek ur t'i mbr oje nga r reziku i eili u kanosej ne keto kohe teveshtir a." Ateher e Kisha dardane e tregoi per jetesine , vendosmerine dhe besnike-rine e vet nda j kishes se Romes dhe eprarit te saj. Keshtn, me tre dhjetor te vitit444, Papa u drejtohet me nje leter »Audientes orthodoxam«, ne te eilen e lavderonqendrimin dhe mba jtjen e tyre, dhe, i keshillon qe te ruhen nga besimet e gabuara

eutikiane, si dhe nga ata qe i perk rahin dhe i predikojne keto besime. Me kete rastPa pa i njofton se ipeshk vin e Selanikut, i eili nuk e denoi Akaein, e perjashtoi ngaSelia A postolike.?'

Me lajmin mbi denimin e Akaeit, nga letra e Gelazit, ipeshkvi jte dardane ushqetesuan dhe filluan bashke me tjeret ta kundershtojne per nje vepr im te tille.

Ndoshta fjala ishte edhe per pavendosmerine e tyre lidhur me denimin e Ak aeit. Porsipas te gjitha gjasave, ne nje qendrim te k etille me shume ka ndikuar politika engurret e perandar it bizantin Anastazit, i eili kaloi krejtesisht ne anen e monofizitevedhe i detyr oi te gjithe ipeshkvijte qe te pajtohen me nje qendrim te ketille." Papa

pastaj, u perg jigj me letren »Vaide mir ati sumus« te vitit 496 ne te eilen e shpreh

ha bine e tij per nje qendr im te ketille, se si k ane mundur te dyshojne ne akuzen teeilen eben Selia e Romes kunder Akaeit. Pastaj e thekson doktrinen sipas te cilesSelia Apostolike e gjykon secilen Kishe. Asaj mund t 'i drejtohen dhe ne te mund tethirren nga cdo ane e botes, por pas vendimit te saj, s'ka me kush cka te permiresoje.

Natyr isht, Selia A postolik e mundet edhe pa mbledhjen e sinodit, eilindo ta denojedhe ta liroje , par jo si kane menduar ata, qe edhe denirni i Akacit te miratohet nesinod."

Gjate k ohes se pontifikatit te Anastazit I (496-498) nuk gjejrne te permendetK isha dardane. Por qysh ne kohen e pasardhesit te tij Simakut, e gjejme letren e tijte 8 tetorit te vitit 512 te eilen ua der gon te gjithe ipeshk vijve te Ilirikut dhe te

Dardanise. Ne k ete leter Papa ua terheq ver e jtjen dardaneve qe ta ruajne fene edr ejte, qe t'i mesojne te humburit, te devijuar it, t'i shmangen bashkimit te huaj dhe

38



te mbeten te bashk uar me Kishen.i' Por , vala e sk izr nes se Akaeit kercenohej edheme shume.

Perandori Anastazi, mbr ojtes i madh i besimit te shtrem beruar te Eutikut, indjek te ipeshk vijte e besimit te drejte sepse ne kete menyre deshironte t'i theje dhet'i detyr o je qe edhe ata te shkojne rruges se tij. Sipas disa deshmive te mevonshme,si duket ipeshk vijte dar dane kane leshuar pe para pr esionit te perandor it, me tevertete apo veter n ne menyre fiktive, nuk mund ta dime por per n je kohe u pa jtuanme sk izmen, ose se paku mbeten te papercak tuar .

Kjo mund te konkludohet nga nje leter e mevonshme e ipeshkvit te Vienes,Avitit, te eilen ai ia dergon pa pes Hormizdit. Ne kete leter ipeshk vi flet per kthimine Dar danise." Edhe Hor mizdi i perg jigjet Avitit per kthimin e Dardanise dhe teIlirik ut, te eilet u ndane nga te denuarit dhe tani i kane emeruar i pshkvi jte me

pelqimin e tij. 26 I njejti pape i shkruan per k ete edhe Cezar it te Arlit me vere jtje setani e tut je i peshkvijte e Dar danise dhe te Ilir ikut »te mos ak uzohen per shkak tegabimit qe ebene ne te k aluar en«, pasi kerk uan bashk im nga pasardhesi i Pjetrit. Ekishin derguar edhe n je delegaeion dhe deklaraten me shkr im se tani e tut je do t'unenshtr ohen r regullave dhe dispozitave te Selise Apostolike."

Dhe vertete, rr eth vitit 515, ne n je sinod ilirik , 40 ipeshkvi j te Ilirikut dhe teGreqise u shke puten nga mitropoliti i tyre, kryeipeshkvi i Thessalonikut. Ky pasta j,nga fr ika e perandorit Anastazit, u bashk ua me Timoteun, patr ik un e besimit teshtrernberuar te Kostandinopo jes. Pas kesaj i peshkvijte e Ilirik ut i derguan nje Ieteripeshk vit te Romes me te eilen dek laro jne se mbeten te lidhur me Seline A postoli-ke."

Si per gjig je per denimin e Dor oteut te Selanik ut nga peshkopati ilirik, peran-dori Anastazi, urdheroi t'ia thir r in disa ipeshkvij te besimit te dre jte: Alkisonin e

Nik o polit, Lorenein e Lihnides, Domnionin e Sardikes, Ga janin nga Naissusi, Evan-gjelin nga Pautalia dhe te gjithe i mba jti per nje kohe ne bur g. Gajani dhe AJeisoni

vdiqen ne burg. Per kete la jm u alarmua ushtria e Ilir ikut ndersa Anastazi u detyruata lir o je Domnionin dhe Evang jelin. Lorenei edhe rnete j mbeti ne mergim, edhe psei kishte k ar nbet e semur a. Faji i tij ishte me i madh, se pse sh pesh here e k ishtekritikuar qendrimin e per andor it dhe te oborrit te ti j para n jerezve, pra pu blik isht. 29

Ck a mund te thuhet pas te gjitha ketyre per Kishen dardane? A kishte r eneajo ne sk izem te ver tete? Ose kete e kishte bere , ndoshta, vetem Doroteu i Selanikutsi vikar i llir ik ut? C'eshte e ver teta, i peshk vijte dar dane ia dergojne pa pes delegaeio-nin e vet dhe deshmine me shkr im se deshiro jne te m beten te bashkuar me te. Disaauto r e te mevonshem thek so jne se ne Dardani asn jehere nuk k a ardhur deri te shke-

putja e plote midis tyr e dhe Romes, pranda j nuk mund te flitet per nje sk izem

sikurse ne viset t jera." Nga ana tjeter , letr at e permendur a paperore f lasin per ski-zmen dhe kthimin." Ceshtja m betet e hapur dhe vlen te studjohet me mire der i nefund per te mundur ta mar rim pergjig jen e plote.

K eto vlime dhe turbullir a te brendeshme sh pirterore sik ur qene paralajmerimi krejt te keqijave te medha te jashtme, te eil at se shpejti do te paso jne dhe do tagodisin rende Dar danine me vendet fqin je. Ne k ete kohe, pra fillojne deper timet emedha te popujve barbare. goteve dhe tjereve." Nen kete erner , si konsider ojnedisa, fshihen edhe sllavet, te eilet me eks peditat e tyr e plackitese de per tuan deri neTermopile.P

Per vec kesa j, Dardanine e goditi edhe nje f atkeqesi e madhe. Ne vitin 518 e

goditen nje varg termetesh te fuqishme te eilat i rrenuan dhe i zhduken shume vende.Kete na e pershkr uan hollesisht Mareelinus Comes. Ai thote se per nje moment ne

39



Dardani jane zhdukur 24 kesht jella. Dy nga keto i gelltiti dheu me gjithe banoret etyre; kater pr e j tyre u shkaterr uan dhe e humben gjysmen e shtepive dhe te banor e-ve. Keshtu ndodhi edhe me tjerat. Shume qytete dhe keshtjella u laue shkrete pershkak te frikes se madhe. U r renua k r e jtesisht edhe kr yeqyteti Seupi, edhe pse bano-r et shpetuan, sepse ishin larguar nga qyteti duke ikur nga arrniku. Krejt Krahina pesoi shume rende. Ne nje gjatesi prej 30 milave, dheu kishte pelcitur dhe ishtek rijuar n je plasar itje e g jere 12 hapa, ne te eilen rane shume banore te frikesuar , nga

f rika e arr nikut i eili i nd jek te vazhdimisht. Nder sa ne afersi te qytetit Sarnonta, ngadheu shpertheu uji i nxete, i eili r ridhte pa nder pr er e."

Kjo qe nje kohe vertete e veshtire dhe apok aliptike, e eila e shk aterroi jovetem vendin por edhe K ishen dardane te organizuar mire dhe te lulezuar .

Shenimet

1. Mansi, Irr , 738. Banozianet kane qene disa here te denuar , shih per kete: PL 13,1176--1178; PL16, 1222; Mor oni G., Dizionario di er udizione stor ico--ecclesiastica, da S. Pietr o ai nostr i gior ni s pecialmenteintorno, VI, Venezia 1840, 26--27.

2. PL 16, 875.3. PL 48, 928.

4. Coustant, E pistolae R omanor um pontif icum I, Par isiis 1721, 820; Mansi III, 1057.

5.Novellae Iustiniani, Nov. XI: » ... ut possit Bonosiacor um scelus ex ea civitate et terra r e peller evel in or thodox am f idem tr ansforrnar e«, ne: Corpus Iuris Civilis, r ec. Schoell R. - Kr oll G., Berolini 1954.

6. S. Hieronymus, Epist. ad Heliodorum 60, 16: » ... Scythiam, Thr aciam, Macedoniam, Dardaniam,Daciam, Thessaliam, Achaiam, Epiros, Dalmatiam, cunctasque Pannonias; Gothus, Sarmata, Quadrus, Ala-nus, Huni, Wanda\i, Mar comanni vastant, tr ahunt, rapiunt ... Ca pri Episco pi, inter fecti Pres byteri, et diver -sor um off icia clericor um. Subver sae Ecclesiae, ad altaria Chr isti sta bulati equi; Mar tyrum effossae r e\iquiae:u bique luctus, u bique gemitus ( pavor ) et plurima mortis irnago«, ne: PL 22.600; shih edhe: I nj ej ti , Epist.ad Ager uchiam 123, 17, ne: PL 22,1058.

7. S. Ambrosius, De officiis ministr orum, \ib. 1, cap. 15,70: » Nota sunt haec nimis IIIyr ici vastitateset Thraciae: quanti ubique venales er ant toto ca ptivi orbe, quos si revoces, unius pr ovinciae numerum ex- pier e non possint!«, He: PL 16.129.

8. S. Am br osius, De fide, lib. 3, ca p. 16, 140, He: PL 16, 613.

9. Priscus, Histor ia Gothica 8, 289, ne: Historici Graeci Minor es, ed. Dindr of ius L., I, Lipsiae 1870.

10. Us p. Pa pazoglu F., o p. cit., 314-315.

11. Valentini P. G., Contributi alla Cr onologia Al banese, II12, R oma 1957, 75 sqq.

12. Godex lustin., I, 2.6.; Godex Theod. XVI, 2, 45.

13.Per ceshtjen e vertetesise se letrave te Bonifacit dhe Honor it shih: Acta et di plomata AIbaniaemediae aetatis illustr antia, colleg. Thalloczy L. - Jireöek C. - Sufflay E., vol. I, Vindo bonae MCMXIII, 2nr . 9 dhe 10 me komentet (rnete j: AAI- Acta Al baniae).

14. Mansi, VI, 236.15.Leo Pa pa, E pist. »Quam vigilanter «: »Illud etiam nosse te volumus, Anatolium episco pum post

coer citionem nostram in suae pr aesumptionis adeo temeritate per sistere, ut IIIyricanos e piscopos, ut subscri- ber ent, convenir et; quod nobis e pisco pus qui a Thessalonica ardinatianis nuntius missu est intimavit«, ne:PL 54, 1037.

16. Mansi, VII, 1106; PL 58,977; Mansi, VIII, 46; PL 59,57.

17. Thiel, ap. cit., I, 807. 808.

18. Mansi, VIII, 10; PL 59, 19. Farlati, VIII, 159.

19. Thiel, a p. cit., I, 335; Mansi, VIII, 14; PL 59, 23.

20. PL 59, 24 .

. 21. Mansi, VIII, 46.

22. Ostrogorski G., Istari ja Vizantije, Beagrad 1969, 85.

23. PL 59, 61-77.

40



24. Mansi. VIII, 218; PL 62, 61.

25. S. Aviti Viennen., e p. »Dum r eligionis« ne: PL 59.288.26.S. Hormisdae P p., e p. »Qui de his«, Avito episcopo: » ... Dardania et lUyr icus vicina Pannoniae

a nobis, quod iam fecimus u bi necessar ium fuit, ut sibi e pisco pi ordinarenrur , ex petiit; in tantum se a com-rnunione per ditor um se par are gaudentes, ut remedia quaer erent, dummodo commune cum tr ansgr essoribusnihil haberent«, ne: PL 63, 396.

27. S. Hor misdae P p., ep. »Justum est«, ad Caesarium Arelatensem«, ne: PL 63, 432.

28.Theo phanis, Chr onogr a phia: »Episcopo ver o Thessalonicensi o b imper atoris metum cum Tirnot-heo C poleos episcopo communionem tenente. quadraginta Illyr ici Gr aeciaeque episco pi una convenientes,tabulis etiam testi bus professi sunt, a b eo velut a prop prio metro polita, se discedere missisque Romamtabulis Rumani pontif icis cornrnunionem obser vare polliciti sunt«, r ecogn. de Boor C ., Lipsiae 1885, 128-129; po ashtu edhe ne: PG 108, 378.

29. Mar cellinus Comes, Chr onicon, ad ann. 518, ed. Mommsen Th., ne: Monumenta GermaniaeHistor ica AA XI, 1, Ber olini 1893; Farlati, VIII, 67, 77, 160.

30. Lecler cq H., ar t. »Illyr icum«, ne: Dictionnaire d'ar cheologie chretienne et de liturgie VIII1, Par is1926, co!. 177: »Dans la Dar danie , il n'y avait eu r upture, mais peutetre seulement des r a pports piß totqu'union proprement dite«.

31. Shih shenir nin nr . 25, 26 dhe 27.

32. Far lati, VIII, 17.

33. Istor i ja na makedonskiot narod I, Sk o p je 1969, 63.

34. Mar cellinus Comes, o p. cit., ad ann. 518; PL 51, 925; Farlati VIII, 5.

41



VIKARIATI I SELANIKUT

Ne jeten e Kishes dardane dhe te krishterizmit te sa j, si u thek sua, rol terendesishem k a pasur edhe K isha e Selanikut dhe ipeshkvijte e sa j. K eshtu k a qeneqysh pre j fillimit, por edhe pothua jse ne te g jitha per iudhat e sa j te mevonshme.

Selaniku nuk ishte vetem nje qytet i madh, me liman te r endesishem, por ishteedhe seli e prefektit te Ilir ikut, te cilit i nenshtr oheshin shume krahina, ne mesin ete eilave edhe Dardania.' Te gjitha k eto prerogativa i ndihmuan qe edhe ne aspektinfetar te fitoje perparesi te reja. Keshtu ipeshk vijte e Selanikut u bene edhe vikar ete papes. Kjo e fundit eshte me r endesi te madhe, por edhe mjaf t delik ate.

Kjo menyr e e zbatimit te pushtetit, primat apo te deleguar ne ter itorin e n jee me shume kr ahinave, ne k ishe njihet me emrin vik ariat. Si r ast i par e ne historine

e Kishes permendet piker isht k y i Kishes se Selanikut, pasta j i Justinianes sö Pare sidhe ne Spanje dy: ne His pale dhe Ilicitane.?

Mund te thuhet se themelimi dhe zhvillimi i Vik ariatit te Selanikut qe rezultati kushteve dhe irrethanave politik e ne Perandorine e atehershme Romak e. Keshtu

pra prej vitit 395, Iliriku Lindor ne pikepamje politik o-administr ative i per kiste Ko-standinopojes. Duke u mbeshtetur ne kete, patriku i Kostandinopo jes pr etendon qeketo vende ne aspektin kishtar t'i nenshtr ohen juridiksionit te tij. Ne anen tjeter ,ipeshk vijte e Romes per ta zbrapsur k ete lak mi te ti j dhe per t'i mbrojtur e ruajturte drejtat e tyr e te paprekura, ashtu si i kane pasur prej f illimit, filluan gradualisht,

prej rastit ne rast, ipeshk vijve te Selanikut t'u ja pin autorizime dhe te dr e jta te vecan-ta. Shpresonin se ne kete menyre keto krahina dhe k ishat e tyr e do t'i ruajne nenadministrimin e vet te drejtperdrejte.:'

Qysh Papa Damazi (366-384) mbante kor espondence te r regullt me Akolin eSelanikut." Nder sa pasardhesi i tij Siriku (384-398) e zg jeroi edhe me shume bashke-

punimin me pasar dhesin e Ak olit, Allizin. Keshtu, ne n je leter qe ia der gon Anizitte permendur , e gje jme edhe kercenimin, se askush nuk guxon te shuguro je ndonjei peshkev ne Ilirik , pa pelqimin e tij, qe na ben te supozo jme se ka pasur edhekeqperdorime ne kete drejtim, te cilat papa deshiron t'i men janoje." Kur u zgo jdhInocenti I (402-417), menjehere ne te njejtin vit me 20 dhjetor i dergon leter Anizit

dhe thekson se k a ndermend te shkoje rruges se par aar dhesve te vet: »Ipeshk vijte par aardhes te mij, do te thote kujtimi i bekuar i Damazit, Sirik ut dhe i te per mendu-r it (Anastazit) kane urdheruar asisoji qe kr ejt cka i ka ndodhur ne k eto ane shkelqe-

42



sise suaj, i eili g jithr none ka plote te dre jte, te shtrohet per shqyrtim, zgjidhje dhevendosje«.?

Prej f jaleve te mesiperme, lehte mund te kuptohet roli te eilin ipeshkvijte eRomes, qysh prej Papes Damazit, ua besonin ipeshk vijve te Selanikut per disa kra-hina te Ilir ik ut.

Pas dhjete viteve, Inocenti I ia der gon letr en e dyte ipeshk vit te ThessalonikutRufit, ne te eilen thekson se k u jdesit dhe drejtesise se tij duhet t'i besohen te g jithazenkat eventuale dhe problemet ne: Aka je, Thesali, Epirin e V jeter dhe te Ri, Kre-te, ne te dy Dakite, Mezi, Dar dani, Pr evalitani »non primitus haee ita statuentes«,?do te thote, nuk eshte hera e pare qe urdherojme dick a te ketille. Me kete leter

percaktohet territori dhe natyra e pushtetit te vikarit, si dhe menyra e zbatimit tetij. K y resk ri pt g jithashtu k onsiderohet edhe si dok ument statutor institueional i vika-riatit, pasi i per m bau te g jitha elementet konstitutive te k etij institueioni te njohur .

E n je jta g jendje ka mbr eteruar edhe ne k ohet e papeve te ardhshem, Bonif aeit,Sik stit dhe Leonit, te eilet jo vetem qe ua percaktonin te drejtat vik ar eve, por edhei mbronin sa here qe k ishte nevoje."

Gjend ja e ketille ne Kishat ilirike mbeti deri ne kohen e sk izmes se Akaeit(484-519) te eilen ne te vertete e pat shkaktuar Henotikoni i perandorit Zenon nevitin 481. Ipeshk vijte e Selanikut atehere qendruan ne anen e ipeshkvijve bizantine,Keshtu u shkeput lidhja midis tyre dhe Romes, dhe me kete u asgjesua edhe baza

juridike per ekzistimin dhe vepr imtarine e nje institueioni shume te rendesishem, Ne vitin 519 perseri u arr it bashk imi me R ornen sipas f ormules se Papes Hor -

mizdit (514-523), por nuk mundi te r ivendoset me ajo gjendje qe mbr eteronte paraskizmes. Ne keso kushtesh qe i mireseardhur provizioni te eilin e beri Perandor iJustinian. Ai vendlindjen e tij Justinianen e Pare e sha palli vikariat dhe ne ketemenyre e ndau territorin e gjer e te Vikar iatit te Selanikut." Por qysh ne Koneilin IVEkumenik (681), ipeshk vi i Selanikut nenshk r uhet si »Viear ius Romani Pontificis«.'?Vikariati pr aktikisht pushoi te ek zistoje dhe veproje ne k ohen e Perandorit LeonitIII te Izaurise, diku rreth vitit 733, kur bashk e me shume krahina te Ilir ikut iunenshtrua patrikut te Kostandinopojes."

Shenimet

1. Meta phrastes, Vita S. Ambr osii 19 ne: PL 14, 61; Theodor etus, Historia ecclesiastica, lib, 5, cap.17, ne: PG 82, 1231.

2. K urtscheid B., Historia Iur is Canonici. Historia institutorum, R omae 1951, 129-132.

3.Batiffol P., Le catholicisme des origines 11 Saint Leon. Le Siege A postolique (359-451), Par is

1924-2,246; Gaudment J., op. eil. 404.4. Jaf fe Ph., R egesta Pontif icum R omanorum a condita Ecclesiae ad annum post Chr . n. 1198. Ed.

2 corr ectam et auctam aus piciis G. Wattenbach cur averunt F. K altenbrunner - P. Ewald - S. Loewenfeld,2. voll., Lipsiae 1885-1888, 238.

5. Siricus P p, e p. »Etiam dudum«, Anysio Thessalonic., ne: PL 13,1148; Tarouca C. S., CollectioThessalonicensis ad fidem Cod. Val. lat. 5751, ne: Textus et documenta I 123 , Romae 1937, 19, nr . 3.

6. Jaf fe Ph., o p. cit., 285.7. Innocentius Pp., ep. »Lectissimo et gloriosissimo«, Rufo Thessalonic., ne: PL 20, 515-517; Tar ouca S.,

o p. cit, 21-22, nr . 5; Dvor nik F., The idea of apostolicity in Byzantium and the legend of the a postleAndrew, Cam br idge (Massachusetts) 1958, 27-28.

8. Bonif acius P p, e p. »Manet beatum«, ne: Tarouca S., op. cit., 27-32 nr . 8; Xiytus Pp., e p. »Gr a-tulari potius«, ibid., 36-37 nr . 11; Leo P p., ep. »Omnium quidem«, i bid., 53-57 nr. 22.

9. Duchesne L., L'lIIyr icum ecclesiastique, ne: Byzantinische Zeitschr if t I, 1892,550.

10. Concilium Oecumenicum Sextum, Constantinopolitanum In, ne: Mansi Xl, 669.

11. K ur tscheid B., o p. cit., 131.

43



JUSTINIANA PRIMA

Pas termetit te madh shkaterrues te vitit 518, ne dokumentet k ishtare me nukkemi lajme as per ipeshk vijte e qytetit te Scupit, as per Dardanine. Qyteti ishterrenuar pothuajse k r e jtesisht, sipas te gjitha gjasave shumica e banoreve ishin larguar

per ta shpetuar jeten. Megjithate jeta kishtare vazhdoi ne qytetin e posangritur, tequajtur sipas perandorit, themeluesit te tij, Justiniana Pr ima.

Prokopi i Cezar ese ne vepren »De aedificiis« thek son se vendlindja e perando-rit te madh ishte Taurizioni, diku afer Bederianes, Justiniani mbrenda nje kohe teshkur te e rr ethoi vendlindjen me mure dhe ngriti k ater pir g je, sipas te cileve e mor iedhe emrin »Tetr apyr gion«. Aty afer e themeloi nje qytet madheshtor te cilin eqya jti Justiniana Prima. Qytetit ia ndertoi edhe ujesjellesin qe te kete mjaf t uje. Estolisi me shume faltore, galer i, sheshe publike, k r oje, pallate, banjo e shitore. K yishte nje qytet i madh, me popullsi te dendur dhe shume i pasur . Keshtu u be metro-

pole dhe qender e ipeshkvijve te Ilirikut. 1

Ne kohen e Per andorit Justinianit I (527-565) f illon n je e pok e e r e ne jeten besimtare te kishes se Dar danise. Perandori e riorganizoi kishen ilirike dhe ne k etemenyre e k rijoi nje province te re te pavarur kishtare, te ciles i dha nje rol te rende-sishem ne k ete pjese te Per andorise.?Deri ne kete kohe, Iliriku Lindor ne aspektin kishtar ishte nje teresi me vehte.Me vendimin e perandorit, ky territor u nda ne dy pjese, te cilat do te behen krejte-sisht te pavarura dhe do te dallohen njer a pr e j tjetr es me k r yeqytete te vecanta.Qender e pjeses jugore mbeti edhe metej Thessalloniku, ndersa qendere provincesse posaformuar , si vater e re politike e Ilirikut, u be Justiniana e Pare. Synimi i

per andorit ishte i qarte: qe vendlindjen e vet ta ngrite ne nje qender te r e administr a-tive. Kjo vecanerisht u pa me bart jen e selise se prefektures nga Thessaloniku.

Per kete qellim me 14 prill te vitit 535 Justiniani e shpalli Novelen XI, e cilakonsiderohet si statut i institucionit, pasi me kete ther nelohe j dioqeza e madhe apoegzarkati, perkatesisht vikariati per kete pjese te Per andorise.' Nen egzarkatin e rido te jene keto provinca: Dacia Mediteranea, Dacia Ripensis, Mysia e Par e, Darda-nia, Pr evalitania, Maqedonia e Dyte dhe nje pjese e Panonise se Dyte e cila ishtene krahinen e qytetit Baciensi." Nese krejt keto i perkthejme ne kuptimet e sotmegjeografike, del se Justiniana e Pare i mori nen kujdesin e vet provincat e Serbise sengushte, te Sremit lindor , te Bullgarise per endimore, te Maqedonise verior e, te K o-soves dhe te Malit te Zi.

44



Sipas te g jitha gjasave, k y ishte vendim i njeanshem i perandorit, sigurishtedhe pa ndonje marr eveshje parapr ak e dhe pa pelqimin e k rereve kishtare. PrandajPapa Agapi I (535-536) nuk e sanksionoi kete vendim te per andorit. Papa keteceshtje e la ta shqyrtojne legatet e tij, ne menyr e qe ta studiojne sa me mire dhe tanjof tojne pastaj ate ne holle si per kete cestje mjaft te rendesishme", Mirepo ne buri-met e ruajtura deri me tani nuk gjejme kurfare gjurme te ketij raporti, as te ndonjemendimi te komisionit te permendur te legateve te papes. Shkak mundet te jeteedhe vdekja e sh pe jte e papes i eili ua pat besuar kete mandat. As pasardhesi i tij

Silver i (536--537) nuk ndermori asg je per per f undimin e kesaj ceshtjeje. Se paku ne bur imet ek zistuese nuk permendet asg je.Me ne f und, ne vitin 545, pas plot dh jete viteve, Justiniani e shpalli edhe

Novelen CXXXI, me te eilen perf undimisht sank sionohet gjendja [uridike e Justinia-nes se Pare.? Me k ete dis pozite te r e, rerritori i vikariatit ka ndr yshuar duk shem dheeshte zvogeluar . Tani nen juridik sionin e metropolit te ri hyn k r ejt Panonia e Dytedhe provineat e perfshira ne novelen e pare, por nuk permendet me MaeedoniaSalutar is e eila bente pjese k etu si pas dispozites se pare.?

Le ta shohim tani statusin e vikaritatit te posathemeluar si dhe juridiksionin eargjipeshkvit te tij. Te gjitha shenjat dhe prerogativat qe na i ofrojne elementet e

nevojshrne, po i nxjerrim nga novelat e per mendur a te perandorit Justinian. Sipas perandorit, provinea e re kishtare do te kete k arakter te provinces se pavarur kishta-re, sepse ai deshironte qe t'ia r rise asa j edhe me shume autoritetin dhe nderin kis-htar . 8 Ipeshk vi i Justinianes se Par e nuk ernban vetem titullin e mitropolitit (ketetitull e mbante edhe ipeshk vi i Seupit te renuar ), pra te per faqesuesit suprern teorganizimit kishtar te pr ovinces se re, por edhe titullin e argjipeshk vit, pra te instan-ces me te larte te provinces, pasi autoritetit te ti j do t'i nenshtrohen disa krahina.?Argjipeshk vit te ri do t'i per k ase »surnrnus honor , summa dignitas, summum sacerdo-tium, summum fastigium«, qe do te thote, nderi me i larte, dinjiteti me i larte, prifteria me e larte, shkalla me e larte. Me keto te gjithat sikur deshirohej te thekso-

hej se: atij do t'i perkasin jo vetern nderi dhe primati, por edhe juridiksioni supremne territorin e per shkruar dhe te percaktuar . Ja se si do te duket dhe manifestohetkjo: argjipeshkvi i Justinianes se Pare do t'i caktoje dhe shuguroje ipeshkvijte eterritoritte vet; njekohesisht ai do te jete edhe per f aqesues i dr e jtperdrejte i ipeshkvitte Romes te ipeshk via e kesaj kr ahine. Tani e tut je, as ai e as ipeshkvijte qe inenshtrohen atij, per kurgje nuk do te varen nga ipeshk vi i Thessalonikut. Perveckesa j, ai edhe metej si epror i dioqezes, do t'i therret, kr yesoje dhe udheheqe kon-eilet kishtare pr ovineiale. Do ta g jykoje dhe denoje cdo konflikt dhe mosmarreveshjeqe do te shkaktohet midis ipeshk vijve te nenshtruar. Argjipeshk vin e ri do ta zgjed-

hin te gjithe mitropolitet dhe i peshk vijte ne kuvendin e per bashk et. Ata edhe do tashugurojne, ndersa ne krejt kete ipeshkvi i Thessalonikut nuk ben pjese fare. Argji- peshkvi ka te dr ejte qe shume ceshtje kishtare t'i zgjidhe vete drejtperdrejt, ose permes legateve te vet, te eilet do t'i dergonte sipas nevojes." Ne vecanti theksohetse argjipeshkvi ne te ardhmen do ta caktoje edhe ipeshkvin e qytetit Akve, i eiligjendet ne krahinen Dacia Ripensis, ashtu se ai me nuk do te jete nen ipe shkvin eMeridianes. Nen juridiksionin e i peshk vit te Akves do te jete qyteti me keshtjellat etij, terr itoret dhe kishat, ne menyre qe te mund te vepr oje ne shfarosjen e her ezisese bonozianeve ne k ete qytet dhe keto ane dhe, per t'i kthyer njerezit ne f ene ever tete.

Ndr yshe nga pushteti i pr imatit vikarian, i eili me par e u jepej ipeshk vijve töThessalonikut vetem her e pas her e, perk atesieht seeilit titullar ne menyre te vecan-

45



te," tani pushteti dhe juridiksioni iu dha vetem selise se Justinianes se Pare, dhe jokierar keve te eaktuar . Nga k jo dei se karakteri i ketij institueioni do te jete i perher-sher n, dhe jo i perkohshem.

Pse shpall ja e Noveles se dyte CXXXI, me te eilen perfundimisht u sanksionua paragrafi i Justinianes se Pare dhe i vikar it te saj, priti dhjete vite? Mos ishte shkakvetem vdekja e sh pejte e Pa pes Agapit I, i eili ne fronin e Pjetrit e ber i vetem n jevit? N jeso j edhe pasar dhesi i tij Silveri, nuk e udheheqi Kishen me gjate se ky (536-

537). Megjithate, si duket ende ishin te fresketa kujtimet per ipeshkvijte e Thessa lo-nikut k ur e perkr ähen sk izmen e Akaeit. Par , duke qene se kete riarganizim kaq tethelle dhe te r endesishem e f illoi vete perandor i, atehere s'eshte cudi pse Agapi ieak toi legatet per t'i analizuar mire keto ceshtje qe pastaj ta merr vendirnin perfun-dimtar.

Nga ana tjeter, si qe dihet, kisha i kishte shume borxh perandarit Justinian,sepse ajo te ai e g jeti »jo vetem mbr o jtesin e z jar rte , por edhe zoter ine e vet«." K ydeshironte qe edhe me kete dispozite t'i kontribuoje planit te vet te madh per clir i-r nin e disa viseve dhe konsolidirnin e brendshem te perandorise se vet. Justiniani, siqe dihet, qysh k ur erdhi ne fronin e per andorit, e mblodhi sinodin ne Kostandino-

poje dhe urdher oi qe perser i ta shk rua jne emrin e Pa pes Leonit ne di ptik e ashtu sie kishte percaktuar Koneili ne Ka1cedoni. Pastaj e anaternizoi edhe udheheqesinmonofizit Severin e Antiokise." Ndersa per t'i zgjidhur nje here e pergjithmonediskutimet kristologjike, te eilat kri jonin tur bullir a dhe k r yengrit je, e qe natyrishtr ef lek toheshin edhe ne sferen politike, ai qysh ne vitin 531 e shpalli edik tin, me teeilin anater nizohet seeili qe merr guxim ta mohoje konsupstaneialitetin (njeqenesine)e Krishtit me dy qeniet tjera hyjnar e, Atin dhe Shpirtin e Shenjte."

Men jeher e bie ne sy se Novela CX:XXI eshte e shkurte edendur me perm ba j-t je, e th jeshte dhe pa stolisje. Ajo qe eshte me r endesi per t'u theksuar eshte fak tise kete novele e ver tetoi edhe Papa Vigjili »seeundum ea quae definita sunt a sanetis-

simo papa Vigilis«, 15 do te thote, sipas asa j qe e ka definuar shenjti pape Vig jili.Par kjo kri jese e perandorit s' pati jete te g jate. Nese Kateliani mer ret si argjipeshkev i pare i Justinianes se Pare (r r eth vitit 535) ndersa Gjoni si i f undit (591-602), atehere sipas burimeve qe i kerni deri me sot, fjala eshte per nje per iudheg jysmeshek ulli. Krejt kjo vlen me nje su pozim dhe k usht, qe data e noveles se dytete merr et si pik enis je, e deri kur per mendet meshtari i sa j i fundit. Ne k ete k ohe

. pra, po pu jt e ndryshem barbar e , e me se shumti hunet dhe sllavet, filluan te deper -tonin panderprere gjithn je e me thelle duke i pushtuar keto ane e duke shkateruar para vehtes gjithcka, ne rend te pare qytetet dhe for tifikatat. Sipas nje shkrir ni töv jeter te qua jtur »Mir acula s. Demetrii«, konsider ohet se qytetet dardane qene rre-

nu ar ose pushtuar r nidis viteve 613-616, pra gjithsesi para rrethirnit te madh te Thes-salonik ut ne vitin 618, te cilin e udhehiqte Kagani.16Ketu nuk e ker ni qellimin qö tediskutojme per ceshtjen e vjeter dhe ende te pazg jidhur te u bikacionit te qendres sezhduk ur civile dhe k ishtar e Justinianes se Pare." Per ne ne kete rast eshte shumeme me ren des i fakti i cili theksohet vazhdirnisht, se Justiniana e Pare ne aspektinkishtar ishte vetem vazhdim i te dik urshmes »Ecc1esiae Scu pinae«."

Meg jithate, derisa po shqyrtohet k jo ceshtje m jaft kom plekse e cila gjate k oheeshte duke i polarizuar hulumtuesit e te se kaluar es se saj, doemos im ponohen disa .observime. Perandori Justinian pra, Novelen e tij XI, ne vitin 535 ia dergoi ipeshkvitKatelian. Ask und me nuk do ta hasim emrin e ketij ipeshkvi. Par gjithsesi eshte e

qarte se ate s'ka mundur ta emero je perandori par vetem ipeshkvi i R omes, perka-tesisht sinodi pr ovincial. Eshte e mundur qe ky person ta kete gezuar besirnin e

46



perandorit, pasi nuk u nderrua as per dhjete vite. Pra priti deri sa u shpall NovelaCXXXI. Por gjithashtu supozohet se ndoshta k y i njejti Katelian pas shkaterrimit teSeupit, si titullar i tij, e priti realizimin e planit te perandorit dhe i fshehur dikund,e kr yente detyren e vet, pa marreparasysh ecurine e nje akeioni kaq te gjate.

Zevendesi i tij paraqitet tek ne vitin 553.19 Ne situaten me te veshtire perJustinianen e Pare, kur qyteti qe rrethuar dhe ne muret e tij vazhdimisht hidheshin barbarer e shumte, kishen e ketuhit e udhehiqte argjipeshkvi i moshuar dhe i semure

Gjoni. Aso kohe, rendome ipeshkvi ishte epror i qytetit, i eili udhehiqte me ndihmendhe keshillat e nje grupi njerezish me te dalluar." Pasi ishte i paafte te ndermerrtedicka per mbrojtjen e qytetit, perandori Mauricius kerkoi qe te nderrohet dhe nevendin e tij te vinte nje tjeter ipeshkev, i eili me me sukses do ta udhehiqte mbroj -tjen. Nga ana tjeter papa permes apokrizarit te vet ne Kostandinopoje, xhakonitAnastas, ne vitin 602 i pergjigjet perandorit, se Gjoni i semure nuk mund te hiqetsepse kjo eshte ne kundershtim me dispozitat kanonike . Ne qofte se ai vete, meshkrim heq dore nga pozita, atehere falenderimi i tij mund te pranohet. Papa Ger-guri i Madh e permend edhe mundesine e nje zevendesi te vecante i eili do te kujde-sej per mbrojtjen e qytetit ne emer te Gjonit."

Atehere, me te drejte mund te konkludojme se edhe per Katelianin vlente enjejta rregull deri ne katastr oten e qytetit te Seupit, pra te posathemeluares Justinia-nes se Pare, sepse dioqeza kursesi nuk qe suprimuar , por vetem u bart selia e saj netjeter qytet.

Ne qofte se Justinianen e Pare e identifikojme me Caricin Gradin e sotem, si propozojne disa hulumtues te r inj ne baze te materialit te gjetur arkeologjik, atehereduhet te behemi tö sinqerte dhe te pranojme se ky supozim na le pa pergjigje te plota per shume pyetje qe shtrohen vetvetiu. Pra: kujt iu besua juridiksioni dheudheheqja e besimtareve qe mbeten ne territorin e dioqezes se Seupit? A do te ishtevalle e natyrshme qe trashigimtarja e Seupit te bartet ne largesi prej afer 100 km ne

veri te selise se vet te pare dhe me kete rast te lehen anash, perkatesisht te »kaper -cehen« k ishat fqinje si per shembull kisha e Ul pianes (Justiniana Seeunda), e ndoshtaedhe ndonje tjeter? Seupi si metropol nuk ka mundur e as ka guxuar te mbetet gjatekohe pa eprore, sepse keto ishin kohe shume delikate perreth , vecanerisht ne kufijteveriore te eilet ishin vazhdimisht te shqetesuar. Burimet kishtare dhe burimet tjerate kesaj kohe edhe metej me kembengulje heshtin. Thua se gjithcka eshte e njohurdhe e natyrshme dhe se s'kemi me cka te shenojme per brezat e ardhshem, sepsegjithcka ka ndodhur ne afersi te qendres se vjeter dhe te re, Seupit dhe Justinianesse Pare.

Germimet e deritanishme arkeologjike ne Caricin Grad, padyshim kane sjelle

rezultate te lakmueshme. Gjashte bazilikat e krishterizmit te hershem, sa jane zbu-luar deri me tani," flasin pikesepar i per banoret shume fetare te ketij qyteti, pornjekohesisht eshte shume e besueshme se kemi tö bejrne edhe me nje seli ipeshkvore.

Monogrami i Justinianit ne baziliken me transept, eshte ne gjuhen latine e jogreke. Edhe mbishkrimet tjera te po kesaj kohe te gjetura ne Nis h, Konjuh aferKumanoves, Izbican afer Pribojit, e vecanerisht eitati prej Beselidhjes se Vjeter neBregovine, flasin per ate se ne regjionin e Caricin Gradit, gjuhe e liturgjise ishtelatinishtja." Edhe emrat e titullareve te njohur te Justinianes se Pare (Catellianus,Benenatus, Johannes) tregojne pa dyshim se i perk isnin hapesires gjuhesore latine.

Vemendje te vecante paten terhequr vulat e gjetura te plumbit, disa prej tyre

me monogramin »episcopu« ndersa dy tjerat me »ar hiepiscopu«. Por, pas nje studimite shumanshem qe konk luduar » ... se me kurgje nuk eshte deshmuar se u takonineproreve te kishes se posathemeluar te Justinianes«."

47



Vertete, vulat me shkrimin »e piseopu« duhet gjithsesi te elirninohen, sepsekierarku i Justinianes se Pare nuk ishte ipeshkev i rendornte por argjipeshk ev. Praato sigurisht u takonin ipeshkvijve perreth, te eilet fshiheshin at je duk e ikur ngandjekjet e armiqve.

Por cka do te behet me vulat nr . 77 dhe 79? A jo e par a ne r evers e k a mono-grarnin me mbishkrimin e qarte »arhie piseo pu«. Tjetr a e ka monograrnin ne te dyanet. Ai qe eshte ne anen e mbar e te vules, eshte thene se eshte i Justinianit, edhe <,

pse e ka shkronjen M. Ne shpine eshte ndoshta »arhie piscopu«." Par asnjeri ngatitullar et e njohur te Justinianes se Pare, ne emrat e tyre nuk e kane shkronjen M.Pervec kesaj, si qe dihet, te gjitha vulat e kierarkeve e mbane emr in e tij personal.Prandaj, te gjitha aludimet qe jane bere deri me tani, kane mbetur pa argumente."

Le ta permendim ketu edhe faktin se ne kohet e mevonshme titullin »Archie- piseopus Justinianae Primae« me shto jeat tjer a te ndr yshme stolisese, e fitonin vetemipeshk vi jte e viseve prej Pejes e deri ne Oher , por asn jehere te therni, ipeshkvijte e

Nishit apo te cilesdo seli tjeter ne rr ethinen e Caricin Gradit."Tani mbetet vetem nje obligim i madh, te punohet me zell dhe pa kurfare

ngarkese, ne gjetjen dhe identifikir nin e Justinianes se Par e, e eila ka pasur nje

pozite shume te rendesishme ne administraten kishtare dhe eivile te shekujve te parete Kishes Dardane.

Shenimet

1. Proeopius, De aedifieiis IV 1, 17-20, ne: Vizantisk i izvori za istori ju nar oda Jugoslavi je I, Beo-grad 1955, 54-55 (rnete j: VIZI NJ).

2. Emri i vertete i per andorit te madh thuhet se eshte Flavius Petrus Sa bbatius Justinianus oseFlavius Anieius Julianus Justinianus, por jo U pravala, si e k a trilluar Ivan Tomk o Marnavic. Shih per kete:Sisic F., Priruönik izvor a hr vatsk e historije V I , Zagreb 1914, 41; R ado jöic N., 0 zivotu od Ivana Tom~Marnavica, ne Svetosavski zbor nik I, Beogr ad 1936, 317-383; Diehle Ch., Justinien et la eivilisation byzan-

tine au VI-e siede, I Paris 1932, 169-170.3. Justinian, Nov. XI dhe CXXXI, eap. 3.

4.Ibid., Nov. XI ne hyrjen; Zeiller J., o p. cit., 388 shen. 3 pr opozon qe vendi Baeensi te lexohetBassianensi. Por vete novela e ka g jetur dioqezen »in Baeensi eivitate«, pr a nuk e themelon per seri. EdheFarlati thote se kete dioqeze e ka themeluar Honori II, arg jipeshkvi i Salones. Kjo ndodhi atehere k ur urrenua Sirmiumi dhe k eto vise r ane nen mitr o poline e Salones. Duk e qene se Salona qe mjaft larg, thernelo-het ipeshkvia e re ne Bac, ne menyre qe titullari i saj te kujdesej per te gjithe besimtaret e ketyre aneve.Vertete, Farlati e quan ate »Bathia civitas«, por vet ipeshk vine e quan »episcopatus Baeensis«. Edhe tegjitha hollesite dhe faktet tjer a qe i permend ai r r eth k eti j r asti, sjellin der i te k onkludimi se fjala eshte pervendin e qua jtur sot Bac, ne dioqezen e Su botices, k ap: Farlati I, 10 sqq.

5. Aga petus P p., e p. »Licet de sacerdotii«, ad Justinianum, ne: PL 66,38-41; Mansi, VIII, 850-852.

6.Justinian., Nov. CXXXI, ea p. 3: »Per tem pus autem beatissimum ar eltie piseo pum Pr imae Justi-nianae nostr ae patriae ha ber e sem per su b sua iur isdietione episeo pos provineiarum Daeiae mediter raneae etDaeiae r i pensis, Privalis et Dardaniae et Mysiae super ioris atque Pannoniae, et a b eo hos ordinari, ipsumvero a proprio ordinar i eoneilio, et in subieetis sibi provineiis loeum o btinere eum sedis apostolieae Romaeseeundum ea quae definita sunt a sanctissimo Pa pa Vigilio«.

7.Zeiller J., o p. eit., 164 i shpjegon shkaqet e k etyr e ndr yshimeve dhe dallimeve.

8. Shih hyrjen e Noveles XI.

9. Rabanus Maur ., De clericorum instit., lib. 1, eap. 5, ne: PL 107, 300-1.

10. Justinian., Nov. XI, ea p. 4.

11. Mansi, VIII, 751.

12. Ostrogor ski G., op. eit., 88, 95.

13. Mansi, VIII, 574, 1037 sq.14. Cod. Justin, I, 1,6; PL 66,17,20 sq.

15. Justinian., Nov. CXXXI, cap. 3.

48



16. Vizinj I, 194-195.

17.Pr e j mesit te shekullit XIX vendet e ndryshme su pozohen dhe perrn enden si ubikacion i Justinia-nes se Par e; keshtu per shem buU: Prishtina, Prizreni, Sofja. Qustendili, Ohr i, Gjilani dhe Le bani af er Le-sk ovcit. SO! per menden. Qyteti i Perandorit ose Scu pi (afer Shk upit te sotem). Kete te f undit e k onsider o jne:Evans A. J., Antiquarian R esear ches in Illyr icum I-II. Westminster 1883; III-IV, 1885; Zeiller J., o p. cit.,385-395; I n je jti , La site de Justiniana Pr ima, neo Melanges Ch. Diehl I (1930), 299-304; Vulic N., Nek olik o pitan ja iz an tick e pr oslosti Justiniana Pr ima, neo Glas SKA 155, 2. r azr ed, 78, Beograd 1933, 53-62, dheshume te t jer e.

Mendimin e k undert e m brojne: Tomaschek , Miseellen aus der alten Geogr a phie, neo Zeitsehr . f üröst. Gymn. 25, 1874. 658; Gr anic B., Osnivan je ar hie pisko pi je u gradu Justiniana Prima 535 g. po Hr ., neoGS ND I, Sko pl je 1926.113 sqq.; R adojCie N., Glas SAN 184. Beogr ad 1940, 184-187, et j. Shih per k ete megjer esisht: VIZI NJ I, 55 bilj. 118, si dhe Bansie F., Dosadasn ji pok usa ji u bikacije gr ada Justini jana Pr ima,ZFF (Spomenica V. Novak a) VII-I, Beogr ad 1963, 129 sqq.

18. Lecler cq H., op. cit., 199-200: »L'eveche de Scu pi se continue, au VI-e siecle , dans celui deJustiniana Prima«, Vulic N .. o p. cit., 60:« ... nuk mund te dyshohet se Justiniana Pr ima ne aspektin k ishtark a qenö pasardhese e Scupit«; Zeiller J., Les or igines .. 385 sqq.; Gru jic R ., Sk o psk a Epar hija, ne: Nar odnaEncik lo pedi ja IV, Zagr eb 1929, 133.

19. Zeiler J., o p. cit., 601.

20. Claude D., Die byzantinische Stadt im 6. Jahrhundert (Byzantinisches archiv) H. 13, München1969, 107 sqq. ,

21. Gr egorius P p., e p. »Scr ipsit rnihi«, Anatolio diacono Constantino p., neo Acta Romanor um Pon-tificum a S. Clemente I (an. c. 90) ad Coelestinum III (t 1198) I, Vaticanis 1943, 508, nr . 277.

22. Mano--Zisi D j., 0 pedesetgodisnjici rad ova na Car iöinu Gradu, ne: Starinar N. S. XV-XVI,Beogr ad 1964-65, 53-59; Petrovic N., 0 urbanizmu Cariöinog gr ada, Star inar , i njejti numer , 61-66. - Mano--

Zisi dr . D j., Car iöin grad - Justiniana Pr ima,Leskovac 1979, ne f aqen 89-94 s jell n je bibliogr af i te g jer e perk ete lok alitet.

23. K ondic V. - Popovic V., Cariöin Grad, utvr deno naselje u vizantinskom I1ir ik u, Beogr ad 1977,175-176.

24. Ibid., 167 shen. 66.

25. Ibid,. 205-207.

26.Gru jic dr . R . M., Sk o pska mitro polija. Spomenica pr avoslavnog hr ama sv. Bogor odice u Sk o pl ju,Skoplje 1935, 15-16 i permend k eta orgji peshkvij te Justinianes se Par e: K atelianin, Benenatin, Gjonin I,

Leonin, Gjonin II; I nje jti, Sko pska e par hi ja, ne: Narodna encik lopedija srpskohr vatsk a-slovenaök a IV, Za-greb 1929, 133-135.

27. Si duk et k ete tituli per here te par e e perdor i G jon K omneni, edhe ate ne Koncilin e Kostandi-

nopo jes ne vitin 1157. me c'r ast aktet e koncilit i nenshkr oi si: »Archie piscopus Justinianae Pr imae et totiusBulgariae«, shih ne: Gelzer H., Der Patr iar chat von Achrida, Leipzig 1902, 8-9; Vailhe S., ar t. Achrida,neo Dictionnaire d'Histoire et de Geogr a phie ecclesiastiques I, Paris 1912, coll. 321-332. Viliemi, ar g jipes-hkev i Tirit, vetem 11 vite me vone per mend » ... videlicet Justinianam primam, quae vulgo hodie diciturAcr eda«, Gulielmi Tyr ensis, Historia r erum Tr ansmarin., ne: PL 201. 783.

Disa te t jer e mendo jne se k y adet k a filluar te a plikohet ne shek. XIII, si psh. Golu binski j E ..Kr atki j oöer k istor ii pr avoslavnih cer k vej Bolgar sko j, Serbsk o j i R uminsk o j ili Moldo-Vlaskoj, Mosk va 1871.111.

Per k ete shih neo Lu bink ovic R ., Tradici ja Prime Justini jane u titulaturi ohr idskih arhiepisko pa, ne:Starinar XVII, Beogr ad 1967.

49



QENDRIMI I IPESHKVIJVE DARDANE NEDISKUTIMET MBI »TRIA CAPITULA«

Duke u perpjekur qe te krijoje paqe dhe bashkim ne te gjitha kishat , gje qe i nevojitej shume per t'i realizuar qellimet e veta te medha, Justiniani e vuri vehtendhe krejt krishterizmin ne sprova te medha. Nuk duhet dyshuar aspak ne qellimin etij te mire. Por, vetebesimi i tepruar qe vete te gjykoje dhe te sjelle vendime pertun-dimtare edhe ne sferen fetare, shkaktoi huti dhe telashe te medha ne radhet kishtare.

Ne historine kishtare ky rast eshte i njohur me problemin »Tria Capitula« do tethote »Tre Kapitujt«. Ne ketu do t'i paraqesim sjelljet dhe qendrimin e ipeshkvijvedardane, qe eshte mjaft me inter es e qe deri me sot ka mbetur e pandricuar dhe e pashpjeguar sa duhet.I nxitur dhe i keshilluar prej disa ipeshkvijve lindere, perandori e denoi TeodorMopsuetin dhe shkrimet e tij per shkak te ideve nestoriane dhe besimeve te kota; pastaj i denoi edhe shkrimet e Teodoretit te Kirses ne te cilat ai e kundershtonQirilin e Aleksandrise dhe Koncilin e Efesit, si dhe nje leter qarkore te Ibes seEdesit, ipeshkvit te mevonshem te Marises. Per keta qe folur dhe diskutuar qysh neKoncilin e Kalcedonise. Qe te trete vdiqen qysh heret te pajtuar me Kishen; naty-

risht, Teodoreti dhe Iba formalisht edhe u rehabilituan ne koncilin e permendur.Perandori Justinian ne kohen e vet (544) i anatemizoi qe te trete bashke meshkrimet e tyre, si dhe te gjithe ata qe i mbronin dhe i perhapnin keto shkrime. Perkete shkak pati shume shqetesime, ankesa dhe kundershtime, por perandori per tegjitha keto as qe deshi te degjoje. Madje patriku i Kostandinopojes Mena me shumeipeshkvij te lindjes iu nenshtrua deshires se perandorit dhe pranoi te mbetet pranetij.Atehere Justiniani e ftoi ne Kostandinopoje papen per ta zgjidhur problemin bashkerisht, Ne vitin 547 papa Vigjili erdhi ne kryeqytetin e perandorise. Menjeherene vitin e ardhshem, papa e shpalli aktin »Judikatum«, me te cilin edhe ai e denonte

»Tria Capitula-x", por i mbrojti koncilet e perparshme dhe vendimet e tyre lidhur mekete. Pikerisht tani u zgjuan shpirterat ne Kishe. Ipeshkvijte ilirike te Dalmacise nuke pranuan »Judicatum-in« e papes Vigjilit, sepse konsideronin se per kete e kanedetyruar perandori Justinian dhe patriku i Kostandinopojes.? Te njejten gje ebene

50



edhe i peshk vijte dardane, bashke me te gjithe tjer et qe i takonin Vikariatit te Justi-nianes se Pare. Sipas deshmise se Viktor Ponnenit, ata ne vitin 549 e m blodhensinodin, ne te cilin e mbrojten »Tria Capitula«. Me kete rast e hoqen edhe primasindhe vikarin e tyre te Justinianes se Par e Benenatin, i cili ishte pajtuar me denimine »Tria Capitula«. Per te g jitha k eto, ata i derguan n je leter te perbashk et perandoritne te eilen e paraqiten qendr imin dhe pik pamjet e veta."Keto nuk jane gjurmat e vetme qe i gjejme lidhur me k eto k onf likte dhe qen-

dr ir nin e ipeshk vijve dardane. Shen Isidor i i Seviljes jo vetem se e verteton, por edheshton se per andori Justinian e ka shpallur nje resk ript kunder k etij tubimit qe ikishte mbro jtur »Tria Co pitula«." Ne anen tjeter , per kete rast na n jofton edhe Fa-k undo Her r niani. Ai thote se ipeshk vi i Sardikes Bazili, pas shpall jes se »Judicatum-it« te papes Vigjilit, e shkeputi lidhjen e bashkirnit me te dhe keshtu qendroi derine vdekje rreth vitit 550, per ck a Justiniani e der goi ne inter nim si te pa perk ulshem."Per shk ak te turbullir ave qe u k ri jaun ne K ishe, pa pa Vigjili e revokoi dhe eterhoqi »Judicatum-in« e vet. Ndersa per t'i dhene fund k esa j gjendjeje te mjere dhete ash per suar , papa dhe per andori vendosen qe probler nin »Tria Capitula« ta shqyr -tojne ne sinodin e per bashket, ne te cilin do te ftohen ipeshkvijte e provincave teAfrikes, te Ilirikut dhe te provincave tjera." Ipeshk vijte e llirik ut, kundershtare tedenimit te »Tria Capitula« kur degjuan per kete, vendosen te mos shkojne ne kon-il 7C .

Papa Vigjili i cili aso k ohe gjende j ne Kostandinopo je, se par i qe fshehur neKishen e Shen Pjetrit, nder sa mandej per shk ak te mospajtimeve me perandorin, icili ne nderkohe e shkeli ujdine dhe per seri e denoi »Tria Ca pitula«, k aloi ne Kishene Shen Eufemise ne Ka1cedoni. Te kota ishin te gjitha perpjekjet e perandorit qe tekthehet papa ne Kostandino poje«." Tek me 6 janar te vitit 553, Vigjili e pr anoi aktinmbi f ene e dre jte (»Libellum rectae fidei«), te cilin e kishte nenshkruar patriku i r ii Kostandinopojes Eutiku dhe ipeshk vi i Selanikut Eliu. Me ta u arrite marreveshjaqe te anulohet vendimi per shqyrtimin e ceshtjes se »Tr ia Capitula« dhe te lehet perkoncilin e pergjithshem te cilin do ta k r yesoje vete pa pa."Me ne fund, me 5 maj te vitit 553 f illoi Koncili i Kostandinopojes. Ne mbled-h jen e dyte te m bajtur me 8 ma j u konstatua se ne koncil nuk ishin te pranishemipeshk vijte »Focas Istaliensis, Sa binianus Za ppar ensis, Proiectus Naissi, Paulus Justi-nianae Secundae« edhe pse g jendeshin ne qytet. Sipas kesaj do te mund te konkludo-nim se pr e j tyre pr itnin shume dhe se mendirnin dhe qendrimin i tyre e cmonin,ndoshta per shkak te prezentirnit te tyre te guximshem ne sinodin e permendur ilirikne vitin 549. Keta pra, jane te gjithe emr a te njohur te ipeshk vijve dardane si dhe

te atyre qe pajtoheshin me ta. Pr andaj vendosen t'u derogojne lajmetare, me lutjeqe te vi jne ne koncil. Mirepo, ipeshkvi Anatoli i Cimes dhe prifti Pjetr i, e njoftuankoncilin se ata ndodheshin te Sa biniani i Zapares, i cili ishte i vendosur ne pallatin

perandorak te quajtur Pale, dhe se u ishte pergjigjur se nuk mund te vinte per shkakse arg jipeshkvi i tyr e Benenati »non praesto est; illi res pondeo«," do te thote, Bene-nati nuk eshte i pranishem dhe se i pergjigjet vetem atij. Projekti nga Naissusi, i ciliqe i vendosur ne shtepine e Masencianit, iu pergjegj ipeshkvit te Sozopojes Diogenia-nit dhe priftit Teodor se: »Mbes prane argjipeshkvit Benenat dhe i pergjigjem vetematij«.!' Nder sa Pali, ipeshk vi i Justinianes se Dyte (Ulpiana e v jeter ) la jmetareve ten jejte u pergjigjet: »E kam argjipeshk vin dhe atij i pergjigjem«." Prej ketyre pergji-

gjeve nuk eshte veshtire te kuptohet se ata me qendrimet e tyre ishin unik dhe se,si duket do te jene marre vesh midis vedi me pare. Perndryshe koncili mendonte semegjithate i peshkvi jte e permendur mund te vijne ne mbledh jet e koncilit lirisht

51



bashke me te gjithe tjeret, aq me pare kur argjipeshk vi i tyre Benenati, te eilin nekoneil e perfaqesonte ipeshkvi Foka, kishte te njejtin mendim dhe ishte ne anen ekoncilit."Me 14 maj te vitit 553 doli »Constitutum-i« i papes Vigjilit, me te eilin i denoi60 pikat e vepres se Teodor Mopsuetit, por njekohesisht deklaroi se parimet kishtarenuk e lejojne denimin e personit qe ka vdekur . Papa deshi te veproje me taktike:duke i denuar 60 pikat e dyshimta te shkrimeve te permendura, si duket mendoi se

me kete do ta kenaqte Justinianin, por ne anen tjeter e ndaloi denimin e »TriaCapitula«. Teodereti, i eili ishte terhequr pikerisht ne momentin e duhur, nuk kishteqene i denuar ne Efes. Madje ai si nje nga eterit e koneilit , mori pjese ne punen eKoneilit te Kalcedonise. Ndersa sa i perket Ibes, ai e ka paguar devijimin e vet dhe

prandaj nuk eshte denuar ne Ka1cedoni, qe parimisht as tani s'ka pse te denohet.Keto ishin vendimet e papes. Kete »Constitutum« e nenshkruan keta ipeshkvij dar-dane: Pali nga Justiniana e Dyte (Ulpiana) Projekti nga Naissusi dhe Sabiniani ngaZapara."Justiniani nuk e pranoi kete »Constitutum« te papes, Perkundrazi, kerkoi nga

papa Vigjili qe ta vertetoje denimin te cilin e kishte shpallur ai me pare. Kur papae refuzoi kete, sipas interpretimeve te shumta, perandori e internoi papen bashkeme te gjithe ata peishkvij te eilet e kundershtuan denimin, Pas nje kohe, u paraqitnje tjeter »Constitutum« i papes Vigjilit, me te eilin e denoi »Tria Capitula«.Dhe vertete, duke i lexuar dokumentet e koneilit, vijme deri te keto perfundi-me: ne mbledhjen e fundit te mbajtur me 2 qershor te vitit 553 , u denua personalitetidhe shkrimet e Teodor Mopsuetit, poashtu u inkriminuan edhe shkrimet e Teodore-tit te Cirkes si dhe letra e Ibes se Edeses. Papa Vigjili e ver tetoi kete koneil qekonsiderohet si ekumenik."

Ne mesin e nenshkruesve te akteve te koncilit, nuk e gjejme asnje emer teipeshkvijve dardane. Prandaj eshte fort i paqarte dhe me interes qendrimi i darda-neve ne kete konflikt, vecanerisht ajo se si vepruan ne Koneilin e Kostandinopojesne vitin 553. Ata, nderkaq, ne sinodin ilirik e hoqen argjipeshkvin e tyre Benenatin.Deklaruan pastaj se jane te gatshem te mos shkojne ne koncil , por megjithate mevone i gjejme at je. Sipas disa deklaratave, deI se me ta at je kishte qene edhe Bene-nati, i eili vertete vete personalisht nuk mori pjese ne punen e Koneilit, por per ketee kishte emeruar perfaqsuesin e vet ipeshkvin Foka, i eili gjithmone keshtu i nens-hkruante dokumentet koneiliane. Prandaj disa permbysjen e Benenatit e konside-rojne si » platonike«," sepse ne kohen e mbajtjes se koneilit, ai gjendej ende ne kryete dioqezes dhe te krahinave kishtare te eilat i udhehiqte si vikar . Te gjithe ipesh-kvijte regjionale thirreshin ne te, dhe kete e benin si me marreveshje. Disa bile,konsiderojne se Benenati dhe Foka e mbanin anen e perandorit sikurse edhe pjesame e madhe e ipeshkvijve lindere." Nderkaq, ipeshkvijte tjere dardane, vecanerishtkur u nenshkrua »Constitutum-i« i papes Vigjilit, qendruan ne anen e kundert. Pran-daj nuk befason fakti qe ipeshkvijte dardane nuk e nenshkruan denimin e »TriaCapitula« bashke me eterit tjere te koncilit.Gjithsesi eshte i tepruar dhe pa kurfare baze lajmi qe e gjejme ne letren eklerikeve italiane te eilen ua dergojne legateve te frankeve, se asnje nga ipeshkvijteilirike nuk pranoi te merr pjese ne koncil." Nderkaq, e pame se te gjithe ipeshkvijtedardane kaue qene ne Kostandinopoje ne kohen e mbajtjes se koneilit . Ndersa Fo-

ken e gjejme edhe ne sallen e koneilit, ku e perfaqesonte argjipeshkvin e vet Bene -natin.Kuptohet se per Benenatin si edhe per ipeshkvijte e tij regjionale ka qeneveshtire te marrin nje qendrim te eaktuar . Situata e paqarte, nderrimet e shpeshta

52



te qendr imeve edhe te atyre me pergjegjesve, bene qe se paku te taktizojne. Kjo mene fund do te ishte zgjidhje e vetme e mundshme. Nuk eshte larg te vertetes assupozimi se ata qysh ne fillim e mbrojten »Tria Capitula«, gje qe deI qarte ngaqendrimi i tyre. Ne fund te fundit keshtu mendonte edhe papa Vigjili. Par kur e

pane se perandori e keqtrajtoi papen, atehere u foreuan edhe me shume ne qendr i-min e vet. Keshtu se, edhe rezistenea qe e benin »disa kuvende dhe nje numer i

besimtareve« ne Dardani, si shkruan Vietor Tonnen, mund vetem ta vertetoje kete

supozim." Nuk dijë nëse ipeshkvijtë dardanë, ndërmoren diçka,pas kthimit në dioqezat e veta,sepse ne burimet e der itanishme nuk gjejme kurfare gjurme e as qe pennenmjaft shkurtProkopi, tregon se ne Dardani nuk pajtohen aq lehtë me vendimin mbi dënimine tria Capitula. Si pas shkr imeve te Prokopit, aso kohe at je shperthyen turbullira fetare dhe kerceno-hej r r eziku te coheshin ne kryengritje. Prandaj, Justiniani urdheroi qe pjesa e perga-titur a ushtrise , per ndihrne longobardeve te eilet gjendeshin ne lufte me popullin

barbare gepide, te staeionohej ne afersi te Ulpianes, pra te Justinianes se Dyte (Ju-stiniana Seeunda), k u ishte vatra e kryengritesve." Keto turbullira kishin shperthyerqysh ne pr anvere te vitit 552 dhe zgjaten deri ne vitin 559 kur me ne fund u qete-

suan."Veter n sipas zgjatjes se turbullirave, si dhe angazhimit te ushtrise perandarak e,nuk eshte veshtire te konstatohet se fjala ishte per akeione te permasave te g jera, teeilat i sollen shume kokecarje qeveritarit te Dardanise. Ne keso situate, veshtire semund te mendonin ndryshe edhe ipeshkvi jte e tyre.

Shenimet

1. PL 67, 853 sqq. 1. Manßi., IX., 151.

3. Vietor Tonnen., Chr oniea ad an. 549: »IlIyrieana synodus in depositione trium eapitulorum Justi-

niano Augusto ser i bit et Benenatum Primae Justinianae eivitatis episeopum o btreetator em eorundum triumeapitulorum condemnat«, ne: MGH AA, IX, Berolini 1894, 202; e njejta edhe ne PL 68, 958.

4. PL 83, 1081 sq.

5. PL 18, 853 sq.

6. Mansi, IX, 59.

7. Mansi, IX, 153.

8. Mansi , IX, 50.

9. Mansi, IX, 63.

10. Mansi, IX, 199.

11. Mansi, IX, 200.

12. I bid.13. Mansi, IX, 199.

14. Mansi, IX, 6l.

15. Mansi, IX, 367.

16. Zeiller J., o p. cit., 399.

17. De Noris H., Dissertatio histor ica de Synodo quinta oeeumeniea, eap. 4, Patavii 1673, 31-33.

18. Mansi, IX, 153.

19. Vietor Tonnen., o p. cit., ne: PL 68, 96l.

20. Pr oeop. Caesar ., De bello gothieo VIII (IV) 25, 13 ne: Iliret dhe Iliria ... , Pr ishtine 1979, 436.

21.Stein E., Histoire du Bas-Em pir e, t. 11. De la dispar ition d'Empire d'Oceident ä la mor t de

Justinien (476-565). Paris - Br uxelles - Amster dam 1949, 676; Gr anic B., op. cit., 113 sqq.

53





dori Justinian e rindertoi dhe i dha emer tjeter , Justiniana Seeunda (Justiniana eDyte). Nga Ul piana i kemi edhe martiret e pare te njohur dardane Florin dhe Lau-rin." K y qytet k onsiderohet si vendlindje e ipeshk vit monofizit Gergeneit nga shek.VI, i eili si arg jipeshkev i Safares a po Thafares, misiononte ne brigjet e Detit teKuq. Na jane ruajtuar edhe disa shkrime te tij, te eilat aso kohe kane qene shumete cmuara ne Lindje." Sipas burimeve te deritanishme, Ulpiana si seli ipeshkvore permendet per here te pare ne shek . IV. Ne Koneilin e Sardikes ne vitin 342, e

hasim edhe priftin e saj, i eili aktet e koneilit i nenshkruan si »Maehedonius a Dar -dania de Ulpianis«." Me ardh jen e sllaveve ne keto troje, pesoi edhe Ulpiana. Mevone Ulpianen me te njejtin emer e gjejme te permendet ne shek . XI, edhe ate nekrisobulen e per andorit Bazili II te viti 1020.17 Ne letren sinodale, te eilen ne vitin 458 ipeshkvijte Ursili, Dalmati dhe Maksi-mi, ia dergojne perandorit Leon, flitet edhe per dy qendra tjera ipeshkvore ne Dar -dani: Neutinen apo, si e lexon Farlati, Nentinen, duke qene i bindur se ishte Naissu-Si.18 Le Quien per piqet per nje tjeter vend, Dioklecianen e identifikon me Duklen, por ai nuk ka gjetur kurkfare mbeshtetje per nje supozim te ketille ." Eshte intere-sant se ne kete leter nuk permendet Ulpiana e as titullari i saj.Veshtiresi me te medha na shkakton letra e perbashket e ipeshkvijve dardane,derguar papes Gelazit ne vitin 494. Ne kete leter, pervec »Joannes episeopus saero-sanetae Eeclesiae Seopinae metropolitanae eivitatis«, i gjejme edhe nenshkrimet edisa ipeshk vijve tjere (Bonozit, Samuelit, Verianit, Faustinit dhe Ursinit) pa kurfareshenimi per selite e tyre." Sipas nje supozimi, ne rnesin e ketyre te nenshkruarveduhet ta kerkojme dhe ipeshkvin e Ulpianes, te Neutines dhe te Dioklecianes. Titul-lari i katert mund te kete qene ipeshk vi i Marianes, ndersa i pesti, me siguri ipeshkvii ndonje dioqeze jashte Dardanise. Kah fundi i shek V, popujt e ndryshem barbareshkaktonin turbullir a dhe shkr eteronin ne per viset e aferta, ashtu se ky ipeshkev i panjohur mund te kete ikur prej at je per t'u strehuar ne Dardanine fqinje ." Ky prado te ishte numri me i madh i dioqezave dardane qe i hasim deri me tani ne burimete ruajtura te asaj kohe.Ketij numri duhet t'ia shtojme edhe Justinianen e Pare, e eila sipas mendimitte disa autoreve, eshte pasardhese vazhduese e Seupit te dikurshem te renuar neterme tin e madh te vitit 518.22 Prokopi e ka thene mire, se ky qytet shtrihej »dikune krahinen e Dardaneve te Evropes«." Kurgje s' prish pu ne pse ne novelat e Justi-nianit thuhet se ky qytet gjendet ne Dacine Mesdhetare, ne te eilen ka pasur shumedardane, vecanerisht ne viset kufitare. Ipeshkvi i saj i pare ka qene Kateliani , te eiline permend Novela XI qysh ne vitin 535.24 Argjipeshkvi i Justinianes se Pare, me

deshiren e perandorit dhe dekretin e papes, u be vikar i ipeshkvit te Romes pershume provinea te pjeses me te madhe te Ilirikut. Por me ardhjen e sllaveve , edheky qytet u shkaterrua, ashtu se edhe sot e kesaj dite, me gjithe kerkimet qe jane bere, ende nuk eshte vertetuar ubikaeioni i tij."Disa paqartesi po i shkaktojne edhe dy ipeshkvijte tjere perkatesisht dioqezate tyre, te eilat paraqiten kah me si i shek. VI. Ne Koneilin e Kostandinopojes tembajtur ne vi tin 553, argjipeshkvin e Justinianes se pare e perfaqesonte »PhocasIstaliensis«, ashtu si e lexojme ne aktet e koncilit ." Sipas disave, ky emer i defor -muar duhet te lexohet »Stobiensis«, ndersa ka edhe te tjere qe nuk pajtohen me ketemendim." Nga ana tjeter , ipeshk vi i pare i kesaj dioqeze permendet ne Koneilin e

Nicese kur ne vitin 325 i nenshkruan aktet si »Budios Stobiensis«." Ne Koneilin eKalcedonise mori pjese ipeshkvi Nikolla, ndersa rreth vitit 500 ne kete fron vjenFilipi i eili e ngriti baziliken e madhe. Ne Koneilin VI Ekumenik te Kost andinopojes,

55



ne vitin 680 e hasim ipeshk vin Gjon, ndersa ne Koneilin e Trulit ne vitin 692 perma-nendet ipeshk vi Margarites."Ipeshkvi tjeter eshte Sabinianus nga qyteti Zapar a." Aso kohe te dy keto qy-te te i takonin Maqedonise se Dyte. Atehere shtrohet pyetja me r endesi: pse ipeshk vii Stobit ta zevendesonte Benenatin ne Koneilin e K ostandinopo jes, ndersa tjetr i mba-hej aq forte per argjipeshkvin e Justinianes se Pare? Duke mos hyre ne percarjen emendimeve lidhur me per k atesirre territoriale te k etyre qyteteve, na duket i mund-

shem konstatimi se argjipeshk vit te Justinianes se Par e i ka takuar juridiksioni admi-nistrativ edhe mbi dioqezat e permendura. Ne te kunderten, do te ishte veshtire teshpjegohet dhe te mbrohet delegaeioni te eilin Benenati ia besoi Fokes, poashtuedhe qendrimi i vendosur i Sabinianit."

Ne Novelen XI theksohet se juridiksionit te Justinianes se Pare pervec tjerash,i takon edhe Maqedonia e Dyte. Por , kjo dispozite s' pati efekt deri ne Novelen edyte CXXXI, pra dhjete vite me radhe. Por kur ajo u be e plotfuqishme, Maqedoniae Dyte nuk permendet fare. Ndoshta se midis viteve 535 dhe 545, do te thote midis

Noveles XI dhe CXXXI, Maqedonia e Dyte u suprimua si province dhe iu bashken -gjit Dardanise? Te dhena pozitive per kete nuk kemi, prandaj mbetemi ne sferen e

supozimeve. Me kete supozim do te mund te thoshim se edhe Stobi dhe Zapara, se paku aso kohe, ishin dioqeza dardane. Ne baze te te dhenave te deritanishme, shohim se ne Dardani, gjate periud-have te ndryshme kohore, ka pasur disa dioqeza. Vertete se shumiea jane zhdukur

pa gjurme, ashtu se sot nuk e dime as vendin ku kane qene. Disa prej tyre janeruajtur deri me sot, se paku e kane ruajtur emrin. Pra, mbrenda gjysmes se pare teshek. IV dhe mesit te shek . VI, ne kete ha pesire permenden keto dioqeza: Seupi,Ulpiana, Neutina, Diokletiana, Mariana, Justiniana e Par e, pastaj edhe Zapara dheStobi."Jemi te vetedijshem se eshte veshtire te hartohet kronotaksa e plote e dioqe-

zave te permendur a, ose se paku e atyre kr yesoreve. Kjo edhe s'eshte cudi, sepseshekujt e kane bere te veten sikurse edhe stuhite e shumta qe kaue fr yre shpesh mbiketo ane. Ketu do t'i per mendim me radhe emrat e tyr e, ashtu si i kemi hasur njenga nje ne vende te ndr yshme. Se pari duhet ta thek sojme se jane ruajtur shumicae emrave te ipeshk vijve te Seupit. Ne qofte se ketyre ua shtojme edhe titullaret eJustinianes se Pare, te eilet konsiderohen vetem si pasardhes te fronit te pare, ate-he re numri i tyre do te rr itet ne tete.U permend edhe me pare se me sa dihet , ipeshk vi i pare i Seupit ka qene»Daeus Dardaniae«," i eili mori pjese ne Koneilin e Nicese ne vitin 325. Ne Koneiline Sardikes, ne vitin 343 e hasim titullarin e dyte, i eili aktet e koneilit i ka nenshkruar

si »Paregorius a Dardania de Scupis«." Pas tyre, mbetet nje zbrazeti e dukshmesepse plote 80 vite nuk hasim ndonje emer te ipeshkvijve te Seupit, qe eshte e cudits-hme dhe e pazakonshme. Me siguri disa emra do te jene humbur ne kohet e shkuar adhe te pasigurta. Por eshte e besueshme se nje titullar i Seupit mund te gjendet neletren e Papes Celestini I »Inter eeteras euras« nga viti 424. Papa i permend vetememrat e nente ipeshk vijve te Ilirikut, disa prej te cileve i njohim nga burimet tjera.Me te drejte qysh heret eshte thene se ne mesin e ketyre titullareve duhet kerkuaredhe mitropolitin e Dardanise, do te thote ipeshkvin e Scupit." Kah me si i shek. V,ne Seup e hasim priftin e kishes Ursilin, i eili letren qe ia dergon perandorit LeonAvgustit ne vitin 458, e nenshkruan si »Ursilius episeopus Dardaniae«." Ndersa pe-

randori, letren e ti j qarkore ia adreson me »Ursaeium episeopum Scupensem«."Pasardhesi i Ursilit, Gjoni, mbante korespondence me pa pen Gelazin I. Kjo ishte

56



koha e skizmes se Akacit, kur kisha dardane perjetonte dite te veshtira. Nga letrate ruajtura shihet se i peshk vijte e Dardanise i mbeten besnike te perjetshem Selise seShen jte. Pas terrnetit te vitit 518 dioqeza e Scupit, nuk permendet me."Shtatembedhjete vite pas kesaj ngjar jeje, ne skene paraqitet i peshkvi Katelian,te cilit Justiniani ia kishte pergatitur Novelen e tij XI. Megjithate u detyrua tö pret plote dhjete vite per t'u realizuar ideja e perandorit. Vetem pasi papa Vigjili u pajtuame propozimin e perandor it dhe e legalizoi ate, argjipeshkvi f itoi autorizime te med-

ha, perkatesisht fronin e vikar iatit te posathemeluar per shume k rahina te Ilir ikutLindor." Ipeshkvi i dyte i Justinianes se Pare ka qene Benenati, emr in e te cilit en johim mire prej aferes »Tria Capitula«. Prej akteve konciliane mund te konklu-dojme se Benenati nuk mori pjese ne Punen e koncilit , pasi emrin e tij nuk e gjejmeaskund. Te gjitha aktet i ka nenshkr uar zevendesi i tij »Phocas Staliensis«." Qen-drimi i tij dhe i te gjithe ipeshkvijve qe thirreshin ne te g jate mbajtjes se koncilit,gjithsesi zgjon inter esim dhe kujdes te vecante. Ndoshta bile, mund te thuhet sedicka si kur na mungon ne keto dokumente te njohura, prandaj nuk mundemi tandjekim dhe kuptojme plotesisht krejt qendr imin e tyre ." Titullari i trete i Justinia-nes se Pare eshte Gjoni i cili permendet afer 40 vite pas paraardhesit te tij Benenatit,

por nuk pati jete te gjate. Ky mbante leterkembim te rregullt me papen Gergurin eMadh." Si pas disa letrave te papeve, ekziston mundesia te kene qene dy titullar eme te n je jtin emer.f Kete supozim eben te arsyeshem dhe te mundshern intervalik ohor qe ekziston midis Benenatit dhe Gjonit. Viti 602 merret si date e fundit derik ur mund te percillet ardhja ne fron e ketij ipeshkvi te Just inianes se Pare, i cilik onsiderohet si tituli ar i saj i fundit."

Shenimet

1. Ptolomaeus III 9, 4, ree. Bekkerus 1., Bonnae 1840, 436.

2. Pr ocop. Caesar ., De Aedifieiis IV 1, ne: VIZI NJ 1,54-55.

3.Hierocles, Syneedemus: »Provineia Dardaniae su b pr eside, ur bes 3: Seupom metropolis, Mer ion,Ulpiana«, ree. Bek k erus 1., Bonnae 1848, 393; n jesoj edhe te PG 113, 141.

4. Vulic N., Nekoliko pitanja iz antiöke istor i je nase zemlje i r imske starine, SAN, knj. 346, Beograd1961, 73- 76; Tomoski T., Taorsko Gradiste, ne: ZA, god. XVII, Skop je 1967,233-239; Mik uliöic 1., Zamestopolozbata na antickoto Skopje, Istor i ja, kn j. IX l 2 , Skop je 1973, 269 sqq; I n je jti, Uste ednas za Tauri-sion i Bederijana, ne: Godisen z bornik na FF na Univerzitetot Skop je, 3 (29) 1977, 93-105; Truhelk a C.,Arheoloske beleske iz Juzne Sr bije, ne: GS ND V / 2 , Skop je 1929, 75.

Der i para pak kohesh, k y regjion ka qene i pastudijuar ne aspektin ar k eolog jik, prandaj edhe i panjohur . Vetern koheve te fundit jane bere germime dhe z bulime te r endesishme. Eshte z buluar bazilikane Seupin antik me dimenzione 31x20,20 m, e quajtur » bazilika II«, shih per kete: Kovaöevic D., Sosto j batana ar heoloskite iskopuvan ja na antiöko Sk upi, Maeedoniae acta arehaelogiea, br . 3(1977), 159.

Mik ulöic 1., Tr agi od ranohr isti janski baziliki okolu Skopje, ne: Godisen Z bornik na FF na Univer zi-tetot Sk opje, kn j. 7 (33), Sko p je 1981, 97-123, i paraqet hulumtimet dhe studimet e veta ne terren lidhurme nje numer te madh te g jesendeve sakrale. Keto i ploteson ne li br in: Star o Sko pje so okolnite tvr dini,Skopje 1982, 43-115, k u i per shkruan m beturinat e bazilikes se z buluar te k rishter izmit te hershem ose tekishave te var r ezave, te eilat ai i numeron der i ne n ja peser nbedhjete.

5. Mar eel. Comes, Chronieon ad an. 518, ne: PL 51, 925; Far lati, VIII, 5.

6. Lecler eq H., o p. cit., 200; Gr u jic R., o p. cit., 133; Zeiller J., o p. cit., 385 sqq.

7. Gelzer H. - Hilgenfeld H. - Cuntz 0., o p. eit., 52, 55.

8.Cerskov E., Oko pro blema komunikacija i poloza ja nasel ja na Kosovu i Metohiji u rimskom periodu, ne GMKM II (1957), 321; Popovic L j. - Cerskov E., Prethodni izvestaj 0 ar heolosk im istr azivanjimaod 1954 do 1956 god., ne: GMKM I, Pristina 1956, 319 sqq.

9. Cerskov E., op. cit., 321.10. Honigmann E., Les Syneedemos d'Hier ocles et l'opusueule geographique de Geor ges de Cy pr e.

Bruxelles 1939, 20 ne shenimin »Oul piana«.

57



11. Cod, Theod., 1610.

12. Jordanes, Getica, 285 sqq, ne: Ilir et dhe Iliria ... , 472.

13. Marcel. Comes, op. cit., ad an 518, ne: PL 51, 925.

14. Mijovic P., o p. cit., 339 sqq.

15. Jane rua jtur vetem disa ve pr a te Gergencit: Homer itarum leges i Dis putatio cum Herbano judaeo,ne: PG 86, 567--{)20 dhe 621: shih per k ete edhe: Duchesne L., Eglises se parees, Par is 19052, 344.

16. Turner C. H., o p. cit., I/2, 554-555 nr. 35.

17. Ivanov J., Blgarski starini iz Makedoni ja, Sof i ja 19312

550-555.18. Farlati, VIII, 5.

19. Le Quien M., Oriens Chr istianus 11, Parisiis 1740, 272, 313.

20. Shih letren e ipeshk vijve dardane der guar pa pes Gelazit, ne: PL 59, 21-22.

21. Zeiller J., o p. cit., 163.

22. Marcel. Comes, op. cit., ad an. 518, ne: PL 51, 925.

23. Pr oco p. Caesar ., De Aedificiis IV 1, ne: VIZI NJ I, 54-55.

24. Justinian., Novela XI.

25. Shih shen. 17. ne ka pitullin »Justiniana Pr ima«.

26. Mansi, IX, 199.

27. Pa pazoglu F., o p. cit., 96 bilj. 130, per kr ah mendirnin qe ky emer te lexohet Scodr ensis.28. Honingmann E., Recher ehes sur les listes des Per es de Nicee et de Constantinople, ne: Byzantion

11 (1936),432, pl. 1, nr . 68.

29. Mansi, XI, 994.

30. Mansi, IX, 199.

31. Ibid.

32. Zeiller J., op. cit., 597--{)01 Uep pasqyren e dioqezave te pr ovivces se Danubit).

33. Turner C. H., o p. cit., I/1, 86-87 nr . 209.

34. Cathalogus al phabeticus Patrum Sardicensium ex monumentis contextus et conf irmatus, ne: PL56,60.

35. Duchesne L., L'lllyricum ecclesiastique, ne: Byzantinische Zeitschr ift I (1892), 534.36. Far alti, VIII, 4-5.

37. Mansi, VIII, 610.

38. Mar cel. Comes, o p. cit., ad an. 518, ne: PL 51, 925.

39. Codex Justin., Novela XI.

40. Mansi, IX, 199.

41. Zeiler J., op. cit., 398 sqq.

42.Gregorius Pp., ep. »Post longas«, Johanni e p. Primae Justinianae; e p. »Manif estum bonitatis«,»Quando mala« e tjer a, ne: Acta R omanor um Pontificum a S. Clemente I (an. c. 90) ad Coelestinum 111 (-

1198) I, Vaticanis 1943, 451, 466 dhe 512.

43. Zeiller J., o p. cit., 391 k onsideron se k a qene vetem nje titullar me k ete emer ; Gr anic B., op.cit., 113, nuk e perjashton mundesirr e edhe per dy ipeshk vij tjere me te njejtin emer.

Dhe vertete, ne qofte se i krahasojme dy letr at e papes Gergurit te Madh, konkludo jme se ne f r onine Justinianes se Pare k ane mundur te k ene qene ne menyre suk cesive dy ipeshk vij me emr in G jon. Ne letrene pare qe mban daten e nentorit te vitit 592, f1itet per rastin e ipeshkvit Adrian nga Teba, i cili kishte a peluarne R ome per shk ak se Gjoni nga Justiniana e Par e e k ishte g jykuar ate ne menyr e k underlig jor e. Papa Iidhurme k ete, e cf uqizoi denimin e pare, dhe e ktheu Adrianin ne fronin e tij, nder sa Gjonin nga Justiniana ePare e ek sk omunik oi per 30 dite, shih per k ete: Gr egorii Magni, o p. cit., ep. V 10.

44. Gregorii Pp., ep. »Quando mala«, Johanni ep. Justinianae Primae; ep. »Quae dilectissimus«,Constantino ep. Scodritano, ne: Acta Romanorum Pontificum ... , Vaticanis 1943, 512 nr . 280, 513 nr . 281.

58



SHENJTERIT DARDANE

Sikurse shume vende te tjera, edhe Dardania qysh prej fillimit i ka pasur mar-tiret dhe shenjterit e saj, te eilet me jeten e vet e kane deshmuar besimin fetar . Por

mjerisht, kemi shume pak dokumente te ruajtura. Edhe me pak jane ato qe do tedeshmonin per emrat e martireve, numrin e tyre, vendin dhe menyren e martirizimit,ashtu si jepen ren dome ne »Acta Martyrum« nga vendet tjera.

Dihet se Cibalae (Vinkovci) mburret me martirin e saj Pollionin, i cili ne vitin304 e derdhi gjakun ne kohen e ndjekjeve te Dioklecianit . Ne Sirmium (Mitrovica eSremit) eshte i njohur martirizimi i ipeshkvit Ireneu. Frushka Goren ebene te fams-hme kater shenjterit e kurorezuar (»Ss. Quatuor Coronati«). Edhe Singidunumi(Beogradi) i krem ton martiret e vet Shen Montonin dhe gruan e tij Maksimen.'

Edhe Naissusi (Nishi) i Dardanise i ka martiret e vet. Emrat e tyre vertete nuk permenden. por shen Viktrici i thekson qarte reliktet qe bejne mrekullira ne kete

qytet.! Edhe ne kohet e mevona eshte permendur se ne Nish eshte trupi i martiritte quajtur Prokop.'Farlati i ka dhene emrat e kater martireve dardane: Florit, Laurit, Prokulit

dhe te Maksimit." Ne Martirologiumin e Romes jane shenuar vetem emrat e dy tö

pareve, edhe ate ne diten e 18-te te gushtit." Acta Sanctorum e permend edhe at-dheun e tyre te mirefillte Dardanine dhe vendin e martirizimit , Ulpianen." Ne ketoActe nuk gjejme te dhena te prera se prej c'pjese tö vendit jane keta martire, Me

profesion ishin guregdhendes (skulptore"), ndersa mesuesit e tyre ishin te krishteretPro kuli dhe Maksimi. Si duket ishin vellezer bineq. Ne fillim i kremtonin si shenjterqe te katertit, si ne Lindje ashtu edhe ne Perendim, ndersa me vone, ne baze te

grekeve Menej dhe Sinaksar, permenden vetem Flori dhe Lauri.Farlati na e sjell menologun konciz te perandorit Bazil, qe ne perkthim thote

si vijon: »Qene vellezer , bineq, me profesion guregdhendes. Pas martirizimit te me-suesve te tyre, te eilet e deshmuan Krishtin, te dy vellezerit e lane Kostandinopojendhe erdhen ne Ilirik , ku duke i hulumtuar disa xeherore per qeveritarin, merreshinedhe me zejen e vet. Atehere ai i drejtoi te Licini, i cili u dha te holla per t'uandertuar nje faltore idhujve. Ata, keto te holla ua shperndane te varferve dhe pastaje ndertuan faltoren. Kur me u be gati krejtesisht, ata vete i thyen idhujt dhe faltorenia kushtuan Krishtit. Kur degjoi per kete Licini, i hodhi ne nje pus tö thelle, ku iadhane shpirtin Zotit«.7

59



Permenden edhe mrek ullirat qe i k ane ber e k eta martire, vecanerisht k ur esher onin ndonje djalosh, te eilit i k ishin hyr e ne sy thermiat e gurit te gdhendur . 8

Kur jetuan keta mar tire dhe k ur u martir izuan? Ask und s'e kerni te shenuark ohen e persekutir nit te tyre, pr andaj s'mund te themi asgje te sigur te. Sipas disadoreshkrimeve te v jetr a te eilat i eiton Far lati, Pr ok uli dhe Maksirni, vdekjen e tyremartire e perjetuan ne kohen e per andor it Hadrian (117-138). Sipas k esaj, edhenxenesit e tyre Flor in dhe Laurin duhet t'i vendosim ne n je kohe afer martir izirnit

te tyr e, por jo ne f illim te shek ullit te trete, si bejne disa.?Kete pasiguri e kane shkak tuar dallimet r nidis te dhenave te ak teve te ndrys-

hme, te eilat jane te shumta. Pranda j Farlati duk e e pare kete ngater r ese, e pr o pozonnje zgjidhje mjaft logjik e te ketij problemi. Sipas mendimit te tij, gjate sundirnit teHadrianit u persekutuan se par i Pr o kuli dhe Mak sirni, ndersa me vone edhe nxenesite tyre Flori dhe Lauri. Pr andaj, fakti per Lieinin nuk duhet te merret si e ver tete qeka te beje me kohen e perandorit Liein (308-325) si eshte f utur gabimisht ne disaakte. Perkundrazi, nen kete emer fshihej adrninistr atori dardan Lieini, te eilin e

permend jo vetem menologu, por e permend edhe Bar oni, perkatesieht Likoni, sithuhet ne Ak tet Ambroziane.'"

Bashke me keta dy martire, permenden edhe »soeii plur es«, do te thote shumeshoke. Sipas disa doreshkrimeve greke, keta do te ishin te varf erit e shumte per teeilet Flori dhe Lauri e shpenzuan krejt fitirnin e vet duk e u ndihmuar ne fr ymen eUngjillit. Keta te njejtet u ndihmuan atyre edhe ne r r ezimin dhe thyerjen e idhujvete bere gati per t'i vendosur ne f altoren e re te posandertuar , te ngr itur nga bemire-sit. Adrninistratori i Dardanise urdheroi qe te vr iten, perkatesieht te digjen, ashtu silexojme: » Ne te nje jten dite (k remtohet) turma e shenjte qe i theu idhujt, qe hedhurne zjarr «."

Ne kohen e sundimit te Kostandinit te Madh u gjeten eshtrat e shen Laur itdhe Florit te eilat u barren ne Kostandinopoje. At je i vendosen ne Kuvendin e Shel-

buesit te Gjithpushtetshen ne af er si te kishes se shen Filip a postullit." Nga burimet e njohura deri me tani nuk mund ta dijme nese ka pasur ndonje

f altore qe u eshte kushtuar rnartireve dardane r elik tet e te cileve kishin pushuar neUlpianen e dikurshme."

Per shkak te dallimeve qe ekzistojne ne aktet e r uajtur a lidhur me keto tedhena, ka pasur perpjekje qe per rastin e martir eve dar dane Florit dhe Laurit, tegjendet dhe te aplikohet transformimi hagiografik i Dioskur eve te njohur .14 Por , mete drejte tani me jane verejtur dallimet qenesore qe ek zistojne midis ketyre qenievernitike dhe martireve tone, ashtu se ky mendim eshte hedhur poshte si i pabaze dhe

arbitrar . Ne te vertete, Dioskuret jane te njohur ne rnitologji si heronj kalores,ndersa Flori dhe Lauri mjeshter (skulptore") guregdhendes. K astori dhe Poluksi pa-raqiten si hyjni, edhe ate vetern si kalor es me kuaj, ndersa martiret dardane jane

punetor e apo artiste, guregdhendes. Prandaj midis tyre nuk ka kurfar e pikepjekjeshe as ngjashmerishe."

Kah fundi i shekullit IV dhe fillir ni i shek . V, i doli zeri nje njeriut me af tesite jashtezakonshme qe quhej Niketa (Niketas). Ky numeroher ne mesin e etervekishtare bashke me shen Paulinin nga Nola.

Kurtare te dhenash me te hollesishme per te nuk k emi. Nuk dihet as vendi ilindjes e as mbiemri i tij i sakte. Eshte quajtur sipas qytetit ipeshkvor Niketa nga

Remesiana (sot Bella Pallanka), ku si ipeshk ev rnisionoi prej vitit 366 deri me 414kur vdiq.

60



Me shume te dhena per te na ka lene miku i tij shen Paulini , te cilin shen Niketa e vizitoi me rastin e dy udhetimeve te veta per ne Rome, edhe ate ne vitin298 dhe 402. Duke qene se Paulini ishte poet, ai mikut te vet ia kushtoi dy poezi tegjata ne te eilat i ka perfshire ato qe dinte per te. Paulini e lavderon fort veprimtarinee tij baritore dhe apostolike te popujt fqinje: daket, getet, beset dhe skitet."

Shkrimtari Genadi na njofton se Niketa la pas vetes nje numer tö konsiderues-hem veprash e diskutimesh. Disa nga keto jane ruajtur te plota kurse disa tjeravetem ne fragmente."

Me veprat katekiste te quajtura »eompetentes« te eil at ua ka pergatitur prakti-kanteve per pagezimin e shenjte, disa e vene prane kateketit te madh dhe tö njohurQirilit te Jerusalemit. Kasiodori duke i studijuar dhe vleresuar tr aktatet e tij teologji-ke, vecanerisht studimin mbi Trinine e Shenjte, propozon qe te lexohet libri i Niketes»Mbi fene«. Sipas fjaleve te Paulinit, Niketa ka shkruar »me nje stil te thjeshte dhete qarte«, sepse shkrimet e veta ai i kishte pergatitur per »animis rusticis«, do tethote per te pamesuarit dhe shpir terat e thjeshte."

Shen Niketa shkroi shume himne dhe kenge liturgjike per nevojat e kishes dhete gjindes se vet. Ne Dacine e dikurshme si pas fjaleve te shen Paulinit, keta njerez

para tij kane qene te konsider uar si barbare , ndersa tani kendojne himne per nder

te Krishtit. Edhe per himnin e njohur »Te Deum«, per tö eilin mendohej se e shkroishen Ambrozi, me vone u ver tetua se autori i vertete i tij eshte ky shen Niketa iyne. Koheve te fundit eshte futur nje doze dyshimi per himnet e permendura, pran-daj disa kerkjone qe kjo cesht je te mbetet edhe metej e diskutueshme.""

A mund atehere te themi dicka me te plote per shen Niketen ne mbeshtetjete ketyre te dhenave jo te plota me te eilat disponojme tani per tani? Shen Paulinine Kengen e 17-te te eilen ia kushton shenjtit tone, ne mes tjerash thote: »Per Tomi-tanam gradier is urbem, ibis et Seupos patriae propinquos«, do te thote »Do teshkosh neper qytet Tomi, do te arrishe edhe ne Shkup, afer vendlindjes«."

Prej ketyre vargjeve, mund te perfundojme me te drejte, ashtu si eshte vepruar

edhe me pare, se Niketa ishte nga Dardania edhe ate prej diku afer Shkupit, kugjendej vendlindja e tij » ... Seupos patr iae propinquos«.

I lindur dhe i rritur ne keto vise, ne afersi apo ne kuf i j te popujve te perrnen-dur , te cileve, duke ua njohur gjuhen, adetet, shpirtin dhe mentalitetin,ua solli dritene Ungjillit dhe e kreu me suk ses misionin e vet ne mesin e tyre.

Keto te dhena te sakta, shen Paulini ka mundur t'i mer r vetern prej mikut tetij, vete shen Niketes, apo ndoshta edhe prej percjellesve te tij. Po ashtu, me tedrejte mund te supozojme se edhe atij vete s'eshte e mundur t'i kene qene te panjo-hura rrethanat, shtrirja gjeografike e qyteteve dhe viseve, si dhe largesia midis tyrene Dardanine edhe ashtu te afert dhe gjithsesi te njohur mire."

Shenirnet

1. Shih per kete: Ritig Sv., Martyrologij srijemsko-panonske metropolije, Bogoslovska smotra,god.

II i III, Zagreb 1911-1912; Simonetti M., Studi ageiografici, Roma 1955; Testini P., Archeologia cristiana,Roma 1958; Kunkera - Ulman - Dragutinac, Ranokrscanski zivot u Vinkovcima, Vinkovci 1972; Vulic N.,Passio sanctorum IV coronatorum, Glas SKA, 82, (1934), 1-22; Mijoviö P., Sirmijumski skulptori ikameno-resci-Quattuor coronati, Starinar XVIII, Beograd 1967, 53-59 me pasqyren e Iitcraturös se deritanishme.

2. Shn. Viktrici (fundi i shek. IV), ipeshkev i qytetit te Rouenit ne France, ne shkrimin De laude sanctorum, Naissusin ( Nishin) e rradhit bashke me qytetet kryesore ne te eilet ruhen relikvet e martireve:»An aliter in Oriente, Constantinopoli, Antiochiae, Thessalonicae, Niso, Romae in Italia miseris porriguntmedicinam«, neo PL 20,453. Duke qene se shn. Viktrici paska dijtur per Naissusin e larget dhe pasi relikvete martireve te atjeshem i ka vene ne nje radhe me qendrat e mocme krishtere, atehere Naissusi vertete duhet

61



tö kete qene i njohur ne sa je te rnartir eve te vet, kr ahaso: Delehaye H., Les origines de culte des mar tyrs.Bruxelles 1933, 246; Petrovic P., Nis u antiöko do ba, Nis 1976, 84; Mirk ovic dr . L., Starohr isöanska gr o bnicau Nisu, Starinar , knj. V-VI (1954--5), Beograd 1956, 53-71.

B. Saria pennend se ne a psiden e bazilikes ipeshk vore ne Sto bi ka qene var ri i martirit te panjohur ,ne: Narodna encik lopedija IV, 489-491. Tjeret f lasin per r elik vet te cilat jane nder uar dik ur ne baziliken eqytetit ne Stobi, shih: Eger R ., Gr adsk a cr kva u Sto bima, GS ND, V, Sk o plje 1929, 30.

3. Eshte e njohur se ne vitin 1072 hungarezet i mor en nga Nissusi dhe i suan ne Sirmium eshtr at eshn. Prok o pit, te cilat perseri jane k thyer ne vitin 1162. Si pas disave aty k a ekzistuar edhe kuvendi i shn.Proko pit, martirit palestinez te k ohes se Diok lecianit, shih: Mar kovic V., Pravoslavno monastvo i manastir i

u sr ednjevekovnoj Srbiji, Sr emski Karlovci 1920, 48. Edhe ne leterkem bimin midis pa pes Inocentit III dhe per andorit bullgar Kalojanit, permendet viti 1203 dhe »ecclesia beati et gloriosissimi magni martyr is Pr oco piide Niso«, ne: Theiner A., Veter a monumenta Slavorum mer idionalium histor iam illustrantia maximam par-tem nondum edita I, R omae 1863, 29 (rnetej: Monumenta Slavor um).

4. Farlati, VIII, 2.

5.Mar tyrolog. Romanum ad diem 18 augusti: »In Illyrico sanctorum Martyrum Flori et Lauri artisla picidinae, qui, su b Licione Pr aeside, martyrio consumptis eorum magisteris Proculo et Maximo, arnbo, post multa tor menta, in prof undum puteum sunt demersi«.

6. Acta Sanctorum, die 18 augusti, III, Antver piae 1737, 520--522; Latrie de M., Tresor de chrono-logue d'histoir e et de geogr a phie, Paris 1889, 731; Delehaye 11., Castor et Pollux dans les legendes hagio-gr aphiques, Analeeta Bollandiana 25 (1904), 427-432; Lecler cq H., Illyricum, ne: Dictionnaire d'archeologie,chretienne et de litur gie VIIIl, Par is 1926, 109; Rogosic R ., Veliki lirik (284--395) i njegova konaöna dioba(396-437), Zagr e b 9862, 30.


8.Mijovic P., Flor i Lavr-Neimari i kamenoresci iz Ulpiane, ne: GMK M VII-VIII (1962-1963),339-353; Dr agutinac M., Flor i Lauro, ne: Lek sikon ikonogr afi je, Iitur gike i simbolike zapadnog krscanstva,Zagreb 1979,230.

9. Zeiler J., o p. eit., 103-104.


11. Ibid.

12. Farlati, VIII, 4

13.Evans A. J., Antiquar ian r esear ches in IlIyricum (Archaelogia or miscellaneous tracts r elating to

antiquity), vol. XLIX, London 1885, 63; Purkovic M. Al., Svetiteljsk i k ultovi u star o j srpsk oj dr zavi pr emahramovnom posvecenju, Beogr ad 1939, 2.

Pr e j shekullit XIII, shenjterit tone jane prezentuar ne repertoarin ikonogr afik te menologut ne piktu-rat e murit te Kishes Lindor e: ne Ternove (Bullgari) 1230; ne Nagoricanin e V jeter 1317, ne Gr acanice1321-1322 et j., shih: Mijovic P., Menolog, Beogr ad 1973, 257, 248, 307 et j.

14. Zeiller J., op. cit., 3.

15. Ibid.

16. PL 61, 483-490; 648--663.

17. Titujt e veprave te rua jtura te sh. Nik etes jane:

1. - Sex li belli ad competentes.I Qualiter se debeant agere competentes qui ad ba ptismi gratiam cu piunt

pervenire.II De genitillitatibus erroribus.III De fide maiestatis:

A - De r atione fideiB - De S. Sancti potentia.

IV Adver sus genealogiam (r ect. genethliologiam)V De symbolo, seu ex planatione SymboliVI De Agni paschalis victima.

2. Libellus ad vir ginem la psam.3. De divinis ap peUationi bus (Christi).4. Sermo de vigiliis servor um Dei.5. Ser mo de utilitate hymnorum.

6. De Pascha (dub)7. Hymni »Te Deum«, shih per kete: Valentini P. G.,op. cit. II, a anno 414 (Do te ishte shume e dobishme qe per kete o pus te gjere teolog jikdhe per autorin e tij te behet nje punim i vecante. Per ate se sa k a zgjuar inter esim

62



ve pr imtaria e tij teolog jike dhe misionar e, flasin qarte shume ve pr a dhe studime mbi k etecesht je.

18. PL 61, 648--663.

19. Die R eligion in Geschichte und Gegenwart I, Tübingen (3) 1956, 306.

20.S. Pauli Nolani, e p., Poema 17, nr. 192, Ad Nicetam r edeuntem in Daciam, ne: PL 61, 487.-Qy-teti Tomi, K onstanca e sotme, ka qene vendi k u ishte inter nuar Ovidi ne br egun e Detit te Zi. Aso koheishte kr yeipeshkevi autoqefale, shih: Atlas zur K ir chen-Geschichte, Fr eiburg im Breisgau 1970, 20.

21. Braidae P., Dissertatio ad S. Nicetam, ca p. 2, ne: PL 52, 885--886; »Quod Dardanus f uer it hic Nieeta nimir um a Dardania or iundus, quam pr ovinciam novae Daciae junxerat Aur elianus ... Quod non procul a Scupis, ipsius Dar daniae seu Moesiae super ior is praecipua urbe natale solum ha buer it, ex eodemitidem constat. Vir sicilicit ad Evangelium in Dacia Bar bara pr aedicandum a R omana Ecclesia sa pientissimeelectus fuer it, qui non tarn pr ocul ab illis regioni bus esset or ieundus ... qui pr o pter ea et illorum Barbar orumlinguam, veluti f initimorum, satis calleret, instituta ac mor es non ignor aret«; Altaner B., Patr ologie, Le ben,Schr iften und Lehre der Kirchenväter , Grei burg im Br . 195()2, 342.

63



LETRAT E RUAJTURA MBI KISHENDARDANE

Nga kjo periudhe e historise kishtare te ketyre aneve jane ruajtur vetern disaletra te drejtuara titullareve te ndr yshern, te eilat kane te bejne drejtperdrejt meKishen Dardane. Keto jane ne rend te pare letra te eilat papet ne raste dhe pernevoja te ndryshme ia k ane derguar mitropolitit ose g jithe peshkopatit, e nganjehereedhe disa titullareve.

Neve na ka rene ne dore edhe nje leter e perandorit . Kjo eshte nje qarkore,te eilen perandori Leoni I Avgusti ua ka drejtuar te gjithe ipeshkvijve . Pasi kjo eshteruajtur te titullaret e kishave dardane, po e theksojme ketu.

Ketij numri duhet t'ia shtojrne edhe krejt letrat e perbashketa, te drejtuar a

ipeshkvijve te disa krahinave kishtare, ne te eilat permenden edhe ipeshkvijte e Dar -danise.Te gjitha keto letra jane ruajtur kr yesisht ne koleksionet e vjetra papenor e.

Kane nje rendesi shume te madhe, jo vetem histarike por edhe doktrino- juridiksiplinore. Jane shkruar ne periudha te ndryshme kohare , ne to behet fjale per shumëceshtje kontestuese, jepen direktiva dhe merren vendime te ndryshme; me nje fjalë

ne to pasqyrohet qendrimi i Selise Shenjte lidhur me problemet e ndryshme te disa kishave. Prandaj jane zgjedhur fragmente te ketyre dokumenteve te eilat me kohe jane rradhitur ne shume koleksione kanonike. Nje pjese e tyre jane permbledhur te burimet juridike si dhe gjate kodifikimit te Kodeksit te sö Drejtes Kanonike te vitit

1917.

1

a) Letrat e papeve.Duke i lene anash letrat e papeve te derguara ipeshkvijve te Ilirikut ne pergjit

hesi," le ta permendim letren e Papes Celestinit I, te eilen ua dergort ne vitin 424nente ipeshkvijve, sipas te gjitha gjasave, eproreve te krahinave kishtare. Ne mesine ketyre titullareve duhet kerkuar edhe mitropolitin e Dardanise", Papa ne kete letrëu urdheron dhe u kercenohet me ekskomunikim, qe t'i nenshtrohen Rufit, ipeshkvitte Thesalonikut, i eili njekohesisht ishte edhe vikar i tij per te gjitha keto vise."

Inocenti I, ne vitin 414 ua dergon qarkoren e tij me titull »Magna me gratul atio« ipeshkvit te Thessalonikut dhe vikarit te Selise Shenjte, si dhe njezet e dy ipesh

kvijve, ne mesin e te cileve gjenden edhe disa nga Dardania. Papa ne kete leter u

64



per g jig jet shume pyetjeve qe ishin aktuale per kishen aso kohe, p. sh.: mbi pagezimindhe shugurimin e heretikeve, vecanerisht per shugurimin e atyre klerikeve te eilet i

pat shuguruar ipeshkvi i Naissusit Bonozi, pas permbysjes se tij." Ne vitin 493, Gelazi Lu dergon nje leter ipeshkvijve dardane me titull »Ubi

pr imum«. Ne kete leter papa ua shpjegon ipeshkvijve shkakun pse ne kishe nuk prak tik ohet te per m enden emrat e heretikeve. Njekohesisht kerkon nga ata qe tar uajne bashk imin me Seline Apostolike dhe per te gjitha ceshtjet dhe problemet

baritor e t'i drejtohen papes."Permendet edhe nje leter e humbur e ketij pape, te eilen ua ka derguar ipesh-k vijve te Dar danise permes njefare Trifunit. Per kete kuptojme nga pergjigjja eipeshk vijve dardane derguar papes, ne te eilen thone se letren ua solli Trifuni. 7 Titullii k esa j letre je te humbur ka qene « Nec quisquam vobis«."

Ne vitin e ar dhshem, me 3 gusht 494, i njejti pape shkruan »universis episeopis per Dardaniam sive per Illyrieum eonstitutis«, ndersa mb an titullin »Audientes or -thodoxam«. Prej titullit mund te merret me mend se per cfare eshte fjala. Ne atovite te turbullta dhe te pasigurta, papa Rishte degjuar per qendresen fetare te tyre,si dhe per besnikerine e sinqerte nda j ipeshkvit te Romes. Per kete papa i lavderon

e n jekohesisht i porosit te ruhen nga besimi i shtrernberuar i Eutikut dhe gjithmonet'u shmangen atyre qe e predikojne ate. I njofton gjithashtu se ipeshkvi i Thessaloni-kut i eili me gjithe kerkesen e papes, nuk e denoi Akaein, nuk ben pjese me ne

bashk esine e Selise Apostolike.? Ne letren »Valde rnirati« te eilen Gelazi ua drejton ipeshkvijve dardane ne

vitin 496, hidhet m jaft drite ne qendrimin e tyre te atehershem. Papa njekohesisht eve ne dukje dhe e thekson autoritetin suprem te Selise Apostolike.'"

Letra e fundit e Gelazit I, e vitit 496, te eilen ua dergon ipeshkvijve dardane,mb an titullin »Quia per ambitiones«. Ne kete leter, »universsis per Dardaniam epis-.eopis eonstitutis« papa e dergoi fleteurdheresen: ne Ilirik ipeshkvijte do t'i caktojemitropoliti, ndersa ai do te zgjidhet nga mesi i ipeshkvijve regjionale te pr ovinces

perk atese , ashtu si eshte e parapare me r regulloret dhe dekretligjet e mocme." Ne vitin 512, papa Simaku u shkruan nje leter te gjithe ipeshkvijve, xhakoneve,

ar k imandriteve dhe gjithe popullit te Ilirikut, Dardanise dhe te te dy Daeive. Letrene fillon me fjalet »Quod plene fieri«. Me kete rast papa ua terheq verejtjen qe taruajne fene e drejte , t'i mesojne ata qe kane devijuar , t'u shmangen te hua jve dhete mbeten te bashkuar me KishenY

Po ashtu jane edhe letrat tecilat i kane mar re ipeshkvijte dardane, perkatesishtvikar et e pa pes se Romes nga shen Gergun i Madh. Jane ruajtur gjithsej pese letra,

nga te eilat shihet gjendja ne kishat dardane dhe ne ato bashkeprovinciale,Me letren »Post longas«, papa Gergun i Madh ne vitin 592 e denon me qortimvikar in e Justinianes se Pare per shkak te vendimit qe mori ne rastin e ipeshkvit teTebes Adr ianit, e qe ishte ne kundershtim me kanonin. Gerguri jo vetem qe e anuloivendimin e vikarit te vet, por edhe e suspendoi ne kohezgjatje prej 30 ditesh, ndersaAdr ianin e ktheu ne sehne e meparshme ipeshkvore."

I njejti pape, ne vitin 594 e shkruan letren »Manifestum bonitatis« te eilen iadre jton titullarit »ad Johannem episeopum Primae Justinianae Illyrici«. Me kete leter

papa e konfir moi emerimin e Gjonit, i eili u propozua dhe u zgjodh me pa jtimin ekrejt koneilit dhe vullnetin e perandorit te shumendritur. Njekohesisht e emeron

edhe si vikar te vetin per kete pjese te Ilirikut. Duke ia derguar paliumin, ia perku j-ton mencurine baritore te sherbimit te tij fisnik."

65



Letren »Legem quam«, Gergun i Madh ua drejton te gjithe mitropliteve teIlirikut qe i nenshtrohen perandorit te Romes. Ne vendin e gjashte me radhe per-mendet edhe Gjoni nga Justiniana e Pare. Papa ua percjell mitropliteve kete urdherte perandorit: »Te mos pranohen ne radher e klerikeve, e as te numerohen si anetar ete kuvendeve ata te eilet kane obligime ushtarake, apo jane te lidhur per pune tjer ashteterore epublike«. 15

Me letren tjeter qarkore »Suscepti regiminis« te vitit 599, shen Gerguri i Madh

i njofton mitropolitet e Ilirikut mbi grindjen me Kishen e Kostandinopojes per shkakte cilesimit te sinodit si »ekumenik «. Ne mesin e ketyre mitropliteve eshte edheGjoni, mitropoliti i Justinianes se Pare. Ne kete let er papa ua terheq verejtjen qysh

perpara ipeshkvijve qe ne Sinodin e Kostandinopojes te mos e pranojne kete titullim.Me kercenim denimi u urdheron qe ne Konstandinopoje te mos pranojne asgje qedo te ishte ne kundershtim me dispozitat dhe rregullat e vjetra."

Ne vitin 602, Gergun i Madh ia shkruan Gjonit te Justinianes se Pare letren»Quando mala«. Ketu papa i urdheron vikarit te vet qe ta zgjidhte rastin e nderlikuardhe shume delikat te ipeshkvit te Dukles. Ipeshkvi Pali kishte rene ne mekat per do

pune te pahi jshme, per cka me ankesen e klerit te tij, ipeshkvijte krahinore e hoqen

nga froni dhe ia moren nderin ipeshkvor . Ne vend te tij e zgjodhen Nemesionin, teeilin e njohu edhe mitropoliti Gjoni. Pali s'deshi kursesi Cu nenshtrohet ketyre ven-dimeve, prandaj me ndihmen e gjykatesve civile e sulmoi Nemesionin dhe, pasi ufut mbrenda, arriti ta plackise shtepine ipeshkvore. Nemesioni shkoi ne Rorne dhe iuankua papes, Ndersa shen Gergun duke dashur t'i respektoje dispozitat ligjore kis-htare mbi qeverisjen lokale, e drejtoi ate te mitropoliti i Skodres, Konstanti. Neqofte se ai nuk do te mund ta zgjidhte ceshtjen, atehere per kete te kujdesej vikarii tij ne Justinianen e Pare. Ky duheshte te kerkonte nga Pali qe t'i kthente sendet e

plackitura. Nese refuzon, atehere pas shkarkimit, le te perjashtohet nga bashkesiadhe le te vendoset deri ne vdekje ne ndonje kuvend. Nemesioni i debuar le te kthe -

het ne vendin e vet dhe le ta merr sherbimin e ipeshkvimit."Me sa dihet kjo eshte letra e fundit te eilen papet ua dergojne ipeshkvijvedardane. Ne kolekeionet e ruajtura nuk gjejme me gjurma te kurfare leterkembimitte ipeshkvijve dardane me papet e Romes,

Per ta plotesuar mö mire regjistrin tone, duhet t'i permendim qofte edheshkurtimisht, edhe disa letra qe kane te bejne me Kishen Dardane.

Shen Celestini ne vitin 41918 (nuk eshte vertetuar saktesia e vitit?) ua dergonletren »Inter veteras« mitropoliteve te Ilirikut. Ne kete let er ai thote se eshte i bren-gosur per kishat ilirike, ndersa ipeshkvit te Thessalonikut Rufit, ia beson pushtetinvikarian dhe njekohesisht e percakton juridiksionin e tij mbi ipeshkvijte regjionale."

_ _ . Shen Ksisti IH, ne vitin 437 ua dergon nje leter »universis per Illyrieum eonsti-tuti~te eilen e titulIon »Doctor gentiums"

Ne vitin 444 shen Leoni i Madh me qarkoren e tij »Omnis admonitio«, udrejtohet »episcopis metropolit anis per Illyrieum constitutis«."

Ne vitin 519, shen Gergun i Madh ua drejton te gjithe ipeshkvijve te Ilirikutletren »Jovinus excellentissimuse.f

b) Letrat e perandoreveLetra e pare vjen nga perandori Leoni I Avgusti. Kjo leter qarkore ka te beje

me dy probleme qe ishin paraqitur ne Perandori dhe ne Kishe. Rasti i pare ishte

vrasja e ipeshkvit te Aleksandrise Poterit, fronin e te eilit e kishte marre pastajTimoteu i Elurit. Perandori deshi qe me kete te njoftohet e tere Kisha, ne menyre

66



qe te merren te gjitha sankcionet. Rasti i dyte kishte te beute me Koncilin e Kalce-donise, me c'rast perandori e kerkonte mendimin e te gjithe ipeshkvijve. Kete leterLeoni ia drejtonte »Ursicenum reverendissimum episcopum Scupensem«."

Perandori Justinian (527-565) shpalli dy novela, do te thote dekrete perando-rake, te cilat kane te bejne me Justinianen e Pare, perkatesisht argjipeshkvin e saj.

Novelen XI ia dergoi ne vitin 535 ipeshk vit Katelian, titullarit te pare te kesaj seliete posathemeluar . Ne te jane perfshire te gjitha autorizimet qe do t'i gezonte ai dhe

tö gjithe pasardhesit e tij si hierarke te vendlindjes se perandorit te madh. Njekohe-sisht caktohej edhe territori mbi te cilin argjipeshkvi do ta zbatonte juridiksionin evet. Prandaj jane numeruar edhe te gjitha provincat te cilat do t'i nenshtrohen qeve-risjes administrative te tij. 24 E kemi theksuar edhe me pare se ky ishte nje vendimunilateral, vetem i perandorit, prandaj nuk mund te realizohej pa pelqimin dhe lejene ipeshkvit te Romes. Kjo, per shkak te rrethanave te vecanta, duheshte te pret

plote dhjete vite. Ne vitin 545 Justiniani e shpalli Novelen e dyte CXXXI. Ne kapitullin e saj te

trete u rregullua definitivisht statusi i argjipeshkvit dhe i vikarit te Justinianes sePare, »Secundum ea quae definita sunt a sanctissimo Papa Vigilio«, do te thote,

ashtu si eshte percaktuar nga papa Vigili."c) Letrat e ipeshkvijve dardane

Na jane ruajtur vetem dy letra te cilat ipeshkvijte dardane, ne mesin e shumetö tjerave, ua kishin derguar personaliteteve te njohura kishtare e laike.

Letra e pare ishte pergjigje perandorit Leonit I A vgustit . Duke i hedhur njeveshtrim qarkores se perandorit, ipeshk vijte dardane i denuan sjelljet e Timoteut teElurit dhe e shprehen besimin dhe perulesine e tyre ndaj dispozitave te Koncilit.

Nenshkruesit njekohesisht iu luten perandorit qe te kujdesej per ruajtjen e dispozi-tave te vjetra e te-shenjta. Letren e nenshkruajten keta ipeshkvij dardane: Ursili,

Dalmati dhe Maksimi."Letra e dyte eshte po ashtu nje pergjigje e vitit 494 te eilen ipeshkvijte dardane

ia dergojne papes Gelazit. Me se pari ata i falenderojne per verejtjen qe ua ka berelidhur me ate se prej kujt duhet te ruhen, e pastaj ia shprehin deshiren qe dikushnga rrethi i ngushte i papes t'i vizitoje dhe t'ua forcoje besirnin. »Humiles episcopiDardaniae«, do te thote ipeshk vijte e per vuajtur te Dardanise si e quajne vehten nekete leter , jane te gatshem t'i pranojne plotesisht dispozitat e Selise Apostolike. Nevazhdim ata e njoftojne papen se kane ndenjur larg nga mesimet e shtremberuara teEutikut, Pjetrit,Akacit dhe te gjithe perkrahesve te tyre. Ne fund i luten qe t'uadergoje dikend »ex angelica sede vestra« nga Selia e tij engjellore, i cili do t'i konso-

lidonte dhe do t'i udhezonte rruges se drejte. Ne fund jane nenshkrimet e gjashteipeshkvijve."

Do te ishte apsurde te themi se me kete jane perfshire te gjitha letrat dhedokumentet qe kane te bejne me Kishen Dardane. Fatkeqesisht ato jane zhdukurgjate shekujve te stuhishem, koheve jostabile dhe depertimeve tö shpeshta te popujve

barbare. Keto pak dokumente te ruajtura e te shperndara neper kolekcione e penn- bledhje te ndryshme flasin qarte per gjendjen dhe veshtiresite me te cilat jane balla-faquar ipeshkvijte dardane. Keto flasin per besnikerine e tyre, por gjithashtu edhe

per oscilimet, si duket siperfaqesore midis Lindjes dhe Perendimit, atehere kur ishinte detyruar , si dhe per pesimet dhe mundimet e tyre sa here qe qendronin forte

prane Pjetrit dhe Romes. Mjerisht kjo nuk ishte gjithmone e mundur te realizohej,sepse rrethanat e jashtme shpesh ishin me te forta se vullneti dhe qendresa e tyre.

67



Le ta perkujtojme vetem vendimin e perandor it Leonit III te Isaur ise, i cili rreth vitit733 e shkeputi Ilirikun lindor me shume vise tjera nga Kisha e Romes dhe ia bas-hkengjiti juridik sionit te patrik ut te Kostandinopojes.

Edhe perpjekja e fundit e Romes per ta ruajtur jur idik sionin e vet mbi bullga-ret, te eilet i kishin okupuar edhe disa troje te vjetr a ilir ike, nuk solli kurfare rezul-tatesh. Ne Koneilin VII te Pergjihtshem te K ostandino po jes (869-870), perkunderkundershtimit te legateve te papes, u vendos qe te gjitha territor et e Bullgarise se

atehershme te merr en nen juridiksinoin e Patrikanes se Kostantinopojes." Me sadihet, ne kete tubim kishtar per te fundit here u perder to ponimi »Ilirik «, i eili pastajzhduket."

Shenimet

1. Per kete shih rnö g jer esisht: G jini G., De fontibus histor ico- jur idicis ecclesiae Scopiensis, R omae1968 (disertacioni ne dor eshkrim).

2. Coustant, E pistolae R omanor um pontificum, Par isiis 1721, 481 Holsteinus, Collectio Romana bipartita I, R omae 1662, 189; Coustant, o p. cit., 1269; Holsteinus o p. cit., 152.

3. Duchesne L., »Sur ces neuf eveques cinq sont identifies par les signatur es du concil d'Ephese (a.431.).avec les metr o politains de Corinthe, Nico polis, Larisse, Scodr a (Senecio) et Sar dique. 11 y a bien lieude cr oir e que les quatr e restants sont les metro politains de quatr e autr es pr ovinces Cr ete, Mesie, Dardanieet Dacie ripuaire«, op. cit., 543.

4. Coustant, o p. cit., 1063.

5. Gjendet ne: PL 20, 526-537; Mansi, III, 1058-1064.

6.E s jell Corpus Scriptor um Ecclesiasticorum Latinorum (metej: SCEL), tom. 35/1, 218-223, e p.79; Thiel A., E pistolae R omanor um Pontificum genuinae a S. Hilar io usque ad Pelagium 11, tom. I, Brun-sber gae 1868, 335-337; PL 59, 23-24; Mansi,VIII, 14.

7. Ipeshkvijte dardane i shk r uan papes Gelazit: »Saluberrima a postolatus vestri praecepta Tr y phonevir o religioso f ilio nostro defer ente, qua o por tet devotione susce pimus, et maximas Deo omni potenti, et beatitudini vestr ae r ef erimus gratias ... « ne: Thiel A., o p. cit I, 348-349; CSEL, t. 35/1, 223-225 ep. 80; PL

59, 21-22.8. Si duket letr a e pare e ka pasur titullin » Nec quisquam vobis«.E per mend Pfluck-Harttung, Iter

Italicum, Stuttgar t 1883, 124. Por , te ky eshte ber e nje gab im shty pi se pse mban vitin 393, nder sa duhet te jete 492 ose 493.

9. G jendet ne: CSEL, t. 35/1, 464-468, e p. 101; Thiel A., I, 382-385; PL 59,57 - 60; Mansi, VIII,46-47.

10. E s jell: CSEL, t. 35/1, 369-398, ep, 95; Thiel A., I, 392-414, ep. 26; PL 59, 61-67; Mansi VIII,49-63.

11. E s jell: Thiel A., I, 435-436, e p. 29; PL 59, 101-102; Mansi, VIII, 134-135.

12. E s jell: CSEL, t. 35/1, 487-491, e p. 104; Thiel A., I, 717-722, ep. 13; PL 62, 61-72; Mansi VIII,218-224.

13. E sjell: REG, III, 6, I, 163-165; PL 77,607-609.

14. E s jell: R EG, V, 16, I, 296-298; PL 77, 558-560.

15. E s jell: REG, VIII, 10, 11, 12-13, PL 77,909-910.

16. E s jell: REG, XI, 156, 11, 157-158, PL 77, 1003-1005.

17. E s jell: R EG, XII, 10, 11, 357-358, PL 77, 1241-1242.

18. Silva Tar ouca C., e ve: »scripta an. 419 (?)«, nder sa e s jell ne: TD, 23-24, nr. 6.

19. Gjendet ne: PL 50, 427-429; Mansi, VIII, 760-762; TD, 23-24; nr . 6.

20. Gjendet ne: PL 50, 616-618; Mansi, VIII, 762-763: TD, 41-43, nr. 13.

21. Gjendet ne: PL 54, 615-616. Mansi, V, 1151-1152; TD, 57-60, nr.24.

22. G jendet ne: REG, I, 43, I, 69-70; PL 77,508-510.

23. Gjendet ne: Mansi, VII, 789.24.Te dy novelat r s jelI: Cor pus Iuris Civilis III, Novellae, rec. Schoell R ., a bs. K roll G., Berolini1954, pp. 11 dhe 655-656.

68



25. I bid., 655-{ j56.

26.Farlati, VIII, 4-5: »Ur silius Episco pus Dardaniae, incolumem tranquillitatem tuam pro pacemundi et catholicis Eclesiis, multis annis virtus aeterna custodiat, domine piissime, et invictissime, per petueAuguste.

Dalmatius E pisco pus Neutinae similiter .

Maximus Episco pus Diocletianensis

similiter «.

27. PL 59, 21-22: »Joannes episco pus sacr osanctae Ecclesiae Scopinae metropolitanae civitatis huicr escripto a no bis dato consentiens, ad omnia quae superius continetur manu propria subscr i psi. Bonosus

e piscopus ut su pr a subscripsi.Bonosus e pisco pus ut supra

subscripsi.

Samuel episco pus ut su pra su bscripsi.

Ver ianus episco pus per Valentinum ar chidiaconum ut supra su bscr i psi.

Faustinus episco pus ut supra subscri psi.

Ur sinus episcopus ut su per su bscripsi.

28. Anastasius Biblioth., Inter pr etatio Synodi VII Gener alis ( pr aef .), ne: PL 129, 21; Hefele J. Ch.- Lecler cq H., Histoire des Conciles (d'a pres les documents originaux) IV-I, Par is 1907, 537-541; DuchesneL., Liber Pontif icalis II, Par is 1892-183.

29. Manna S., L'Illir ico e i suoi pr o blemi, ne: Oriente Cristiano, a. XVIII, nr. 4. Paler mo 1978, 64.

69



Pjesa e dyte

PERIUDHA E ERRËSIRËS DHE EPASIGURISË

KISHA DARDANE GJATE PERIUDHES SEARDHJES SE SLLA VEVE

Rrebeshi i popujve te ndr yshem, ne mesin e te cileve edhe i anteve dhe i fisevete ndryshme sllave, duke kerkuar vendbanime te reja per vendosje, pothuajse kishinarritur afer kufijve te Perandorise, perkatesisht deri ne Danub. Ata qysh ne kohene Justinianit I (527-565), shpesh i sulmonin viset e Ballkanit. Prokopi i Cezarese

permend se: »hunet, sllavet dhe antet gati cdo vit« e kalonin Danubin dhe e sulmo-nin »Ilirikun, tere Trakine ... qe nga Gjiri Jonik (perkatesisht Deti Adriatik) gjer ne

paralagjet e Kostandinopojes«.' Keto ekspedita ne histori jane karakterizuar si sulme plackitese ose ekspedita. Perndr yshe edhe Prokopi ne disa vende flet per keto akeio-ne, te eilat pas vehtes linin shkretire dhe gerrnadha.?

Situata politike dhe kriza e madhe ne vete perandorine u mundesoi anteve dhe

sllaveve qe me ne fund ta kalojne edhe Danubin, pasi kufiri ne kete pjese ishte pothuaj i braktisur . Te gjitha foreat, sie dihet ishin hedhur dhe koneentruar ne Lin-dje, ku ishin te detyruar te luftonin kund er perseve, te eilet i kercenoheshin perando-rise.? Ne kete menyre pushtuesit e rinj dalengadale i moren dhe i pushtuan te gjithavendet prej Alpeve dhe bregut te Detit Adriatik nga perendimi, deri ne Trakine dheMezine e Poshtme ne lindje; prej Panonise e deri ne Dalmacine Salonitane dheThesali ne jug, sie kuptojme nga nje leter e papes Gergurit 1.4 Vendet e permendurame shume ose me pak u pergjigjeshin provineave te atehershme te Ilirikut, Prevalita-nise, Dardanise, Mezise dhe Dakise.!

Drejtimet kryesore te depertimit te pushtuesve te rinj drejt jugut ishin: lugina

e Moraves dhe e Vardarit, rruge me tö cilat me te madhe sherbeheshin vendasit sidhe pushtuesit e dikurshem romake. Deshira dhe qellimi i kahershem i tyre ishte qesa me pare te arrinin deri te qytetet e njohura: Selanik dhe Kostandinopoje. Perndryshe, ne ate periudhe te pare as qe kishin mundesi ta kontrollonin territorin e

pushtuar . I lenin anash zonat e largeta, vecanerisht ato malore ku qe fshehur nje pjese e madhe e banoreve autoktone."

Gjate ketyre versuljeve nje pjese e banoreve pesoi: nje numer i madh rane neluftera, nderkaq te tjeret, gjithsesi nje numer i vogel, u terhoq dhe u mbr ojt neqytetet e fortifikuara, sie ishte Selaniku, kurse disa u vendosen edhe neper ishuj.?Por vetem nje numer i vogel fatlumesh arriten te sigurojne nje strehim te ketille, pra

me te pasurit, ndersa shumiea mbeten ne vatrat e tyre te gjeratehershme. Edhe keta

71



te fundit, kuptohet se ne sulmin e pare u detyruan te terhiqen ne per shpella e maledhe vende te for tif ikuara; mbeten aty gjersa kushtet nuk u qetesuan." Me vone dal-ngadale u kthyen ne vatrat e veta duke u paguar sunduesve te r in j tatime dhe tagrate ndryshme, vecaner isht ne ushqim.

A mund te dihet dicka me hollesisht dhe me saktesisht per r enien e Dardanisedhe fatin e banoreve te saj ne kete periudhe?

Mungesa e materialit burimor nuk jep mundesi t'i percjellim f azat e zhvillimitte gjend jes se re te krijuar , prandaj edhe s'kemi mundesi te themi dicka te prer e per

kete. Autore te ndr yshem kete ceshtje e kane shkoqitur ne menyra te ndryshme.Ata me te v jetrit sjellin vetem la jme fragmentare te cilat shpeshhere nuk jane tesakta, e nganjehere as qe mund te vertetohen. Keshtu p. sh. Farlati na informon permarrjen e Justinianes se Pare nga bullgaret ne sh. VIII.9 Tjetri na informon se nukeshte e sigurt dhe nuk eshte vertetuar se deri kur metropoli i Dar danise Scu pi, kavazhduar te ekzistoje edhe pse sipas tij, nje ipeshkev dardan ka marre p jese neKoncilin VII Ekumenik te vitit 787.1U Te i treti e gjejme shenimin se Justinianen ePare e kane shkaterruar sllavet." Sot pothuajse te gjithe jane pa jtuar me konstanti-min se Iliriku Lindor , »i eshte nenshtruar invadimit te sllaveve qysh kah f illimi ishekullit VII«.I2

Magjithate, ne baze te fragmenteve te r uajtura historike, s pr ovave dhe fatk e-qesive qe ndodhen, do te perpiqemi qe t'u qasemi sa te jete e mundur si dar daneveashtu edhe atdheut te tyre.

Teofilakt Simokata ne vepren e tij »Historiae« permend se perandori Maur icine vi tin 601 e emeron per strateg te Evropes vellain e tij, Pjetrin. K y bashke meushtrine e mbledhur e ngriti nje kamp afer qytetit Peolostola, dhe ne fillim te v jes-htes se te njejtit vit, kaloi nö krahinen e Dardanise." Por ushtr ia shpejt u revoltuadhe e hoqi Mauricin, ndersa vendin e tij e zuri Foka (602-610).

Me sa dihet gjer me tani, letr a e fundit e ruajtur e Papes Gergurit I drejtuari peshk vit dardan, eshte ajo e vitit 602, e cila i dr e jtohet titullarit te Justinianes se

Pare G jonit. Pak para kesa j, perandor i Maurici kishte kerkuar nga papa qe ta nder -roje Gjonin sepse ishte i semure dhe nuk mund ta kryente me suk ses detyr en e vetrr eth m brojt jes se qytetit. Por papa nuk e pranoi duke theksuar se nje gje e tilleeshte ne kundershtim me dispozitat kanonike. Keshtu Gjoni m beti ne vendin e vet.Pra shohim, pastaj, se papa i shkruan atij qe te inter venoje ne cesht jen e kishes seDioklese, ku kishte ar dhur deri te rivaliteti midis dy ipeshk vijve Palit dhe Nemesio-nit."

Ne shkrimet e Gjonit nga Niceja e gjejme nje shenim te vitit 609, ku thote » ...

se mbreterit e kesaj kohe jane barbare. se i shkaterruan qytetet e kr ishtereve, dhese popu jt e huaj dhe avaret, e ro beruan dhe e moren popullsine. Shpetoi vetern

qyteti i Selanikut qe k ishte mure te forta, pranda j duke i falenderuar edhe mbrojtjesse Perendise, te hua jt nuk arriten ta pushtojne-s.PNder kaq ne vi tin 615 Isidori i Sevi-l jes rr efen se »ne fillim sllavet ua moren ror nakeve Greqine, do te thote pjesenevropiane te Bizantit."

Edhe ne shkrimin e qua jtur »Miracula S. Demetrii II« gjejme disa te dhena,qe na flasin per f atin e atehershem te Dardanise. Edhe pse shkr imi eshte anonim,autori do te kete qene bashkekohes i ngjarjeve qe i pershkr uan vete, pranda j nukmund te dyshojme ne autenticitetin e fakteve te dhena." Kroniku ne disa vende e

permend Ilirikun, Dardanine, si dhe qytetet Naissus dhe Sardik a." Ketu e g je jmegjithashtu edhe verejtjen se fiset sllave ne dhjetevjetshin e dyte te shek ullit VII ende

plackisnin neper Thesali, ne ishujt Ciklade , Akaje dhe Epir dhe perseri i versuleshin

72



Selanikut te fortifikuar . 19 Metej shohim se deri ne VI tm 618 kishte mbetur vetemedhe Selaniku » ... i rrethuar nga vendbanimet e tyre (d.t.th. sllave) i eili u ofrontestrehim te gjithe atyre qe kishin mund ur t'i iknin depertimit pushtues. Ketu kishte

pasur te ikur nga Panonia, Dakia dhe Dardania, ndersa permenden me emra qytetet Naissus dhe Sardika, te eilet ishin te rrenuar nga » barbaret«. Ardhja e Kaganit paraSelanikut te rrethuar , i shqetesoi shume te gjithe, e vecanerisht te ikurit, te eiletnjehere me e kishin ndie shpaten e barbareve dhe pasojat e pushtimit te tyre, prandajme sy tö perlotur u tregonin selanikasve pershtypjet e veta per tmerret e fundit qe

i perjetuan ne vendlindjet e tyre." Ne baze te fakteve te permendura do te mund te perfundohej se qytetet dhekrahinat e permendura, duke i perfshire edhe ato dardane, ne ate Rohe ishin bere

placke lufte e armiqeve te shumte. Krejt kjo do te kete ndodhur para rrethimit teSelanikut ne vitin 618, edhe ate diku midis viteve 614 dhe 616.21

Nese kete perpiqemi ta vertetojme duke u mbeshtetur ne zbulimet e njohuraarkeologjike, do te vijme ne perfundime te ngjashme. Gjate germimeve ne CaricinGrad, u gjeten disa depozite monedhash te vjetra. Ato deshmojne jo vetem peretapen nder timore te ketij qyteti, por gjithashtu edhe per fundin e tij, sepse sipasmendimit te shume hulumtuesve, qyteti ka perfunduar ne zjarrin e shkaktuar me

rastin e pushtimeve avare dhe sllave gje qe mund te vertetohet nga monedhat egjetura."

Edhe per Naissusin e afert, faktin me te sigurte na e jep materiali i gjeturnumizmatik. Monedhat e zbuluara koheve te fundit jane te kohes se perandorit Re-rakel (610-641), qe njekohesisht eshte edhe fundi i antikes se ketij qyteti te madhte asaj kohe."

Mirepo, edhe krejt ajo qe pasoi gjate disa shekujve te ardhshem, kur territorii Dardanise kalonte prej dore ne dore te sunduesve te ndryshem;" krijon dyshimdhe pasiguri te madhe. Ne te vertete, per shumicen e vendeve e dime se eilat fise i

pushtuan dhe ku u vendosen ne to, si ne veriperendim, ashtu edhe ne jug te Darda-

nise." Dihet poashtu edhe a jo ses i jane zgjeruar me vone edhe keta te fundit, si dhelidhjet e tyre reeirpoke me ata ne afersi te PolIogut, perkatesisht te Velesit, Manasti-rit, Prilepit dhe Kercoves." Mirepo keto burime nuk flasin per Dardanine dhe fatine saj.

Jireceku, duke e studiuar proeesin e ngulitjeve, perkatesisht shpernguljen e popullsise autoktone nga depertimet e medha te kesaj periudhe, ka konstatuar se, pervec ne qytetet bregdetare, nje pjese e madhe eshte terhequr edhe kah jugu nekrahinen te eilen e rrethojne vendet e vjetra urbane: Vlora, Ohri, Prizreni dhe Shko-dra." Edhe zbulimet e mevonshme po e favorizojne pikepamjen se kufijte e kesajzone duhet te zgjerohen edhe me shume.

Dihet me siguri se ne fillim te shekullit XI Rasi ishte keshtjelle bizantine nekufi me serbet. Por ne fund te te njejtit shekull e pushtuan serbet dhe prej aty atashpeshhere e sulmonin Zvecanin dhe Lip janin e fortifikuar . Gjate sundimit te Nema-njes, Serbia zgjerohej gjithnje e me shume kah jugu. Pas vdekjes se Manuel Komne -nit (1180), ne duart e serbeve ra edhe famullia e Patkoves (afer Gjakoves), e Hvo -snes (rrethi i Pejes), e Kostereit (ne veri te Pejes), e Drashkovines (ne mes te Drinitdhe Sitnices), e Labit afer Prishtines, e Lipjanit, dhe me ne fund edhe krahina eMoraves."

Stefan Urosh Milutini (1282-1320) vetem e vazhdoi politiken pushtuese, teeilen nipi i tij Stefan Dushani (1331-1335) e solli ne kulminaeion duke u kurorezuar

ne vitin 1346 si perandor i serbeve dhe i grekeve, e pastaj i vazhdoi pushtimet neMaqedonine Jugore, Thesali, Shqiperi dhe Epir.30

73



Gjithsesi dy sheku jt e pare pas ardhjes se sllaveve ne territorin e Dardanis e, jane te erret dhe plot paqartesi, jo vetem per histor ine por vecanerisht per rrethanatkishtare. Me te drejte na bind Golubinski se ne Perandor ine Bullgare nuk k a gatikurrfare te dhenash per rrethanat kishtare gjer ne sh. IXY Dhe me te vertete dio-qeza e Shkupit per here te pare pas ar dhjes se sllaveve, permendet ne sh. X, kur nemesin e dioqezave tjera te perandor ise se gjere te Samuilit, permendet edhe ajo eShk u pit." Kjo eshte hera e pare qe pas vitit 602, ne burimet kishtare permendet»Eccelesia Scupina« e dik urshme.

Shenimet

1. Procop. Caesar ien., Historia ar cana 18, p. 114,7-115,2, ne: VIZINJ I, 51-52.

2. I n je jti., De bello Gothico III, 29, p. 423, 3-13, ne: VIZI NJ I, 38, 45, 49.

3. Dvomik F., Les Slaves, Byzance et Rome au IX siede, Par is 1926, 2-3.

4. Gr egorius I Pp, e p. »Ad R omanam veniens ur ber n«, li b. 10, ind. 3, ne: PL 77, 1092-1093.

5. Stanojevic S., Vizantija i Srbi I, Novi Sad 1903, 173 sqq.

6.Bansie F., Pr oces slovensk e kolonizaci je istoönog Balkana, ne: Simpozium Pr edslavenski etniökielementi na Balkanu u etnogenezi juznih Siovena, Sar a jevo 1969, 24.

7. Miracula s. Demetr ii H, 2, 1337 nr . 171, ne: VIZI NJ I, 195-196.8.Presbyter . Diocleatus: »At Christiani, videntes se in magna tri bulatione et per secutione, congre-

gantes se coeper unt super cacumina montium, ac f ortia loca, castella et aedif icia, prout poter ant, construer e,ut vel sie euaderent manus eorum ... «, ne: Regnum Slavor um, ca p. 7, Scr i ptores r er um Hungar icarum, Dal-maticar um, Croaticar um et Sclavonicar um veteres ac genuini III, et. Schwandtner 1. G., Vindobonae 1748,479.

9. Far lati, I, 76-77.

10.Golu binjski j E., Kratkij oöer k istorii pravoslavnih cerk vej Bolgarskoj, Ser bsk o j i Rurninsko j,Moskva 1871, 549 br . 16.

11. Cuhlev D., Istori ja na Bigarskata Crk va (864-1186) I, Sofija 1911, 128, 171.

12. Bansie F., Prisk kao izvor za najstariju istoriju Juznih Siovena, ZR VI 2 (1953), 52-61; Jir ecek-Radonic, I, 57.

13. Theophyl. Simocathae, Historiae VIII 5, 5 ne: VIZINJ I, 125-126.

14. Gr egor ius I P p, ep. »Ouando mala«, ne: PL 77, 1241-1242.

15. Cituar sipas: Histor i ja naroda Jugoslavi je I, Zagre b MCMLIII, 85 (rnete j: Historija).

16. Ibid.

17. Miracula s. Demetrii II, nga hyrja, ne: VIZI NJ I, 185-186.

18. Ibid., I, 194, 196.

19. Ibid., I, 188-190.

20. I bid., 195.

21. Barisic F., Cu da Dimitrija Solunskog kao istorisk i izvori, SAN, pose bno izdanje, lib. CCXIX,Beograd 1953, 98; Kondic V. - Po povic P., op. cit., 170; VIZINJ I, 195-196.

22. Kondic V. - Popovic V., op. cit., 171.23. Petr ovic P., op. cit., 45.

24. Shih ne: Historija I, 107; Istorija na makedonsk iot narod I, Skopje 1969, 91.

25. Const. Por phyr og., De administr . im perio, cap. 32, ne: VIZINJ II, Beograd 1959, 49-50.

26. Lape Lj., Oda br ani tek stovi za istorijata na mak edonskiot nar od, Sk o pje 1959, 17, 19.

27. Shih., ne VIZI NJ I, 186-190, bilj. 3-8.

28. Jir eöek K., Die Romanen in den Stadten Dalmatiens wahrend des Mittelalter s I (Denk schriftender Kaiserlichen Ak ademie der Wissenschaf ten in Wien), Wien 1901, 33 sqq.

29. I bid., Trgovaök i drumovi i rudnici Srbije i Bosne u sredn jem vi jek u, Sara jevo 1951, 54, 57.

30. I n jejti., 59.

31. Golubinskij E., o p. cit., 18.32. Ivanov J., Bigarski starini iz Makedonija, Sofija 19312, 57; Gru jic R., Sk o psk a Epar hija, ne:

Narodna enciklopedi ja IV, 133-135.

74



1. KRISHTERET E DARDANISE NE RRETHANAT

E REJA

Me ardhjen e sllaveve, pa dyshim u shkaterrua rende jeta kishtare qe kishtelulezuar deri ne kete kohe. U shkaterrua edhe Kisha mire e organizuar dardane.

Megjithate mbeten besimtaret, e bashke me ta edhe barinjte e tyre shpirterore, teeilet qene te gatshem bashke ta ndajne te miren dhe te keqen. Pervec kesaj, kjos'ishte hera e pare qe keto troje te gjendeshin para veshtiresive te medha. Ne shekujte meparshem, si kemi mundur te shohim, ka pasur edhe kohe me te veshtira. Por per dallim nga veshtiresite e meparshme, kur popujt barbare futeshin me ekspedita plackitese dhe perseri terhiqeshin ose deboheshin, tani dardanet u ballafaquan me probleme shume me te medha. Ne vendin e tyre u futen fise te ndryshme te eilet iuzurpuan tokat me pjellore, me qellim qe te mos kthehen me ne atedheun e vet.

Ne keso rrethanash u be aq sa ishte e mundur . Por nuk ka qene aspak lehte.Per nje kohe u shkeputen te gjitha lidhjet me Romen si dhe me qyte tet e bregdetitk u »latinet« k ishin qendruar gjate kohe. S'eshte veshtire t'i perfytyrosh ipeshkvijtedhe prifterinjte e asaj kohe qe e perballuan kete invazion dhe plackitje. Vepruan nekushte tejet te renda, duke mos e lene grigjen e vet, e njekohesisht duke shpresuar per kohe me te mira.

Burimet kishtare te kesaj kohe mbi viset tona, jane shume te paketa. Regji -strimi i pare i dioqezave ne Perandorine e madhe Bullgare te asaj kohe, ne kuaderte se eil es ishin edhe pjeset kryesore te Dardanise, rreth vitit 864, i permend vetemdy: te Ohrit dhe te Bregallnices (Stobit te dikurshem) '. Vetem ne shek . X, ne mesine dioqezave t jera te perandorise permendet edhe »Thronos Skupion«." Mirepo, nambetet nje zbr azetine prej tre shekujsh ku gjithcka eshte e mbuluar ne eresire dhederi me tani ende nuk dijme kurgje ne hollesi.

Me siguri k jo u ka dhene rast disa autoreve te mevonshem qe te kalojne lehtem bi shume fakte. Edhe atehere kur e kane prekur kete ceshtje, kane sjelle asofare perfundinie sipas deshires se tyre, te eilat fare pak ose aspak nuk perputhen me teverteten faktografike. Qendrimit te ketille pjeserisht i ka shkuar pershtati edhe faktise deri atehere nuk ishin te njohura e as te zbuluara shume permendore te eilat ee kann vertetuar vazhdimesine e jetes se popullsise autoktone. Sipas disave, kjo popul me vone »u zhduk nga skena« ose »u romanizua« plotesisht. Mirepo, kohevete

fundit, me zbulirnin e shume permendoreve dhe studimin e mbeturinave te kultures

75



se vjeter, theksohet edhe fakti se ne tr ollin e v jeter »kane mbetur shume vendas tevjeter«.'

Ceshtjen e romanizimit te dardaneve e kane trajtuar shume auto re dhe nemenyra te ndryshme. Disa i jane qasur kesaj dukurie ne menyre qe me kete, sipastyre, te zgjidhin probleme shume me te renda , Romanizimi eshte nje fakt te eilingjithsesi duhet ta kemi parasysh. Por , ky proces u zhvillua ne menyra te ndryshme:ne vendabanimet urbane, ku fjalen e kishin romaket (latinet) romanizirni u be me

shpejte dhe ne menyre me radikale, por , ne katundet e largeta dhe vendbanimetmalore, vetem pak ose aspak. Vete kushtet natyrore dhe konfiguraeioni i dheut te

pasur me shume male, u kane ndihmuar shume vendasve qe te ruhen nga ndikimidhe rreziqet e medha. Nga ana tjeter , veshtire mund te thuhet, se dardanet te eiletishin perfshire ne legjionet romake apo ne floten e tyr e, kane mundur ta perballojne

proeesin e forte te romanizimit. Pra kane qene te detyruar ta pranojne jo vetemgjuhen e pushtuesve te vete por edhe adetet dhe menyren e jeteses. Prandaj ata

pervec se vete qe tjetersoheshin, edhe tjeret kaue mundur fare lehte t'i konsideroninsi romakeflatine) »te vertete«."

Ne baze te studimit te emrave ne permendoret e zbuluara deri me tani netrollin dardan, eshte konstatuar se ne vendbanimet e qytetit dominojne emrat me

prejardhje te huaj, edhe ate me se shumti ata romake. Ndersa ne vendbanimet mete vogla dhe te largeta dominojne emrat e banoreve te vendit, pra te dardaneve.'Vetvetiu kuptohet se, edhe ata »qe kishin emra paster romak e nuk do te thote

patjeter te ishin romake, sepse vetem emri nuk mjafton per t 'i thene ndonjerit prejtyre se ishte romak ose se prandaj gjuhe te nenes duhet ta kete pasur latinishten."

Stelat e gjetura mbi varret e trollit dardan, e kane ruajtur stilizimin e vetkarakteristik si gjate periudhes pararomake ashtu edhe gjate asaj pasromake. Fjalaeshte per nje hapesire mjaft te madhe e cila merr ne jug prej Shkupit deri ne Naissus ,

perkatesisht ne veri deri ne Timachus dhe ne perendim deri ne Peje e Prizren.?Permendorja e gjetur ne Kllokot, prane Vitise se sotme ne Kosove, i ka ruajtur

te gjitha karakteristikat etnografike te vendit: shamia e gjate ne koken e gruas, gjer-dani i gjate me medaljon ne gjoks, vethit rrush ne vesh, etj. Krejt kjo flet per faktinse, me gjithe ndikimin e madh te skulptures romake, banoret e vendit kane arriturt'i ruajne vecorite burimore te veshjes dhe ne kete menyre me sukses i j ane kund er -vene ndikimit te jashtem." Kjo permendore e permendur, perputhet ne cdo pikepa-mje me relievet dhe stelat e gjetura ne territorin e dardaneve ilire.?

Edhe dukuria e ashtuquajtur »latrones«, e cila gabimisht po interpretohet, poashtu na ben te dyshojme se keta njerez e pranuan zemerlehte romanizimin. Perkun-drazi, ata ne kete menyre jane diferencuar nga popullsia romake. Kjo ishte e vetmjamenyre per ta zbrapsur ndikimin e huaj nga pozita e nenshtruar materiale dhe poli-tike."

Gjuha e deformuar latine ne shumicen e permendoreve eshte nje deshmi eqarte se ajo kurre nuk ka arritur te depertoje thelle ne jeten e shumices se dardane-ve. Vertete, njerezit ishin te detyruar te sherbehen me te per nevojat e perditshme,

por njekohesht ata ia benin edhe »redakturen e tyre te re«, me elemente specifikete provinces se larget. Qysh iliri i dijtur dhe i njohur i asaj kohe shen Jeronimi, ketegjuhe e quajti me te drejte »gentilis barbarusque sermo«, do te thote, e folme fisnoredhe barbare.!' Prandaj aspak nuk na habit fakti te cilin e pershkruan Euzebi ne

jeteshkrirnin e perandorit Kostandinit te Madh. Keshtu, per andori ne nje rast u patdhene urdher ushtareve te vet qe ta thone me ze nje lutje ne gjuhen latine , por atanuk ishin ne gjendje ta zbatojne kete urdher sepse nuk e dinin gjuhen." Vertete

76



ketu fjala eshte per territor in e Mezise se Eperme, por pasi ajo ishte ne kufi meDardanine, mund te supozojme me te drejte se gjendja s'ka mundur te jete aspakme e mire, as ne legjionet dardane te cilat e perbenin nje pjese te caktuar te ushtrise

perandarake.Po ashtu, dihet se vetem vendasit kaue mundur qe te fituesit t'i bartin emrat

e shume qyteteve, lumenjeve, maleve te atehershme, etj. Ne kete menyre emrat evjeter u ruajten deri ne ditet tona nganjehere me fare pak ndr yshime.P .

Sot ne pergjithesi eshte pranuar mendimi se Kisha e Shen Pjetrit dhe Palit ne

Ras (Petrova crk va) eshte ndertuar para krishterizimit te serbeve. Edhe sipas disagojedhenave te mocme ndertues te saj ishin romaket." Po ashtu duke u nisur ngavete dedikimi, me te drejte mund te konkludojme se eshte ngritur gjithsesi nen ndi-kimin e Kishes Perendimore, sepse ne Lindje eshte dukuri e rregullt qe kisha t'ukushtohet te gjithe apostujve e jo vetem dyve."

Ne katundin Drenovc, afer Priepoles ne lumin Lim, dikur ne germadhat endonje kishe te vjeter , eshte gjetur nje cope e thyer me mbishkrim latin: »Te CristeAuetore Pontifex ... «. Duke e analizuar kete shkrim eshte ardhur deri te perfundimise » ... nuk mund te jete e para vitit 600, por e mevoneshme, pra e pas vitit 800 dhekursesi e pas shek. X«.16

Mbeturinat e kishes se dikurshme ne katundin e quajtur Pustenik i Vjeter neGryken e Kacanikut, ne mbeshtetje te teknikes ndertimore, ekspertet mendojne s«(daton nga shek. X ose XI, por nuk perjashtohet mundesia te jete edhe me e hers-hme."

Edhe kishen e vogel me nje anie ne Lipjanin e sotem, disa jane te prirur t'ialene kohes se hershme bizantine."

Korpusi roman i bronzit nga shek. XII, i cili eshte plotesisht identik me atene Vrzdenc te Sllovenise si dhe me ate qe eshte i ekspozuar ne biblioteken e Vatika-nit, flasin shume." Per kete, si edhe per disa te tjere , thuhet se nuk mund te konsi-

derohen si te r astit, par jane »zhvillim i vazhduar i relikteve kishtare, te pu nu ara plotesisht ne fr ymen e Perendimit«. Ndersa kr yqi i Lipjanit »i ka te gjitha karakteri-stikat e nje punishteje provinciale-s."

Dihet gjithashtu se kisha e sotme e Shen Prendes (Bogorodica Levishka) nePrizren eshte ndertuar me urdherin e mbretit Millutin ne vitin 1307 , edhe ate mbithemelet e bazilikes se vjeter bizantine me tre aniate."

Keto ishin vetem disa prej objekteve te shumta, e me siguri ka edhe shume tetjera qe presin te zbulohen dhe te studiohen gjithanshem. Verern atehere do te mundte jepet pergjigje me e plote mbi krishterimin dardan ne rrethanat e reja pas ardhjesse sllaveve. Prandaj autoret e »Historise se popujve te Jugosllavise«, duke e theksuar

rastin e Drenovcit, me te drejte konkludojne se « ... ne keto vise dhe ne brendi, nedisa vende, mesjeta ka vazhduar drejtperdrejte mbi antikenc."Perndryshe, sllavet pagane gjate kohe i kane bere rezistence krishterizimit ne

trollin e ri. Ata me vehte e sollen fene e vet, perkatesisht hyjnite e veta te cilat nukkane mundur t'i lenelehte. Vete rregullimi shoqeror nuk e lejonte kthimin masovik,vecanerisht jo ne kushte te ketilla. Prandaj procesi i kalimit ne tene kr ishtere eshtezhvilluar shume ngadale, e ndoshta ka zgjatur me se dy shekuj«."

Si na njofton Konstantin Porfirogeniti, ne fillim fene krishtere te serbet e per-hapen misionaret romake." Mirepo eshte shume veshtire te caktohet ne menyre

precize koha kure e pranuan krishterizmin. Sipas disave » para gjysmes se dyte te

shek. IX nuk mund te flitet per pagezimin te serbet«." Te tjeret kete kali m e vendo-

77



sin ne gjysmen e pare te shek IX,26 ndersa sipas te treteve si me e besueshme merret periudha e viteve 867 -874Y

Ne jug krishterizimi i sllaveve te Maqedonise poashtu ka zgjatur shume. Derisanjera pale fillet e pagezimit me optimizem i vendos ne fund te shek . VII28, pala tjeterkete akt e shtyne me vone ne shek VIII.29 Qendra e dyte misionare, me te drejtemund tö supozojme se ishte Selaniku.

Keto pra jane te dhenat mbi misionaret e derguar ne mesin e ardhacakeve.

Ketu gjithsesi duhet ta theksojme faktin se punen e pare nisese misionare ne tevertete e kane filluar vendasit, te eilet me kalimin e kohes u jane afruar pushtuesve.Ata me jeten e tyre te perditshrne, e ndonjehere edhe duke e predikuar vete mesiminkrishter , ia kane pergatitur dhe hapur trugen fese se re te ardhacaket. Keshtu, sipasdeshmive te Teofillaktit, vendasit krishtere, » permes bisedave te ndryshme me ta(pra me sllavet) i perhapnin mesimet e Krishtit dhe me sa kishin mundesi ua zbulonindriten ungjillore«. 30

Por , keto qendra kishin largesi te madhe dhe te shumfishte njera prej tjetres.Prandaj fryma kulturore, shpirterore dhe liturgjiko-kanonike, at je depertonte herenga njera qender e here nga tjetra. Shkaqet e kesaj jane te shumefishta: vete ipesh-

kvi jte qe vinin nga Lindja dhe Perendimi, ndikimi i shkollave dhe i rymave te ndrys-hme teologjike, e shpesh here edhe vete perandoret , me rastin e zgjedhjeve impono-nin aso personash qe u konvenonin atyre. Prandaj, kur ne fillim te shek. VII, Leonii Isaurise mori vendim qe keto vise me gjithe disa tjera, t'i jepen patriarkatit teKostandinopojes," ne burimet kishtare nuk gjejme kurfare gjurmash te reagimit apote kundershtimit te kishave dhe besimtareve te Dardanise. Fjala ishte pra vetem pernderrimin e juridiksionit te administrates qe nuk prekte ne qenesine e rregullimit tederiatehershem te Kishes univerzale." Kesaj i kane kontribuuar pa dyshim edhendryshimet qe u bene atehere ne strukturen e popullsise se ketyre aneve si dhe nevet organizir nin e kishave lokale. Hegjemonia politike e Bizantit, me vone e bullga-

reve dhe e te gjithe tjereve, ka bere qe krejt keto ndryshime te shikohen vetem ngaaspekti politik, por uniteti kishtar ishte ende i paprekur, me perjashtim te disa crre-gullimeve te here pas hereshme te cilat rregulloheshin me kohe.

Me zhdukjen e Vikariatit te Justinianes se Pare, u riaktivizua perseri, mbrendakufijve te mundshem Vikariati i Selanikut. Keshtu vikarin e tij do ta shohim nöKoneilin VI te Pergjithshem ne te cilin nenshkruhet si vikar dhe legat i Selise Shenjtene Rome (»Apostolieae Sedis Romae vicarius et legatus«)". Vetem nje shekull mevone, situata u ndryshua dukshem, sepse ne Koncilin II te Nicese i cili u mbajt nevitin 787, egzarku i Selanikut mori pjese, por tani me, sipas nenshkrimit te tij neketo dokumente, na dei si mitropolit i rendomte provincial nen mbikqyrjen e drej-

tperdrejte te Patrikanes se Kostandinopojes.?' Ne kohen e sundimit te perandorit Boris, (852-889) i cili luhatej midis Romesdhe Kostandinopojes, papa Nikolla I u mundua ta riperterije Vikariatin e Selanikut.Me 25 shtator te vitit 860 ai i shkruan argjipeshkvit te Selanikut se sipas dispozitavete vjetra do te konsiderohet vikar i Selise se Shenjte per Epirin e Vjeter dhe te Ri,Ilirikun, Maqedonine, Thesaline, Akajen, Dacine Bregdetare dhe Mesdhetare, Dar -danine dhe Prevalitanine." Papa per kete i shkroi disa faqe dhe i ndermori te gjithamasat dhe aktivitetet per zgjidhjen e ceshtjes ne kuptimin e dispozitave te mepars -hme teritoriale. Ne te njejtin vit ai i drejtohet edhe perandorit te famshem grek .Mihalit.36 Borisi, me siguri duke dashur te distancohet nga ndikimi bizantin, per

vendin e vet kerkoi misionare nga Gjermania dhe papa Nikolla 1. Atij ia drejtoiedhe pyetjet e njohura dhe kerkoi pergjigje meritore per ceshtjet me te rendesishme

78



e Morovizdes (vend afer Kocanes), e Nishit, e Branices (Kostollci mbi Mllave) eBeogradit, e Sremit, e Shkupit, e Prizrenit, e Lipjanit, etj.50

Ndoshta shume hollesi mbi dardanet dhe mbi kishen e tyre te kohes se ardhjesse sllaveve, si dhe te mesjetes se hershme, do te mbeten per gjithmone te panjohura.Por, pasi as per sllavet qe u vendosen ne territorin e Dardanise se dikurshme , disashekuj me rradhe nuk kemi kurfare te dhenash, atehere s'eshte ndonje cudi pses'kemi as per ata qe ketu u gjeten pas ketij invazioni . Megjithate, si qe kemi pare, jane ruajtur nje varg permendoresh te cilat flasin qarte per kontinuitetin e jetes dhe

te veprimit te popullsise dhe te besimtareve autoktone ne rrethanat e reja specifike.Argumentum a silentio veshtire se mund te qendroje sot ne rastin tone , sepse

prej se ekzistojne dokumentet e ruajtura mbi viset tona, pas ardhjes se sllaveve, permenden edhe dardanet apo pasardhesit e tyre te mevonshem." Vertete jo ne atemase sa do te kishim pritur sot, por gjithsesi mjaft kur ta kemi parasyshe poziten etyre te atehershme sociale, politike, kulturore dhe fetare. Keshtu, argjipeshkvi iOhrit Dhimiter Homatiani qysh ne vitin 1230 i permend ata te anes se Prizrenit dhete Pejes." Per kete flasin edhe toponimet e shenuara ne vitin 1253/453, perkatesisht133054

• Te gjitha keto, flasin per faktin se keto emra kane ekzistuar edhe para se te jene shenuar ketu, qe do te thote se i kishin ruajtur ata qe jetonin aty. Me ne fund

kete do ta shohim edhe me qarte ne disa burime dokumentesh te asaj kohe , per tecilat do te behet fjale me vone ne vazhdim.

Shenimet

2. Zlatarskij N., Istorija na Blgarskata drzava I/l, Sofija 1918, 360.3. Ivanov J., op. eit., 57.

4. Historija I, 279.

5.Rendic-Mioöevic D., Problem romanizaeije Ilira s osobitim obzirom na kultove i onomastiku,ne: Simpozijum 0 Ilirima u antiöko doba, Sarajevo 1967; 139-156; Suic M., Vaznost izuöavanja etniökestratigrafije nasih krajeva u predslavensko doba, Filozofski fakultet u Zadru 1956/57, Zadar 1958, 103-109.

6. Cerskov dr E., Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd 1969, 61-62.

7. Saria B., Pozoriste u Stobima, ne: Godisnjak muzeja Juzne Srbije I, (1937),56.

8.Mirdita Z.,-Rreth problemit te romanizimit te dardaneve, ne: Studime ilire 11, Prishtine 1978,165-166.

9. Cerskov E., Antiöka bis ta zene iz Klokota, ne: GMKIM 111, Pristina 1958, 187-192.

10.Mirdita Z., op. eit., 165.

11. Po aty.

12. Hieronymus, Commentariorum in Isaiam proph., lib. VII, 19, ne: PL 25, 1342.

13. Eusebius, Vita Constantini IV, 19, ne: PG 20, 1857.

14.Nga Naissusi i lashte rrjedh emri Nish; nga Ulpiana e dikurshme eshte Lipjani i sotern; Scupi ilashte ne gjuhen shqipe quhet Shkup, perkatesisht ne gjuhet sllave Skoplje, Skopje etj., shih: Jireöek -Radenie I, 73.

S. Antoljak ne analizen »Kako je doslo do imena 'Skopje'«, jep moterzime te ndr yshme nga kytoponim. Mirepo, ne asnje vend nuk e verejtem formen shqipe, e cila eshte me e aferta asaj romake, prejse ciles e kane marre edhe sllavet e ardhur , ne: Godisen Zbornik, Filozof ski fakultet na univerzitetot Skopje,kn. 12, Skopje 1960, 75-87.

P. Skok eshte kategorik: »I tyre (pra i shqiptareve) quhet Shkup dhe e mbulon shkronje per shkronjeate latino-dardane Scupis, por kursesi nuk mbeshtetet ne formen sllave ose turke«, ne: Iz toponomastikeJuzne Srbije 11, Skopska kotlina, GSND XV - XVI, Skoplje 1936, 103; krahaso edhe Veselinovic M. V.,Scupi (Staro Skoplje), GNC, knj. XX, Beograd 1960, 211.

14. Historija I, 273.

15. Markovic V., Pravoslavno monastvo i manastiri u srednjevekovnoj Srbiji , Sremski Karlovci 1920,42.

80



16. Jireöek -R adonic, I, 98 bilj 50.

17.Trifunoski F. J., 0 star ijim erk vama u selima Kaöaniök e klisure, ne: Starine K osova i Metohije-Antik itete te K osove Metohise IV-V, Prishtine 1968-1971, 370; Or lov D j., R usevine er kve u selu Star iPustenik , GS ND XV-XVI. SKo plje 1936, 324-326.

18. Der ok o A., Monumentalna i dekor ativna ar hitek tura u sr edn jevekovnoj Sr bi ji, Beograd 1962,126.

19. R ado jkovic B., Staro srpsko zlatar stvo XVI i XVII veka, Novi Sad 1966, 13.20. I bid., 18-20.

21.Der oko A., Spomeniei ar hitek ture IX-XVIII veka u Jugoslavi ji, Beogr ad 1964, 29; Nenadovic

S., Bogor odiea Ljeviska, Beograd 1963. 232; Nikolajevic - Stojkovic 1., R anovizantiska arhitektonsk a deko-r ativna plastika u Makedoniji, Sr biji i Cmoj Gor i. SAN, Beograd 1957, 58. Per shume gerr nadha k ishtarene rrethinen e Stalaqit arkeologet kane vleresuar se rr jedhin »nga koha shume e lashte, ndoshta nga a jor omake, por gjithsesi para Stefan Nemanjes«. Po kete mendim e k ane edhe per thernelet e k ishes ne fshatinCur lin, af er Nishit: x •.• me shume mund te su pozohet se a jo godine eshte ber e nen ndik ir nin e Per endimit«. Njeso j eshte r asti edhe me kishat ne luginen e Timok ut, ne r rethin e Sok o Banjes, si dhe me kishen e v jeterne Pr ok uple, shih per k ete Markovic V., o p. cit., 49 dhe shen. 15; Stefanovic A., stara srpska arhitek tur a in jen znaöa j, ne: Sr psk i Kn jizevni Glasnik 9 (1903), 50-51.

22. Historija, I, 270.

23. I bid., I, 248.

24. Constant. Porphyr ogen., De administr . Imperio, ea p. 32, ne: PG 113, 291.

25. Jelenic dr J.. Povijest Hristove Crk ve III. Zagreb 1928, 54-55.26. Ostrogorskij G., Istorija Vizantije, Beograd 1969. 233.

27. R ado jöic D. Sp., La date de la eonver sion des Ser bes, ne: Byzantion 22 (1952), 253 sqq.

28. Dvor nik R., o p. cit., 235.

29. Tafrali 0., Thessalonique des origines au XIV-e siecle, Pris 1919, 137.

30.Theo phylaetus Bul. Ar chiep., Martyr ium ss. quindeeim illustr ium mar tyr um qui imper ante im pioJuliano A postata Tiberiopoli, quae Str umitza bulgariee dieitur passi sunt, ne: PG 126, 189 sqq.

31. Vailhe S., Annexion de l'Illyrieum au Patr iareat oecumenique, ne: Echos d'Orient XIV (1911),29-31.

32. Ferrar i G., La Chiesa Or todoxa Al banese, ne: Or iente Cristiano, anno XVIII, nr . 4, Paler mo1978, 12.

33. Coneilium Constantinopol. III an. 680, ne: Mansi, XI, 640.34. Coneiliurn Nieaenum II an. 787, ne: Mansi, XIII, 133.

35. Nieolaus I P p., e p. »Pr ineipatum itaque«, ad Miehaelem Im per at., ne: PL 119, 779.

36. Mansi, XV, 162 sq.

37. Anast. Bi bliothee., Historia de vitis R ornanorum Pontif ieum (Nicolaus I), nr . 608,609, ne: PL128, 1373-1374.

38. Duehesne L., o p. cit., II, 183.

39. Johannes VIII P p., e p. » Non enim solum«, ne: PL 126,654-655.

40. Mansi, XVII, 68; PL 126, 764.

41.R aöki dr . F., Documenta historiae eroatieae periodum antiquam illustr antia, ne: MSHSM VII,

Zaga br iae 1877, 367-368 br . 183.42. Novakovic St., Pr vi osnovi slovenske k njizevnosti r nedju balk ansk im Slovenima, Beogr ad 1983,137-138, 144-145.

43. Ruvar ae 1., R aski e piskopi i metr o politi, ne: Glas 62, Beogr ad 1901, 5-10; R aöki F., Hr vatska pr i je XII viek a glede na zeml jisni obseg i nar od, R ad 56, Zagr eb 1881, 116.

44. Novak ovic St., Sr pske oblasti X i XII veka, ne: Glasnik 48, Beogr ad 1880, 113, br . 2.

45. Theo phyl. Bulg. Ar ehie p., Vita S. Cler nentis, ne: PG 126, 1194-1240.

46. I nje jti, Zitije K limenta Ohr idskog, ne: VIZINJ I, 301, bilj. 9.

47. Hier ocles, Syneedemus et Notitiae gr aeeae e piseopatum, ed. Par they G., Ber lin 1866, 125 sqq.

48. Zlatar sk i j N., op. cit., 215; Cuhlev D., o p. cit., 360 sqq.

49.Ivanov J., o p.

eit., 57.

SO. I bid., 550-555.

81



51. Ataleiates Mn, Istoria, recogn. Bekk er us 1., Bonnae 1853, ca p. 9, § 9; Vr anusi E. L., Les ter mesAlbanoi et Ar banitai et la pr ernier e mention des Al banais dans les sources du XI siede (Actes du Deuxiemcongres International des etudes sud-est eur opeenes II, Athenes 1971, 387-396; Ducellier A., Nouvel essaide mise au point sur l'a pparition de peuple Albanoi dans les sour ces histor iques byzantines, ne: StudiaAl banica 2 (1972), 299-306; Bozhor i K ., Ter mat »Al banoi- dhe »Arbanitai- dhe permendja e par e e po pullitme te nje jtin er ner ne bur imet e shekullit XI, ne: Studime historik e, 4, Tir ane 1974, 187-196.

52. Jir eöek K ., Al banija u proslosti, ne: Srpski knjiäevni glasnik XXXII, 9, Beogr ad 1914, 683--{591.

53.Sto janovic St., Star e srpsk e hrisovulje, ljeto pisi, r odoslovi, ne: Spomenik III, Beogr ad 1890, 9.

54.Milo jevic M. S., Deöansk e hr isovulje, ne: GSUD, Beogr ad 1880, 25.

82



K ISHAT K ATOLIK E DHE BASHKESITE ETYRE NE SERBI NGA SHEKULLI XIII DERI NE

SHEK ULLIN XV

Ne saje te tregtise dhe xehtarise qe u zhvilluan ne keto vise vecanerisht nefillim te shekullit XIII, na jane r uajtur emr at e disa vendeve k u k ane jetuar dheve pruar katoliket.

Serbine shume shkrimtare dhe udhepershk rues e k ane lavderuar si vendshumete pasur me xehe. K eshtu ne vitin 1332 G. Adae e n jof tonte sundimtarin f r aneez sene Serbi mbreti i ka 5 xeher or e te ar gjendit dhe 5 te ar it ne te eilat punohet pander - prere. Per vec ketyre, aty k a edhe disa miniera te perziera, nga te eilat nxirret aridhe argjendi.' Me vone edhe bizantinasi Kritovul (r r eth vitit 1453) me stilin e vetlindor te te primeve do te per mend se ne tokat ser be ari dhe arg jendi g jenden pot-hua jse ne si perfaqen e tokes dhe k udo qe te f illosh te mihish mund te hasish shtresate medha te arit dhe te ar gjendit, te eilat jane shume me tö pasura se minierat enjohura te Indise.?

Mbreterit serbe i f tuan saset si xehtare me per voje te eilet i dhane hov zhvilli-mit te kesa j dege qe deri ateher e ne Ser bi nuk kishte qene ne ndonje shkalle tedukshme. P ar , per vec saseve, me xehtari jane marr e dr ejt per dr e jt apo terthore edhete t jeret si: dubrovnikasit, k otor rasit etj. Nder kaq, duke folur per po pullsine e ketyr ek olonive xehtar e, Jirecek thekson se per vec ketyre qe u pennenden, k a pasur edhetivaras, korcullas, splitas, zaras, venedikas, firentinas, shqiptare, serbe, vllehe dhegreke." Vertet do te ishte e pamundur te mendohet se ne keto mjedise nuk eshtembledhur edhe p jesa me e madhe e banor eve vendas, te eilet do te per fshiheshin ne pune te ndr yshme, aq te nevo jshme ne bashk esite te eilat u zhvilluan sh pe jt.

N je vend i tille i shka perderdhur ishte Ber skova, ku edhe me pare i takojmesaset. Ata i quanin edhe »Teotoniei« ose »Tedeschi« (pr a gjermane) vecanerisht ne burimet e Dubrovnikut. Lajmet e para te deshmuara per ta, datojne nga viti 1280.Pervec pr ineit te tyr e Vreiber gerius-it, permendet edhe prifti dominikan »Frater Ar-manus Teutonieus de ordine pr edieatorum«. Pas dy viteve, k etu do ta hasim edhe priftin e dyte, i eili nenshk ruhej » presbiter Cor adus, eapellanus domini Fabrigar «.Per ndr yshe dihet se njefar e Heinz de Biberanis eivis Briseouiensis, ne Ber skove endertoi kishen per nder e te Zojes, e eila u qe besuar dominikaneve dubrovnikas."

83



Eshte i njohur edhe kontesti i vitit 1284 midis ipeshk vit te Kotorrit dhe atij teTivarit, rreth juridiksionit mbi keto vende.'

Lajmin tjeter per kete bashkesi fetare do ta gjejme ne letren e Benediktit XIte 18 nentorit te vitit 1303, ku i peshk vi i Tivarit, Marini, kerkon nga pa pa autorizim

per emerimin dhe nderimin e udheheqesve te kishave »de Briscouia«, si dhe te disavendeve te tjera."

Ne shekullin XIV, Berskova dobesohet, qe t'ia liroje vendin rivales se madhe Novoberdes, e cila behet qytet me i njohur xehtar i asaj kohe ne Ballkan.? Nga e

njejta periudhe na eshte i njohur edhe vendi tjeter i ketille me emrin Ber venik , kune vitin 1280 permendet nje kolon i e Kotorrit dhe nje e Dubrovnikut. Sipas Jir ece-kut" i cili eshte njohes i mire i kesaj periudhe, »secili vend xehtar e ka pasur kishene vet katolike, famullitarin ose ndihmesin e famullitarit«.? Keshtu edhe ketu permen-det Kisha e shen Trifunit, qe u ka sherbyer katolikeve te atehershem. iO Jireceku,kete vend e ka percaktuar ne lindje te Trepces, nderm jet Llabit dhe Ber venikut. Porsi duket kete duhet kerkuar diku me ne veri, ne gryken e Ber venikut dhe te Ibrit,ne veri te Rashkes se sotme.!'

Ne fillim te shekullit XIV hasim nje varg vendesh, vendbanimesh xehtare mekatolike, me kishat e tyre dhe prifterinjte, qe mund te thuhet se ishin famulli vertet

te rregulluara. Emrat e ketyre vendbanimeve na jane te njohura nga nje dokumenti papes drejtuar argjipeshkvit te Tivarit, Marinit. Ne te, Benedikti XI i permendrektoret e kishave te famullive »de Briscouia, de Rogosna de Trepza e de Grazanizain regno Ser vie«." Per vec Berskoves, eshte edhe Rudniku, Rogozna afer Banjskes,Trepca dhe Gracanica.

Per Rudnikun thuhet se dikur ka qene prane Trepces e Srebrenices , si miniererne e dalluar qe i takonte rangut te Novoberdes."

Per Rogoznen, pervec shenimit te lartperrnendur , e dime se e ka pasur »kishenkatolike famullitare«." Ne aktdhurimin e mbretit Millutin permendet edhe »LumiSashka«, kurse ne aktet e Dubrovnikut, kah mesi i shekullit XIV permendet emri i

njefare »Ajano Toldescho fiol del chonte de Rogosna«."Prej ketij viti, Trepca permendet shpesh. Aty ka qene kisha e bukur e Zonjes

se bekuar derisa ishin saset dhe Dalmatet." Kisha qe ndertuar kah mesi i shekullitXIII me fragmente afreskash »te cilesise se larte artistike«, qe gjendeshin ne absidene godines, Edhe ne kohen tone jane gjetur shume mbeturina te vlereshme."

Eshte interesant se ne kete dokument te papes permendet edhe Gracanica.Me vone, per kete, si famulli katolike, nuk gjejme asnje te dhene. Disa mendojnese ketu ne vend te Janjeves permendet Gracanica. Shkaku i kesaj mund te kete qenese shtepite e kolonisteve te pare te Janjeves, kane qene afer katundit te Gracanices,diku afer grykes se Kishnices ne lumin Gracanice , ku atehere gjendej pjesa kryesoree minierave te Janjeves."

Ndoshta dicka eshte ngaterruar? Por zyra e papes e cila per punet e veta ishfrytezon te dhenat qe vijne nga terreni, veshtire se ka mundur te gaboje. Ku qen-dron pra puna, eshte veshtire te jepet pergjigje. Prandaj edhe metej mbetet detyreqe kjo ceshtje te vertetohet dhe te jepet nje pergjigje sa me e sakte.

Sipas te dhenave, ne J anjeve permendet famullitari katolik i viteve 1328.19 Kumbona me e vogel qe edhe sot gjendet ne kumbonaren e kishes se Janjeves rrjedhnga vitet 1368 dhe ka mbishkrim gotik. Ne kumbonaren e sotme eshte murosur nje

pllake guri me shkronja latine dhe gotike, e cila ketu eshte sjelle nga kisha e mocmee Shen Kollit. Kjo do te mund te na shtynte te perfundojme se banoret e pare teJanjeves kane qene saset apo se ata ishin shumica, dhe prandaj ia jepnin ngjyren

84



jetes publike. Mirepo ne dokumentet e papes, Jan jeva sie do te shohim me vone, per here te pare permendet ne vitin 1346. Ndersa, kolonia e Dubrovnikut, sie eshtekonstatuar ne baze te akteve dubrovnik ase, si bashkesi e formuar e dubrovnikasvene Janjeve , paraqitet per here te pare ne vi tin 1433.20 Midis viteve 1437-1444, neJan jeve gjenden vetem 19 dubrovnik as." Ne n je pllake te gurit eshte ruajtur edheemri i f amullitarit te Janjeves nga viti 1425.22 Si duket kisha me e v jeter ne Janjevei eshte kushtuar Shenkollit, pasi ne nje akt dubrovnikas gjendet edhe nenshkrimi i

priftit, » pres biter Andreas plebanus saneti Nieolai de Agneva«." Ne nje dokument te Klementit VIII te vitit 1346, kuptojrne se ipeshkvi iKotor -r it ka pasur te drejte k u jdesi mbi kishen »S. Marie de Prisren, S. Petr i supr a Pri-sren«." Pak me vone kjo liste u zgjerua, pasi ne mesin e kishave bregdetare per men-den edhe keto: »Prisren, Nouaberda, Trepte, Janeua, Coporieh, Plana, Ostaeia, Ber -scoua«."

Me sa na eshte e n johur deri me tani, dok umentin e pare mbi Novober den, ekemi nga dekreti i mbretit, Stefan Decani, tö vitit 1326.26 Deshmite e r uajtura naf lasin per rendesine ek onomiko-str ateg jike te kesaj qendre." Ishte e ngritur ne nje

koder te rrethuar me mur e te larta dhe me k ulla, mbeturinat e te ciles jane ruajturgjer ne ditet tona. Par a disa vitesh i jane bere edhe disa meremetime."Xehtaret kryesore ne minierat e ketushme k ane qene saset, pranda j edhe ne

dokumente per mendet si »vend i saseve«. Ketu k a qene nje kishe e madhe dhe e bukur e Shenkollit te eilen e quanin edhe »Kisha e saseve«. Dihet se ka ekzistuaredhe nje kishe k ushtuar Zo jes »S, Maria in Dogni Terg«, e eila gjendej ne sheshine poshtem. Dihet se Novo berda ne shek. XIV dhe XV ishte qyteza me e n johur ne brendi te Ballkanit."

I kemi te njohur edhe emrat e disa pr ifterinjve te eilet kane sherbyer ne Novo- berde. Vetem per njer in dihet me siguri se ka qene sas njefar e »domus Pareus quon-

dam pauli Theutonieus« (nga vitet 1421-1422). Pastaj v jen nje novoberdas, famulli-tari Nikashin, vella i Martin Verlös. Pastaj vi jne nje varg prifterinjsh katolike shqi p-tare: presbiteri Ginus filius Georgii de Nouaberda; dominus Marehus eaput A pis;dom Gjoni, per te eilin Jireceku pohon se »nuk ka qene as dubrovnikas, as kotor as por me pare tivar as ose shqi ptar «, domnus Michael Martini de S. Paulo de Pollato;dom Georgius Gega dhe dom Nieola Progonouieh, mandej dom Nieola de Tanus de Nouamonte. Nga Du brovnik u rralle vijne pr ifterinj. K eshtu ne vitin 1405 permendetPashko Bo bal jeviqi si eanonieus Ragusii et plebanus Novi Montis. Administraten ef amullise e ka udhehequr vetem nje famullitar . Por ai i kishte ndihmesit e vet, »eiussocii«, tr e apo kater veta. Ne Novoberde disa here do t'i hasim edhe dominik auet.

Keshtu psh. »frater Juan de Nouamonte or dinis predieatorum«, ose »venerabilis sa-ere theologie profesor dominus magister Valer ius de Nouamonte ordinis predieato-rum«. Dominikaner nuk e k ishin k uvendin e vet ne qytet." Bie ne sy se qe te dydominik anet e perr nendur nenshk ruhen »de Nouamonte«. Nuk mund te vertetohetse ata k ane lindur aty. Ne Novober de per mendet s pitali »si institucion i K ishes kato-lik e«."

Ne vi tin 1346 ne Prizr en per menden dy kisha k atolike »S, Marie de Prisren etS. Petri su pra Prisr ene.F Tregtaret du brovnikas i gjejme ne qytet qe ne vitin 1332. Nje k ohe ka qendruar ne te edhe konsulli du brovnikas, qe ishte i ngark uar t'i kon-tr ollonte te gjitha treg jet e medha te Serbise k u k ishte dubr ovnikas. Dihet se Prizreni

ne shek . XIV i farkonte edhe monedhat e veta." Numr i i kishave flet bindshem se ne mesin e banoreve te atehershern duhet

llogar itur nje numer te madh katolikesh, te cileve u sherbenin keto kisha, qof shinato edhe kapela, si du an t'i interpretojne disa.

85



Pllana njesoj si Prizreni, permendet si vend me shume kisha katolike." Atyishte edhe nje koloni e madhe dubrovnikase me kishe katolike ". Ne fillim tö shek.XV aty gjendej »prete de li Tedeschi don Jon« (prifti i gjermaneve), per te cilinthuhet se »pa dyshim eshte shqiptar«. Ne kete rast, ky em er duhet te perputhet meemrin e sotom shqiptar Gjon". Ky eshte sot katundi i vogel Pllana afer Rashkes".

Vendi Koporiq, ne burimet historike u be i njohur rreth viteve 1314 kur mbretiMilutin ia bashkangjiti manastirit te Banjskes". Kisha e tij katolike permendet perhere te pare me 1346, ndersa me 1426, ne te gjendet qendra e kolonise saso-dubrov-

nikase". Sot ky eshte katundi Koporiq, prane Mitrovices se Titos". Zaplanina, ven-dbanim xehtaresh, gjendej mu ne majen e Kopaonikut. Ipeshkvi i Kotorrit e kerkoiqysh ne vitin 1346 administrimin edhe mbi kete koloni katolike". Sipas mendimit tetjereve Zaplanina permendet dicka me vone, kah viti 140042

•

Prishtina permendet shume heret si vendbanim me bashkesi katolike. Keshtunje e dhene na flet se me 1387, Mark Zvizdiqi, banor i Novoberdes i la pese dukate per perfundimin e Kishes se Shen Merise ne Prishtine'". Ne baze te ketij lajmi, mearsye mund te konsiderohet se kisha ka filluar te ndertohet me heret. Eshte fakt sePrishtina dhe kisha e saj nuk permendet ne dokumentin e lartpermendur te papesnga viti 134644, e as ne ate te kohes me te vonshme". Prandaj ndertimi i saj me arsye

mund te vendoset ne mes te viteve 1346 dhe 1387.Kah viti 1424, kolonia dubrovnikase at je ka qene me e madhe dhe me e forte

se ajo e Janjeves." Mirepo, dihet gjithashtu se ne Prishtine ne vitin 1453 ka pasur»mezi gjashte dubrovnikas«." Ata ne Prishtine ushtronin zeje te ndryshme: kishtene mesin e tyre argjentare, rrobaqepes, gezoftare, bukepjekes, zdrukthetare, qiribe-res etj.".

Besimtaret me te pasur te Prishtines i jepnin dhurata te vlershme kishes setyre. Ka pasur te atille, qe ne testamentet e tyre nuk i haronin te varterit »de Pristinade nostra fede«."

Nga prifterinjte me shpesh permenden emrat: dom Pjetri, dom Nikolla, domLesi dhe dom Gjoni, pastaj dom Marini »presbiter Pristine«, dom Niksh Cetemanciqidhe dom Andrea Drinkasheviqi, si dhe dom Stepko Radulinoviqi."

Ne Prishtine jetonte edhe familja fisnike e bujarit shqiptar Toni nga Ulqini(1414-1426). Nje anetar i saj, Kimo, 130 here.ka qene i zgjedhur ne komisione tendryshme gjyqesore. Perndryshe Kimo Maka de Tani, ne dokumentet e Dubrovnikut permendet si »qytetar yni i nderuar«. Aty takojme edhe njefare Vranesh Arbanasinga Trepca."

Ostrati (castel dito Ostrati) permendet ne vitin 1346 si vend ku atehere gjendejnje kishe katolike, do te thote se ketu ishte edhe bashkesia e besimtareve katolike."

Tergovishti gjendej afer Rasit te vjeter. Ne rap ortet e Dubrovnikut ky vend paraqitet midis viteve 1346-1359. Dubrovnikasit ketu e kishin kolonine e tyre, dyqa-net dhe konsullin. Qysh ne shekullin XIV ne Rogoznen e afert ka qene e zhvilluarveprimtaria zejtare, kurse qendra ishte Gluhavica, ku gjendeshin minierat e njohurate hekurit. 53

Vendi Kokeranc permendet ne vitin 1436. Ne kete vit ipeshkvi i Kotorrit Ma-rin Kontareno ia caktoi priftit te Janjeves dom Andrese edhe administrimin e Kishesse Shen Merise ne Kokeranc (»ecclesia sancte Marie in Chocheranci«)." A eshte kyvend identik me ate te Kokincit ne rrethinen e Zhegres se sotme, nuk e dime.55

Peja permendet shume heret. Por kur mbreti Milutin e transferoi qendren e

kryepeshkopit te pavarur serb nga Zhica ne Peje, ajo u be edhe me e njohur . Ndryshe Peja permendet ne Mesjete si vend i gjalle tregtar me koloni dubrovnikase."

86



Pranda j me te drejte supozohet se aty ka ek zistuar edhe kisha ose se paku kapela per besimtaret e vendit.

Kr atova k a qene nje vend i r endesishem xehtar ku kane punuar saset. Si pasdisa llogarive, minierat e k etij vendi, per nga pasur ia e xehes, vinin pas Novoberdes,me te hyr a v jetor e prej 70 mi je duk atesh." Ne vitin 1645 ende ekzistonte kishakatolik e me nje numer te vogel besimtar esh,

Si pas te g jitha gjasave, k esaj mund t'ia shtojme edhe Vuciternen. Nga fundi ishekullit XIV k y qytet ishte nje vend shume i g jalle dhe me tregti te zhvilluar . Shpesh

e vizitonin tregtaret dubrovnikas.f Sigur isht nga kjo kohe datojne edhe gjurmat ekishes k atolik e per te eilen B. Nushiqi mendoi se eshte hamam. Par a kesaj, kjo qeshnderruar ne xhami. Sipas stilit dhe pozites, vazhdon k y shkrimtar »kjo shume ves-htire se mund te k ete qene kishe ortodok se sllave, por eshte shume e mundshme tek ete qene kishe e asaj kolonie dubrovnik ase te Vuciternes«. Nushiqi permend se neate vend ka hasur edhe ne nje pllake me mbishkrim latin, por per permba jtjen e sajnuk f let.59

Ne Vuciter ne kane ekzistuar edhe »varrezat latine«, ku jane varrosur »Lati-net«, tani me te zhduk ur a"

Ne f illim te shek ullit xv ne Shk u p permendet ipeshkvi katolik Al berti." Sipas

disave, aty qe ne shk. XIV ka ekzistuar edhe famullia katolike.

Shenimet

1. Adae G., Dir ectorium ad passagium f aeiendum per Philippum r egern Fr anciae in terram sanctamanno 1332, ne: S pomenici za sr ednovek ovnata i ponovata istori ja na Makedonija II, SKo pje 1977, 617 (mete j:Spornenici).

2. Jireöek dr K ., Tr govaöki drumovi i rudniei Srbije i Bosne u srednjem vijeku, Sar a jevo 1951, 71.

3. Jireöek -R adonic, Istorija Sr ba I, 269.

4. Dinic M. J., Za istoriju rudar stva u sr edn jevekovno j Srbiji i Bosni I, Beogr ad 1955, 3.

5. AAl, I, i46-147, DT. 489, 490.

6. Theiner A., Monumenta Hungar iae I, 408 DT. 649.

7. Sk r ivanic dr G., Putevi u sr ednjevekovno j Srbi ji, Beogr ad 1974, 66.

8. Jir eöek K . J., Rudar stvo i rudar i Srbi je i Bosne u srednjern veku, Beogr ad, 1940, 19.

9. Ibid., 7.

10. Jir eöek -R adonic, Istorija Sr ba I, 27.

11.Der ok o A., Srednjevekovni gr adovi u Sr biji, Cmo j Gori i Makedoniji, Beogr ad 1950, 110; Solo-v jev A. V., Jedna sr psk a zupa za vreme earstva, ne: GSND III, Skopl je 1928,27.

12. Theiner A., o p. cit., I, 408, nr . 649.

13.Jireöek -Radonic, I, 128; ne Rudnik k a pasur k isha katolike »Saneta Maria in Rudnieh« dhe »SanBiaso in Rudnich«; mad je be bet f jale per thernelimin e Kuvendit te Franceskaneve; dick a rne vone per men-

det edhe kisha ose kapela »S. Fumia de Rudnich«, shih ne: Dinic M. J. o p. cit., II, 7 dhe shen. 21.14. Sk rivanic dr G., op. cit., 126.

15. Dinic M. J., o p. cit., I, 5.

16.Jirecek - Radonic, I, 271; Dinic M. J., op. cit., 5; testamenti i n jefare Ivan Radohniqit, qe eshteshkruar ne Belloberde. e ka nenshk r uar » pr ezviter Jakov, pleban erkve sv. Petra u Trepöi«, shih: Hr abakB., Du brovacka naseobina u kopaoniökom rudniku Belom Brdu, Ogledi, Beograd 1953, 64.

17. Folie M. - Lukic M., Informativni pregled konzer vatorsk ih r adova na s pornenieima k ulture Ko-sova od 1962. do 1972. godine, ne: Star ine Kosova-Antikitete te Kosoves VI-VII, Prishtine 1972-1973,244-245.

18. Ur osevic A., Janjevo, antropogeogr afsk a is pitivanja, ne: GSND XIV, Sk o pl je 1935, 188.

19. K ostie K . N., Nasi gr adovi na jugu, Beogr ad 1922, 131.

20.K ovaöevic D., 0 Janjevu u do ba srednjevekovne srpske drzave, IG, br . 1-4, 1952, 122; R adova-novic V., Janjevo, ne: Nr odna eneiklopedija II, 129-130 ..

87



21. K ovaöevic D., o p. eit., 125.

22.Jastr ebov I. S., Podatei za istoriju srpsk e er k ve, Beograd 1879, 64: »M. III. xx. V. lYNII,HOC. OPUS. FECIT. FIER !, PLEBA NUS, STEPHA NUS. MAR CI. P. P. OP. O. TESA. A.« Dr K.Jireöek k ete mbishkrim na e s jel! pak rne ndr yshe, ne: Z bor nik K . Jir eöeka I, Beogr ad 1959, 270 bilj. 185.23.Kovacevic D., o p. eit., 126.

23. Theiner A., Monumenta Slavorum. I, 215.

24. I nje jti, Monumenta Hungariae, I, 701 nr . 1061.

25.Jir eöek -R adonic, I, 271; Dinic M. J., o p. cit.. II, 96. ne shtojcen I, je p nje dokument, ne te eilinshihet se njef are Petrus de Br atosti de Cataro ne vitin 1319, ne Novober de bleu dy r o ber esha.

27. Kostandin Filozof i thote se k y »eshte qytet i arg jendte ne te vertete edhe i arte«, shih: GlasnikSUD 42, 282; Duka e quan »nene te qyteteve«; K ritovuli e t bek son pasurine e tij me xehe, shih: Jir eöek-R a-donic II, 406, 425; Ivan K apistr ani ne letren qe ia dergon papes K alistit III me 21. VI. 1455, me k eqar dhjek onstaton: »Mahometh Turear um imper ator em oeeupasse potissimum R aseiae eivitatem Novobordam (Novo berdo)nomine ... «, shih: Fer mendzin E., Aeta Bosnae, 233; Brokjeri shenon se k a degjuar nga njer ezit einf ormuar mir e se xeherorja e Novo berdes ( Nyeu ber ghe), des potit G jer g j i jep me shume se 200 mi je dukatene vit, shih: Bertrandon de la Brokier , Putovan je pr eko mor a, Beograd 1950, 133; shih ed be: Kostic K. N.,Star a sr psk a tr govina i industr i ja, Beograd 1904, 147; Dinic M. J., op. eit. 27.

28. Zdr avkovic J., Arheolosko-konzer vator sk i r adovi na Novom Br du od 1952-1956. godine, ne:GMKM I, 1956, 329-345.

29. Dinic M. J., o p. eit., II, 92; Jir eöek-R adonic, I, 135.

30. Dinic M. J., op. eit.,II,

93-94.31. Ibid., 95.

32. Theiner A., Monumenta Slavorum, I, 215.

33. Kostie K. N., Nasi gr adovi na jugu, Beograd 1922, 1-3.

34. Sirnie dr V., Plana sr ednjevekovno naselje r udar sk e privr ede, ne: Glasnik Etnograf skog institutaSAN IV-VI (1955-1957), 105.

35. I n jejti, Istor isk i razvo j naseg r udarstva, Beograd, 1951, 209.

36. Dir ne M. J., o p. eit., I, 7 bil j. 32.

37. Purkovic dr . M. Al., Po pis sela u sr ednjevekovnoj Srbiji, Sko plje 1940, 127.

38. I bid., 104.

39.

Jir eöek K., Tr govaöki putevi i rudniei Sr bije i Bosne u sredn jem vijeku, nö: Zbornik K J I,Beogr ad 1959, 266 bil j. 173.

40. Po povic A. N., Gom ji I bar sr ednjeg vek a, ne: GNC XXV, 1906,203-204.

41. Hr a bak B., Dubr ovaöko iverje, ne: Nasa reö, Beograd 1951, 50-51.

42.Kovaöevic D., Dans la Ser bie et la Bosnie Medievales les mines d'or et d'ar gent, ne: AnnalesEeonomies Soeietes Civilisations, Extr ait du nr . 2, mar s-avr il, Par is 1960.

43. K ovaöevic-K o jic D., Pristina u sr edn jem vi jeku, ne: IC, Istor i jski Institut u Beogradu, XXII,Beograd 1975, 46.

44. Theiner A., Monumenta Slavor um I, 215.

45. I njejti, Monumenta Hungariae, I, 701.

46. K ovaöevic D., 0 Jan jevu u do ba sr edn jevekovne sr psk e dr zave, ne: IG 1-4, Beograd 1952, 122.

47. K ovaöevic-K o jic D., Pr istina u sr edn jem vi jek u, IC XXII, Beograd 1975,51.

48. I bid., 60-61.

49. Ibid., 64.

50. Ibid., 65.

51. I bid., 67-68.

52. Sirnie dr V., o p. eit., 210; Skr ivanic dr . G., o p. eit., 127.

53. K ostic K. N., o p. eit., 26--27.

54.Boäic I., 0 jurisdikeiji Kotor sk e dijeeeze u srednjevek ovno j Sr bi ji, ne: Spomenik SAN 103,Beograd 1953, 14.

54.Stank ovic T., Putne belesk e po Star o j Sr bi ji 1871-1898, Beogr ad 1910, 43. E per m end k atundin

K ok ine ne rr ethinen e Zhegres. Banor et e k etushern katundin e quajne Kok a j. 56. K ostic K. N.~ p. eit., 80.

88



57. Sirnie dr V., o p. cit., 45.58. Kostic K . N., o p. cit.. 26-27.

59. Nusic Br ., Kosovo. o pis zemlje i naroda II. Novi Sad 1903, 96.

60.Elezovic Gl., Tur ski spornenici I l 1, Beogr ad 1940, 814-815, bilj. 2. permend se si ne Vuciterne jane dijtur der i vone edhe »var rezat latine«. G jendeshin pergjate rr uges qe shpie nga qyteti per ne Br od te Nevolanit afer Sitnices. Tarn jane te levr uar a dhe vetem pleqte i m bane mend.

61. Theiner A. , Monumenta Slavor um. I, 347-348.

62.Hudal dr A., Die serbisch-orthodoxe nationalk ir che, Gr az und Leipzig 1922,11. Por , Snegar ov1., Istorija na Ohridskata arhie pisk o pija - patr i jarsija (ot padanjeto i pod Turcite do nejnoto unistozenie1394-1767). Sofija 1932. 29 bilj. 1. konstaton se dr . Hudali nuk eshte mbeshtetur ne bur imet te cilat me mesigur i do te mund te na e vertetonin k ete.

89



GJENDJA E K ATOLIKEVE NËNSUNDIMTARET SERBE

Me perteritjen e qendrave te vjetra k ishtare te Ohrit dhe Dur r esit, f illoi n jedr e jtim i ri ne jeten kishtar e te n je pjese te madhe te siu jdheses ballkanike. I peshk viae v jeter Lychnidos (Ohri) mori r ole dhe detyra te r eja, pasi gjate kohes se nxenesveshen Qirilit dhe Metodit arr iti te behet qender e madhe sh pir terore e k ultur are pernje territor me te gjere. Gjate kohes se sundimtarit Samuil, Ohr i qe sh pallur K ishee pavarur mitropolite. For men e plote k jo Kishe e arriti br enda n je kohe shume teshkurter , kur ky sundimtar e ngriti edhe ne shkallen e patrikanes, Edhe pse nukkemi te dhena te mjaftueshme, themelimin e saj, gjithsesi duhet ta vendosim nekohen e sundimit te perandorit te permendur (976-1018). Perndryshe eshte e njohur

se Samuili, kuroren e tij mbreteror e e mor i nga Roma,' qe pa dyshim na flet perfaktin se mbante lidhje te mira dhe te ngushta me Seline Apostolik e.

Jur idiksioni i Patrikanes se Ohrit perkon aso kohe me k uf ijte e perandorise seSamuilit. Asaj i qene nenshtruar jo vetem kishat ne Maqedoni pa Selanikun dheHalkidikun, por edhe ato te Bosnjes, Sr emit dhe te Bullgar ise nendanubiane. Kurne vitin 1018 trojet maqedone rane nen sundimin e Bizantit, mbr eti Bazili Ir e uli

patr ikanen e Ohrit ne rangun e mitro polise, par ia la pavaresine mbi 31 dioqeza.Edhe pas ketij riarganizimi, Kisha e Ohrit pati ndikim te madh dhe gezoi autoritetne te gjitha dioqezat e nenshtr uara.? K eshtu, per shk ak te pr edis pozitave te disatitullareve te vet, pak me vone a jo e f illoi luf ten kunder »Latineve« ne territoret e

permendur a.' G jitbe kjo, gjithsesi, hasi doemos jo vetem ne rezistencen e kishavelokale, te cilat ishin te orientuara k ah Per endimi, par edhe ne ate te R omes, e cilane te gjitha menyrat e mundeshme u perpoq t'i mbr oje besimtaret dhe kishat qeishin shpirterisht te orientuar a dhe te lidhur a me shume me ipeshkvin e Romes."

Dyrahioni i v jeter (Durr esi) ne shekullin X kishte 15 sufragane." Par , qysh neshekullin e ardhshem, e hum bi juridiksionin mbi Kishen e Dukles dhe mbi disa dio-qeza te rrethit, te cilat qene te lidhura me kete qender . Por Tivari perkatesishtDukla, r ane nen juridik sionin e mitro polise se Durresit, si deI nga r eg jistrimi i dioqe-zes te cilin na e sjell Leoni i Urti.6

Jane nje varg faktoresh qe k ane ndikuar te shpetohet jo vetem Durresi, i cili pat notuar ne ujer at lindore, por edhe dioqezat tjera te cilat vareshin nga k y. K etune rend te pare ka ndikuar kujdesi i vazhdueshem i Kishes se R omes, e cila nuk k a

90



mundur te jete indif ir ente ndaj per zier jeve te vazhdueshme te pushtetit politik neceshtjet paster kishtare, gje qe i shkonte per dore Patrik anes se Kostandinopojes.Ketu shume kane ndik uar pa dyshim edhe nor manet, anzhuinet dhe venedik asit teeilet shpesh her e kishin pasur pasuri te vetat ne br egun t jeter te Detit Adriatik.?

Pas garave reeipr oke r r eth pushetit te jur idiksionit midis Dubr ovnikut dhe Ti-varit, k y i f undit u pavar esua gjithn je e me shume dhe i mblodhi r r eth vehtes njevarg diqezash te Shiqiper ise se Veriut." Si pas dis ave k jo ka ndodhur ne vitin 1007 ne

k ohen e pa pes Aleksandrit II, nder sa sipas disa te t jereve, dicka me vone, me 1089.9 Atehere ne te vertete Klementi III, me lut jen e mbretit te famshern te sllaveveBodinit (»Bodini r egis Selanorum glor iosissimi«), ipeshk vit te Tivarit Pjetrit ia dergoi

paliumin dhe e sh palli ar gji peshkev duk e ia eaktuar edhe sufraganet, me gjithse jnente titullare te dioqezave perreth. Me kete r ast Pa pa n jek ohesisht ua rekomandoikujdesin e tij shpirteror edhe te gjitha kuvendeve t jera, si te dalmateve ashtu edhete grekeve dhe sllaveve;'? Ne mesin e nente dioqezave suf r agane k a qene edhe »ec-clesia Polatensis«. Dihet se kane qene edhe te dy Pilotet, i E permi dhe i Poshtmi,afer Prizrenit. 11 Keto i ndante nga ter r itori i Duk ag jinit vetern lumi Valbona." Vetemne shekullin XII ne shkrimin i eili i permend kishat sufragane te mitropolise seTivar it, e gje jme te dhenen e eila flet per ipeshk vin e qytetit te Pr izrenit (»EpiseopusPr isvenesis in Ser via«). Si duket ketu fjala eshte per nje ga bim te vogel, sepse me-n jeher e ne reg jistr imin e dyte e lexo jme te per mir esuar »episeopus Prisr ensis in Ser-

blia«."K ah fundi i shek ullit XI, shk r imtari Bizantin Ataliates na s jell nje lajm te

r endesishem kur thote se »Al banoi k ai Latinoi«, do te thote Shqiptar et dhe Latinet,te eilet dikur kane qene aleate me grek et ne izopoliti (do te thote kane marr e p jesene pushtet me te drejta te bara barta), der i edhe ne fe, pa pritmas dhe pa shk ak u

bene kundershtar e te tyr e, do te thote u larguan. Ne te vertete fjala eshte ne rendte pare per k r yengritjen qe u be ne Durres dhe ne rr ethinen e tij. Por kesaj rruge unisen ne menyr e edhe me te vendosur edhe te gjithe bashkatdhetaret e krahinavetjera, te eilet ne menyr a te ndr yshme ishin te nenshtr uar jo vetem ne as pektin politik

por edhe k ishtar .K jo eshte pikerisht k oha e ndarjes perfundimtare te K ishes se Per endimit dhe

te Lind jes (viti 1054), kur kleri dhe besimtaret u desht te percaktoheshin jo vetem per r r itin, por gjithashtu edhe per qendren shpirterore te ciles do t'i takonin tani etut je. Der i ne kete k ohe pra ndryshimet nuk ishin verejtur shume, nuk kishte pasurndonje problem te vecante r reth ritit dhe gjuhes ne liturg ji et j. Pr andaj nuk eshteas pak cudi pse Alek sandr i TI, i peshk vit te Tivar it dhe barinjve te ti j shpirterore ur ekomandon k uvende te perkatesive te ndr yshme gjuhesore, duk e e ditur se te g jitheata e perbejne nje Kishe (» ... Ut seias et haee or nni ja unam eeclesiam esse«)."

Tani e tut je, perkundrazi, behen per pjekje te zgjer ohet ndik imi i njeres sferene t jetren , ndersa ne kete perpjekje shpesh here nuk jane zgjedhur as mjetet, veca-nerisht kur jane perzier edhe faktoret politike, te eilet ne keso raste shpesh here ekane pasur edhe fjalen k r yesor e, si zoter ( pronar e) ose udheheqes te regjioneve tendr yshme.

Per f at te mire ne kete thyer je te kohes, ne viset veriore te Shqi perise paraqi-ten rregulltaret e shen Benedik tit, rreth te cileve jane grumbulluar dhe kane gravi-tuar popullsia e »fese latine«. Ata edhe kishin ar dhur me qellim qe t'u viheshin ne

dispozieion k etyre besimtar eve dhe t'u ndihmonin per nevojat e tyre shpirter ore.Permes themelimit te kuvendeve dhe a bacive te veta, u ofronin siguri dhe stabilitetme te madh te gjithe atyre qe der i atehere ndoshta luhateshin. Lajmi i pare per nje

91



kuvend te ketille, si duket, v jen qysh nga viti 1100.16 Pastaj men jeher e vi jne edhela jmet t jera mbi nje var g qendrash te ketilla te eilat kane luajtur r ol te madh pozitivne kete kohe dhe ne keto ane."

Dihet se themeluesi i dinastise se Nemanjiqve, konti i madh Neman ja, qe pa-gezuar sipas r itit per endimor ne R ibnice te Dukles k u sherbenin vetem pr ifter injtelatine." Sipas disave, ai me vone ka qene i pagezuar edhe sipas ritit lindor ne k ishene apostujve shen P jetrit dhe Palit, ne qytetin Ras,19 por kursesi nuk e sqarojne seeila do te k ete qene nevo ja dhe qellimi i per seritjes se ketij ak ti.

Biri i tij Stefani, mbante k orr es pondence me Pa pen Inocentin III, i pranontelegatet e tij dhe dinte ta binde Pa pen per besnikarine e tij ndaj Kishes se Romes;natyrisht, Papen ne letr at e veta e quante edhe ba ba te vetin sh pirter or ." Biri t jeter ,Vukani, zot i pjeses br egdetare, m beti i lidhur me fene katolike der i ne vdek je."Edhe bir i me i vogel R astk u, e me vone edhe Sava, e ndjeku rrugen e vellezerve tevet gjate udhetimeve te tija ne Lindje, me deshire kthente dhe i vizitonte manastirete Lindjes dhe i perk rähte mar r edheniet e mira me r r egulltar et katolik e. Keshtu pershembull ne Selanik qendr oi ne K uvendin Filok al te eilin e mbanin tem plaret. NeKostandino poje me deshir e shkonte ne Kuvendin e Evergeteve, i eili u tak onte bene-diktineve nga Monte Cassino."

Ne nderkohe, Per andoria Greke dobesohet dukshem dhe bie. Shpertheu gjit-hashtu edhe k onf likti midis vellezer ve Nemanjiq, Stefanit dhe Vukanit. Gjate r r ethi-mit te Kostandino pojes, perandori bullgar Kalojani (1204) e shfr ytezoi situaten dhei pushtoi shume territore. Ne kete k ohe na par aqiten ipeshk vijte e Shk u pit dhe tePrizrenit.P Por , Kalojani humbi ne vitin 1207 me rastin e r r ethimit te Selanikut, prandaj nuk dihet se sa zg jati gjendja e ketille f etar e."

Ne vitin 1217, me nder mjetesimin e vellaut me te vogel Saves, Stef an Nemanjau pajtua me vellaun Vuk anin dhe nga Papa Honor i III e fitoi kuror en me te eilen ekurorezoi legati i Papes. Ne letren e Stef anit te vitit 1220, lexojme se si ai pr anohet

si bir i Kishes se Romes dhe se njekohesisht ia dergon Pa pes deshmine mbi besnike-rine e vet." Af er sisht ne te nje jten kohe themelohet krye peshko pata e pavarur serbe,ne kr ye te te ciles qysh ne fillim k a qene Sava, vellau me i ri i tre Nemanjiqve. Pastij, gjithnje e me shume f illon te de per toje fr yma greke, jo vetern ne obor rin e sun-dimtareve serbe, por edhe ne jeten kishtare.

Pas ketyre ngjarjeve, disi ne skenen e ngjar jeve k ishtar e te k etyre aneve, dobesohet roli ak tiv i ipeshk vise se K otorrit. Ver tet, nuk mund te themi asg je mesaktesi se kur ajo e mori pushtetin m bi f amullite dhe abacite katolike ne Serbi, as per ate se kur dhe si i humbi ato."

Ne vendin xehtar Ber sk ove (Priseoua, »Ecclesia Br eseouiensis«), n jifar e Heinzde Bribanis (»Dominus Heinz de Bribanis«) nder toi nje k ishe, per katesisht kapelene Ngritjes se Zonjes ne Qiell te eilen ne vitin 1281 e la ta udhehiqnin dominikauetdu brovnikas. Ipeshkvi i atehrshern i K otorrit Domni ua ver if ikoi bulen rregulltare-veY Por , se shpejti midis tij dhe ar gjipeshkvit te Tivar it shper theu nje konflikt lidhurme juridiksionin mbi kete. Pas procedures se rregullt te pasuksesshme, e cila nuk ucua deri ne fund, Domni a peloi te Pa pa i R omes."

Si per f undoi k y konflikt, nuk mund te vertetohet. Si pas te g jitha g jasave argjipeshkvi i Tivarit e festoi f itoren, ashtu se veter n disa vite me vone, do te thote me25 maj tö vitit 1285 e njoftonte Honorin IV per zgjedhjen e tij si argjipeshkev te

Tivarit, per te gjithe sufraganet e tij, pastaj abacite regjionale, abatet, kr yexhakonet, prepozitet dhe te gjithe prelatet k ishtare » per Sclavoniae pr ovineiam constitutis«."

92



Eshte fakt se ne fillim te shekullit XIV e kendej, ne dok umentet pa peror e paraqiten emra te r inj te kishave »latine« ne territorin serb. Kjo pra eshte k oha, k urfillon te zhvillohet ne menyre me intenzive tregtia dhe xehtaria. Saset ishin ata teeilet i dhane hov te ri xehtarise ne keto ane. U shperngulen dhe erdhen nga Hungar iane shekullin e 12-te, por per pranine e tyre ne Serbi, ne baze te dokumenteve teshkruara mund t'i percjellim vetem nga koha e sundimit te Stefan Uroshit II Millu-tinit (1282-1320).30

Ne vitin 1303, me kerkesen e argjipeshkvit te Tivarit Marinit, Benedikti XI iadha te drejten qe t'i emeroje dhe t'i nderro je udheheqesit e kishave ne Berskove,R udnik , Rrogozne, Trepce dhe Gracanice (»De Briseouia, De R udenieo, De Rogo-sna et de Trepze et de Grazaniza«), 'te eilat gjendeshin nen mbreterine e Ser bise.Ketu ne keto vise, thuhet metej ne leter , mbahet feja katolike dhe riti i K ishes seRomes, por ipesnk vijte e ketyre aneve te eilet ponojne se kishat jane ne famullite etyre, nuk e praktikojne fene dhe ritin e Kishes se Romes."

Ne te njejten dite, do te thote me 18 nentor 1303, Benedikti XI ia der gon edheJetren e dyte ar gjipeshkvit te Tivarit Marinit »Ad audientiam nostram«, ne te eileni ur dher on qe t'i per miresoje dhe t'i perterije personat dhe rregulltar et kishtare te

eilet, duke u larguar nga cdo dici pline, binin nen ndik ime te ndr yshme te keqi ja te jetes se pahijshme. Territori te eilin Papa ia besoi argjipeshkvit te Tivarit, ishte igjere. I perfshinte jo vetern territoret e famullive sufragane te titullarit te permendur ,

por edhe rerritoret nen sundimin e mbretit grek Andronikut, si dhe ter r itorin eUroshit mbretit te Serbise , te vellaut te tij Stefanit dhe te nenes se tyre motresshume te dashur te krishtit Jelenes."

Nga keto fragmente pra del se pozita e katolikeve ne Serbine e atehershmedhe ne vendet perrreth qe e mjerueshme dhe per k eqardhje. Ne letrat paperor e,vertete, nuk theksohen detajet e situates se k etille, por vetem pershkruhet ne vija te

pergjithshme gjendja e Kishes dhe e besimtareve. Papa i permend edhe i peshkvi jte

e ketyre aneve, dioqezat e te cileve ekzistojne, por ata vete nuk e mbajne fene dheritin e besimit katolik . Ndersa ne letren e dyte, Papa i urdheron Marinit qe t'i permi-resoje ose t'i nderroje pikerisht personat e ketille kishtare, si dhe rregulltaret diei-

plina e te cileve ka rene dukshen. Kjo nuk eshte ndonje befasi sepse kleri dhe besim-taret kishin mbetur pa barin j dhe mbikqyres te vertete te jetes fetare dhe pa disiplinekishtare.

Gruaja eUroshit I, Helena, me prejardh je ishte franceze dhe katolike e r nir e,e cila asnje here nuk hoqi dore nga feja e saj. E Iavderonin shume per jeten edevotshme qe bente dhe zemerbardhesine e madhe. I ndertonte dhe i ndihmontenjesoj kishat dhe kuvendet katolike dhe ortodokse sllave." Biri i saj i madh StefanDragutini ishte i martuar me Katarinen, bijen e mbretit hungarez Stefanit V. EdheMillutini qe me vone u be Stefan Ur oshi II, ne martesen e dyte e kishte grua Eliza-

beten nga Hungaria."Si duket, duke i pasur parasysh keto lidh je te shumefishta familjare, qysh pa pa

Nikola IV, ne vitin 1288 i thirri te dy vellezerit ne krähet e Kishes katolike. Per k eteqellim ai u dergoi edhe leter te vecante pernies te derguarve te vet. " Nena mbrete-reshe dhe Stefan Dragutini iu pergjigjen pozitivisht fteses se Papes dhe i derguandelegatet e tyre ne Rome, ndersa Millutini (Stefan Uroshi II), perkundr azi u per -mbajt nga cdo aksion."

Mirepo, qysh ne f und te vitit 1307, Millutini, vete i drejtohet Klementit V dhe

me k ete rast deklaron se deshiron ta pranoje bashkimin sikur se edhe vellau i tij. Mekete rast, si duket, e luste papen qe te nderrnjetesonte per lidh jen e marr evesh jes

93



me Karlin e Valuasit pretenduesin e sundimtarit te Perandorise Latine, ne menyr eqe k esisoji te mund t'i fitonte disa troje dhe qytete bizantine." Papa, kah f undi i tenje jtit vit ose diku kah f illimi i vitit 1308 e dergoi legatin e vet, me sigur i ndonjedominik an f r ancez ne menyr e qe te vertetohet situata dhe disponimi i besimtar evene Ser bi sipas bashkimit te para pare, 38

Ne mars te vitit 1308, te derguarit e Millutinit, lidhen mar revesh je me Karline Valuasit." Kjo marrevesh je u ratif ikua ne korrik te te n jejtit vit, si duket, dik u af er

Prizrenit.fPas kesaj te derguarit e Pa pes u riisen per ne Serbi me instr ukcione qe tazbatojne bashk imin per te cilin ishin marre vesh. Papa e cak toi edhe pr if tin e oborritGergur in, fr anceskan nga K otorr i, i cili njekohesisht duheshte te jete edhe keshilltari mbr etit."

Por kjo lidhje (marr eveshje) me K arlin nuk zgjati shume. Pervec kesaj kup-tojme se Millutini (Stefan Ur oshi II) i ktheu te der guarit e Pa pes nga frika pr e jreakcionit te besimtareve te vet ortodokse sllave." Te njejten gje na e deshmon edhePaulini, me vone keshilltar i Pa pes Gjonit XXII. 43 Menjehere pas ketyre ngjarjeveshohim se jane lidhur marredheniet bizantino - serbe."

Se shpe jti u paraqiten konflikte te r e ja dhe te ashpr a nda j k atolikeve ne Ras-hke. Keto momente na i zbulon letra e Klementit V, i cili i drejtohet Millutinit duk ekerkuar qe t'i liroje kishat latine, te cilat i k ishte okupuar ai ose te t jeret." Gjendjene ketille te k atolikeve ne R ashk e e verteton shkrimtari anonim, per ndr yshe i njof -

tuar mire me kushtet dhe vendin, i cili thote se katoliket jane te ndjek ur edhe ne pjesen br egdetar e, po u rr exohen kishat dhe sulmohen prelatet." Ndersa mbr etiStef an Uroshi II, per te cilin ky shkr imtar nuk ka f jale te mira dhe te cilin nuk ekur sen per asgje, » po i ndjek shume katoliket dhe i urr en«. Por , pak nga res pek ti e

pak nga fr ika prej Karlit te Valuasit, per piqet qe te trego je nje fije res pekti ndajKishes se Romes."

Pas k esaj, Uroshi II filloi haptas t'i nd jek e k atolik et ne vendin e vet. Edhe mek eq, ne R ashke e ndaloi ritin latin, por jo edhe ne Zete; mirepo, te g jithe k atolik etne kete vend, »i dogji deri nen thua«."

Kuptojme se menjehere, brenda n je kohe te shk urte pas kesa j, u pergatitkr yengritja kunder Uroshit II ndersa shkak i k esaj mund te ishte vetem qendrimi iashper dhe armiqesor ndaj besimtareve katolik e. Ne vitin 1319, k r er et shqiptar e iderguan per faqesuesit e vet me letr a perc jellese te papa G joni XXII ne Avinjon, mec'rast e n joftojne ate per ndjekjet e ashpra te katolik eve ne vendin e mbretit te

permendur . Ata jane te gatshem, si lexo jme ne leter , qe ta hedhin nga vetja sa me pare kete dhune te padurueshme. Letren e kishin nenshkr uar shume zoter (bujare)shqiptare." Ne mesin e zoter ve k ryengrites gjendej edhe njef ar e Mentulus Musatiusnga Klisani, sipas dis ave ne af er si te Pr izrenit.f

Papa ua ktheu pergjigjen me 17 gusht te vitit 1319, ne letr en »Gaudeamus inDomino« ne te eilen thekson se eshte i interesuar per ta dhe per or ientimin e tyr efetar , dhe prandaj me te drejte i quan si burra katolike te edukuar mbi bazat evertetesise se fese se vertete. Pranda j shume mir e i kupton ankesat dhe akuzat e tyrete dr e jtuara mbr etit te Rashk es, i cili eshte armiku me i madh i fese katolike." Metut je pa pa i perk rah ne deshiren dhe vendosmer ine e tyre per ta hequr nga vetja k etedhune te r ende dhe te padr e jte, si dhe ta fitojne Iirine e plote, ne menyre qe te

mund haptas ta predikojne fene e tyre. Ne k eto perpjekje, papa ua pr emtoi perkr ah- jen dhe ndihmen e vet.

94

\



Aksioni qe i menduar dhe i per punuar mir e , pasi ishte vendosur mbi baza tegjera. K onter pra, lidhen marr evesh je me banin e Bosnjes Mlladen Shubiqin II, membr etin hungar ez Karl Robertin I dhe me sundimtarin e Tarantos Filipin.52 Por , kurUroshi II e hetoi seriozitetin e situates ne te eilen u g jend, lidhi paqe me tao Paskesaj, me siguri, per ta tr eguar sinqeritetin dhe vullnetin e mire te tij, vuri nje pllakete arg jendte pas lterit ne k ishen e Shenkollit ne Tivar , me mbishkrim latin.f PorUroshi II vdiq me 29 tetor te vitit 1321, ne oborrin e Nerodimjes ne afer si te Ferizajit

te sotem."G jate sundimit te pasardhesit te tij Stef an Ur oshit III, te quajtur Decanasi(1321-1331), pozita e katolik eve u be duk shem me e lehre. Per nga natyra ishte

, mjaft i qete dhe i terhequr , si duket majf t i devotshem. Ne vitin 1323 deshi te kuro-rezohej me bijen e Filipit te Tarantos, Blanken. Me k ete r ast, si pas disa deshmive,u fut nen s jetullen e k ishes se Romes. K jo mund te konstatohet sipas letres se GjonitXXII, i eili me 12 gusht te vitit 1323 i shkruante Ur oshit III se deshironte ta perqa-fonte katolicizmin.f Papa per k ete qellim u shk ruante edhe legateve te vet, te eiletshkuan ne Serbi me qellim te rr egullimit te puneve te nevojshme rreth bashkimit. 56

Nder sa nga letra e f undit e G jonit XXII ne vitin 1330, nje dite par a se te vdiste

mbreti i permendur ne Zvecan af er Mitrovices sö sotme te Titos, pa pa iu drejtua sikatolikut dhe birit te K ishes."Stefan Dushani (1331-1355), bir i i Uroshit III te Decanit k a merita te medha

per Serbine sepse gjate sundimit te vet e ngr iti der i ne f amen dhe fuqine me te larte.Me se pari e shpalli patrikanen e pavarur serbe, duke e emeruar si patrik kaneelarine tij te dikur shem Joanik un. Ne kuvendin shteteror ne Shkup qe u mbajt me 16 prill1346, Joaniku dhe patriku bullgar Simeoni ne pranine e klerit te larte, e kurorezuanStef an Dushanin si mbret te »serbeve dhe grekeve«."

Sa u foreua ne pushtet, f illoi t'i ndjeke katoliket ne vendin e vet. Per te thuhetse ka qene »Mjaft jotolerant ndaj katolik eve« sepse »katolieizmin ne popull dhe ne

masa nuk e duronte«." Dhe me te ver tete, deri sa i lexo jme f r agmentet e nje shkrimite kesaj kohe, me saktesisht te vitit 1332,60 gjejme fakte te eilat na shqeteso jne ndersafjalorin e tij, shikuar ne fr ymen e marredhenieve me te r eja nderkr ishtere, nuk mundta kuptojme e as ta lejo jme.

Ne hyrje, shkrimtari thek son se po e shkruan ate »qe vete e ka perjetuar dhee ka pare«. Me se pari i per mend vere jtjet e pergjithshme duke theksuar se neRashke dhe ne perandorine gr eke »katoliket i urre jne shume«. Te derguarit e ndrys-hem te papes »i kane munduar , rrahur dhe f yer«. Edhe me keq, vazhdon shkrimtar i,ata edhe »i terheqin dhe i mashtrojne tonet (do te thote katoliket) ... me lutje dhe premtime, meshira, nderime dhe k ercenime«." Por kur pastaj f let per ng jarjet ne

Rashke, shk r imtari thekson se ne pjesen bregdetar e edhe latinet edhe shqiptaret-gjenden ne pozite jashtezakonisht te veshtire, sepse populli eshte ne pr anga, prifte-rinjte te fyer , te shkelur dhe te poshteruar , i peshkvi jte dhe abatet sh pesh here burgo-sen ... kishat, si ato katedrale ashtu edhe tjerat, rrenohen dhe umerren te gjitha tedrejtat, zhduken dhe shkaterr ohen kuvendet. 62 Ne qofte se e lerne anash kre jt pe-zmin, ashpersine e edhe fanatizmin e shkrimtarit qe si po thone disa, ai shper then itepruar nga pershkr imet, megjithate mbeten faktet qe nuk mund te demantohen.

Vertet, K lementi VI ne vitin 1346 i shkruante Stefan Dushanit dhe ne leter ,nö mes tjerash, e permend Pr izrenin, Novober den, Trepcen dhe Jan jeven, te eiletatehere, si del nga kjo leter , ishin nen juridiksionin e ipeshkvit te Kotorr it.f Ne

letren tjeter te shkruar nje dite me vone, me 7 shk urt te vitit 1346, Papa thekson se

95



kisha e shen Merise ne Prizren dhe e shen Pjetrit afer Prizrenit , jane te nenshtr uaraipeshkvit te Kotorrit Sergjit. Por , disa mbreter te Rashkes, paraardhes te Dushanit,kuvendet dhe kishat e permendura ... i pervetesuan ne kohen e vet, e qe edhe taniai i mban si te pushtuara (prone te veten)." Prandaj Papa, i lutej mbretit qe t'i lejojeipeshkvit te Kotorrit t'i mbledhe kontributet e eaktuara kishtare ne keto famulli.Gjithsesi e kishte me lehte te lutej, por njekohesisht e thekson edhe ate se eili ishteqellimi i vertete i letres se tij. Ketu para se gjithash bien ne sy faktet se keto kisha

i kishin marre paraardhesit e mbretit. Por edhe vete Stefan Dushani ka vepruar nete njejten menyre, keshtu se ai edhe metej i mbante ato te okupuara. Veshtire semund te mendohet se nje gjendje e ketille nuk ishte e njohur mire per zyren e Papes,sepse ne te kunderten faktet e pavertetuara nuk do te mund te konkretizoheshin neforme te aktpadise.

Prej burimeve tjera na eshte e njohur se ne keto vise kane ekzistuar bashkesite besimtareve katolike, pasi ne kete kohe ne Prizren pennenden dy kisha apo kape-la, pastaj ne Novoberde kisha e Shenkollit dhe e Zonjes se Bekuar , kisha e Zonjesne Trepce dhe kisha ne Janjeve."

Por menjehere, nje vit me vone behet kthese e madhe ne jeten dhe veprimta-

rine eStefan Dushanit. Si del nga nje leter e papes, perandori e dergoi si legat tevetin ipeshkvin katolik te Shkodres Markun, i eili e coi deshiren e zotit te vet per tekaluar nen kujdesin e Kishes katolike. Papa e perkrahu Stefan Dushanin per kete.Metutje i rekomandonte qe per gjithcka te keshillohet dhe t'i besoje ipeshkvit te

permendur te Shkodres.f Njekohesisht Klementi VI me nje leter te vecante e thirri pratovestiarin e mbretit dhe mikun e ngushte te tij Nikolle Bucen, perndryshe kato-lik nga Kotorri, dhe disa autoritare te rrethit te mbretit, qe ne menyre perkatese tendikojne te mbreti qe te mund ta realizoje planin e vet . 67 Ketij afrimi i ka ndihmuaredhe fakti se Stefan Dushani i pat nderprere marredheniet me Kishen e Kostandino-

pojes dhe kishte rene ne skizme, te eilen e kishte shpallur patriku Kalisti, prandaj

nuk eshte veshtire te kutpohet se pse ai provo i ta realizonte kete afrim ne anentjeter. Ky denim i ashper qe shqiptuar pas kurorezimit te tij dhe zgjati deri ne vi tin1375, kur u menjanua me pajtim."

Ne kete faze si duket bisedimet per nje kohe te eaktuar u nderprene. Jirecekumendon se fjala eshte per intrigat e anzhuineve midis latineve dhe shqiptareve, id-htare te mbretit. 69

Dhe me te vertete, u pergatit dhe me 21 gusht 1349 u shpall ne Shkup Kodi iDushanit i eili e paraqet gjendjen e vertete ne mbreteri dhe qellimet e ligjdhenesitte tij. Mjafton te shikohen vetem disa dispozita te tij dhe te konstatohet maja emprehte e thikes drejtuar kah besimtaret katolike. Katolicizmi, sipas Kodit, eshte

»herezi latine«, ndersa katoliket jane »gjysmebesimtare«. Askush prej ortodoksevesllave nuk guxon te kaloje ne »azim« ndersa ne rast se kalon, duhet perseri te kthe-het ne »Krishterizem« ose patjeter te denohet." Sipas disave, atehere katolikeve ulejohej predikimi i fese se tyre, por propaganda ishte e ndaluar . Prifti la tin denohejne qofte se e kthente ndonje ortodoks ne fene katolike. Martesat e perziera midiskatolikeve dhe ortodokseve duheshte te prisheshin ne qofte se burri nuk kalonte neritin ortodoks sllav. 71

Menjehere, nje vit me vone, nje veprim i ketille e brengosi Romen dhe shumesundimtare tjere katolike. Guido de Boulogne, kardinal i Shen Ceciles, njekohesishtedhe legat i papes ne Padove, u shkruante disa princerve katolike, mbretit te Hunga-

rise dhe te Venedikut se Stefan Dushani me dhune i kthen ne fene e vet besimtarete tij katolike, se i pagezon ne kundershtim dhe jasht cdo dispozite dhe ligji te Kishës. 72 "

96



Edhe lajrni tjeter qe na vjen pak me vone se keto (me 1353) i verteton frag-mentet e mesiperme. Inocenti VI i dergoi disa ipeshkvij si legate te vetet ne mbrete-rine e Rashkes, te Shqiperise dhe te Serbise ne menyre qe ta forcojne fene katolike.Papa ne Jetren e vet ankohet se eshte i njoftuar per leshimet qe i kane bere argjipesh-kvijte, ipeshkvijte dhe rregulltaret, ne disiplinen kishtare, gje qe eshte shprehur mese shumti ne ndarjen e sakramenteve, ne martesat dhe shugurimin e prifterinjve."

Cfare kuptirni kishin keto ankesa ne nje situate te pershkruar kesisoji ne mbre-

terine e atehershme te Stefan Dushanit? Kjo nuk eshte veshtire te deshifrohet.Persen pra do te hasim ne iniciativen eStefan Dushanit per t'u afruar meRomen. Delegaeioni i zgjedhur i mbretit i shkroi Papes Inocentit VI ne Avinjon. NeVenedik e fituan edhe rekomandirnin e senatit veneeian per papen." Me kete rastata ia dorezuan papes letren e zotit te vet, ne te eilen ai deklaronte se eshte i gatshemta pranoje papen si kr yeepror te krishterizrnit. Njekohesisht mbreti thekson se si eka nd alu ar ripagezimin e latineve , ndersa kuvendet e grabitura dhe kishat do tekthehen. Prandaj abatet dhe prifterinjte latine munden lirisht te kthehen ne vendetdhe detyrat e tyre te meparshme. Mbreti po ashtu i lutej papes qe t'i dergoje delega-tet e vet ne Serbi per t'i mesuar nevojtaret e vobegte dhe per ta udhehequr kete

aksion." Dushanie dinte se osmanet i afroheshin Ballkanit. Prandajne leter i lutej papes qe ta shpalle »Kapidan« te ushtrise se krishtereve kunder osmaneve.Delegaeioni i papes unis per ne Serbi, kah fundi i vitit 1354 me qellim te

eaktuar , do te thote qe kishes t'i bashkohet edhe mbreti i Rashkes dhe popujt qe ikishte nenshtruar ai. Anetaret e ketij delegaeioni ishin: ipeshkvi i Trogirit Bartolo-meu dhe franeezi Pierre Thomas. Me vehte kishin marre edhe nje deng letrash reko-manduese te eil at u dergoheshin krereve te oborrit mbreteror . 76

Par ne nderkohe krisi lufta rnidis hungarezeve dhe Stefan Dushanit . Gjithckaqe kishte filluar te shkonte mbare, mori drejtim krejtesisht te kundert, Derisa Dus-hani pergatitej kunder hungarezeve, ne oborrin e tij arriten te derguarit e papes, te

eilet u priten ftohte. Shkak i kesaj sigurisht ishte situata politike ne te eilen gjendejne kete moment vendi. Bisedimet u nderprene. Delegati i papes Pierre Thomasshkoi te mb re ti Ludvig per ta bindur te kaloje ne paqe. Ky aksion ne te vertete pritejne maj te vitit 1355 rnidis Ludvigut dhe Stefan Dushanit, si mund te perfundohet ne

baze te letres se prineit te Venedikut derguar Dubrovnikut."Mirepo ne Avignon diku para 1 majit te vitit 1356, Pierre Thomas ne te njejten

dite e informoi gojarisht papen per misionin e tij te pasuksesshem."Edhe ky kapitull perfundon me vdekjen e mbretit Stefan Dushanit, i cili ne

moshe te pjekur afer 48 vjeeare me 20 dhjetar te vitit 1355 vdiq ne nje vend deri metani te panjohur , ndersa u varros ne Manastirin e Arkangjelit, te eilin e kishte nder -

tuar prane qytetit mbreteror Prizrenit. 79.Par sikur edhe pas vdekjes sö mbretit te madh, ngjarjet nuk rridhninaspäk me

mire per katoliket ne Serbi. Kjo mund te konstatohet sipas te dhenave qe i gjejmene letren e Urbanit V (1362-1370), e eila daton kah mesi ivitit 1367. Ne kete leter

papa e njofton mb re tin e Hungarise Ludvigun se para pak kohe i kane ardhur dyfranceskane te eilet e kishin shetitur Bullgarine, Rashken dhe Bosnen, dhe se ekishin njoftuar per shpetimin e disa mijera njerezve te te dy gjinive nga skizma dhegabimet tjera, e te eilet i kishin kthyer ne fene e vertetc."

Me emerimin e ipeshkvit ne Shkoder dhe ne Pult, si dhe abatin benediktin »deRotez« u ndie nje vale me e bute ne administraten e krahinave. te Setbise. Per

secilen viktime te tyre lexojme formulen: »Diten e fundit e mbaroi jashte Kyrise seRomes«."

97



Me 29 janar te vitit 1369, ne pr anine e ipeshkvit te Svacit dhe te Drishtit,dominik anit Pjeter dhe f isnik ut Per voz nga Ulqini, ebene betimin vellezerit Ballsha

per k alimin e tyr e ne k ishen katolike, duke e vene seeili prej tyre vulen e perbashketne procesver bal." Nje vit me vone Ur bani V i njofton vellezerit Ballsha se i kaemeruar ipeshk vijte ne Arban, Sar de dhe Lezhe dhe ua rekomandonte k ujdesit dhemir esise se tyre. Te R aynaldi e g je jme nje shenim lidhur me vere jtjen se Urbani Vi kishte emeruar k ater ipeshk vij ne Shqiperi me qellim qe t'i k thente skizmatik et ne

grigjen e Zotit.

83

Padyshim fjala ishte per kthimin e atyre te eilet qene te detyr uarme pr esion ta lene fene e tyre te dik urshme. Ne kete kohe (1375) e hasim edhe i peshk vin e Prizrenit Gjonin.P' Pas 29 viteve

kjo dioqeze, si pas te gjitha g jasave, par aqitet si e bashkuar me kanon me dioqezene Bendenzise.P

Ne shekullin XV perseri par aqitet ipeshk vi i K otor r it me juridiksionin mbi besimtaret e ketyr e aneve. Mar in Kontareni ne vitin 1435 e eaktoi te nderuarin pr es- biter Tanushin si vik ar te vetin kr yesor per Serbine, i eili ishte banor i Novo berdes."Par a ketij provizioni, per kete vend ishte parapare famuHitari i Janjeves Andr eu, porai pat ref uzuar per shkak se zoti despot i Rashkes i kishte per vetesuar shume kisha."

Edhe K ontareni e dergoi lajmtarin e vet te despoti Gjurgj, me c'r ast kerkonte qerashkasit t'ia kthe jne katolicizmit k ishat e marr ura dhe vikaret e tij te mund takr ye jne detyr en e vet ne Serbi pa pengesa"

Edhe keto lajme te fundit f lasin se situata ne as pektin fetar kurr sesi nuk nor-malizohej: k atolik eve edhe metej ua mer r nin dhe ua za ptonin k ishat, ndersa prifte-r in jve ua ndalonin t'i kr yenin sher bimet e veta. Aspak me lehte s'ka mundur te jeteas per besimtaret, per ruajtjen e te cileve me aq shume angazhim k u jdeseshin prifte-rin jte e asa j kohe.

Pas renies se pare te des potatit ne vitin 1439, Dioqeza e Tivar it e zevendesoiate te K otor rit ne udheheqjen me katolik et e k etyr e aneve. Kur dhe pse ndodhi k jo,

nuk mund te thuhet, per shkak te mungeses se bur imeve. Keshtu, ne vitin 1458, PiuII per mend se kisha e Shen Nikolles ne ter r itor in e Novo ber des ne Serbi i takonar g jipeshk vise se Tivarit, si dhe ajo e Zo jes se Bek uar e eila i eshte bashkuar asa j.Dy vite me vone K lementi VII i urdheron argji peshkvit te Tivarit qe t'i vizitojek atoliket e Serbise, dhe ne qofte se vete nuk eshte i gatshem ta beje k ete, ateher et'ua dergoje vikar in e vet."

Shenirnet

1. Histori ja na mak edonsk iot narod I, Skopje 1969, 125.

2. Dimovski dr S., Crkovna istori ja na makedonskiot nar od, Skopje 1965,27, 33; Ostrogor sk i G.,o p. cit., 295-296.

3. Sufflay M. Illyrisch-al banische For schungen, München 1916, 197-198.

4. Dimovski dr S., op. cit., 29.

5. Hierocles, o p. cit., 125 sqq.

6. PG 107, 383.

7.Cordignano F., Antichi monasteri Benedettini in Al bania e lor o benemer enze sociali in Albania,ne: La Civilta Cattolica, ann. 80, vol. II, Roma 1920, 401-402.

8. AAl. I, 16, nr . 60 dhe 66.

9.PL 146, 1323-1326; Farlati, VII, 17-18; Mark ovic dr 1., Dukljansko - Barska metropoli ja, Zagreb

1902, 38-40.10. AAL I, 21 nr . 68.

98



11. Daniöic D j., R jeönik iz k n jizevnih starina srpskih II, Beograd 1863, 303.

12. Theiner A., Monumenta Slavorum I, 350, 385 sqq nr. 13; Farlati VII, 261-271.

13. Mar k ovic dr 1., o p. eil. 44-47.

14.Bur ime tö zgjedhur per historine e Shqiper ise. shek. VlI-XV,v. I, Tir ane 1962, 32-33 nr. 10;Ducellier A., Perpjekje e re rreth shf aq jes se po pullit shqiptar ne bur imet historik e bizantine, ne: Studimeilir e II, Prishtine 1978, 224--230.

15. Far lati, VII, 18.

16. AAL I, 24 nr . 76.17. Cor dignano F., op. cit., III, Roma 1929, 13-28. Per keto manastir e nö Kosove s'ka gjurma, asnuk per menden por disa pre j tyre kishin qene ne af er si te ti j, ne Shqiper ine e sotme.

18. Jirecek - R adenie I, 148.

19. Petk ovic V .. Petr ova crk va k od Novog Pazar a, ne: Nar odna Starina II, Zagr eb 1922, 119 sg.

20. Theiner A., Monumenta Slavor um I, 6 nr . 11.

21. Jir eöek -Radonic, I, 158.

22. R ado jiöic D., R azvo jni luk star e srpsk e k n jizevnosti, Novi Sad 1962, 24--25.

23.Theiner A., o p. ci I. , 1. 29: »Episco pus licet indignus sanctissimae ecclesiae dei genetricis deSco pia Mar inus; humilis e pisco pus sanctissimi episcopatus Prisdiani A br aham; peccator et humilis e pisco pussanctissime ecclesie beati et gloriosissimi magni mart. Proco pii de Niso Kiricus ... «.

24. Histori ja, I, 371.25. Jireöek -Radonic, I, 168-169.

26. Bozic 1., op. cit., 11-16.

27.Jir ecek dr K., Tr govaöki drumovi i rudniei Srbi je i Bosne u sr ednjem vijeku, Sarajevo 1951, 79 bil j. 155; Farlati, VI 442--443.

28. AAl. I, 146-147. nr . 489 dhe 490.

29. Theiner A., Monumenta Slavorum I, 101.

30. Jir eöek dr K ., op. cit., 71.

31.Potthast A., R egesta Pontif icum R omanorum II, Berolini 1975, 2026 nr. 25299 dhe 25300; R ey-naldus 0., Annale ecclesiastici IV, Lucae 1749, 366-367 & 58 ad an. 1303.

32. AAL I, 163 nr . 554.33.Arhie piskop Danilo, Zivot kr aljeva i arhie piskopa srpskih (pr eveo dr Lazar Mirkovic), Beogr ad

1935, 45-58, 59-63.

34. Jireöek-R adonic, I, 182, 190.

35. Theiner A., Monumenta Hungariae I, R omae 1859, 360; shih edhe f aq. 375,377,407,410 dhe414.

36. Stano jevic SI., Kr alj Milutin, Godisn jica Ne, XLVl, 1937, 9-10.

37. AAl, I, 174 nr . 588; Far lati, VlI, 62.

38.Anonymi Descr iptio Europae Or ientalis, »Imperium Constatinopolitanum, Albania, Serbia, Bul-garia, Ruthenia,Ungaria, Polonia.Bohernia«, anno MCCCVlII exar ata, edidit, pr aefacione et adnotationibusinstruxil Dr . Olgier g Gork a,Cr aeoviae 1916, ne: Spomenici II, 458--489.

39. Tek stin e marrevesh jes shih ne: S por nenici II, 430--433.40.Pur kovic M., Avinjosk e pa pe i srpske zeml je, Pozar evac 1934, 14 bilj. 3; Novakovic SI., Nema-

n jiök e prestonice R as-Pauni-Nerodiml je , ne: Glas SANU 88 (1911), 14.

41. Eubel, Bullar ium Fr aneiseanum sive R omanorum pontif icum constitutiones V, R omae 1898, 110nr. 2 (50).

42. Mollat G., Vitae pa parum avenienensium I, Paris 1914, 65.

43. Ibid., 81; Pur k ovic M., o p. cit., 17.

44.0strogor sk i G., op. eit., 464; Jir eöek-R adonic, I, 255.

45. Theiner A., Monumenta Slavor um I, 127-130.

46. Anonymi Descriptio Eur opae Orientalis, ne: Spomenici II, 472--474.

47. Ibid., 476.

48. Markovic 1., o p. cit., 111.

49. Farlati, VlI. 63.

99



50. Ne kriso bulen e Decanit perm endet vendi K lishan. shih: Milo jevic M. S., Deöanske hr isovulje.GSUD, XII, Beogr ad 1880, 58, 130; Daniöic D j., R jeönik iz k n jizevnih starina srpskih I, Beogr ad 1863, 44Xthekson, se vendi Klishan gjendet diku af er Prizrenit; Perpiluesit e AAl mendojne se k y vend gjendet neaf er si te ],;~,h, jelles »Clissura«, d. !. th. keshtjelles ne lur nin Vjosa, shih: AAl I, 195 nr . 648 ne shenimin. perkat. I, 214 nr . 723 shen. 3.Duke bere fjale pör k ufijte e arave te katunclit Tmave, i cili gjendeshte ne r r ethinen e Prizr enit (shih:Ivanovic R ., Vlastelinstvo rnanastira sv. Arhadjela kod Pr izrena, rc SAN, lib. VII (1957/356), permendetedhe vendi K lishan, shih: Gr arnota na car Stef an Dusan za r nanastir ot Sv. Ar hangeli Mihail i Gavril voPrizr en od 1347-1348 godina, ne: S porneni Ill, Sko p je 1980, 370.

51. AAl I, 194-196 nr. 648--650; R aynaldus 0., o p. cit., Lucae 1756. 178, ad ann. 1318 & 35.52. Theiner A., Monurnenta Hungariae I, 830 nr. 1263

53. Boskovic D j., Ikona Deöanskog u Bari-u, nö: Starinar , treca seri ja. XII, Beograd 1937, 55-58:Farlati, VII, 65.

54. Jireöek-R adonic, I, 202; Spornenici II, 523.

55. Theiner A., op. cit., I, 488-492.

56. Pur k ovic M., op. cit., 26.

57. Theiner A., Monur nenta Slavor um, I, nr. 239; Spornenici Ir , 204. 206, 559 dhe 562.

58. Jireöek -Radonic, I, 222.

59. Pur kovic M., op. cit., 49.

60. Adam G., Dir ectoriur n ad passagium faciendum ... ne: S pornenici Ir 610--620.61. I bid., 609.

62.Ibid., 613, 619. _ ~

63. Theiner A., Monumenta Hungar iae, I, 701 nr . 1061.

64. I nje jti, Monumenta Slavorum, I, 215 nr . 280.

65. I n je jti, I, 450; Jireöek -Radonic, I, 271.

66. Far lati, VII, 71, 310.

67. AAl. Ir , 6 nr . 29.

68. Jireöek -R adonic, Ir , 64, 73. 393.

69. I nje jti, I, 233.

70. Solov jev A. V., Zakonik cara Stefana Dusana 1349 i 1354 godine, SAN Beogr ad 1980, 10-11.71. I njejti, shih edhe interpr etimin ne: f . 174-178.

72.L jubic S., Listine 0 odnosa jih izr ned ju juznog Slavenstva i mletaök e repu blike, ne: MSHSM III,Zagre b 1872, 186; Salimbeni G., A p punti per la stor ia ecclesiastica in Albania nei secoli XIV e XV, fase I,Badia greca di Grottaferr ata 1977, 85, 88-89.73.Far lati, VII, 75; Theiner A., Monumenta Hungariae, Ir , 16.

74. L ju bic S., op. cit., III, 264.

75.Theiner A., o p. cit., II, 8-17; R aynaldus 0., Annales XVI, ad ann. 1354. K ur behet vleresimi imar redhenieve r nidis sundimtareve mes jetare serbe dhe K yjrise se R omes, te autoret serbe gati r r egullisht per sör itet qellimi dhe deshira qe k eto r apor te te shpjegohen nga pers pektiva e lar get historike. Pr a rnedeshir e e thekso jne se sunduesit serbe ne situata te caktuar a te k r izave politik e, k ane nder mar e edhe nego-

ciata ekonor nik e unioniste, duke shpr esuar se nga k jo do te k or r in edhe r ezultate te cak tuar a te dobishrne.Eshte fakt se ne burirnet ekzistuese nuk mund te gjendet asn je m beshtet je per r nendir nin e k etille. Per atese pse nuk pati k ur f are r ezultati nga krejt k jo, fa ji u hidhet gjithsesi r rethanave politik e dhe r rethanave t jera,te cilat perk under vullnetit te negociatoreve, e kane k thyer r rjedhen e ng jarjeve dhe te negociatave. Pern-dryshe letr at jane r n jaf t te qar ta, te lexueshme, dhe nuk lene vend per dyshim.

Per vec k esa j, pr aktika e g jate shek ullor e e K yrise, k ishte pas vehtes nje pervo je te r nadhe edhe nek ete ler ne, pranda j s'ka qene e rnundur te r nashtr ohet lehte as te kenaqet me negociata paster tak tike dhe boshe; shih pör k ete: Jir ecek -R adonic, I, 233; Jagic V., Ar chiv r . sh. Phil., 35 (1905) 256, si pas: MarkovicV., o p. cit., 40 bilj. 5.

76. Theiner A., o p. cit., Ir, 8-9 nr. 16; shih edhe f. 11-13, 14-15 dhe 15-16.

77. L ju bic S., o p. cit., III, 270, 272, 273.

78. Theiner A., Monurnenta Slavor um I, 234.

79.Gru jic R . M., Grob cara Dusana, ne: GSND (Skoplje 1926), 488-489. Dihet se Stef an Duashanine 15 vitet e para te sundimit te vet far koi r nonedha r ne r nbishkrir n latin: R ex Stefan, Perandori Stefan. Pas

100



k ur orezimit si per andor . k a per dor ur vetem r nbishkr ir ne rne shkronja qirilike; shih pör k ete: R azrnoska D"Srednovekovna ostava otkrivena vo Ohrid, ne: Istorija XV I l 1 (Sk o pje) 1980, 203-222, dhe Jovanoviq V ..upotre ba jezik a i pisrna u vr erne Dusana, ne: Numizr natiöar , Beogr ad 1975, 128.

80. Srniöiklas T., Codex di plor naticus regni Croatiae, Dalrnatiae et Slavoniae XIV, Zagreb 1916,148-149.

81. Theiner A., o p. cit., 1. 255, 257; Eubel c.. 1. 424.

82. Theiner A., Monurnenta Hungariae, H, 86 nr . 154.

83. Far lati, VII, 78, 368.

84. AAl. H, 76 nr. 326; Shuf flay dr M., Serbet dhe shqiptaret, Prishtine 1968, 196.

85. Farlati, VII, 405; AAl. H, 230 nr . 747.

86. Bozic 1., o p. cit., 15.

87. Ibid., » ... pr o pter alias suas et ilustr is domini des poti Rasie plurirnas occupationes«.

88. Farlati, VI, 463.

89. Theiner A., Monurnenta Slavorurn, I, 45G-451; H, 1.

101



KATOLIKET E ATEHERSHEM TE K ETYREVENDEVE

Dibet se serbet kane de pertuar ne ter ritoret e K osoves se sotme dhe ne jug tesaj afersisht ne fund te shek ullit XI duke u zgjeruar nga ngulitjet e tyr e te para

gjithnje e me shume k ah jugu.'Me vone ne vendin e zgjeruar te Serbise permenden edhe grupe me te vogla

ardhacakesh te ndr yshem, qe vinin ne k eto vende me ftesen e sunduesve serbe.Kishte edhe aso individe dhe grupe te eilet vinin k ende j par i per pune te tr egtise, tembr o jtur nga vete sundimtarer ' me benif ieione dbe lehtesime te ndr yshme.

Dihet edhe ajo se ne Ser bine mes jetare kishte mjaft mercenare te huaj, ngaLindja dhe Perendimi, te eilet jo vetem qe luftonin per sundimtar et ser be, por shpeshsherbenin edhe si garde e tyre per sonale.'

K a pasur edhe shkrimtare te eilet duk e u mbeshtetur ne bur imet historike,shume qar te dhe ha ptas kane thek suar se ne k eto vende, pervec serbeve kane jetuar» ... edhe shume banor e tjere vendas« e rnidis tyr e nje pjese shqiptar e ... n je pjesevllehe (romane)."

Mir e po, me k ohe disa historiane k ane marr e qendr ime te kunderta. Do tethote pohojne se shqiptar et k ane ardhur ne k eto ane tek ne shekullin XVII dheXVIII, rendom si rnyslimane, ose qe kaue kaluar ne islam.'

Ver ejt jet e studiuesve me ser ioze te se k aluares, se: »Eshte i gabuar mendirni,i eili haset shpesh ne k ohen tone, se elementi shqiptar ka deper tuar ne lindje tek nekohen e turqve, si psh. ne anen e Pr izrenit«,? k ane mbetur vetem si »zere ankuese«.

Duk e u f alender uar zbulimeve me te reja ne per arkivat turk e, ku jane gjeturshume deftere te regjistrimit nga koha osmane, hidhet dr ite e re ne kushtet e ateher s-hme dhe ne struk turen e popullsise se ketyre aneve.

E thek sojme menjeher e edhe faktin se burimet e me her shme jane me tö rralladhe me te varfera me te dhena, por te mjaf tueshme per te na sherbyer si udherr e-fyese ne gjetjen e te vertetes histarike. Ndersa ato te kohes pak me te vonshme,vecaner isht ato osmane, na zbulojne deta je krejtesisht te re ja ne keto territor e dhenjekohesisht hjedhin shume dr ite ne problernin e perberjes se popullsise se viseve te

pushtuar a. K e(u d a cf Pa>La>qC'S;.m>.m>C ' JJ.a D»e .kr onolqgiike te dhenat nga burimet e r uajtu-

ra. Keto burime vertet u takojne periudhave te ndr yshme, por midis veti plotesofien

102



dhe na co jne der i te fakti mbi k ontinuitetin e katolik eve ne keto vise qysh pr e j seek zistojne edhe vete bur imet. Ne kete menyr e, ha p pas ha pi, por jo krejtesisht, dota zbulojme g jend jen ne Kosove gjate shek ujve te k aluar .

N~e nga dokumeutet me te hen;hme qe ka te be)e edhe me inteleßimin tone,eshte e dhena qe e gje jme ne bulen e prineit Mirosllav par a vitit 1253/4. Ne k eteshkrim permenden ernrat e k atundeve, te eilet i tak onin prineit te permendur , ndersamidis tyr e gjendeshin edhe dy nga territori i K osoves se sotme. Njer i katund quhejR akosh (ne Hvosne, do te thote ne Dukagjin), nder sa tjetri quhet K rusheve (neDer zhshk ovine, Dreniea e sotme). Theksohet se k ufijte e keti j te f undit shkojne deri» ... k Ar banask u Potoak u u dalj ... «7

Ne vitin 1330, ne krisobulen e Decanit e hasim nje toponim ne f ormen bur imo-r e. Ky eshte ai qe ka te beje me katundin U j-Mir (»s'Unjemirom«).8 S'ka dyshim sek y emer mund te shpjegohet drejt vetern permes fjaleve shqipe: uje i mire.? Kykatund edhe sot eshte i njohur me te nje jtin emer : Ujemiri, ndersa ne variantin serbDobra Voda, qe do te thote se eshte nje perkthim tekstual i emrit te pare. Dihet

pr a se k y emer i dyte eshte krijuar midis dy luf ter ave, pasi ne dokumentet e mehers-hme nuk per mendet ask und.'?

Te nje jtin to ponim e gjejme edhe ne def teret turke te r eg jistr imit nga viti 1455,1477 dhe 1487 ne n je forme pak te shtr emberuar , si »Onemir «, perk atesisht »Ona-mir «. II

Keto te fundit, vertet, kane edhe nje interpretim tjeter , i eili mbetet i vetmuardhe i pasqaruar ."

Ne k ete kategori gjithsesi bejne pjese edhe mikroto ponimet tjera te eilat ihasim ne k risobulen e Decanit. Ato na i kane ruaj tur , pa dyshim, antroponimet e

pronareve te ateher shem ose te dikurshem te ketyre vendeve qe per menden aty.Keshtu per shembull te vendi qe quhet Modra Sllatina, ne k rahinen e Patkoves, qeeshte af er Gjakoves se sotme, per mendet »Leseva selista«," do te thote k asollet

dimerote te barinjve. Si kuf i i katundit te sotem Mushetisht afer Prizrenit, permendet»Leseva Rudina«," perkatesisht »Lesev Dol« pastaj »Berisin Dol«, gjithashtu »selistaGona Beloga«15 (do te thote Gjon Bardhi), perkatesisht »Tanusev Laz«16 etj.

E nje jta krisobule e permend k atundin me emer karakteristik »Katun Arba-nas«," i eili u takonte pr onave te Manastirit te Decanit. 18

K a ek zistuar edhe nje vend banim t jeter me emr in Arbenesh te eilin mö se parisevastokr ati Dejan ia bashk ang jiti Manastir it te Zojes ne Ar k ilevice ndersa me 15gusht te vitit 1335 edhe per andor i Dushan e vertetoi te njejten." Sot ky eshte k atundiArbanashk a afer Kumanoves."

Krisobula e Decanit e per mend edhe nje »Katun Arbanas«, i eili gjendej ne

lindje te br egut te Liqenit te Shkodres, Kryepari i tij, si thuhet ne kete krisobule,quhe j Llesh Tuzi. Me vone sipas tij k eshtu e mor i emr in edhe k atundi. Nder sa neterritorin e ketij fisi ekzistonte edhe katundi i qua jtur K amenice. Ne shekullin XIVgjysmen e banoreve te ketij katundi e perbenirr ardhacak et nga k atundi Mamushe,rr ethi i Prizrenit (» ... et in Zeta medietas viei K ameniea eum hominibus Momushi-ki«)."

Ne qofte se toponimet dhe mikrotoponimet i analizojme nga pikepamja e sot-me, duhet te pranojme se ata na ofrojne pasuri te madhe njohese dhe njekohesishti zgjerojne horizontet tona. Edhe at je ku burimet heshtin mbi te dhenat tjera, topo-nimet na mundesojne qe t'i njohim me qarte kushtet dhe r r ethanat politiko-ek ono-

mike ne te eilat jetonte popullsia e k esa j kohe. Perndr yshe te g jitha keto do tembeteshin te paqarta dhe te pan johur a. Par kesiso ji te shenuara dhe te vendosura

103



ne periudhen perkatese kohore jo verem se e ploteso jne dhe e zg jero jne rrethin enjohurive tona, por na e ha pin rrugen dhe na nxjer rin edhe shume g jurma per teeilat ne burimet e gjetur a der i me tani nuk k a asg je, ose per shkaqe te nclr yshme perne te panjohur a, kalohet mbi ta heshtas sikur te mos ishin.

Shume emra individesh qe na jane r uajtur neper krisobulat e ndryshme, janelende shume e cmueshme per studime. Per vec emrave qe jane pa ster popullore,hasen edhe emr a kalendarik e, edhe pse ne variante te ndryshine. Pikerisht ketovariante mund te na sherbejne si udherr ef yes ne zbulimin e perkatesise fetare dhekornbetare te bartesve te tyre. Ne periudhen pak me te vonshme permenden ernratme shtojcen karakteristike mbi baza naeionale, si indikatore te pagabueshem te per -katesise se tyre.

Krisobula e Decanit i sjell emrat e katundeve qe i takonin feudit te manastirit, Ne kete krisobule hasim emra njerezish qe jane karakteristike per sferen gjuhesoreserbe, vllehe dhe shqiptare. Keshtu per shembull, ne katundin Bohoriq permendetnjefare Prenku." Pastaj ne katundin Istiniq e gjejme emrin Bukur." Ne katundinGermocel (Gr amaceli i sotem), e hasim emrin Gon (do te thote Gjon).24 Ne katundinvlleh Blat jetonte njefar e »Gon Arbanasin s sinovi«." Sie shihet, nuk ka arsye qe neantroponimet e permendur a te mos i n johim format e sotme te eilat perderen teshqiptaret katolik e: Prenk -u, Bukur -i, Gjon-i, etj.

Ne »Katunu Arbanasa« i eili permendet ne k risobulen eStefan Dushanit rrethvitit 1348, e qe gjendej afer katundit te sotem Xerxe , midis Prizrenit dhe Gjakoves,

jane permendur shume emra, nga te eilet po i vecojme: » Lesh Tuz, ... GonBushat i Gon'i Petro i Gin ... Dmin'ko i Lesh ... Lesh i Lazor Petr Kuc ... Golu b iGon s Bratom ... Marko Suma ... Gone Lazor « etj."

Ne te njejten krisobule permenden edhe emrat e banoreve te katundit Xerxe,te eilet ishin edhe rojet e para te manastirit te Decanit, sie jane: »Rajko Ginovic sBracom ... Brata Djonovic ... Bogoje Tisanovic« etj." Nje dukuri e ketille e mbie-mrave ka mund te na coje te nje kombinim i mundshem me rrenjet e emrave dheshtojcen »oviq« .. Gin-oviq dhe Tishan-oviq. .

Ne vitin 1348, Stefan Dushani i eaktoi dhuratat e paraardhesve te vet permanastirin e Hilandarit. Ne kete krisobule e hasim edhe njefare »Bardi« (ne shqipBardh-i); ndersa »Bashtina Bardina« gjendet ne rrethinen e Prizrenit."

Ne mesin e emrave te njerezve ne kishen e Shelbuesit ne Prizren, permendenedhe: »Les grnöar s sinovi. .. Gon i sinom Malcem ... Lesko«, ndersa ne kishen eShen Nikolles permendet edhe njefare »Gin Rakoöa«."

Kah fundi i shekullit XIV ose ne fillim te shekullit XV duhej te rregulloheshinkufi jte kontestues te staneve te Konjuhit ne Kosove. Ne komisionin e perbere prej

tete » pleqesh« permendet edhe »Ivanko Lesev brat iz Graöanice«." ..Edhe para kesaj, te dhenat na flasin per situaten ne veriperendim te Kosoves,ne Malin e Zi fqinj. Pra, kur ne vitin 1280 mbreteresha Helena i dhuroi manastiritte shen Nikolles ne Vranine toke dhe disa katunde, atehere me kete rast e ndaloiqe keto troje t'i shfrytezonin pronaret: » ... ili Serbin.: Latinin, ili Arbanas iliVlah ... «.31 Por edhe perpara kesaj dhurateje, diku midis viteve 1200 dhe 1242, prineiVlladisllav ua ndaloi shqiptareve te ketyre aneve qe te kene stane dimerore ne pro-nat e manastirit te shen Nikolles ne Vranine."

Pervec ne Kosove dhe ne Mal te Zi, situata eshte e ngjashme edhe me ne jug,do te thoterreth Tetoves, Shkupit dhe me poshte. Keshtu per shembull ne kohen e

mbretit Millutin (1282-1321) ne panairin v jetor te shen Gjergjit, i cili zgjati tete dite,midis tjereve permenden edhe shqiptaret, te eilet u desh t'ia paguanin igumenit »za-

104



konnuju carinuv'' '(doganen ligjore). I njejti mbret ne vitin 1300 urdheroi qe te arke -tohet dogana rregullisht si ne Tetove ashtu edhe ne Gracanice » ... ili e Serbin, Latin,Arbanasin, Vlah«.34

Stefan Dushani rreth vitit 1343 e riperteriu kishen e Zojes se Tetoves ne qyte-tin e sotern te Tetoves dhe i dhuroi prona te reja. Ua ndaloi shqiptareve qe tashfrytezojne malin ne »Nanovu Dolu«.35

Kah fundi i shekullit XIII mitropoliti i Prizrenit Geargije Markush e zgjidhiceshtjen e posedimit me pronat e reja qe iu dharre Manasririt te Zojes ne- Tetove.Kodren e quajtur Plesh e kishte pervetesuar njefare Progoni, »sipas te gjitha gjasaveshqiptar «." Bujaret dhe pleqte e vertetuan sekete mal e.shfrytezonin katervellezer ,ndersa dy prej tyre tinez ia shiten gjysmen Progonit te permendur edhe ate per tri

bueela me vere. Ne krisobulen eStefan Dushanit te vitit 1350, me te eilen e percaktonte pronen

e bujarit Ivanko Probishtitoviq nga Shtipi, midis meropseve tjere permenden edhe»Mano Vllah, Gin Arbanas, Dragosllav Vlah dhe Dragosllav Serbin«."

Gjerat qe na i sjell ne vitin 1348 kristobula eStefan Dushanit, zbulojne tedhena qe nuk i gjejme ne burimet tjera. Me kete rast permenden nje varg katundesh

me popullsi shqiptare ne rrethinen e Prizrenit. Keto njekohesisht flasin edhe perfaktin se nuk eshte fjala per raste te vecuara, per individe te shperndare dhe tehumbur, si konsideronin disa, por per bashkesi dhe grumbuj shume te medhenj, teeilet kane qendruar dhe e kane niajtur identitetin e vet kombetat perkurrder she-kujve qe i kaluan me aq shume veshtiresi. Mjafton vetern te numerohen emrat eketyre katundeve: »A se Arbanasi, Katun Ginovei, Katun Magerci, Katun Bellog-llavci, Katun Flokovei, Katun Crnca, Katun Caparei, Katun Gonovei, Katun Shpina-dinci, Katun Novaei ... «,38 te eilet deri diku e japin nje pasqyre te dendesise se shqip-tareve ne rrethinen e Qytetit te Perandarit (Caricin Grad) vendit te fuqishem asokohe. Por bie ne sy fakti se gjae numerimit te ketij vargu te katundeve, aspak nuk

permenden emrat e zoterve te . .tepive te tyre, si ishte zakon, ose si benin pershembull me katundet vllehe (Blat'e, Gun'eati Dobrushin', Golubovci, etj.)."Edhe me heret jane bere perpjekje qe te vendoset nje rregull, sipas te ciles

einrat mesjetare te mos merren si fakte,»ne baze te te cileve mund. me saktesi teshenohet kombesia e personit perkates«." Por, eshte shume i dukshern ndryshimirnidis emrave serbe dhe shqiptare te asaj kohe, ashtu si na i ofrojne burimet e ate-hershme. Keshtu per shembull emrat serbe: Borislav, Dobrovoj, Radogost, Slavomiretj.;" ndersa shqip: Barda (do te thote Bardh-i, Bardhee) Progon-i, Biter-i, Llesh-i,Gin-i (Gjin-i) etj. 42

Nga ana tjeter kur eshte fjala per emrat kalendarike apo emrat e shenjterve,

atehere duhet ta bejme kete verejtje: edhe ne kete sfere ekzistojne ndryshime teeilat shume lehte mund te verehen. Disa shenjter jane shquar me shume ne Lindje,ndersa te tjeret ne Perendim, prandaj sipas kesaj edhe emrat perkates jane me te

perhapur ne njerin territor, perkatesisht ne tjetrin. Pervec kesaj, i njejti emer kamarre forme tjeter te njeri popull dhe tjeter te populli tjeter, sipas rrenjes prej ngae ka prejardhjen greke apo latine. Keshtu per shembull emrat serbe: Borde, Jovan,Stevan, Pavle, Petar , u pergjigjen varianteve te shqipes: Gjergj-i, Gjon-i, Shtjefen-i,Pjeter -i etj."

Do t'i permendim edhe disa dokumente te Vatikanit, te eilat i kemi permenduredhe me pare. Keto nuk flasin kurrgje qe eshte eksplieite. Por me analizen e tyre

dhe studimin ne kuader te kohes te ciles i takojne, nuk eshte veshtire ta zbulojmese cfare parosie kane.

105



Lajmi i pare v jen nga viti 1303. Atehere ipeshkvi i Tivarit Marini, kerkoi ngaBenedikti XI shume autorizime. Papa ia dha edhe juridiksionin qe te mund t'i eme-ro je dhe t'i shk arkoje udheheqesit e k ishave te famullive ne disa vende te shtetitserb. Me tut je papa i thekson ne leter edhe keto fjale shume te rendesishme: se nekete shtet (pra Serbi) mbahet feja katolike dhe njekohesisht praktikohet riti i kishessö Romes, por ipeshk vijte e ketyre aneve, te eilet vertetojne se ne famullite e tyreekzistojne kishat e permendura te (Berskoves, Rudnikut, Rogoznes, Trepces dheGracanices), nuk e praktikojne fene e saj dhe ritin."

Kur ne vitin 1346 Klementi VI i shkruan Stefan Dushanit mbretit te Rashkes per uzurpimet qe ua ka bere kishave katolike te Prizrenit , Novoberdes, Trepces,Janjeves dhe te vendeve tjera, e thekson edhe ate se ne to banojne katoliket egjuheve te ndryshme (»Diversarum linguarum«, nenvizon G. Gj.). Papa ne ketelet er vazhdon metej te theksoje se disa mbreter te Rashkes , paraardhes te tij nefron, i kane pervetesuar disa kuvende dhe kisha, ndersa edhe vet mbreti Stefan i kamarre disa, te cilat edhe metej eshte duke i mbajtur ."

Papa Inocenti VI i pranoi delegatet e mbretit serb Stefan Dushanit, te eilet iadorezuan porosite dhe Jetren e zotit te tyre, per t'u pajtuar me kishen e Romes. Ne pergjigjen e vet, papa thirrej ne premtimin e mbretit se ne te ardhmen askush, asnga radher kishtare e as ato laike nuk do te guxoje t'i ripagezo je latinet ose be simta-ret tjere (nenvizim i G. Gj.) te Kishes (katolike). 46

Nga ana tjeter , legati i papes ne Padove, kardinali Guido de Boulogne, i njof -ton disa krere katolike te asaj kohe per rrethanat fetare ne Serbi. Ne Ietren e vitit1350 thekson se, sipas lajmeve te vertetuara, Stefani i cili i ka lejuar vehtes te quhet perandor ose mbret i Rashkes, disa t e krishtere (nenvizim i G. Gj.) qe jetojne nembreterine e tij, me force dhe dhune i qet (do te thote nga feja), natyrisht ai edhekunder rregullave kishtare, urdheron qe te ripagezohen."

Ne nje analize te shkurte te teksteve te permendura, te eilet ploteschen midisveti, vijme deri te keto konstatime:

1. Ne vitin 1303 katoliket e ketyre viseve ishin pa ipeshkev. Prandaj vinteargjipeshkvi i Tivarit Marini qe ta udhehiqte kete kishe. Pse ndodhi kjo dhe si kamundur te krijohej nje situate e ketille?

Ne vete dokumentet e papes nuk gjejme pergjigje per pyetjen tone. E vetedijs -hme per misionin e vet, Kisha gjithmone eshte perpjekur t'i mbroje te drejtat e besimtareve te vet, duke mos u futur ne ceshtjet e koklavitura, te cilat do te mundt'i crregullonin marredheniet e afrimit. Sa here qe ka pasur nevoje, qarte dhe haptasia ka bere te ditur pales tjeter per verejtjet dhe qellimet e veta, dhe njekohesishtduke u ruajtur qe mos ta »lendoje« pa nevoje plagen apo vendin e dhembjes, nga i

cili mund te shkaktohej dem dhe mosmarreveshje edhe me e madhe.I vetmi eshte Farlati i cili per kete kohe flet shkurtimisht por me shume sakte-si. Ai thekson se kishen e Shkupit e sulmonin dhe e demtonin shpesh rashasit , porne menyre te vecante prej se mbreterit e Serbise u shkeputön ne menyre shume teshemtuar nga Selia e Romes." Vertet per farnulline e Prizrenit gjejme te dhena, neTabulat Konzistoriale te fillimit te shek. XIII, ku shkruan se ajo gjendet »in partibusinfidelium«, ndersa per famulline e Shkupit thuhet se prej vitit 1316 eshte »imme-diate subiecta Ecclesia Romanae«." Titullaret e njeres dhe te tjetres kishe nuk kishinmundesi te qendrojne ne kishat e caktuara te tyre, prandaj i gjejme ne vende tendryshme te Evropes."

Sa i perket dokumentit te dyte, duhet theksuar edhe kjo: dihet se ne mbrete-rine serbe, saset, dubrovnikasit dhe disa te tjere kishin privilegje te vecanta ne jete,

106





2. Më tutje, ka edhe shumë lajme të tjera të imëta por shumë të vlefshme, tëcilat i hasim ne dokumente te ndry hme te vjetra. Këto edhe më shumë i pasurojnë njohurite tona mbi' banor et e mocem te k etyre aneve.

K eshtu per shembulllibrat dubr ovnik ase »Diver sa« dhe »Li br i debitorum« nemesin e tr egtareve pr izrenas me te eilet tregtonin du brovnik asit, ne vitin 1364 e

permendin edhe njefar e Lumasius; pasta j ne vitin 1369 n jefare Voynus Jonoviq (arb.Gion, do te tnote Gjon) dhe Liepur de Presreno. Keta emra, si e ka verejtur qyshJireceku, mund te shpjegohen drejt vetem ne baze te emrave te rendomte shqi pe ."

Eshte e ditur se gjate kohes se sundimit te Nemanjiqve ne Serbi, k ishte edheshume rober. Ata kr yenin pune te ndryshme, qofte te zoterinjte , qofte neper mana-stiret e ndr yshme. Per vec vendeve tjera prej nga vinin keta rober , permenden edhedisa te rrethit te Lipjanit te sotern, te Gracanices, te Novoberdes, te Shkupit dheShtipit. Gjykuar sipas disa emrave qe na jane ruajtur, » ... ne mesin e tyre kishteedhe shqiptare dhe vllehe«. 57

Nga viti 1382 kerni nje dokument i eili tregon se »Dirnitar Dronci i presbiterGini, sin Gerga« do te thote Dhimiter Dromci dhe presbiteri Gjini, bir i Gjergjit nga

Novoberda i kishin borxh Jak Gunduliqit 25 dukate te arit.58

E veja e prine Llazarit, Miliea, ne vitin 1399 u dergon leter dubrovnikasve, nete eilen e hasim edhe ernrin e njefare Gergasi (Gjergjash, Gjergj), doganier ne sherbim te saj. Duke u nisur nga emri i ti j, k y Gergas ka mundur te jete shqiptar . Ketesupozim e verteton vete fakti i vellaut te tij me emer »Ghincho (Gjin) Nieholieh de

Nouaberda fradel de Gergas«."Midis viteve 1398 dhe 1402, nga Novoberda paraqitet nje prift katolik me

emrin Gjon i eili sherbente si protovestier te Miliea dhe bijte e saj. Ate e hasim nevitin 1402 ne Prishtine, ndersa pak me vone edhe ne Dubrovnik . Perjashtohet mun-desia se ky prift te kete qene dubrovnikas ose kotoras , » ... Por me pare tivaras oseshqiptar .P'

Ne Prishtine hasim edhe percjelles te karavaneve ne mesin e shqiptareve teatjeshem.?' Por at je kishte edhe tregtar e shqiptare te fese katolike.f

Ne vitin 1454 paraqitet njefare Aleksi (Lleshi) biri i Pjeter Spanit, si »vojvoda Novimontis« i despotit."

Duke folur per »famullite latine« ne brendi te tokave serbe, te eilat formohes-hin ne xeheroret dhe tregjet deri atehere te panjohura, ne vendbanimet italiane,dalmatine dhe sase, Jireceku i permend edhe vendbanimet shqiptare. Ndersa per

prifterinjte e ketyre vendeve shenon se » ... shumiea ishin dubrovnikas dhe shqipta-re«.64

Qysh para ardhjes se turqve, ne Novoberde hasen edhe shume shqiptare. Midistyre edhe nje numer i madhJrifterinjsh.65 Ne te 'njejtin qytet, ne vitin 1434 jetonteedhe njefare Gon Progonov (Gjon Progoni), i eili sipas emrit mund te jete vetemshqiptar. Ne gjysmen e pare te shekullit XV e hasim edhe personin t jeter NikolleProgonoviqin, ne mesin e shume shqiptareve tjere te ketij qyteti.F

Ne librin e ruajtur te tregtarit dubrovnikas Mihill Lukareviq nga vitet tridhjetate shekullit XV, permenden emrat e xehtareve bor xhlinj, te eilet furnizoheshin te aime novoja te ndryshme. Pervec shume xehtareve te eilet kane emra popullore (men-dohet ne emrat serbe), ka edhe emra shqiptare."

Sipas defterit turk te vitit 1479/80, ne mesin e 27 garantuesve, banore te Novo- berdes te eilet garantonin per njefare mbikqyresi Zerha Palogozi, nente prej tyrekane emra qe jane karakteristike per hapesiren gjuhesore shqiptare."

108





ato persona prane emrave te te cileve rrin treguesi i pagabueshem i prejardhjes severtete te tyre »Amavud« ose »Shqiptar «.

Keshtu pra, te dhenat qe i nxjerrim nga ky defter si dhe nga defteret tjere tekesaj kohe, na japin te kuptojme per krejt cka ka ndodhur ne keto disa shek uj midisnjeres dhe tjetres popullsi: shtrirja dhe asimilimi reeiprok . Per kete na flasin edheantroponimet shqiptaro-serbe, te eilat jane te shumta neper keto dokumente. Keshtushohim se femijet e tyre fillojne te marrin emra sllave, ndersa prinderit e tyre i kane

ruajtur emrat e vet te paster shqiptare (per shembull: Radisllavi dhe Kojiea, bijteGjonit; Radovani, bir i Gjinit; Gjini Shqiptar; Radisllavi bir i tij; Bogdani, vella iGjinit; Radisllavi bir i Gjonit dhe Bogdani biri i tij etj.). 77 Shkak i gjithe kesaj,

padyshim ka qene, ne njeren ane pushteti i forte politik i eili disa shekuj me radhee ka krijuar rrugen e vet te dhunes, duke qene i ndihmuar njekohesisht edhe nga

patrikana e Pejes; ndersa nga ana tjeter te katoliket ne te njejten kohe e kemi kierar -kine e parregullt kishtare, shpeshhere e shtypur dhe e ndjekur , vetem me disa qendrashpirterore, qe vizitoheshin rralle ndonjehere nga jashte. Athehere nuk eshte ves -htire te qellohet se eili element zakonisht nenshtrohet ne nje vend te perzier ku

bashkohet pushteti kishtar me ate shpirteror.

Sa i perket pjeses tjeter te Kosoves, Dukagjinit, kemi nje numer te madh tedeftereve te botuar . Nga keto shihet qarte se nuk ka nahije, e pothuajse as katundeku nuk kane jetuar shqiptaret katolike."

Situata eshte e ng jashme edhe me strukturen e popullsise se brezit k ufitar teMaqedonise. Ne fillim qeme te njoftuar vetem pjeserisht me te dhenat mbi ketovise. Permenden emrat nga viti 1455: Gjon Siromah, Nikolla Arnautin dhe MartinArbanas ne katundin Leunove." Me vone e kemi gjetur defterin e plote te vilajetitte Tetoves nga viti 1452/3 ne te eilin ne 60 katunde permenden edhe banoret shqip -tare katolike.

Njesoj ishte situata edhe ne regjionin e Kercoves, si dhe ne vet qytetin ku ne

gjysmen e pare te shekullit XV, nje e katerta e banoreve permenden si »mahalaArnavud«."»Malie defter « i vitit 1466/7 flet per katundet e rrethit te Dibres dhe jep nga

ndonje te dhene edhe nga ky regjion." Por dokumentet e vitit 1452/3 mbi vilajetine Shkupit." pastaj mbi vilajetin e Dibres se Eperme," te vilajetit Dolgo Berd085 dhete vilajetit Reka,86 na japin vertet te dhena impozante.

Le ti permendim edhe disa toponime te ketyre aneve, te eilat jane ruajtur derime sot. Keshtu per shembull: »keisha«, do te thote kisha (katundi Tuhin); »lugukeishes«, do te thote lugu i kishes (katundi Prapadishte); »vorret e preiftit, do tethote varret e priftit (katundi Tuhin); »livadhi i preiftit«, do te thote livadhi i priftit,

etj. 87. Bie ne sy perdor imi i rregullt i shprehjes »e preiftit« »e popit«. Shprehja e pare, pra i takon vetem klerit katolik , ndersa shprehja e dyte vetem atij ortodoksdhe sllav. Krejt kjo, ne menyre te qarte deshmon se dikur ne keto ane kishte prifterkatolike. Me vone islamizimi e ka keputur fijen e krishterizmit te shqiptaret e ketyreviseve, por kane mbetur shprehjet si deshmitare te gjalla te se kaluares.

Eshte me interes fakti se as kroniket turke e as ata te vendit nuk e kane theneasnje fjale te vetme per ardhjen e shqiptareve ne keto vise. Natyrisht do te ishteshume veshtire qofte edhe te mendohet se nje dukuri e ketille masovike te mund t' ishmangej syrit te kronikeve te atehershem dhe murgjve te vyeshem, te eilet kaneditur te shenojne edhe ngjarje shume me pak te rendesishme sesa qe eshte kjo.

Dihet po ashtu se levizje te popullsise ka pasur gjithrnone: njerez te nje vendikalojne ne nje vend tjeter , ren dom per shkaqe ekonomike dhe sociale. Por keto llojeleviz jesh, shperngul jesh dhe vendos jesh behen ngadale dhe pothuajse pa u vere jtur.

110



Shpernguljet ose dyndjet, perkundrazi, marrin k arakter tjeter : zakonisht i k us-htezojne faktoret e eaktuar te jashtem (Iufterat, terheqjet, ikjet para ar miqve). Keto

behen ne menyre me masovike, ne largesi me te medha dhe zakonisht nuk m beten pa u vere jtur , por pothua jse gjithmone shenohen nga kroniket, Le ta perkujto jmevetem shpernguljen e serbeve me Ar senie Carnojeviqin," si dhe te n je pjese te shqip-tareve ne te njejten periudhe."

Ne vitin 1573, Kosoven e shetiti udhepershkruesi francez Philippe du FresneKanaye, i perejellur nga ambasadori i tij, duke shkuar ne rruge per ne Kostandino-

poje. Ai verejti se ne Vuciterne ka shume xhami ja, ndersa ne Kacanik eshte n jekaravansara j shume i buk ur . Kanaye permend se ne Gryken e Kacanik ut qene tedetyr uar te udhetojne me kujdes te madh nga frika pre j ha jduteve dhe k acakeveshqi ptare (»assassini et malandrini Albanesi«), te eilet i sulmonin udhetaret dhe ka-limtaret tjere. Caushi i eili i percillte, u rrefente se si para disa diteve ne kete rrugeu vrane pese kadilere me krejt percjell jen e tyre."

Me ur dhrin e papes Gergurit XIII, ne vi tin 1584 ne per keto ane kaluan vizitue-sit apostolik e Alek sandar Komuloviq dhe Toma Raggi. Ne r a portin e tyre per men-den n je var g vendbanimesh katolike: Pr izreni, Shkupi, Mali i Zi i Shkupit, Jan jeva,

Novo berda, Prishtina dhe K r ushevei. Vlen te permendet se, per vec ne Tre pce, atagjeten katolike edhe ne dy katunde jashte qytetit (»Fuori la terra«)." Ne K rusheveshenuan se ek zisto jne pese k atunde te aferta me nga 1500 shqiptar e katolike, nesherbim te te cileve ishin tri prifterinj, Pervec kesa j, vizituesit e permendin edhe atese k eta katolike e k aue nje kishe antike (»Una ehiesa antica«}."

Edhe vete fakti per ekzistimin e nje bashkesie te ketille katolike te organizuarkaq mire, vetvetiu tregon shume. Nder sa lajmi per »kishen antike« flet edhe per atese at je kishin jetuar edhe te par et e tyre, nga te eilet e kishin trasheguar kete kishe.

Ne r ast te k undert, do te ishte veshtir e te paramendohet se pr e j kujt kane mundurta trashego jne shqi ptaret e permendur n je kishe te pershkr uar kesiso ji.

Kah f undi i shek ullit XVI, Antonio Gruni e per shkruan viziten e tij nepervilajetin e R umelise. Duke folur per vendet e banuar a nga shqiptaret, ne mes tjerashe pennend edhe »Monte Scardo«, do te thote Malin e sotem Sharr , ne af ersi tePrizr enit ne Dardani (Kosove) »i eili eshte i banuar me shume me shqiptare se meser be«."

Ne vitin 1610 keto vende i vizitoi argjipeshkvi i Tivarit Marin Biei (Mar inBizzi). Ne relaeionin e tij derguar Palit V, i permend edhe disa detaje te rendesis-hme. Thekson se ne keto vise te Serbise flitet »La lingua Dalmata«, por se eshte

perzier me gjuhen shqipe, e eila ka nje te folur te vecante (»ehe ha il suo idiom par tieolare«). Kete ai ka mundur ta thote pasi ne Prizren besimtar eve vendas u

kishte folur pa perk thyes, qe do te thote ne g juhen shqipe. Po ashtu se vinte ngafamullia ne te eilen shumiea e besimtareve e f litnin te njejten gjuhe, prandaj supozo-het se edhe ai vete e dinte kete g juhe."

Vetem 13 vite me vone keto te n jejtat vise i vizitoi edhe pr izrenasi PjeterMazrreku. Per qytetin e tij te lindjes thekson se ka 12.000 turq, por se pothuajse tegjithe jane shqiptare (» ... quasi tutti Al banesi«). Edhe per katoliket, te eilet ishinafer 200 persona, thuhet se i perkasin k eti j po pulli (» ... di questa nazione«). 95

Ne letr en perc jellese derguar kar dinalit Ludovist, per mend edhe shume ka-tunde shqiptare te rrethit te Prizrenit (» ... molti villaggi d'Al banesi attorno a Prise-ren«) . 96

I njejti vizitues i permend edhe shqiptaret e Shk u pit, pastaj disa katunde (» ...aleuni villaggi«) ne rrethinen e Novoberdes per te eil at me te drejte mund te thuhet

111



se i tak onin te njejtit popull, si dhe gr u pin e te ardhur ve ne Prishtine, perkatesishtne Pr okuple."

Gjeografi dhe udhepershkr uesi turk i shekullit XVII, Haxhi Kallfa, i eili evizitoi Pr izrenin, verteton se banoret e tij ishin shqiptare."

Evlia Celebiu i njohur , shkruan se banoret e Vuciternes flasin shqip dhe tur -qisht. Po ashtu thekson se ata » Nuk dine ta f lasin gjuhen boshn jake«." Ndersa perShkupindhe banoret e tij njofton se » ... Flasin kr yesisht shqip dhe ne gjuhen r ume-·like«.'JOo . .. ..

Duk e i per cjellur deshmite e bur imeve te per mendura, na imponohet ky per -f undim: at je k u jetonin besimtaret, bashke me ta gjendeshin edhe prif ter injte dheipeshk vijte e tyr e, te eilet k ujdeseshin per nevo jat shpirterore te besimtareve te vet.Ver tet kleri sh peshher e qe i ndjek ur , i burgosur , i debuar , ndersa besimtaret te lene pas dor e dhe te detyr uar te marrin aksione edhe kunder besimit te vet. Kishat dhef altoret e tyre i grabitnin, i rrenonin dhe i digjnin. Por megjithate.qendruan nepershume shek u j te rende deri ne ditet e sotme. Nekohet shkaterruese, per shkak teshume veshtiresive dhe pr oblemeve, pjesa me e madhe eketyre besimtareve e lanef ene e te pareve tetyr edhe e pranuan fene islame. Pra eshte e ditur se para ardhjesse osmanli jve, banoret shqiptare te ketyre viseve i takonin fese katolike.

Shenimet

L Jir eöek-Radonic, o p. cit., I, 124, 137, 152, 157.

3. I n je jti II, 90.

4. I njejti, I, 110.

5. I nje jti, H, 33, 36.

6.Le t'i perrnendim vetem disa: K osanöic L, Novo pazar ski sandzak i njegov etniök i pr o blem, Beo-grad 1912; Tornie J. N., 0 Amautima u Star o j Srbiji i Sandzaku, Beogr ad 1913; Cvijic J., La peninsule

balkanique. Geogr a phie humaine, Paris 1918; Erdel janovic J., Makedonski Srbi, Beograd 1925; DjorgjevicT. R ., Stanovnistvo u Srbiji posle Velike Seobe 1690. g., ne: G NC XXXVI (1927), 1-27; Nedeljk ovic D.,Gornjor ekanska etno psiholoska grupa, ne: GSND XIII (1934), 83-129; R a jcevic S., Antropogeogr afska ietnoloska pr ouöavan ja Metohiskog Podgora i Prekoruplja, ne: GSND XIV (1935), 209-212; Lutovac M., LaMetohija, etude de geogra phie humaine, Paris 1935; Filipovic S: M., Has pod Pastr ikom, Sarajevo 1958;Bar jak tarovic M. R ., R ugova, Sr pski etnografski z bor nik , kn. LXXIV, Naselja i por eklo stanovnistva, knj.36, Beograd 1960. et j.

6. Jir eöek c., Romani u gr adovima Dalmaci je tokorn srcdn jeg vek a, ne: zbor nik K . Jir eöek a 1I.Beograd 1962, 49-50.

7. Sto janovic Lj., Svetogorski akti, biografije i pohvale, letopisi i r odoslovi, ne: Spomenik SA N III.Beograd 1890, 9.

8. Milojevic M. S:, Deöansk e hrisovulje, ne: GSUND, II odel., lib. XII Beogr ad 1880, 24; Istoriski

Institut NR Cr ne Gore, Imenik geogr af skih naziva srednjovek ovne Zete, TItogr ad 1959, 105.9. Stankovic P. T., op. cit., 122 e permend k atundin qe quhet »U jimir «.

10. Elezovic G., Reönik kosovsko-metohiskog dijalekta I, Beogr ad 1932.

11. Hadzi begic H. - Handzic A. - Kovaöevic E., Oblast Brankovica, opsir ni katastarski po pis iz1455. godine, Sar a jevo 1972, 113 (r netej: Oblast Br ankovica).

12. Jir eöek-Radonic, II, 275: »Ova j naziv je starinsko sr psko ime«.

13. Pur k ovic dr M. Al., Po pis sela u srednjevekovnoj Sr bi ji, Sk o plje 1940, 152.

14. Milojevic M. S., op. cit., 128.

15. Novakovic St., Zak onski spomenici sr pskih drzava sredn jega veka V, Beograd 1912, 688 (metej:Zakonski spomenici). Per poziten e fshatrave, shih: Jastrebov L S., Stara Serbi ja i Albani ja, Spomenik SKAXLI, Beograd 1904, 72; Daniöic D., R jeönik ... , II, 32.16. Novakovic SI., Selo, Beogr ad 1943, 114.

112



17. Ivic P. - Gr kovic M., Deöanske hr isovulje, Novi Sad 1976, 247, - Per menden edhe: »Lesev dol«,Milojevic M. S., o p. eit., 283, - Jo lar g Pr izrenit, »Ber isin dol«, S pomeniei II, 376, et j.

18. Novakovic SI., o p. cit., 41.

19. Ivanovic R., Deöanski k atuni, IC III, Beograd 1952, 262.

20. Purkovic dr M. Al . , op. cit., 8; Ja jicic M., Osnovno jezgr o drzave Dejanovica, IC IV, (1952-53),Beogr ad 1954, 229, 231, 235.

21. Vasil jevic Hadzi dr J., Juzna Star a Srbi ja I, 1909,268-269. K y emer tim s'eshte i rr alle: ne ger-madhat e manastirit te Stefan Dushanit ne Tr eskave, me 1 shtator 1334 permendet nje fshat i humbur»Ar banas«, shih: Spomeniei IV, 91, bilj. 44; ne rrethinen e Pr ile pit, afer katundit Dupjacan dhe Ne br egove,

gjende j lokaliteti »Arbanasi«, Spomenici IV, 90 bilj. 42; ne vitet dyzet te sh. XV per mendet ne rr ethinen e Novoberdes to ponimi« de Trupovstiea in Al banezi«, Hr abak B .. Du brovaök a naseobina u k o paoniökomrudniku Belom Br du, Ogledi, Beogr ad 1953, 58 bilj. 12; edhe ne r egjistr at turk e 1455 e g je jme k atundin»Arbanasi«, dik und ne rrethinen e Lla pit, O blast Brankovica, 299. E veme ne pah k etu se vete perber ja eemer timit na sh pie te lashtesia e ti j, d. m. th. ne kohen k ur jane kri juar , g jithsesi ne kohen e par a ardh jesse tur qve.

22. AAl. II, 29-30 ur . 108 ne shenimin; Shuff lay dr M., o p. cit., 62, 152.

23. Ivic P. - Grkovica M., o p. cit., 80.

24. Milo jevic M. S., o p. cit., 72.

25.Ivic P. - Gr govic M., op. eit. 88; ne fshatin vlleh Blat'eu k a jetuar edhe »Gon Arbanasin ssinovi«. S pomeniei III, 377.

26. Safar ik J., Hr isovul ja ca ra Stef ana Dusana, k ojom osniva manstir sv. Ar hangela Mihaila i Gavr ilau Pr izr enu godine 1348, Glasnik Drustva sr bsk e slovesnosti XV, Beogr ad 1862, 303.

27. Grujic R . M., Liöna vlastelinstva srpskih er k venih pret postavnika u XIV i XV vek u, ne: GSNDIII, SK o pl je 1934, 63.

28. Novak ovic St., Zakonski s pomeniei, 423.

29. Ibid., 684.

30. Gr ujic R . M., Gusar i na Sveto j Gor i i Hilandarsk i pir g Hrusija od XII-XIV vek a, GSND XIV,Sk o plje 1934, 30.

31. Novakovic SI., o p. cit., 579.

32. Ibid., 578.

33. Gru jic dr . R. M., Vlastelinstvo Svetoga Dordja kod Skopl ja od XI-XV veka, GSND I/l, Sk oplje

1925, 73.34. Novakovic St., op. eit., 578.

35. Ibid., 660.

36. Gr u jic dr R . M., Polosk o-tetovska epar hi ja i manastir Lesak , GS ND XII Sko pl je 1933, 48.

37. Solovjev A., Oda br ani spomeniei sr pskog pr ava od XII do k r a ja XV veka, Beograd 1962, 150--152; Dok lestic L j., Kr oz historiju Makedoni je, Izabrani izvori, Zagr eb 1964, 48-49.

38. AAl. II, 11-13 ur . 46; Novak ovic SI., op. cit., 688.

39. Spomeniei III, 377, 378, 379, 380 etj.

40. Stano jeviö St., Liöna imena i nar odnost u Sr bi ji sredn jega veka, ne: Juznoslovensk i f ilolog VIII,Beograd 1928-1929, 154.

41. Jir eöek-R adonic, I, 300.42. I bid., I, 86.

43.Veshtir e mund te k uptohen sjell jet e disa pr if ter in jve, te eilet vinin ne kete dioqeze nga visettjer a. Ata, me f jale te t jer a per shk aqe te pak uptueshme jane perpjek ur t'i »k ulr ivo jne- dhe t'i »ndr eqinformat tr adieionale te emrave, te eilet ishin r ren josur dhe per dor eshin te shqi ptaret k atolik e. Keshtu p. sh.emri Zef eshte shenuar ne li br at e amzes si Josi p, G jon si Ivan, Shtjef en si St je pan, Luig j si Alo jzije, G jerg jsi Jur aj etj. Nuk k emi mundur ta kuptojme se eilat qene motivet qe i nxitön per nje ve prim te tille.

44. Gr and jean, Le r egistr e de Benoit XI, Par is 1905, 126; Theiner A., Monumenta Hungar iae I, 408,ur . 649; Potthast A., Regesta pontifieum Romanorum inde a b anno MCXCVIII ad annum MCCCIV, !. II,Berolini 1875, 25299 dhe 25300.

45. Theiner A., o p. ei!.,I, 701, nr . 1061: » ... Sane vener a bili fr atr i nostro Sergio ... per ee pimus ...Prisren, Nova beida, Tr e pte, Ianeva, Copor ieh. Plane, Ostaeia ... quae a f idelibus christianis diver sarumlinguar um inha bitantur «.

113



46. Innocentius VI Pp .. epist. »Dilecti filii«. Stephano R egi R assie: x .•• nulla persona ecclesiasticavel mundana lations vel alios f ideles ejusdem ecclesiae r eba ptizar e .. pr esumet«, ne: Theiner A., Monu-menta Hungariae II, 8-9, nr . 16.

47. Ljubic S., Listine III. Zagr eb 1872. 186: »Cum ... Stephanus. qui se caesarem seu regem R axiefacit ... nonnullos chr istianos in eius r egno habitantes per vim et violenciam ad eius per fidiam er infidelitatemtrahat, iposque pr eter et contr a f or mam ecclesiae 5a ptizar i in chr istianae f idei non modicum detrimentum«.48.Farlati, VIII, 2.

49. I njejti VII. 16-17.

50. Eubel I, 439.

51.I nje jti IV, 307 nr . 1; » ... ha be batque alias Ecclesiam Metr o politanam, sanctae Vener andaedicatam, et hodie in Moscheam ver sam a Tur cis ... « , Baudr and M. A .. Lexicon geogr a phieum, in quouniver si orbis ur bes, Pr ovinciae, R egna. Mar ia et Flumina R ecensentur , Par isiis 1670, 174, 1.

52. Fermendzin E., Iz prave god. 1579-1671 tiöuce se Cme Gar e i stare Srbi je, Starine JAZU XXV,

Zagreb 1892, 197.

53. R adenie J., R imsk a k ur i ja i juznoslovensk e zemlje od 16 do 19 veka. Beogr ad 1950, 512.

54. Tadic J., Dubr ovöani po Juznoj Srbiji u XVI stolecu, GSND VII-VIIU3-4. SK o plje 1930.

55.Antol jak S., Pr ilog prouöavanju rrgovaök ih veza izmed ju Du brovnika i SK o pl ja u 15. i 16. stol je-CU, Godisen Zbomik na Filoz. f ak . na univerzitetot vo Sko p je. Istorisk o-filoloski oddel. k n. 10--11 (1957-1958), br . 3, pose ban otisak Skop je 1959. 1 sqq.

56. Jireöek -R adonic. II, 178, bilj. 3.

57. Ibid., 101-102, 193.

58. Dinic M., Za istori ju rudar stva u sr ednjevekovnoj Sr biji i Bosni, I, Beogr ad 1955, 43.

59. I nje jti, op. cit., II. 41-42.

60. Jor ga N., Notes et extr aits pour ser vir a l'histoir e des Croisades II, Paris - Bucurest 1916, 66;Jireöek -R adonic, II, 366.

61. Jireöek -R adoniö, U, 330.

62. Vinaver V., Tr egtaret e R aguzes ne Kosove e Metohi. Per par imi IU, Pr ishtine 1961, 151.

63. Jirecek-R adonic, II. 390.

64. Ibid., 404.

65. Dime M., o p. cit., H, 93.

66. I n je jti, iz Dubrovaök og ar hiva I, Beograd 1957. Li brin e 64-te te Miha jl Lukareviqit duhetanalizuar thellesisht. Shume emr a dhe toponime te shenuara aty na udhezo jne lidhur me kete, shih p. sh.f .: 38, 40, 42, 47, 48, 50, 51, 52, 53. 62,63,64.65,67.68.69.71. 78. 79, 81, 85 etj.

67. Handzic dr . A., Nekoliko vijesti 0 Arbanasima na Kosovu i Meiohi ji sredinom XV vijek a. Sim- poziumi per Sk ender bene, Pr ishtine 1969, 208.

68.Dime M. J., o p. cit., I, 2. 27., Na duket se do te ishte qendr im arogant. dyshimi ne per k atesinekombetare te ketyre per sonave: Gonaz Arbanexo de Hropsinzi, Gon Mali (Gjoni Vogel"), Gon Vranaj,Gergas (G jerg jash?), Zata j, Gonaz de Hr o psinzi Ar banexo, Gur ag de Gon Arbanexo chr uzmar , Andr ia _ 'ikolich Arbanexo, Llex (Llesh) ... de Gur chouzi (Gurkuqi?) dhe shurne te tjer e, Ibid 38. 50, 62, 65, 8I.

69. R iza j S., Disa te dhena antr o ponirnik e e to ponimik e m bi po pullsine e K osoves nö shekujt XIV-XV ne dr iten e bur imeve osmane, ne: Onomastik a e K osoves, Simpoziumi 25-27 shkurt 1977, Prishtine19-9. 158.

70. Fili povic N., Iz istorije Novog Brda u drugo j polovini XV i prvo j polovini XVI vek a, GID BiH,Sar a jevo 1954, 73.

71. Dinic M. J., op. cit., I, 7. bilj. 32.

72. Riza j S., Rudarstvo Kosova i susednih k r a jeva od XV do XVII vek a, Pristina 1968, 174.

73.Hadzi begic H., Handzic A. - K ovaöevic E.,Oblast Br ankovica. Opsir ni k atastarsk i po pis iz 1455~e. Sara jevo 1972.

74. I bid., XIII nga par athenia.

75.Emr at si: Smilj, sin Berise, Milos, brat Betise; Stepan, sin Morine; David, sin Saljeva; Radihna,Varica: Stanisa, njegov sin; K rasnic, njegov br at etj. f lasin per rr enjcn e perbashk et, f isin nga i cili e- prejar dhjen secili: Berishe, Morine, Shal jane, Kr asniq, et j., shih: Oblast Br ankovica, pp. 24, 29, etj.

76. I bid., 205.7. I bid., 205-206.

114



78. Pulaha S., Nahija e Alfun - Ilise dhe po pullsia e sa j ne f und te shekullit XV, G jurmime al bano-

logjike, Seria e shk encave histor ik e 1-1971, Prishtine 1972, 193-242; I nje jti, Defteri i r egjistrimit te sanxha-kut te Shkodres i vitit 1485, Tir ane 1974; Zir ojevic dr . Ov.Vuöitr nsk i i Prizr enski sandzak u svetlosti turskog po pisa 1530/31 godine, Gjurmime albanologjike 2, 1968, god. VII, Pr ishtine 1969, 103-116; Pul aha S., Kra-hinat verilindore te sanxhakut te Dukagjinit-Hassi dhe po pullsia e tyr e ne g jysmen e dyte te shekullit XVI,Gjurmime al banolog jik e, Ser ia e shkencave histor ik e II, 1972, Pr ishtine 1974, 185-291; I nje jti, Qytetet er r af shit te Duk ag jinit dhe te K osoves gjate gjysmes se dyte te shek. XVI ne driten e te dhenave te reja teregjistr imeve k adastr ale osmane, G jur mime al banolog jik e, Seria e shk encave histor ike IX, 1979, Prishtinö1980, 11-43, etj.

79. Palik r useva G. - Stojanovski A., Etniök ite pr ilik i vo sever oza padna Makedonija vo XV vek , He1-2 (1970), 35, 39.

80. Tur sk i dokumenti za istor ijata na mak edonskiot narod. Opsir en popisen defter od XV vek , tomIII, pod r edakcija na Metodija Sok olovski, Skopje 1976, 37, 141 (rnete j: Tursk i dokumenti).

81. Palikr useva G., Stojanovski A., op. cit., 37.

82. Palik r useva dr . G. - Stojanovski dr A., De bar ska oblast u sezdesetim godinama XV veka (naosnovu jednog savr emenog turskog izvor a), Simpoziumi ... , Prishtine 1969, 181-194.

83. Tur sk i dok umenti III, 148-280.

84. Ibid., 291-316.

85. Ibid., 366--388.

86. Ibid., 392-409.87.Trifunovsk i dr . J. F., Kiöevsk a kotlina. Seoska nasel ja i stanovnistvo, Skoplje 1968, 6, 9; Murati

Q., A pelativat toponomik e nö to ponimine e K ercoves, Onomastika e Kosoves ... , Prishtine 1979, 343-1.88. K ostiö M., Prilozi istor iji srpsk o-arbanask og ustank a 1689-1690, Arhiv za ar banasku starinu,

jezik i etnologiju, k nj. IIII, Beogr ad 1924, 16; Tor nie J. N., Deset godina iz istor i je srpskog naroda i crkve pod Turcima (1683-1693), Beograd 1901, 159-161.

89. Djordjevic T. R., Seo ba sr pskog naroda sa Balkanskog Poluostr va 1690, Godisnjica Ne, kn j.XXXVI, Beograd 1927, 3-4.

90. Sar nardzic R., Beogr ad i Srbija u s pisima f rancuskih savremenika XVI-XVII veka, Beograd1961, 129-130.

91. Fermendzin E., E pistolarum.ac relatitonum Alexandri Komulovic et socii, de statu ecc1esiaecatholicae Al baniae, antiquae Serbiae et bulgariae, summa, Acta Bosnae potpissimum ecc1esiastica cuminsertis editorum documentorum r egestis ab anno 925 usque ad annum 1752; MSHSM 23, Zagabriae 1892339-340.

92. Ibid.

93. Historia e popullit shqiptar I, Pr ishtine 19692, 366.

94.Raöki F., Izv jestaj barskog nadbiskupa Mar ina Bizzia 0 svojem putovanju god. 1610 po Arbana-sko j i Staroj Srbiji, Starine JAZU 20, Zagreb 1888, 135 (rnöte j: Raöki F., Izv jestaj),

95. Draganovic K ., Izv jesce apostolskog vizitatora Petra Masar echi ja 0 prilik ama katoliökih narodau Bugarsk oj, Srbiji, Srijemu, Slavoniji i Bosni g. 1623. i 1624. Starine JAZU 39, Zagreb 1938, 28.

96. Ibid., 7, 11.

97. Ibid., 28-32.98. Novakovic SI., Hadzi kalfa ili Catib Cele bija, turski goegraf XVII veka 0 blakanskom poluostrvu,

Spomenik SK A XVIII, Beograd 1892, 36 - Mendon per shumicön e banor eve.

99. Celebi E., Putopis. Odlomci 0 jugoslovenskim zeml jama (perk thyer nga Shabanoviq M.), Sara- jevo 1979, 276. - Ndoshta mendon per shumicen e banor eve.

100. Ibid., 288.

115



DIOQEZA E PRIZRENIT DHE TITULLAR ET

E SAJ

Fillet e kesaj dioqeze nuk i. dime. Sipas autoreve te vjeter k ishtare , r enjet esaj arijne deri ne shekujt e pare te krishterizmit. Shkas per kete mendim je p f r ag-menti jo mjaft preeiz ne letren qarkore, I ne te eilen permenden nje var g i peshkvisheduke filluar prej Durresit e deri ne Epirin e Ri dhe Epirin e Vjeter , k u permendetedhe »Paulus episeo pus Prinatenus«. Por kjo nuk na e garanton saktesine e duhur

per ta kerk uar ne kete mes edhe ipeshkvin e keti j qyteti.? Ne bulen e Bazilit II (1020) permendet edhe Ipeshkvia e Prizrenit, e cila aso

kohe ishte nen juridiksionin e argjipeshkvise se Ohrit, edhe pse detajet tjera nuk injohim lidhur me titullaret e saj. 3 Ipeshkvijte e kesaj kohe duhet gjithsesi te nume-rohen me prifterinjte e Prizr enit, sepse ende nuk ishte koha e shke putjes per fundim-

tare midis Kishes se Perendimit dhe te Lindjes, prandaj nuk kishte as pr ovizion tedyfishte. Ne kohen e perandorit bullgar Kalojanit (1197-1207), u pushtuan shume toka

bizantine, midis te eilave permendet edhe Shku pi, Prizreni, Tivari etj., me c'r astkuptojme edhe per ernrin e ipeshkvit te atehershem te Prizrenit A br ahar nit, i eili

bashke me ipeshkvijte t jere provinciale e nenshk r oi letren te eilen ia der guan pa pesInocentit III.4

Nuk e dime ende se sa zgjati kjo gjendje dhe c'ndodhi me ipeshk vin A braham.Por dihet se Prizreni ne vitin 1214 perfundimisht r a ne duart e pushtetit serb." Argji-

peshkvi i Ohrit Dhimiter Homatijani ne vitin 1220 i dergon argjipeshkvit ser b Saves,

leter protestuese, sepse ky e kishte debuar ipeshkvin e Prizrenit i eili ishte zgjedhursipas kanonit (supozohet se ishte gr ek), dhe ne vendin e ti j e kishte eaktuar nje tjeter(serb)."

Nga e njejta kohe e kemi edhe letr en e Inocentit IV, i eili me 12 prill te vitit1253 u shkruante sufraganeve te kishes se Tivarit dhe me kete r ast u urdheronte qeta pranojne me respekt te obligueshem Gufridin nga rendi i vellezerve te vegjel, teeilin ua kishte eaktuar si arg jipeshk ev Selia e Shen jte, dhe se nda j tij me plote deshir ete jene te degjueshem." Ver tet, ne leter nuk permenden me emr a se eilet ishin k etasufragane te argjipeshkvise se Tivarit ne ate kohe. Por, Far lati pa medysh je thek sonse midis tyre ka qene edhe ipeshkvi i Prizrenit."

116



Nga k jo periudhe nuk i dime emrat e ipeshkvi jve te Pr izr enit, por pak mevone na par aqiten nje var g titullar esh me r adhe. I pari midis tyre ka qene K onradi,anetar i rr egullit dominikan, te cilin e hasim prej vitit 1313-1320. Kete e trashegoiBenedikti pr e j vitit 1335 der i ne vitin 1338. Per kete te f undit dihet se ka qendr uarne Avinjon (Avignon). Pas vdek jes se ipeshkvit G jon, per te cilin pervec emrit dimevetem se ka vdekur ne vitin 1363, Urbani V e emeroi ipeshkev te Pr izrenit RobertWorksorpin, nga rregulli i er emiteve te Shen Agustinit. Ky Roberti i Pr izrenit ishtesufragan i shume ipeshkvijve, duk e filluar prej vitit 1350 e deri ne vitin 1375. K eti jnumri duhet t'i shtohet edhe n je titullar me emr in Gulielm, i cili g jithashtu ishteanetar i rendit te er emiteve te shen Agustinit. 9

Krahas ipeshkvi jve te permendur duhet theksuar edhe disa r r ethana dhe tedhena, qe do ta ndr iconin me mire g jend jen e atehershme te dioqezes. Per disa ngatitullaret thuhet se kane jetuar ne Avinjon. Nga k jo mund te deI se e kane pasurndoshta te pamundur te rrezidojne ne dioqezen qe ua kishin cak tuar , dhe pr anda j

perkohesisht kane ndejtur jashte. Par nje e dhene e vitit 1363 thote se ipeshkvi iPr izrenit kishte paguar 50 flarin j ne llogari te ark es qendror e te papes me rastin e

pr animit te bules se emerimit te tij, gje qe flet m jaft qarte se k y titullar ishte negjendje te mir e materiale. IO Vetem njem bedh jete vite me pare, ne te n je jtin liber egje jme nje te dhene t jeter , edhe ate per i peshk vin e Shkupit, per te cilin thuhet seu lirua nga tak sa e rendomte per shkak te varf er ise.!' Ndoshta k jo e dhene flet perGjonin e vitit 1363? Eshte shume veshtire te vertetohet k jo. Ne qof te se nuk eshtefjala per te, atehere jemi te detyruar qe numrit te permendur te ipeshkvijve t'iashtojme edhe nje titullar me te n je jtin emer. Nuk gje jme te dhena per ate se ku jetoidhe veproi ipeshk vi i cili e pagoi taksen e permendur . Por do te na k ishte ndihmuarshume dhe do te ishte e dobishme per ta per caktuar gjendjen ne vete dioqezen.

Ne bur imet profane hasim ne te dhena, te cilat pa medysh je e permendin edhenje ipeshkev te Prizrenit. Ky ishte »frater Johannes episco pus Pr isrenensis«. Ky,

si pas te dhenave te pak ta qe jane r ua j tur , par a se te vdiste me 16 dhe 17 korr ik tevitit 1375, f r ancesk aneve ne Stone u la kater libra dhe disa paramenta, edhe ate menderrn jetesimin e Pal Vollces. i cili qe har tues i testamentit."

La jmi tjeter eshte pak me i vonshern. Bonifaci IX, me 12 shkur t 1404 e erner oin jef are Gjer g j Panduzin, anetar i rregullit dominikan, si ipeshkev te dioqezave te

bashk uar a k anonik e »Pr iscensi et Bendensi«." Edhe pse ka edhe mendime te k un-derta, meg jithate njohesi i mire i historise shqiptare te kesa j per iudhe, Millan Shuf -f lay, konsideron se kjo Priscensis duhet te lexohet Prisrensis. Nga kjo do te dilte setitullin e Prizr enit, per disa shkaqe te vecanta e te veshtir a, e mor i ipeshk vi i afertStefanensk i." Perndryshe nga letra e papes kuptojme se paraardhesi i Panduzit, qe

i peshkvi Andrea, i cili ne vitin 1387 e mor i mbi vehte obligimin e pagimit te taksesse rendomte me rastin e marrjes se bules."Pas kesaj, selia e i peshk vise mbeti e z brazur afer dy shekuj, pr andaj per k ete

kohe nuk gjejme k urrfar e lajmesh per i peshk vi jte e Pr izrenit. Qysh ne vitin 1596, besimtar et k r ishtere te ritit latin te ketyre aneve ker k ojne dhe e lusin Seline eShenjte qe t'i vizitoje Pjeter Salinati, sepse kishin m betur gjate kohe pa predik uesdhe rrefyes. Ka qene edhe propozimi qe ate Pjetri te emer ohet ipeshk ev i besimta-reve te Ciprovcit dhe rrethines me titullin e ipeshk vit te Shk upit.

Selia e Shenjte i k ishte par asysh te gjitha k eto lajme. A jo i gr umbulloi tedhenat dhe ne rastin me te per shtatshem, ne vitin 1618 ipeshkev te Tivarit e emeroi

P jeter Katiqin. Ne dok umentin e papes thek sohet se k jo dioqeze g jendet ne regjionin

117



e te pafeve (»In partibus infidelium«) dhe se jane pa bar iun e vet. Mete j, permendetedhe a jo se kisha e Pr izrenit eshte suf r agane e argjipeshkvise se Tivar it." K atiqitnjekohesisht iu besua edhe administrata e i peshk vise se Beogradit. Ai disa he re i beri vizite asaj dhe per kete i dergoi raport Selise se Shenjte. At je perjetoi shumedite te veshtira duke hyre ne konflikte me tr egtaret dubr ovnik as, te eilet aso kohekishin kolonine e vet ne Beograd. Per shkak te kuf ijve te par regulluar te dioqezave,shpertheu nje k onf likt midis tij dhe arg jipeshkvit te Tivar it Marin Bieit. Farlati ekarakterizoi Katiqin si njeri me f r yme te paqete. Pas ketij konf likti, Pali V e nderroi

dhe e rivendosi ne Beograd. Vdiq ne nje kuvend te Bosnes, ndersa ne vitin 1621 egjejme shenimin se kishte vdekur ."

Ne seline e z br azur te dioqezes se Prizr enit, ne vitin 1622, u pr opozua bir i iketij vendi Pjeter Mazrreku, vik ar i dik urshern i ar gji peshkvise se Tivar it, e me voneedhe i P. K atiqit. Par , duke qene se ai prej pr illit te vitit 1623 e filloi viziten nepervendet ballkanike si vizitator i pa pes, mbet te shugurohet tek me 31 maj te vitit1624. Ateher e e per f undoi udhetimin e tij te gjate, dhe K ongregates i dergoi njeraport te gjere mbi te gjitha nevo jat dhe problemet e katolikeve te atjeshem."

Pjeter Mazrreku ne relaeionin e vet ne menyre te thuk et e per shkr uan gjendjenne dioqezen e atehershme te Prizrenit. Me dashuri te vecante dhe me plote dhimbjeflet per katundet e rrethinave te Prizrenit, ku kishte shume k atolike, por qe per fatte keq jane te shty pur nga tatimet e medha, per ck a shumiea kalo jne ne fene islame.Ben verejtje se ka nevoje te madhe per prifter in j dhe ipeshk vij te vendit, te eilet dote mundnin me lehte t'i predikonin ketij populli, do t'i kuptonin nevojat dhe shpir tine tij ne keto kohe shkaterruese. Propozon hapjen e shkollave dhe te seminareve kudo te shkolloheshin gjeneratat e r e ja dhe keshtu do te sigur oheshin barinjte shpirte-rore."

Pas f alenderimit qe shprehu Marin Biei per poziten e ar g jipeshk vit te Tivarit,ne vend te tij u emerua Pjeter Mazrreku te eil in Kongregata e njihte mire per matu-rine e tij, aftesine pr ak tike dhe aftesite tjera. Me 16 shtator te vitit 1624, vetem tremuaj e gjysme pas udheheqjes me dioqezen e vendlindjes se vet, u emerua argjipes-hkev i Tivar it dhe pr imas i Ser bise." Vdiq me 27 nentor te vitit 1634 ne Shkup kuedhe u varos."

Si ipeshkev i ardhshem i Prizrenit permendet Gjon Pozhegu. K a lindur nePozhege te Sllavonise ne vitin 1605. Nenshkruhej rendome si »fra Giovani da Poseg-gha Bosnense«, gje qe do te mund te na tregonte edhe per prejardhjen e tij. I perki-ste rregullit te franceskaneve. Sipas te dhenave me te eilat dis ponojme, me propozi-min e argjipeshkvit te Tivarit Gjergj Bardhit, Kongregata e Propagandes ne vitin1642 e emeroi ipeshkev te Prizrenit."

Disi qysh ne fillim Gjonit i humbet cdo gjurme dhe per te nuk na -k ane mbeturkurrfare lajmesh qe mund te vertetohen. Per shkak te zhdukjes se ketille enigmatike, jane bere perpjekje te ndr yshme qe te ndricohet rasti i tij. Sipas disave, Gjoni uzhduk kur unis per ne Rome ne shugurim." Sipas disa te tjer eve kjo ngjau kur arritine dioqezen qe ia kishin eaktuar , sepse at je, gjoja, turqit e zune dhe e vrane." Ndoshta ne baze te ketyre fakteve te pavertetuar a ai njihet si »ipeshkev martir «."Por askund dhe askush nuk na jep te dhena te sak ta per martirizimin e tij. Megjitha-te, si duket ka vdekur ne Rome, edhe ate para shugurimit te tij ipeshkevor.f Kyeshte sigurisht edhe shkaku se pse nuk e gjejme ne kronotaksen e barinjve te Prizre-nit, sepse qe vetem i emeruar , por jo edhe i shuguruar .

Ne vitin 1650, Inocenti X, e emeroi ipeshkev te Prizrenit Franjo Sojmiroviqin. Nga teksti i dokumentit te Papes del se Sojmir oviqi eshte pasardhes i drejtperdrejte

118



i Pjeter Katiqit." Kjo na bind edhe me shume per f aktin se Gjon Pozhegu meg jithatenuk ka qene i shugur uar si ipeshkev i Prizrenit.

Vitin tjeter , me 1651, Kongregata e Propagandes e emeroi Andrea Bogdaninargji peshkev te Ohrit. Duke i pare rrethanat ne dioqezen e vet, Bogdani e luti Kon-gregaten qe t'ia le jo je mundesine te bano je ne Janjeve ose ne Prishtine."

Duke qene se kufijte e ketyre dy dioqezave nuk ishin eaktuar ende, ndersaBogdani me shume qendronte ne keto vise se sa ne Oher , atehere erdhi deri temosmarreveshja rnidis tij dhe ipeshk vit Sojrniroviq. Si duket afer a shpertheu edhene o pinion, gje qe mund te shihet qarte edhe nga nje leter te eilen besimtaret e

Novoberdes ia kane derguar Kongregates ne vitin 1653. Ne kete leter ata luten qea jo ta emeroje njerin nga ata per ipeshkev te tyre, se pse qe te dyte nuk mund te

jene njekohesisht m bi nje numer kaq te vogel besimtaresh."Per ta analizuar ne hollesi dhe per ta zg jidhur konfliktin, Kongregata e emeroi

Mark Krizin si vizitator te vetin apostolik . K y duheshte t'i studioje rrethanat neter r en, ta kerkoje mendirnin e te dy prelateve, dhe t'i paraqese pro pozimet e veta

per zg jidh jen sa me te suksesshme te konf liktit. Vizitatori i ftoi te dy ipeshkvijte permarreveshje, por ai i Prizr enit nuk iu perg jigj fieses. Ne mbeshtet je te raportit dhemendir nit te vizitatorit, ne vi tin 1655 ne Rome u mblodh komisioni i vecante i kardi-naleve i eili e shqyrtoi kete rast dhe i eaktoi kufijte rnidis ketyre dy dioqezave. Nevendirnin e ketij kor nisioni permenden edhe vendet te eilat do t'i shtrohen jur idiksio-nit te n jer it dhe tjetr it ipeshkev. 30 Eshte me interes te theksohet se te gjitha vendetgjendeshin ne veri te Shk upit, ne dioqezen e sotme Shkup-Prizren. Vertete se jur i-diksionit te Bogdanit i mbeti edhe territori i arg ji peshkvise se Ohrit, por ask und nuk

per mendet se ndonje vend i kesaj ipeshkvie nuk ka katolike.Kryei peshk vi i Sof jes Peter , me 10 shkurt 1655 nga Ciprovei ia dergon Kongre-

gates letr en m brojtese ne dobi te vendasit te vet Fran Sojr niroviqit, por pa sukses." Nuk shkoi shume kohe dhe Kongregata e Propagandes e rivendosi i peshkvin

So jmiroviq ne fronin e Ohrit, ndersa Aridrene e emer oi arg jipeshkev te Shkupit. "Sipas te gjitha g jasave, ne kete konflikt me ne fund fitoi pikepam ja me e log jik shme:Bogdani, ishte i lindur ne kete vend, e n jihte gjuhen, adetet dhe shpirtin e po pullit,

prandaj m beti ne mesin e popullit te vet, ndersa Sojr niroviqi u dergua at je k u do teishte pak me afer atdheut te vet, prej nga me lehte do te kujdesej per besimtaret evet te shka perderdhur .

N je vit me vone, Bogdani autor izohet t'i udheheqe edhe te g jitha dioqezat ezbrazura te ter ritorit te Serbise se atehershme. Me kete, ar gjipeshkvi i Shk upit emor i r olin e ar g ji peshkvit te Tivarit per te gjitha viset e hapsires se Serbise.P

Prej ketij momenti pushon te veproje Dioqeza e Prizrenit, e eila me nuk per -

mendet. Me aktin e emerimit te Bogdanit si argjipeshkev, ne te vertete eshte bere bashkimi i te dy dioqezave ne nje territor .

Shenimet

1. Mansi, VII, 791.

2.Farlati, VII, 234, 236; Qysh Holstein mendonte se Pr isna duhet te lexohet Priniana. Le QuienH, 201 kujtonte se behet Ijale per ipeshkvin e Drishtit (Prinatenus, per kat. Drivastenus).

3. Novak ovic st., Ohr idsk a ar hie piskopi ja u poöetk u XI vek a, Glas SKA, 76, Beogr ad 1908, 1-62.

4.Theiner A., Monumenta Slavorum, I, 129: »humilis episcopus sanctissimi episcopatus Prisdini

Abraham«, Weidenbach, Calendarium hist. chr ist., Regens bur g 1885, 276-277.5. Grujic dr R. M., Polosk o-tetovsk a eparhija i manastir Lesak , GS ND XII, Skoplje 1935, 45.

119



5. 6. Pitra J. B .. Analeeta sacra er ciassiea spicilegio Solesmensi par ar a

7.Bullarium Fr anciscanum R omanorum pontificum constitutiones.tribus ordinibus Clarissarum, et Poenitentium concessa I, R omae 1759. 653 DI .

8. Far lati, VII, 42.

9. Eu bel I, 409.

10. Hober g H., Taxae pr o communi bus servitiis. Ex libris obligation um a b anno 1295 usque adannum 1455 confectis, Cittä dei Vaticano 1949, 98.

11. I bid., 108.

12. Shufflay dr M., op. cit., 196.13. Bremond P. F., Bullarium ordin. fratr . Pr aedicator um TI, R omae 1730, 457.

14. AAl. II, 76 nr. 326; 230 DI. 747.

15. Eubel I, 488.

16.Du jöev 1., Sof ijskata katoliök a arhiepisk o pija prez 17 vek . Izuöavanje i dok umenti. - L'arcivesco-vado cattolico di Sof ia nel secolo XVII". Studio e documenti, Sofi ja 1939, 121-122 nr . XII.

17.Far lati, VIII, 205.

18. Dr aganovic dr K ., Izv jesce apostolsk og vizitatora Petra Masarechi ja 0 prilik ama k atol. nar oda uBugar skoj, Srbiji, Srijemu, Slavoni ji i Bosni g. 1623. i 1624., Star ine JAZU XXXIX, Zagreb 1938, 2.

19. I bid; Tanime, e kemi theksuar se Selia Shen jt, ka ber e cmos me sa k a pasur mundesi t'i mbroje, perter ije dhe perparo je katoliket e ketyre viseve edhe ne kohet me tc veshtira. Nderkaq, k ur u k rijuan

kushtet r eale, me 1618 P jeter Katiqi emerohet i peshk ev i Pr izrenit, me detyre qe ta udheheqe edhe vendine Iir e te dioqezes se Beogr adit: Dujcev 1., op.cit., 121. Ndersa, me themelimin e Kongregates se Pr o pagandösme 22. 06. 1622, punet f illuan te shk ojne kah e m bar a: Collectanea s. Congr egationis de Pr o paganda FideI, Romae 1907, 2-4. Me f jale te t jer a: per cak tohen kufi jte e dioqezave; ipeshkvijt emerohen rregullisht; njenumer i konsider ueshem nga djemte e vendit edukohen ne koleg jet e Propagandes (Fermo, Lor eto, Urbano); jane botuar mjaf t libr a ne gjuhen popullor e: litur g jik e si dhe eduk ativo-r elig jioze etj.

20. R adenie J., Rimska kur i ja i juznoslovensk e zernl je od XVI do XIX v. Beogr ad 1950, 36.

21.Fermendzin E., Iz pr ave god. 1579-1671 tiöuce se Cme Gore i star e Sr bije, Star ine JAZU XXV,Zagreb 1892, 12 (rnete j: dokumentet).

22. Pandzic B., L'o per a della S. Congr egazione per le po polazioni della Penisola Balcanica centr ale,neo Sacrae Congregationis de Pr opaganda Fide memoria rer ur n, vol. I/2 (1622-1700), Rom-Fr eibur g-Wien1971, 305.

23. Fermendzin E., Acta Bosnae potissir num ecclesiastica cum insertis editor um documentorum rege-stis ab anno 925 usque ad annum 1752, MSHSM XXIII, Zagabriae 1892, 449 DI. 1370 (metej: Acta Bosnae).

24. Buturac dr J., Katoliöka crkva u Slavoni ji za tur skog vladanja, Zagr eb 1970. 94-96.

25. Buturac J. - Ivandi ja A., Povijest K atoliöke Crk ve med ju Hrvatima, Zagr eb 1973, 170, 359.

26. R adenie J., op. cit., 234.

27. Dujöev 1., op. cit., 136-137 nr. XXIII.

28. I bid., 138 nr . XXIV.

29.Ferr nendzin E., Acta Bulgar iae ecclesiastica ab a. 1565 usque ad an. 1799, MSHSM XVII, Zaga- briae 1887, 225-226. (metej: Acta Bulgar iae).

30. Juridiksionit te i peshkvise se Prizrenit i jane lene keto vende: » ... videlicet Priseren, Pecchiam,

Iacovam, Hocciam, Rogovam, Hostr osu ppium, Letagni, Sigieciar n, Bettuccium, Deavagni, Sogagni, Scevarn,Tunich, Coius, Suarrecam, Planeam, Liu bogna Chisagni, Sum bi, Tu bisdam et Gianam ... «, gje qe deshmonse ne te g jitha keto vende kane [etuar k atoliket, shih: Martinis de R ., Juris pontificii de Pr o paganda Fide I,R omae 1888, 284.

31. Fer mendzin E., Starine XXV, 187-191.

32. Ibid., 194.


120



IPESHKVIJTE E KESAJ PERIUDHE

Nuk mund te themi se kjo do te jete nje liste e hollesishme mbi ipeshkvijte ekesaj periudhe. Shpesh permenden vetem emrat ose gjejme vetem te dhena fragmen-tare. Prandaj s'mund te thuhet se kerni arritur t'i gjejme dhe t'i mbledhim te gjitha,sepse shekujt e stuhishem dhe k ohet e turbullta e kane bere te veten ne cdo pikepa-

mje. Ndersa shumica e bur imeve kishtar e qe i kemi neper duar, per kete jane osete varfera ose te paplota.

Ipeshkvijte e pare na paraqiten prej kohes se mbretit bullgar Kalojan (1204),ndersa kishen e udhehiqte atehere Papa Inocenti III (1198-1216). Ne letren qe iadergon papes argjipeshk vi i Belesbusdit Anastazi bashke me sufraganet e vet, egjejme edhe nenshkrimin e i peshk vit te Shkupit dhe te ipeshkvit te Prizrenit.'

Ne vi tin 1299, Papa Bonifaci IX e emeroi ipeshkev te Shkupit Gjonin, anetari rendit dominikan, i lindur ne Konstance. Por per shkak te r rethanave te veshtirane te cilat gjendej dioqeza e tij, ai jetonte ne Köln ku i ndihmonte ipeshkvit teatjeshem. Vdiq at je me 17 te tor 1321 dhe u varros ne kishen e rregullit te vet.? Per

te ka edhe disa te dhena te pasakta, p. sh. se u be ipeshkev tek me 1307, ndersadisa e quajne edhe »episcopus Scopulensis«.:' Por , Far lati dhe te tjeret, duke u mbes-htetur ne burimet me te vjetra thote se k y, G joni, numeroher ne mesin e ipeshkvijvete Shkupit ne Serbi."

Ipeshk vi tjeter i Shkupit eshte Gjon Lemegu. Ishte anetar i familjes se domini-kaneve dhe profesor i rregullit te vet. Ne fronin e Shkupit u caktua ne vitin 1327.5 Sipas disave qe i promovuar dicka me heret, me 7 dhjetor 1326.6 Sipas n je letre tedates 21 korrik 1328, Gjoni i qe rekomanduar abatit benediktin qe ne argjipeshkvinee Kölnit t'ia lere ne dispozicion disa te mira te kuvendit per ekzistence.? Farlati nai sjell edhe aktet konsistoriale, ne te cilat pervec te dhenave themelore mbi Gjonin,theksohet edhe ajo se dioqeza e Shkupit aso kohe ishte drejtperdrejt e nenshtruarKishes se Romes (Ecclesiae R omanae immediate subjecta«). Perndryshe G jon Le-megu ne kete detyre erdhi si pasardhes i Gjonit te dyte, i cili vdiq ne Köln. Me kete,ne burimet romake u vertetua edhe paraardhesi i tij, i cili shkaktonte huti te disaautore. Pra Gjon Lemegu ne k ete fron erdhi me rekomandimin e argjipeshkvit teKölnit dhe u ndihmua nga ky ne cdo pikepamje prej vitit 1331 e deri kur vdiq me1351. 8 .

121



7. 8.Per punen dhe veprimtarine e ti j ne argji peshk vine e Kölnit na jane r uajtur

vetem disa te dhena te imeta. Keshtu k u pto jme se ne vitin 1329 e shuguroi lterin eShen Lukes ne vendin e quajtur Grevenbroieh. Ne te njejtin vit u be zevendes iargjipeshkvit te Kölnit »in Pontifiealibus et Spiritualibus« per qytetin dhe dioqezene Kölnit. Ne vitin 1331, »Joannes Seopiensis episeopus« e shuguroi kishen dominika-ne, ndersa ne vitin 1333 edhe nje kishe tjeter me emrin »Corpus Christi«, si edhevarr et ne Köln.9

9.Pas tij, i peshkev i Shkupit u be Friderieus Retersbeke, edhe ate ne vitin 1351.

10.Per te na n jofton shkur timisht Wading: »Pas vdekjes se Gjonit, Kishes se Shk upit iueaktua Fr ider ik Retersbek e«.'? Farlati na sjell edhe dy te dhena me pak te r endesis-hme m bi te, se ishte g jer man dhe se i tak onte rregullit te minoriteve (franceskane-ve)."

11.Gjon Ka jode, rregulltar i Shen Anselmit, ne f r onin e Shk upit er dhi ne vitin1352, pasi u falender ua par aardhesi i tij Frederiku."

12.Gjon Sieberg, murg eistereit, u emerua ipeshkev i Shkupit me 23 tetor 1354.13.Jetoi ne dioqezen e Kölnit ku edhe vdiq ne kuvendin e r regullit te vet te quajturVeterismontis me 30 shtator 1366 Y Kuvendi Vetus Mons eshte po ai qe e quajneAltenberg, dhe gjendej ne territorin e dicqezes se Kölnit.14 Per Gjonin nuk gjejme

te dhena tjera, por e kemi te ruajtur epitafin e tij."14. Ne vitin 1389, si titullar te dioqezes se Shkupit e hasim Her manin, i eili ishte

sufragan, do te thote ndihmes i argjipeshkvit ne Mainz." Po ne kete vit, si qe dihetngjau Beteja e Kosoves, af er Prishtines se sotme, pas te ciles erdhen kohe edhe mete veshtir a per te gjithe te krishteret e ketyr e aneve, edhe ate disa shek uj me radhe.

15.Anton Teramin, nga rendi i vellezer ve te vegjel, e emeroi titullar te dicqezesse Shk upit, Bonifaei IX.17 Duke e per mendur Antonin, Wadingut i ka ik ur nje edhene e pasakte, pra dioqeza e Shk upit \ eshte »sub arehiepiseo po Prestamen«.

Ndersa emrin Prestamen e sh p jegon duke thene se a jo eshte Prishtina, ose ndoshtaPrizreni." Zg jidh jen e ketille Farlati e hodhi si te pasakte. Sipas tij, Pr estamen duhet

lexuar si Preslavensis, do te thote Mareianopolis, qytet ne Bullgari. Gjithsesi i sakteeshte sh pjegimi i fundit. Par kesaj te fundit, qysh ne shekullin XV, nuk i gjejme measnje gjur me ne burimet kishtare."

16.Me 12 gusht 1402, Bonifaei IX e emeroi ipeshkev te Shkupit murgun eister eitRobert Towtin.i" Abaeia e tij ame ishte Dowlyswel, per katesieht Dunkeswell." Pasti j ne f r onin e Shk u pit v jen Alberti. Nuk kemi te dhena as k urfar e gjur mash tjera

per te. Sipas disa shk r imeve dei se ka qene nune i pa pes." Na eshte rua jtur letra eGergurit XII nga viti 1409, e quajtur »salvuseondusetus« me te eilen i r ekomandon»Albertum episeopum Seo piensem« me krejt percjellesit e tij, kalor esit dhe kern be-soret." Permendet edhe a jo se Al berti ne vitin 1310 gjendej ne Shk u p."

17.Gjon Heidin, anetar i rendit dominikan, po ashtu par aqitet si i peshkev i Shku- pit por nuk eshte vertetuar viti. Oe ndihmesipeshkev ose si flitej ateher e, sufr agan iipeshk vit ne Bam berg. Vdiq ne vitin 1466.25

18.Gjysme shekulli nuk gje jme asnje emer ipeshkvi, as te ndonje titullari tjeter tekesa j ane. Tek me 10 nentor 1518 Leoni X e emeroi Benedikt Warsalunin ne fronine Shkupit." Far lati sjell edhe disa te dhena per te, duke u mbeshtetur ne aktetkonsistariale. Keshtu k upto jme se Benedik ti para se te emerohe j, qe lektor i kishesne Bac, ndersa ne i peshkvine e Shk upit u emer ua »in parti bus inf idelium«. I qele juar ta r uaje benef icionin qe e kishte pasur deri atehere. Me le jen e i peshkvit tevendit, mund t'i kryente » pontificalia« nö qytetet dhe dioqezat e Bosnes. Nuk ishtei obliguar te shkonte ne i peshkvine e vet pasi at je e kishte te pamundur te afrohej."

122



Ne fronin e Shkupit, Benediktin e trashegoi vendasi i tij hungarez, ShtjefenZakalynczy, te cilin Juli III e emeroi ipeshkev me 3 gusht 1554.28 Sipas Farlatit, njevit me pare emerimi e gjeti si kanonik ne Estergon, ku edhe metej vazhdoi ta keterrogen e vet. I qe lejuar , te mos jete i detyruar te shkoje ne dioqezen e vet per shkakte kushteve te veshtira." Per te dime fare pak. Keshtu p. sh. ne vitin 1557 si gjykatesi deleguar ne nje fare procesi, per ta sqaruar nje ceshtje te abatit dhe te prepozititne Estergon, ai u nenshkrua atehere keshtu: »Stephanus Zakalynczy, ep. Scopiensissuffraganeus, et canonicus eccl. Strigoniensis«. 30

Titullari tjeter , i treti me radhe nga ky vend, eshte Fran Andreis, i cili uemerua me 20 korrik te vitit 1571. Para emerimit ka qene kanonik nö Posonje, pastaj edhe sufragan i ipeshk vit ne Estergon, te cilit rroga e ipeshkvit ia sigurontenga 200 dukate ne vit ne emer te sustentacionit.F

Nuk mund te konstatohet me siguri se kur ky e la fronin e Shkupit . Pasi mbetii zbrazur per nje kohe te shkur te, paraqitet titullari i ri Hiacint Makripodari, i renditte shen Dorninikut. Emerimi i tij eshte bere me 11 tetor 1649 dhe menjehere paskesaj u emerua edhe sufragan i ipeshk vit Estergon. E shuguroi Gjergj Lipay me 2 janar 1650.33 Ka lindur ne ishullin Hios ne Detin Egje. Per emerimin e tij u angazhuaFerdinandi i Austrise i cili per kete i shkroi Inocentit X me 20 korrik 1647. Perandorine leter thekson se Jeronim Stasser , pronar i i fundit i ligjshem i Kishes se Shkupit,falenderoi per fronin e Shkupit. Prandaj dioqeza tani »de jure et de facto« eshte ezbrazur. Duke e perdorur te drejten e tij te patronatit, per kete fron e rekomandoilektorin dhe predikuesin e rendit dominikan, Hiacintin. Ferdinandi prej papes e ker -koi vetem pelqimin, do te thote vertetimin per te zgjedhurin e vet, pa te ardhuramu jore, per cka do te kujdesej ai vete si patron, sepse dioqeza e Shkupit eshte»mere titularis«, e nga ana tjeter nje kohe shume te gjate gjendet nen shtypjen turkedhe se ipeshkvi jasht saj nuk ka kurfare te ardhurash."

Ne kete leter te Ferdinandit, permendet edhe titullari Jeronim Stasser . Sa i perket periudhes kohore, ekziston mundesia qe midis F. Andreisit dhe Hiacintit tegjendet vend edhe per te lartepermendurin Jeronim. Mirepo, aktet procesuale mbiemerimin e Makripodarit, e perjashtojne ate krejtesisht si titullar te Shkupit."

Disa au tore me te vjeter , vecanerisht dominikanet, mendonin se Makripodarika qene argjipeshkev." Por Farlati mire e ka verejtur se Hiacinti e kishte te pamun -dur te qendronte ne dioqezen e cila ishte vazhdirnisht nen kontrollin dhe shtypjenturke. Vetem pas vdekjes se tij, pasardhesit filluan perseri ta kene titullin e argjipesh-kvit, pra pasi u qe mundesuar qendrimi i perhershem ne seline e vet, per ta ruajturkeshtu kete dioqeze shume te vjeter." Kete ceshtje do ta zgjidhin me se miri aktetkonsistoriale, ku thuhet se Makripodari ka qene i emeruar vetern ipeshkev i Shkupit .Po ashtu edhe shuguruesi i tij, kryeipeshkvi Gj. Lippay e njofton Inocentin X mefjalet: »e kam shuguruar zotin e nderuar Hiacint per ipeshkev te Shkupit«, por nuk permend askund se fjala eshte per argjipeshkvin, perkatesisht argjipeshkvine."

Ne vitin 1659 mbreti i Hungarise e emeroi Hiacintin ipeshkev ne Canad dhene kete menyre mbeti i lire froni i dioqezes se Shkupit."

Ne burimet e kesaj periudhe i hasim disa persona qe e kane titullin e ipeshkvitte Shkupit. Prandaj duhet te kemi kujdes per saktesine e ketyre te dhenave."

123



Shenimet

1. Hunnuzaki E., Documente privitore la Istoria Romanilor I, Bueur esei 1887, 29 ur. 20 (möte j:Doeumente privitore); Theiner A., Monumenta Slavorum I, 29 ur. 45.


3. Bullar ium Ordinis Praedieatorum II, Romae 1730, 127.


5. Eubel I, 439.

6. Mollat G., Jean XXIII (1316-1334), Lettres eommunes VI, Paris 1912, 386.7. I njejti, op. eit., VII, Paris 1914, 341.


9. Binterim A., Suffraganei Colonienses extraordinarii, sive de saerae Coloniensis eec\esiae prope- piseopis, vulgo Weihbischöfen, syntagma historieum, Moguntiae 1843, 47-48.

10. Waddingus L., Annales Minorum VIII, Ad Clar as Aquas 19322, 88 ur. 75, XLII.


12. Eubel I, 439.

13. Binterim A., op. eit., 50 bilj. 2.

14. Janausehek P. L., Originum Cistereensium I, Vindobonae 1877, 29.

15.Binterim A., op. eit., 50 e jep epigramin si vijon: »Septembris mensis in fine me at Seo piensisPraesul ab hoc munda Joann., eoelos adeundo, Annus eum Chr isti C ter MLX., tr ia temis Juneta, sibi sistifeeit jungendo supemis«.

16.Eubel I, 439.

17. Farlati,VIII, 19.

18. Waddingus L., op. eit., IX, 253 ur. 206, XII.


20. Eubel I, 439.

21. Janauseek P. L., op. eit., 206.

22.Cordignano F. - Valentini G., Saggio di un regesto storieo dell'Albania, Seutari 1937-1940, 18nr . 436.

23. Theiner A., Monumenta Slavorum 1,347-348.

24. Peehayre A., L'archeveche d'Oehrida de 1394 ä 1767, ne: Echos d'Orient 39 (1936), 183.

25. Eubel II, 232.

26. I njejti, III, 294.


28. Eubel II, 294.


30. Peterff y C., Saera Coneilia Eec\esiae Romano-eatholieae in regno Hungar iae eelebrata a b annoChristi 1016 usque ad annum 1734, t. II, Possonii 1742, 8, 30.

31. Eubel III, 294.

32. Farlati VIII, 19.33. Fontana V., Saerum theatrum dominieanum I, Romae 1666, 292, eap. V, tit. 536.

34. Theiner A., Monumenta Slavorum I, 129-130; Farlati VIII, 20.

35. Dujöev 1., Il eattolieesimo in Bulgaria nel sec. XVII seeondo i proeessi informativi sulla nominadei veseovi eattoliei, ne: Orientalia Christiana Analeeta 111, Roma 1937, 112.

36. Bullarium Ordinis Praedieatorum VI, Romae 1735, 175.


38. Dujöev 1., op. eit., 122.

39.Hurmuzaki E., op. eit., V, 1, 2-3 ur. 3; VIII, 517 nr . 732; Calineseu G., Altr e notizie suimissionari eattoliei nei paesi Romeni, ne: Diplomatarium Italieum II, Roma 1930, 321.

40. Rasti i pare i ketille buron nga viti 1609. Ferd inandi II i Austrise duke u or vatur qe ta shperblejeate Dominik Andri jasheviqin, francesk an dubrovnikas, per sherbimet e ndryshme rreth organizimit te kr yen-

124



gr it jes ne Bosne dhe Her cegovine, ia r ekomandoi Palit V per ipeshk ev te Shkupit, shih: Radonic J., JeronimPastric, istor ik XVIII veka, Glas SAN CLX, dr ugi r azr ed 95, Beograd 1946, 77; me vone mbr eti i HungariseMateu II, e emroi ipeshkev te Shk upit, rnir e po K ur ia nuk e mir atoi, shih: Theiner A. Monumenta SlavorumII, 107, 108, 110.

Ne vitin 1623, ne f ronin e Shk upit gabimisht eshte perrnendur atö Albert Rendiqi, i cili me vone dote jete i peshk ev i Smeder eves (»Eminentissimi Patres de Propaganda Fide anno 1623 nono calendas Februarii

pr omeverunt ad inf ulas ponticales Scu pienses Fr atr em Al bertum, Raguseum, Minorum Regularis Observan-tiae, ne: Civetia M. Domenichelli T., Orbis seraphicus II/l, ad Cl ar as Aquas 1887, 556. I njejti A. Rendieme vone eshte emeruar ipeshkev ne Smeder eve, shih: Premr ou M., Serie dei vescovi r omanocattolici diBeograd, Studio storico com posto in base a documenti degli Archivi Vaticani (Estratto dal Periodico »Archi-vium Franciscanum Histor ieum« 17-18, Quaracchi 1925, 17.

Farlati k a f lakur kater emra te ketille; Joannes Hedvanius viti 1659, Joannes Andreas 1666, RudreasSzelius 1682 dhe Franciscus Chikulinus, shih: Farlati VIII, 20--21. I par i eshte e mundur te jete Joannes Ba pt.L. B. Heder vari, i treti Andreas Sczily, te cilin e hasim pr ane Joannes Gubasoczyt si »ipeshk vij te Shkupit«;

po ashtu edhe te: Ver ess A., Matricula et Acta Hungar orum in univer sitatibus Italiae studentium II, Buda- pest 1917, 44-45. Edhe perandor i Leo poldi I e erneroi me 1663 per prepozit te dioqezes se Akuiles GjonAndr e Destamber gun »alla chiesa di Sco pia in Ungher ia«, edhe pse qysh par a dhjete vitesh ishte i emeruarne kete seli Andrea Bogdani, shih: Radenie J., op. cit., 77.

125



ARDHJA E OSMANLINJVE

Pas f itor es ne Marice ne vitin 1371, per osmanlinjte u ha pen jo vetem dyert eBallkanit, por edhe te krejt Evro pes.'

Kryepr ifterinjte e Romes, duke e pare rrezikun qe u kercenohe j prej k endej, bene cmos per t'i pajtuar sundimtaret e krishtere dhe per t'i bashkuar ne nje Iufte

dhe rezistence te perbashket. Vetem ne kete menyre mund te zbr a psej rreziku imadh qe i ker cenohe j kr ishterizmit dhe Perendimit. Qysh n je vit me vone, ne pran-vere, Gergun XI i Avinjonit e thirri mbr etin e Hungarise Ludvigun dhe duk en eVenedikut qe t'i bejne balle for ces osmane dhe ta shpor rin nga terr itoret e pushtua-r a. Papa e per seriti edhe nje her e ftesen e vet nje vit me vone (1372) duke e zgjeruartani edhe te perandori grek , te perandori titullar latin, te venedikasit, g jenovasit,kaloresit ne Rod si dhe te disa tjere, por si duket pa sukses.?

Aso k ohe ne pjesen me te madhe te Kosoves sundonte Vuk Brankoviqi, edhe pse ne histori nuk eshte as pak e qarte se prej kur ek ziston territori i »zotit« Vuk . Nen administr aten e ti j permenden qytetet: Pr ishtina, Tr e pca, Vuciter na, Zvecani,

S jenica.' Pak me vone e zgjer oi territor in e vet duke ia bashkengjitur Prizrenin dheShkupin me r r ethine, qe der i atehere ishin nen sundirnin e mbretit Vuk ashin."

Edhe pse osmanlinjte per nenshtrimin e shteteve te vogla dhe principatave teBallkanit e perder en taktiken e tyre te njohur , atyr e u ndihmuan edhe disa rrethanatjera, te cilat i sollen shume vende dhe popuj deri te renia e shpejte dhe katastrof ale.Eshte e ditur se shume sundimtar e te atehershem, per t'i zgjidhur problemet e tyrete brendshme, kerkonin ndihme nga jashte. Te vetmit osmanlinjte aso kohe dispono-nin me nje ushtri te perher shme dhe te or ganizuar mire. Nga ana tjeter ne k etovende shpesh k ishte edhe asof are rymash te eilat, per zgjidhjen e k onflikteve midistyr e, me perpara i thirrnin ne ndihme osmanlinjte sesa vendet t jera kr ishtere. Nder sa

osmanlinjte ne fillim, per cdo ndihme te ketille, k erkonin shperblim minimal: vetemvasalitet dhe disa kushtezime tjera ne lufte dhe ne paqe."

Per ta zhdukur rr ezikun qe vinte nga osmanlinjte dhe per ta nderprere deper -tirnin e tyr e te metejshem, me 28 qer shor 1389, u be edhe n je perpjekje me luftene Kosoves, af er Prishtines, e njohur si Bete ja e Kosoves.

Sipas burimeve te asaj k ohe, ne ushtr ine e koalicionit antiosman mor en pjeseserbet, hungarezet, boshnjaket et j, dhe natyrisht edhe shqiptaret. Per pjesemarrjene shqiptar eve ekzisto jne fakte te qarta dhe mjaf t precize ne kroniken pak me te

126



vonshme shqiptare, ku theksohen emrat e princerve shqiptare te eilet i udhehiqninushtrite e tyre ne kete Beteje. 6 Keto fakte po perputhen plotesisht edhe me shkrimete shume raportuesve turq nga vendi i ngjarjes.' Edhe pse disa jane te prirur t'ikualifikojne keto te dhena si »krejtesisht f antastike«," vlen me kete rast ta kujtojmeate qe e shenoi pikerisht ne ate vit me 1389 Philippe Mezieres i eili thote se Amorati» ... ne po kete vit. .. pesoi disfate dhe u mund krejtesisht ne tokat shqiptare«.? Histo-riani i njohur franeez A. de Lamartine, ne vepren e tij te njohur »Histoire de laTurquie«, thekson se prinei serb Lazari qe ta lidhe sa me mire ushtrine e vet me ate

boshnjake, hungareze dhe shqiptare, u terhoq deri te mali shqiptar i quajtur Alba-nik ."

Beteja e Kosoves, se paku ne fillim nuk solli f itues. Por me lajmin mbi vrasjene sulltan Muratit, si dhe me perhapjen e disa la jmeve tjera te pa deshmuara, Evropaiu gezua f itores se madhe. Ndersa kur u perhap lajmi se ushtria turke u terhoq,Francezet ne k atedralen e njohur Notre-Dame e mbajten nje meshe falenderueseduke menduar se arrniku i madh u debua dhe u zhduk pergjithmone. LI

Por osmanlinjte posa e konsoliduan ushtrine, e vazalizuan krejt territorin eVuk Brankoviqit, zotit te Kosoves. Ai se shpejti u detyrua t'ua jep Shkupin (1392)te eilin osmanlinjte e shnderruan ne baze te madhe ushtarake, prej ku dergoheshinushtrite ne drejtim te Bosnes dhe ne veri kah Serbia dhe Hungaria." Keshtu rane

pak nga pak nen kontrollin dhe sundimin turk edhe te gjitha viset tjera. Ne keshtjel-len e njohur te Zvecanit, per here te pare me 1399 permendet garnizoni turk meqefaliun e tij Feriz, i eili e udhehiqte qytetin." Te dhenat e mevonshme flasin seZvecani paska mbetur ne duart e turqve dhe se eshte shnderruar ne nje keshtjellekufitare ne drejtim te Rumelise dhe te Pashallekur te Bosnes."

Kete depertim te turqve per nje kohe te shkurter epengoi Timurleni, i eili nevi tin 1402 ne betejen e Angores, e zuri rob edhe vete sulltan Bajazitin." Per njekohe te shkurte popujt e Ballkanit munden te marrin pak fryme.

Kur ne vitin 1433 osmanlinjte u zbarkuan ne Danub, Eugeni IV perseri i thirrine arme te gjithe krishteret. Mbreti i Hungarise u shpalli menjehere lufte turqve.Bashke me te, si perfaqesues i papes mori pjese edhe kardinali Julio Cezarini i eilirne prezencen e vet do ta zgjonte interesimin e papes."

Afersisht ne te njejten kohe u nis flota krishtere ne drejtim te Levantit meqellim qe ta pengoje zbarkimin e foreave te reja armiqesore. Edhe ne kete tubimushtarak detar gjendej perfaqesuesi i papes kardinali Fran Kondulmeru."

Deri te beteja vendimtare midis ushtrise krishtere dhe osmane erdhi ne Varna,me 10 nentor 1444. Ketu ra mbreti Ladisllav dhe pjesa me e madhe e ushtrise se tij,si dhe kardinal Cezarini."

Me lutjen e Konstantin Paleologut, Nikolla V dergoi ndihme per mbrojtjen eKonstantinopojes, nen udheheqjen e kardinalit Izidor . Por per shkak te mospajti-meve midis mbrojtesve, qyteti ne vitin 1453 ra ne duart e osmanlinjve.'?

Krejt kjo flet per faktin se levizes kryesor i rezistences kund er forces deper -tuese osmane qe papa, i eili i afronte sundimtaret dhe organizonte lufta te reja.Eshte e qarte prandaj, se edhe pushtuesit e krijuan mendimin e vet te vecante perte, per te marre pastaj edhe qendrim perkates ndaj te gjitheve qe i perkisnin atij nevendet e pushtuara.

Prej qyteteve te Kosoves nga kjo kohe, me se shumti te dhena kemi per Novo- berden. Kjo edhe s'eshte cudi sepse si qe dihet ajo ishte e rrethuar mire me keshtjella

te njohura kudo, dhe me shpresen se ketu do te zmbrapseshin ushtrite e rrezikshmeosmane. Dhe me te vertete, osmanlinjte per here te pare e rrethuan me 1412. Bano-

127



ret e tij u mbrojten me plote guxim. Pas rrethimit te pasuk sesshem, turqit u detyruante terhiqen, per te per gatitur ushtri dhe plane te re ja.Tek ne vitin 1440, osmanlin jte per seri stacionohen prane mur eve te ketij qyteti, i cili per shkak te pasurise se xehe-ror eve te argjendit eshte qua jtur edhe »nene e qyteteve«." Pas nje viti r r ethim,turqit e pushtuan edhe kete qytet me 21 qer shor 144l.

Me perhap jen e la jmeve mbi de pertimin e ushtrise kr ishter e dhe suk seset e sajtö para, kur pra sulmoi Gjur agj Br ankoviqi dhe ushtria hungareze e udhehequr ngaGjon Huniadi i cili edhe depertoi deri ne Kosove, ateher e ne Novoberde shpertheu

k r yengritja kund er Osmanlinjve. Si duket, mater ialin per luf te e merrnin nga Du- brovniku. Por ushtr ia serbe dhe hungareze u munden afer Sitnices, ndersa k ryengri-tjen ne Novoberde e shoi qever itar i turk nga Pr ishtina. Qyteti per seri u plack it k r ej-tesisht."

Trag jedine me te madhe Novoberda e perjetoi ne vitin 1454, kur e rr ethoi perseri Mehmedi 11 Pushtuesi. Pas dyzet dite bombardimi me to pa te medhenj, qytetiu dorezua me 1 qer shor 1455. Osmanlin jte e thyen ujdine e ber e me marreveshjedhe i kursyen vetem xehtaret, nder sa pronaret i vrane, shume d jelmosha i moren jenicere, ndersa grate ua ndane ushtar eve si p jese te plackitjes. La jmi per r enien e Novoberdes, e shqetesoi Hungar ine dhe Italine, sepse ate e konsideronin si keshtjelleme te rendesishme per mbro jtjen e krishter eve ne kete p jese te botes. Me kete r stedhe shen Gjon K apistrani, me pik ellim dek lar oi: »Turqit e moren qytetin me temadh te Rashkes«. Pas kesaj, osmanlinjte e deportuan pjesen me te madhe te popul-lsise ne Stamboll dhe qytetin e Novoberdes e banuan me ardhacake turq. Me keterast e plackiten edhe »k ishen sase« ndersa ate te Zojes e lane pa k ulm dhe pa kum- bonare. Pak me vone k ishen e Shenkollit e shnderruan ne xhami."

Eshte ruajtur edhe rapor ti inter esant i shen G jon Kapistranit, i cili i shk r uanteKalik stit 111 per de pertimin e tur qve ne Serbi. Me k ete r ast e per mend edhe r eniene Novo ber des, nder sa per qytetet tjer a thote se jane shk r etuar ."

Pas Novo ber des, ne duart e osmanlinjve r a ne edhe qytetet tjer a te cilat dis iqene mbajtur deri atehere. K eshtu p. sh. Prizr eni ra me 1458,24 pas ti j edhe Lipjani."Per Vuciter nen thuhet se ra per fundimisht me 1454,26 nder sa Pe ja pak me vone me1462.27

Te gjitha k eto luftera dhe shkaterrime qe zgjaten disa vite, lane paso ja terenda ne banoret e Kosoves. Shumica u vrane, u shfarosen, disa iken nga f r ik a prejarmikut. K re jt baza ekonomike pothuajse u zhduk, ndersa po pulli mbeti i pakoke.Por ky ishte vetem fillimi. Roberia peseshekullor e solli te k eqia e tmerr e edhe mete medha, deri ateher e te panjohura.

Le ta thek sojme menjehere se kjo nuk ishte nje rober i e zak onshme, perkun-drazi, ishte nje lufte e panderpr ere plote pese shek uj. G jate g jithe k esaj k ohe, k y popull beri cmos qe t'i kunder veher armikut i cili per piqe j ta trete, ta shk a per der dhedhe ta shfarose organizmin e kr e jt nje vendi dhe te n je populli. Dhe me te verteteosmanlinjte me metodat e tyr e te njohura arr iten t'i degradojne shumef ish te gjitheata qe rane nen f uqine e tyre pushtuese: u sollen nje dek adence morale dhe intelek -tuale.

128



ISLAMIZIMI I KATOLIK EVE NE KOSOVE

Ende deri me sot nuk kemi ndonje studim qe da ta kishte paraqitur procesine islamizimit te anes tone me te gjitha dimensionet e veta.' Per k ete ekzistojne shumeshkaqe, por si duket me k r yesori eshte ky: materiali i paz buluar dhe i pabotuar

dokumentar , i shkaper derdhur neper ar kivat e shumta e vecanerisht neper arkivatturke dhe te Vatik anit. Deri sa kjo lende te mos grumbullohet dhe te perpunohetne menyre sintetik e dhe sistematik e, nuk mund te k emi deshmi te plota per islamizi-min, i cili me metoda s pecifik e dhe r ruge te vecanta eshte futur ne indet e po pullsisese ketushme.

Na inter eso jne shume sende nga ky ler ne, por ne rend te pare k jo: kur kaf illuar islamizimi i njer ezve tone; si eshte ber e kjo: me dhune ose me deshire, nemenyr e masovike ose individuale, si dhe shk aqet tjera eventuale qe e kane sjellea postazine e madhe dhe f lak jen e fese se te pareve te vet.

Eshte e ditur se ne f illim osmanlinjte nuk i detyronin popujt e nenshtruar qe

te islamizoheshin. Ky ishte, si theksohet, nje nga hapat e taktik es se tyr e ne kohene depertimit dhe te pushtimeve te medha, por gjithashtu edhe i stabilizimit ne vendete pushtuar a. Aq me shume ata u mbeshteten ne institucionet dhe strukturat e gjeturasociale ne viset e pushtuara dhe i res pektonin ato. Gjithashtu eshte e ditur se autor etislamike me deshire e theksojne parimin e Kur anit, sipas te cilit askush s'guxon meforce te te detyroje ta marrish fene.? Se si u veprua ne rastet e vecanta, kete e dimenga dok umentet e r uajtura, edhe pse as ne k ete aspekt nuk mund te bejme per g jit-hesime.:'

Ne periudhen e pare te pushtimit osman hasim edhe shume s pahinj te krishte-re. Eshte interesant se timarin e spahiut te k r ishtere mund ta trashegonte ndonjeri

nga djemte e tij, pa marre parasysh se a e ka pranuar fene e re ose ka mbetur ikrishtere. Natyrisht, edhe ai timar qe njehere i ishte dhene birit mysliman, ka mun-dur te k aloje ne du art e birit t jeter k rishter pa veshtir esi te duk shme, vetem ne qoftese keshtu deshironte dhe urdheronte babai."

Me k ohe k a filluar edhe diskriminimi nda j popullsise krishtere, vecaner ishtndaj asaj pjese e cila der i atehere k ishte pasur r ol te rendesishem ne jeten publike.Pr a, shumica e funksionareve te atehershem, r o jet e ndr yshme e vecanerisht shumicae mjeshter ve, e humben statusin e tyre te priveligjuar , pasi gradualisht zevendesohes-hin nga te tjere, edhe ate myslimane, qe sherbenin neper garnizonet e k eshjellave teshumta.

130



Eshte e e qarte pra, se banoret e qyteteve dhe te viseve f ushore, ne kushtet ereja qene te shtr uar cdo ndik imi, pr andaj edhe atij f etar . Katundi kishte qene dhekishte mbetur larg, i izoluar nga qyteti ne cdo pike pam je: jo vetem me largesine evet, por edhe me menyren e jeteses dhe me konser vativizmin e madh.

Ne fillim, rendem vetem sipas vendeve te percaktuara, ekzistonte nga ndonjeimam, i eili i kr yente lutjet e eaktuara me percjellesit e vet. Edhe ata rregullisht ishin

persona ushtar ake dhe pr andaj te lidhur me vendin e eak tuar , ashtu se territori iveprimit te tyre ishte i kufizuar . Por kur me vone filluan te ndertohen xhamiat, rnernezxhidet dhe teqet ne per kasa bat dhe katundet, feja islarne edhe me shume u af r uadhe depertoi ne shtresat e gjera.? Tek ne vitin 1537 ne Per andorine Osmane u shpallurdheresa qe ne cdo katund te ndertohej nga nje xhami dhe njekohesisht perfaqesue-sit e pushtetit duhej detyrueshem te premteve te r nermin pjese ne lutje bashke rnemasen e besimtareve.? Prej atehere fillo jue te paraqiten grumbuj te ndr yshem tedervisheve dhe mullave endacake, te eilet benin pro pagande te pander pr ere neperviset krishtere dhe kri jonin klime pr ozelite te raja e rober uar . 8 Me kalimin e kohes

pakesohej gjithnje e me shume numr i i punetoreve fetare k r ishtere. Keshtu, pikerishtkjo »hapesire e zbrazur « ofronte rast ideal dhe hapesire per predikuesit e rinj, sepseislami e kishte lehte te depertonte ne ato vise ku ndihej prezenea e dobet e puneto-reve fetare krishtere.?

Perndr yshe vete studjuesit turke na bindin se fillimi i islamizimit ne permasame te medha ne Ballkan eshte ne shekullin XV, qe pasta j te vazhdoje rne intensitetedhe me te rnadh ne shekujt e ardhshem.'?

Ne ndricimin e f enomenit te islamizimit te katolikeve te Kosoves sherbehemikryesisht me dy lloje bur imesh: turk e dhe te Vatikanit. Ata, natyrisht, k eto fakte tenderlikuara i shikojne ne menyre te vet dhe nga kendi i vet i veshtr imit, por neesence jane te verteta dhe ja pin plotesime te mir a.

a) Burimet turke

Me studimin e burimeve te gjetura deri me tani, ne Kosove per here te pare permenden myslimanet e kombesise shqiptar e ne vitin 1455, do te thote ne te njejtinvit kur Novoberda per fundimisht ra ne duart e Tur qise. Ketu, ne mesin e ulufexhi-njeve te keshtjelles se permendur , ne menyre te qarte theksohen edhe k eta persona:Tirnurtash Arnaut, Shahin Amaut dhe Dogan Amant." Shenja me e sigurte naeio-nale e tyre, tregon padyshim se eilit grup etnik i takonin personat e permendur.Vertet se per ta, kurr g je tjeter nuk permendet. pr andaj nuk mund te themi as atese aishin me prejardhje nga Novoberda, ose ndoshta ishin te ardhur .Gjithashtu nemesin e jenicereve-tufek xhinjve te k eshtjelles se Novoberdes permendet edhe njefare

Shahin Arnaut." I njejti burim tregon se ne nahijen e Vuciternes gjendej edhe Tirnarii Shirrnerda Arnautit." Ne kete regjistrirn, deri me tani me i hershem i zbuluarosman per nje pjese te Kosoves, nuk gjejme shume shqiptare t'e islarnizuar , si mundte konstatohet sipas ernrave te shenuar te popullsise se ateher shme.. Edhe ne defterin e dyte nga viti 1455, pra nga e nje jta per iudhe e hershrne, igjejme keto te dhena per viset tona: ne vendin Izvezhden (Zvecani i sotem), prane84 shtepive krishtere i gjejme vetem dy myslirnane. Po kaq shtepi i gjejme edhe neDimitrove (Mitroviea e Titos e sotme), pastaj ne katundet Rudari (Rudare), dheVidomir (Vidomoriqi i sotem), perkunder nurnrit shume me te madh, te mos themidominues te shtepive krishtere." Por pasi per keto shtepi askund nuk permendet se

kaue kaluar ne fene islame, nuk mund te themi asgje as per prejardhjen e tyre

131



naeionale. Por , te personi Jusuf Amaut padyshim shihet edhe perkatesia e tij etnik e.Per te thuhet edhe a jo se, e mbante timarin e nahijes se Jeleces."

Per regjionin e dik urshem te Brankoviqit, k emi me pak te dhena per perkate-sine e familjeve te medha dhe te njohura feudale te sistemit te timareve." Ne bazete defterit te perrnendur per »Vilajetin Velk «, per vitin 1454/5 , shihet se prej 170timareve, 27 ishin prona te spahinjve krishter e. Prane dhjeteve prej tyre, qendronshenimi » plak u« do te thote se edhe para ardhjes se osmanlinjve, keto prona i tako-nin klases sunduese. Per ndr yshe madhesia e timar eve te tyre ishte prej 500-10.000akce.'?

Ne mesin e spahinjve krishtere, te eilet kr yenin detyra te ndr yshme ushtarake,kishte edhe te atille qe vazhduan t'i kryenin detyrat e veta te meparshme edhe nenzoterinjte e rinj, vecaner isht ne per k eshtjellat e ndr yshme. Keshtu per shembull,derisa k eto detyr a ne Zvecan i k ryenin s pahinjte muslimane, ne Novoberde i kryenins pahinjte k rishter e. Si pas te dhenave te def ter it te permendur turk nga viti 1454/5 ,

ne Novoberde, pr e j 11 zemberek xhinjve, topxhinjve, dhe pushkaxhinjve, vetem njer imban emer musliman, topxhiu Karagjoz, pa shenime dhe shpjegime tjera." Pern-dr yshe, njohesi i mire irrethanave te kesaj kohe, supozon se ne Novoberde, si dei

nga studimi i deftereve te sanxhakut te Vuciternes per vitin 1477, nuk kishte musli-maue me banim te per her shem." Perkundrazi, edhe 20 vite me vone, si dei padyshimnga te dhenat e def ter eve te te njejtit sanxhak per vitin 1498 / 99 Novoberda ishteqytet i paster k r ishter ."

Gjendjen ne Prishtine e paraqet regjistrimi pershkrues i sanxhakut te Vuciter-nes nga viti 1477. Ne k ete k ohe, k y qytet kishte 9 mehalle, te eilat sipas emrave.tr egojne se kishin vetern popullsi krishtere. P ar , vetem per dhjete vite, do te thotene vitin 1487, per vec te g jitha mehalleve ekzistuese nga regjistrimi i meparshem.f iguron edhe mahalla e dhjete e qua jtur »Xhemati musliman«, me 51 shtepi." K a-tundi edhe mete j mbetej pothuajse i paprekur . Ne te vertete, vetern aty ketu hasim

ndonje person te rralle ose shtepi ne disa vise, te eilet e kishin pranuar fene e sun-dimtareve te rinj. Keshtu per shembull ne defterin e regjistrimit te Krahines Altun-Ili, ne rr ethinen e Gjak oves se sotme, ne vitin 1485 hasim raste sporadike te islami-zimit te k r ishter eve."

Pasqyre te ngjashme na ofron edhe »Icmal defter « i Sanxhakut te Vuciternes per vitin 1487, ne te eilin permenden disa katunde me banore myslimane. Per veckesaj, kaue qene edhe disa timariote »Amauda« ne nahijet e ndryshme te sanxhakutte permendur. 23

Depertimi i duk shem i islamizimit shihet nga regjistrirni i Sanxhakut te Vuciter-nes dhe te Prizr enit per vitin 1530 / 31.24

Ne te vertete ne kete defter nuk permenden emrat e katundeve, kuvendeve.kishave dhe te banoreve krishtere dhe myslimane. Par edhe keto pak te dhena te

perfshira ne te, tregojne qarte se islamizmi ishte ne ofensive dhe se perparonte mir e.Keshtu pra shohim se nö qytetin e Vuciternes ne kete k ohe kishte kater xhamia (ne

Novoberde, Tr e pce, Vuciterne dhe Prishtine). Per vec ketyre , permenden edhe 10mesxhide, do te thote f altore ose xhamia te lagjeve. Perm enden edhe dhjete imame.dhjete myezine, nje zavie (teqe) 11 kisha te krishtereve dhe 42 kuvende me gjithse j1084 katunde." Edhe pasqyra e shkurte e disa kadilleqeve me numrin e pershkruarte katundeve dhe regjistrimin e popullsise se s peeifikuar te tyre, te shtepive krishteredhe myslimane, si dhe pasqyra e hollesishme e qyteteve dhe e lagjeve te qyteteve.vetem e vertetojne supozirnin tone."

132



Defteri i rua jtur i Sanxhakut te Vuciternes nga koha e Sulltan Selimit H (1366-1574) na s jell te dhena te hollesishme per disa qytete te Kosoves, Ne Novo berdekishte gjithse j 354 shte pi, nga te eilat 216 ishin krishtere, nder sa 148 myslimane.Prishtina kishte gjithse j 521 shte pi, nga te eilat 212 ishin krishter e dhe 309 myslima-neo Janjeva f qinje kishte 259 shtepi, nga te eilat 217 krishtere dhe 42 myslimane.Vuciterna kishte 315 shtepi midis te eilave 87 ishin kr ishtere, ndersa t jerat 217 mysli-mane. Ne Tre pce jane shenuar 441 shtepi: 347 kr ishtere dhe 23 myslimane." Do teishte e tepert te thuhet se keta ishin banor e te myslimanizuar te vendeve te pennen-dura, se paku shumiea.

Per vec t jerash, per mendet se pikerisht Selimi H, krishtereve u eak toi taksa temedha. Por u premtoi se nga kjo ngarkese do ta lir o je cdo shtepi, ne te eilen me se

paku nje mashkull e pranon f ene islame. Ne kete menyre numri i myslimaneve terinj u rrit dukshem. Dhe njekohesisht thar mi i islamit u fut ne shume familje k r ishte-re.28

Keshtu shohim se ne qytetin e Prizrenit ne vitin 1591, shumicen e banor eve e perbenin myslimanet. Qyteti aso kohe numeronte 532 zoter te shtepive, nga te eilet304 paraqiten me emr a myslimane nder sa te tjer et 228 me emr a krishter e." G jendjaeshte e ng jashme edhe ne k r ejt nahijen e Pr izr enit si edhe ne ate te Hoces, kushumiea e zoter ve te shtepive jane r eg jistr uar me emra myslimane."

Per gjendjen e K azase se Pejes, kah fundi i shekullit XV, ne te eilen perfshihejnahija e Pejes, Suhogerlles dhe Altun-Ilit, ne baze te burimeve qe i kemi, e f itojmekete pasqyre: nahija e Pejes kishte 196 k atunde me 1196 zoter te shte pive, nga teeilet p jesa me e madhe ishin te fese krishtere. Ne nahijen e Suhogerlles kishte gjithsej28 katunde me 949 zoter te shte pive, ndersa nahija e Altun - Ilit kishte 51 katundeme 916 zoter te shte pive, nga te eilat pjesa dominuese ishin banore k r ishter e dhevetem nje numer i vogel, te mos themi fare i paket, muhamedane."

Ne pjesen ver ilindore te Sanxhak ut te Duk agjinit, te eilin e per benin tre njesime te vogla administr ative, te qua jtur a nahi je: Rudina, Domestiqi dhe Pashtriku, negjysmen e dyte te shekullit XVI eshte kjo gjendje: br enda 20 viteve numri i shtepivemyslimane prej 29 u shtua ne 73, ne nahijen e Rudines; ne nahijen e Domestiqit prej89 ne 198 dhe ne nahijen e Pashtrikut pr e j 186 ne 399.32

Vertet ne kete defter askund nuk permendet se eilit rit fetar krishter i tak onin banoret e ketushem, por duk e u nisur nga emr at e tyre, nuk eshte veshtir e te kupto-het se per eilet eshte f jala."

Ne qofte se u kthehemi per seri qyteteve te Kosoves, ato ne g jysmen e dyte teshekullit XVI e kane kete pasqyre te perkatesise tetare:"

Qyteti Popullsia myslimaneShtepi Te posamyslimanizuar

Po pullsia krishtereShtepi Beqar e Vejusha

PejaG jakovaPrizreniVucitemaPrishtina" Novo berda'"Janjeva"Trepca

Gjakova

143

8320

228

307

1384194

5

20

30

31

14141311

1545237

97

247228

247

35345

2

1037

17

9329

17

5310

14521

133



Eshte e ditur se ne perandorine osmane, xehtaret ishin te mbrojtur me teashtuquajturin »K anun tö saseve«. Sipas tij, xehtareve u ishin dhene shume te drejta,qe nuk i k ishin zimmite tjera, pra r aja. Keta nga ana t jeter , shtetit ia siguronin pr odhimet shume te nevojshme xehtare, pa te eilat nuk mund te mbahej aparati imadh ushtarak osman." Edhe atehere kur ne vendet e ateher shme xehtare hasimmjaft shte pi myslimane (Novo ber de, Janjeve, Tr epce), konsiderojme se ose ishin teardhur , ose ishin vendas, por jo xehtare qe nuk ishin te detyruar ta pranonin islami-zmin, pra po pullate tjeter e eila e k erk onte shpetimim ne islamizim.

b) Burimet e Vatikanit

Ne burimet osmane, si thame edhe me pare, ask und nuk permendet perkatesiaf etare e banoreve dhe e vendasve te qyteteve dhe k atundeve te ketyr e aneve. Pran-da j eshte e nevo jshme qe te per piqemi te kupto jme dick a me shume per kete nga burimet e Vatik anit. K eto te dhena te nevo jshme na i japin r a portet e vizituesve dhete ipeshk vijve te ndr yshem, te eilet ua der gonin r elaeionet e veta kongregatave kom- petente te R omes.

Edhe pse ekzistojne edhe r aporte me te hershme dhe te hollesishme mbi gjen-

djen e katolikeve ne keto ane, ne ketu do ta paraqesim vetern ate qe v jen ngagjysma e dyte e shekullit XVI (1584).

Vendi i pare qe permendet ne kete rapor t eshte Pr izreni. Per vec pershkrimitte k ishes, e eila e mahniti shkr uesin, nuk g je jme kur r far e te dhena tjera per ketevend. Ne Shkup kishte 60 fr yme katolik e , per te eilet kujdesej nje kapelan. Famulliae Malit te Zi te Shkupit (Montenegro di Seo pia) per fshinte kater katunde me 500 besimtare. Per ta k ujdese j nje ka pelan. Janjeva numeronte 100 e me shume fr yme, por ask und nuk permendet se sa ishin katolike ne mesin e tyr e. Pasta j permendet Novo berda (Nuovomonte) me 600 f r yme, e eila kishte dy kisha. Ne Trepce (Trepe) jetonte bashkesia katolike e perber e prej 400 besimtareve, me n je or atorium dhe nje

prift. Jashte qytetit gjendej edhe nje k ishe e bukur prane dy katundeve me rrethdyqind banor e. Edhe per keta k ujdesej nje prift. Ne Prishtine, Novi Pazar , Prokupledhe Nish kishte afer 254 katolik e, nga te eilet 50 ishin shqiptare, ndersa te tjeretishin tregtar e dubrovnikas. Per Pr ishtinen nuk eshte shenuar nurnri i sakte i besimta-r eve, por theksohet se at je rr egullohet nje oratorium per besimtaret e vendit. Frag-mentet per K rushevein dhe rrethinen zgjo jne interes te vecante. Per vec qytetit, nerr ethinen e tij kishte edhe pese katunde, prane njer i tjetrit, ne te eilat jetonin 1.500shqiptare k atolike. Per nevojat e tyre shpirterore k ujdeseshin tre prif ter inj: njeri neqytet ku gjende j nje kishe mjaf t e rregulluar, nder sa dy te tjeret neper katundet e permendura te eilat e kane nje k ishe antike (»Una ehiesa antica«) dhe nje orato-

rium."Bie ne sy se ne kete r ap or t nuk permenden viset midis Gjakoves dhe Pejes.Pse eshte bere k jo, eshte veshtir e te thuhet nga vet raporti. Ndoshta Selia e Shenjtederi ateher e e k ishte bere nje rapor t te k etille per k ete r eg jion? Ose do te ishte mei ar syeshem supozimi se vizituesi eshte detyruar t'i permbähet mar shutes ashtu si ieshte eaktuar me f erman."

Te dhenat tjer a i kemi nga viti 1610. Vizituesi Marin Biei argjipeshkev i Tiva-fit, me kete rast na sjell hollesi te reja. Ne Prizren kishte 30 shtepi latine (pra kato-lik e) me Kishen e Ngritjes se Zanjes ne Qiell. Pastaj e vizitoi J anjeven, e cila kishte120 shtepi latine (do te thote k atolik e), 200 shtepi or todok se dhe 180 myslimane.Pr ej at je k aloi ne Novo berde, ku i numeron 40 shte pi katolike. E vizitoi edhe Prok u-

134



plen k u kishte 12 shtepi te tr egetareve dubrovnikas. Per kryerjen e detyrave fetaresher bente nje oratorium i vogel, Ne Trepce jetonin 40 far nil je katolike. At je erdhiedhe Dom Pjeter Budi, kapelan i Shkupit, i eili ia paraqiti Raportin mbi punen e ti j,nen k u jdesin e te eilit ishin gjithsej 40 familje katolike. Pervec kesaj ai e permendedhe Novi Pazarin, ku jetonin vetem dy far nilje katolike edhe ate te tregtareve dubrovnikas."

As te Biei nuk pennendet territori midis Gjakoves dhe Pejes . Natyrisht, nuk pennendet as Mali i Zi i Shkupit e as rrethina. Sipas te gjitha gja save, keto vendeas nuk i vizitoi. Por vizituesi dy here pennend se si i shuguronte lteret bartes perkishat e rrethines, ashtu se eshte e besueshme qe kjo te kete te beje me keto vende."

Perndryshe, Biei e mori udhetimin e tij te madh ne kushte shume te veshtiradhe me shume rreziqe ne rruge. Sie shihet nga vete raporti, ai u detyrua te ruhejmire, te ikte shpesh dhe t'i shkurtonte vizitat. Ne rruge u semure , prandaj shikontese si te kthehej sa me pare ne dioqezen e vet, pra ne Budve, ku e kishte rezidencen.Duke mos dashur qe ne keto kohe tejet te nderlikuara ta udhehiqte nje dioqeze dhediaspore te rende, u falenderua per detyren ne vitin 1624.43

Vizituesi apostolik Pjeter Mazrreku eshte interesant per detajet qe i shenon(1623/24). Ai shenoi se ne Prizren ekziston bashkesia qe ka 200 shqiptare katolike.Per mendet edhe nje katund i afert, duke mos ia permendur emrin, me 25 shte pikatolike, per te eilat k u jdese j famullitari i Prizrenit. Ne Shkup e gjeti nje bashkesime te vogel katolike pre j 15 familjeve me gjithsej 50 besimtare. Prej ketu e vazhdoir r ugen per ne Kratove, ku g jeti 40 shtepi katolike me me se 160 banore. Pastaj ukthye ne Letnice, ku prifti ku jdesej edhe per jeten sh pir terore te tre katundeve tjer a per te j lu mit Morava, lar g prej aty afer 20 mila, por nuk ua permend emrat. Ne Novober de gjeti gjithsej 40 far nilje katolike. Edhe prifti i ketushem kujdesej per disakatunde te rrethines (»alcuni villagi«), emrat e te cileve nuk i permend. Ne Janjev egjeti 400 katolike, shume te varfer , te eilet mezi e mbanin priftin e tyre. Ne Prishtine

shenoi 20 shtepi katolike me gjithsej 100 banore. Trepca ne kete kohe numeronte50 familje katolike dhe afer 200 besimtare. Ne Prokuple kishte dhjete shtepi katolikedhe te gjithe tregtare dubrovnikas. Por pervec tyre permenden edhe shume shqiptarekatolike, te eilet at je er dhen nga Pulti."

Pasqyren me te plote te viseve katolike dhe te numrit te besimtareve te ateher -shem na e jep kryeipeshkvi i Tivarit Gjergj Bardhi (Giorgio Bianehi) ne vitin 1637 .Krejt territorin e dioqezes se atehershme e ndau ne dy pjese me siguri per shkaqe praktike: ne Serbine e eperme dhe te posbtme." Ne Serbine e eperrne permendetProkupla me 120 katolike, Pervec tregtareve dubr ovnikas ai i permend edhe besim-taret shqiptare. Ne Novoberde, edhe ate ne qytet afer keshtjelles jetonin afer 300

katolike, Ketij numri duhet t'i shtohen edhe 66 besimtare tjere te eilet banonin nekatundet e rrethines. Tr epca ne kohen e tij kishte 350 besimtare. Prishtina ateherekishte vetem 150 katolike. Janjeva numeronte afer 680 katolike. Ne Mal te Zi teShk u pit permenden 600 besimtare. Shkupi kishte 54 katolike te perhershem dhe 40te tjere te eilet kishin ar dhur ketu per mesimin e zejeve ose me pune tregtare. Kra-tova aso kohe k ishte 220 katolike. Ne Serbine e poshtme vizituesi i permend ketovende: Prizrenin me r r ethinen i eili kishte 540 besimtare. Ne famulline e Shen Merisene katundet Guri dhe Shedec kishte af er 550 katolike. Kjo famulli e bashkuar gjende jmidis Prizrenit dhe Gjakoves." Pasta j v jen G jakova me k atundet e rrethines ku jeto-nin afer 550 katolike."

Pasqyren e an es se Pr izrenit na e paraqet ne holle si nipi i P. Mazrrekut dhefamullitar i Pr izrenit, Gergur Mazrreku ne vitin 1650. Ne raportin e derguar Kongre-

135



gates se Propagandes ai thekson se, per vec Prizrenit, atij i eshte besuar edhe kujdesi pastoral i katolik eve te katundeve tjera te rr ethines se af er t dhe te larget te veteqytetit. I pari nga keto eshte Suhar eka, e cila dikur k ishte 160 shtepi katolike, ndersane k ohen e tij k ishin mbetur vetem 36 ose 37 gr a te cilat ende e mbanin fene e etervete tyr e.Pastaj katundi Studencan, me nje f amil je katolike e cila kishte shtate anetare. Ne Mamushe jetojne gjithse j dy gr a katolik e, nder sa burr at e tyr e e kishin pranuarislamizmin. Katundi i kater t Zacisht, i cili k a dy familje katolike dhe g jithsej 13 besimtar e. Katundi Oshtrozu b dikur k ishte pasur 200 shte pi katolike. Tani te gjithemeshkujt k ane kaluar ne fene islame, por grate jo, pr andaj edhe metej e praktikojnefene e tyre krishtere. Katundi Landovice numer on kater shtepi katolike. Katundi ishtate eshte Valescia (Velezha e sotme?), ne te cilin jetojne dy farnilje katolike.Dom Gerguri i viziton keta katolik e edhe ate disa here ne vit, duke ua shperndaresakramentet e shenjta, duke ua mesuar femi jet dhe duke u ofr uar ngushellime shpir -terore sipas nevojes dhe mundesive."

Ne relacionin qe eshte derguar vetem 20 vite me vone (1671) hasim momentete reja dhe tö dhena per vendet dhe numrin e besimtareve. Ne Pr izr en jane numeruar

20 familje katolike me 120 besimtar e. Ne r rethinen e qytetit permenden edhe katun-det ne te cilat k ane mbetur ende »r eliquiae«, do te thote relik ve te katolikeve. NeSuhareke kishte vetem 20 gra; ne R ecan 8 persona; ne Papaz 4 shtepi me 30 anetare;ne Landovice 6 far nilje me 45 anetar e; ne Zacishte nje familje katolike me 6 anetare.Per katundet tjera thuhet se par a 28 vitesh, pra rreth vitit 1643, kane hequr dorenga feja katolike ne menyre qe te shpetojne nga tatirni (» per sfugire li tributi«).Janjeva permendet kalimthi, por nuk e permend numrin e besimtareve. Raporti mbiShkupin dhe Kr atoven eshte mjaf t k onciz: ne Shkup kishte vetern 15 shtepi katolikeme af er 100 besimtar e ndersa ne Kr atove 7 familje katolik e me gjithsej 15 anetare(ndoshta 150?).

Mali i Zi i Shk upit (Monte Negro) kishte 6 k atunde, te cilat nuk permenden pervec Letnices, dhe numeronin 400 besimtar e. Ne Novoberde kishte 18 familje Ra-

tolike me 70 besimtar e. Prifti i ketushem kujdese j edhe per k atoliket tjere te ketyrek atundeve: Kuci me kater shte pi katolik e, Boiqi me 22 f amilje katolike dhe Gilasi(Gjilani?) me 5 shtepi katolik e.

Prishtina atehere kishte 15 shtepi katolik e me gjithsej 80 anetare. Trepca pot-hua jse ishte shkaterruar , pasi at je kane mbetur vetem nja dhjete familje katolike me70 anetare. Te tjeret per shkak te taksave te r enda, nje pjese jane shperngulur ndersate tjeret e kane pranuar islamizrnin. Ne Vuciter ne kane mbetur fare pak katolike,kater familje, te cilat kishin 30 anetare.

Gjendja ne Gjakove dhe ne rrethinen e sa j ishte edhe me e veshtire dhe mjafte ndr yshuar ne dem te katolik eve. Derisa par a 35 vitesh ne qytet kishte 80 f amiljekatolike, tani ka mbetur vetem nje. Vertet, ne raport permendet edhe nje numer icaktuar i besimtareve neper katundet e rr ethines, K eshtu ne katundin Fagan »Soga-ni?) ka 100 katolike; ne Letan k ane mbetur vetem 250 gra; ne katundin Segec kanembetur vetem 40 gra katolike. Situata eshte e ng jashme edhe ne katundet Doranjdhe Lushte.

Permendet edhe Nassari (Hasi?), ne te cilin dikur ka jetuar nje numer i madhi katolikeve. Tani kane mbetur vetem edhe 300 gra dhe fare pak burra, sepse tetjer et e kane pranuar islamizmin per te shpetuar nga taksat dhe tatimet e medha ete renda."

136



Ja se cka na tregojne te dhenat nga disa raporte te nje periudhe prej nje she -kulli jo te plote. Ka pasur shume vende, do te thoshim ne gjuhen e sotme famullidhe filiala, ne te cilat kane jetuar katoliket. Here here neper raportet permendetkalimthi edhe kombesia e katolik eve te atehershern, edhe pse jo gjithmone. Porqellimi i shkrimeve te ketyre raportuesve ka qene paraqitja e struktures fetare e jonacionale e katolikeve te atehershem te ketyre aneve. Shumica e ketyre vendeve

jane ruajtur edhe sot, natyrisht aktive ne aspektin e Iese; disa jane zhdukur krejte-sisht dhe nuk dihet as ku kane qene; ka edhe te tilla qe, per shkak te »Iniuriatemporum« jane percaktuar per nje menyre tjeter te jetes dhe te veprimit.

Le ta permendim edhe ate se shkaqet e renies se vazhdueshme te besimtarevekatolike, sie shihet kane qene te shumefishta. Shumica e xeheroreve kane qene tembyllura, ashtu se nje pjese e xehtareve jane shperngulur ne vise me te mira, at jeku kaue gjetur pune. Shpeshhere paraqitej edhe murtaja, e eila ka ditur t'i rrallojeshume krahina dhe te shfarose katunde te tera." Ne nderkohe ka pasur edhe migri-me, vecanerisht ne periudhat e caktuara, edhe ate ren dom ne territoret e shteteveqe kishin depertuar ne keto ane. Vendasit u bashkoheshin atyre sepse gjate terheqjesnuk guxonin ta pritnin ardhjen e turqve, keshtu i lenin vendet e veta. Por pjesa mee madhe e katolikeve kalonin ne fene islame, gje qe mund te konstatohet sipasrr itjes se numrit te popullsise me emra myslimane. Relatoret ndonjehere kane ditursaktesisht ta shenojne kohen e apostazise se tyre si dhe numrin e tyre ne vendet ecaktuara, si kemi mundur te shohim deri me tani.

c) Shkaqet e islamizimit

Duke folur per Bosnen, Pjeter Mazrreku eshte perpjekur t'i shpjegoje shkaqetqe kane ndikuar ne pranimin e islamizmit te katoliket e atjeshem." Si njohes i mirei kushteve te atehershme, inteligjent dhe depertues, e shfrytezoi cdo kontakt dhe

bisede me klerin e Bosnes per te ardhur deri te e verteta dhe njekohesisht per t'i

zbuluar edhe shkaqet e kesaj dukurie. Mund te thuhet se per kete pati sukses, pasiedhe te gjitha studimet e mevonshme kryesisht i perserisin shkaqet e njejta te eilati paraqiti ne menyre koncize Mazrreku.

Por Mazrreku askund nuk u perpoq qe ne menyre sistematike t'i shtroje shka-qet e islamizimit ne vendin e tij te lindjes e as ne viset tjera te Serbise, ku kane

jetuar katoliket. Ai, sikurse edhe shumica e tjereve me vone, i thekson kryesishtfaktoret e jashtem, te eilet e sollen apostazine e madhe. Keshtu per shembull neletren percjellese derguar kardinalit Ludovisi, kur flet per islamizimin e katundevekatolike shqiptare ne rrethinen e Prizrenit, si shkak kryesor e permend mungesen eklerit. 52

As prifterinjte tjere si duket nuk kane qene mjaft te ngritur per thirrjen e tyre, prandaj edhe nuk kane mundur me sukses ta kryejne misionin e vet, Mazrreku per-seri e thekson edhe shkakun e dyte lidhur me ta, kur thote se prifterinjte ishin te

pa ditur dhe te paarsimuar , prandaj mezi predikojne dhe me veshtiresi e lexojnemeshen. Pak prej tyre, ose pothuaj se asnjeri nuk predikon sepse nuk jane te me -suar.P

Mungesa e madhe e KIerit, si dhe padituria e tyre, e kane shkaktuar edhe te besimtaret mosnjohjen e madhe te te vertetave fetare. Keshtu per shembull ate Ke-rubini, prefekt i misioneve franceskane per keto vise, ne vitin 1638, kesisoji e paraqet

pikepamjen e vet mbi islamizimin e besimtareve te ketushem: nö Gjakove para disa

kohesh 20 e me shume shtepi kaluan ne fene islame per shkak te paditurise se mad-he." I njejti ate Kerubini, duke f olur per faktin e dhimbshem te islamizimit te shume

137



katolikeve ne rrethinen e G jak oves, te Prizrenit dhe Pe jes, per ser i e thekson paditu-rine e madhe fetare te besimtareve, Mezi i dine lutjet themelare sie eshte »Ati yne«»Te falem Mer i« edhe ate me shume ga bime, ndersa ka edhe te tille qe nuk dijnese cfare pamje ka kr yqi i shenjte. Mund te thuhet se ai si i huaj, i mesuar me kushtekrejt te tjera, ka shikuar ne menyre teper kritike ne gjendjen e ketushme dhe njohu-rite fetare te k atolikeve i ka vler esuar r r e pte, qe ketu natyrisht kane qene ne shk alleshume me te ulet se ne atdheun e tij. Megjithate, kah f undi i raportit te tij eshteshume i kthjellur dhe me real kur thote se shumica, fene e re e k ane perqafuar per11.\ mos paguar me tatime te r enda, ndersa te t jeret per t'u pasuruar , por ka pasuredhe 11.\ tille qe me kalimin ne fene islame e k ane siguruar lirine per te mundur 11.\ jetojne."

Hasim shpeshhere ankesa per ta timet e medha, haracin shume te larte dhe pagesat tjera te ndr yshme qe kerkoheshin nga qever itaret e ndr yshem lokale. KeshtuMazrreku flet per tatimet e ndr yshme te renda qe k atoliket ishin te detyruar t'i

paguanin.l" prandaj shumica e tyre kalonin ne fene islame. Edhe argjipeshkvi i Tiva-rit Gjer g j Bardhi thekson se shumica k alonin ne islam per shk ak te haracit shume terende, te cilin ua k ishin ngarkuar turqit." Ne menyre te ngjashme shkruan edhe

famullitari i Prizrenit Gergur Mazrreku se shumica e rr ethit te Prizrenit e kane pra-nuar fene islame, per te shpetuar nga bar r a e rende e pagesave te ndr yshme te cilatua kishte ngarkuar qeveria turke."

Sikur moti ishin harruar k ohet e sigur ise se madhe ne Perandor ine osmane,dhe sikur »u shkel rendi dhe harmonia e v jeter «." Natyrisht, kundertheniet midisqeverise qendrore dhe regjionale u krijuan qysh ne kohen e Syle jman Ligjdhenesit.Aimundi t'ua ndaloje bejlere-bejve qe t'i merrnin taksat nga raja para kohe." Sulltanetluftonin kund er padrejtesive te feudaleve lokale ne menyre te vet. Shpallnin ferma-ne, dergonin komisione te ndr yshme ne vendin e ng jar jeve, ne menyr e qe ta pengo-nin veprimin shkaterrues te elementeve feudale ne qeveri. Dihet edhe ajo se ne vitin

1587 Murati II publikisht u beri verejtje qeveritareve civile e ushtarake osmane lid-hur me shkeljet apo lajthitjet »nga drejtesia dhe se k ishin f illuar ta rjepin popullinkrejt per dobi te vetenc." Ndersa ne nje kronike tjeter te filIimit te shekullit XVIIthuhet se haraci dikur kishte qene me i vogel. Ndersa raporti ndaj rajes ka qene itille qe krishteret nuk persekutoheshin. Nuk eshte shkuar pra deri at je qe, per shkakte pagimit te haracit krishteret te jene te detyruar t'i shesin sendet, kaun, birin apo

bijen apo ndoshta t'i japin me qir a (izmeqarej.F

Shkaku tjeter i kalimit ne islamizem ka qene edhe institucioni i defshirmes(tatimi ne gjak), do te thote mbledhja e femi jeve k r ishtere me qellim te pergatitjesse tyre per pozita ne oborr , ne administraten ose ne formacionet ushtarake. Kjo u

aplikua ne kohen e Muratit II do te thote ne fillim te shekullit XVI.63 Per krishteretsi duket ky ishte tatimi me i rende. Prandaj prinderit ne menyra te ndr yshme perpi-qeshin te shpetonin nga kjo dhune: u jepnin ryshfet haracmbledhesve; i martoninfemijet ne moshen 12 v jecare, pastaj paguanin per ta harac sikur per kreret meshkujte martuar . Kishte edhe raste kur prinderit vete i gjymtonin femijet e vet, vetem evetem te mos shkojne nga shtepia. Dikund prindi e pranonte islamizmin bashke medjemte e rritur , dhe ne kete menyre nuk detyroheshin t'i japin femi jet per jenicer e.P'Populli i cili ishte mesuar me jeten familjare dhe i cili ne menyre te vecante dinte tavleresonte dhe ta cmonte burrin, shume veshtire mund ta perballonte kete percjellje.Par dihet se kete aksion ata e perserisnin periodikisht duke i zgjedhur femijet me te

mire dhe me te shendoshe.

138





p jese aktive ne anen e ushtrise perandor ake. Argjipeshk vi qar kullonte edhe neperllogaret ushtarake, ashtu se e hetuan turqit. Fati ushtarak pas kesa j nuk i ndihmoiushtrise austr iake. Trashegimtari i g jener al Pik olominit, hereegu Holstein, me qen-drimin e vet te ashper dhe jotak tik e refuzoi po pullsine k r yengritese, vecaner ishtshqiptaret, g je qe ishte fatale per ta. Pas disfates ne K acanik me 2 shkurt te vitit1690, ushtria per andorak e u terhoq dhe i la keto vise." U bene perp jekje te reja perkr yengrit je k under turqve nga ana e po pullsise vendase. Edhe vete per andori Leo-

pold u beri thirr je te gjithe popujve te r ober uar »im pr imis ver o Po pulo Al banensi«."Par k rejt k jo mbeti pa r ezultate, se pse per voja e hidhur nuk mund te harrohe j pernje kohe aq te shk urte.

Me ardhjen e serishme te ushtr ise tur ke pesoi rende krejt vendi, vecanerishtai i rrethines se Prishtines. At je shume k atunde m beten shkrete , shumicen e tyre izhduken tur qit dhe tataret." Se cfare tmerri ishte k y, na f let nje shkrim i k esaj kohe:»Oh, oh! ku ku per mua! frike e tmer r shme na k a zene, i ndane nenat dhe ba ballaret,nga baba birin, te rinjte i burgosen, nder sa te vjetrit i prenin dhe i m bytnin. Ateherenjerezit vdekjen ia deshironin vehtes, e jo jeten, per shkak te turqve dhe tatar eve temallkuar . Kuku per mua kjo dhimbje e hidhur!«."

Situata ishte e ngjashme edhe me vone, k ur ne vitin 1737 Tur qia hyri ne lufteme Austrine dhe R usine. Ipeshkvi i atehershem i Shkupit Mihill Suma mar i pjeseaktive ne anen e ushtrise , ashtu si beri edhe patriku Arsienie Jovanoviq-Shakabenta.Pas kthimit te ushtrise austriake, argjipeshk vi Suma me shume besirntare te vet i laketo ane ne vitin 1736 dhe u vendos ne Osi jek dhe ne disa vise te tjera."

Pas ketyre humb jeve, duke e humbur cdo shprese per ndihme te metejshme per clirim nga ushtrite mbrojtese, dhe duke e ndier deren hakmar rese te armikutshekullor , ata qe mbeten ne vendlindje, e gjeten te vetmin shpetim qe se pak u forma-lisht ta pranojne islamizmin dhe ne k ete menyyr e te shpetojne nga thik at. Si duket

pas humbjeve te per mendura te ushtr ive perandarake, u ha pen plotesisht dyert eislamizimit masovik te katolikeve te ketushem.

Le ta permendim ketu si n je nga shk aqet e metejshrne te islamizimit, edheshkakun psikologjik . Duke e k rahasuar poziten e nenshtruar te rajes k rishtere meate te myslimanit te zakonshem, cdokush ka mundur lebte t'i ver e je shume per paresiqe i kishte ana e ketyre te fundit. Keshtu per shembull myslimani nuk ishte i detyruarte paguaje xhezä e as pagesa te jashtezak onshme. Individet e afte dhe intelig jentekane mundur te arrijne poste me te lar ta shteterore, pa mar re parasysh pr e jardhjene tyr e te hershme dhe perkatesine. Derisa myslimani vishej zotnisht, bante ar me dhee shalonte kalin, si te ishte ndon je r r egull, krishter i per k undr azi te g jitha keto nukmund t'i kishte, gje qe e godiste rende psihen e njer iut k r enar , pr andaj e k erkontemenyren qe te clirohej nga kjo dhune e padurueshme. Nga ana tjeter kishte edhenjerez me vetedije »me te lehte« te eilet pa menduar shume e pr anonin f ene e r esepse ne te gjenin motiv per perpar imin e vet politik dhe material.

Perndr yshe edhe vete akti i islamizimit, ren dom behej me shume zhur me dhene menyre shume solemne, ashtu si na e pershkruan nje deshmitar i mesit te shekullitXVI. Kandidatin e ketille me deshir e e shetisnin neper katunde dhe qytete, menderimet dhe percjell jen e popullit dhe te muzikave. E shperblenin sipas mundesive,dhe pastaj clirohej nga pagimi i haracit. Edhe kjo ndikonte te disa per te vendosurta benin kete hap."

Katoliket e ketyre viseve e priten roberine turke ne kushte dhe r r ethana shume

te renda: pa kierarki te arganizuar dhe stabile, me numer te vogel meshtaresh, teeilet shpeshhere nuk ishin ne nivelin e thir r jes se tyre. Por as kjo nuk eshte cudi,

140



sepse ata edhe me pare nje kohe te gjate qene nen sundimtar et serbe dhe se asateher e nuk u paten lulezuar trandafilat. Ashtu se ky sikur ishte nje moment per t'ucliruar nga e kaluar a, prandaj le bte e pranonin fene e sundimtar eve te tyr e. Nga

pikepam ja e sotme shume eshte veshtir e te k u ptohen edhe disa vendime te forumevekompetente ne R ome, sie eshte ai i vitit 1573. Ne konsistoriumin e f shehte, der isashqyrtohej ceshtja e zg jidh jes se n je ipeshk vi ne Bosne, kar dinaler k onkluduan »senuk duhet te zgjedhim i peshkev titulIar , te eilet nuk k ane as k isha as te ardhur a, edetyrohen te ly pin ose te shiten«."

Gjate g jithe kohes se sundimit tur k , kisha katolike dhe ortodok se sllave nukk ane qene te tr ajtuara njesoj. Me k ishen katolik e, porta asnjehere nuk ka pasurmarreveshje. Perkundr azi, Patrik anen e Kostandinopojes e pr anoi ne vitin 1453, praqysh ne vitin e ka pitullimit te Bizantit, sipas disa dokumenteve besnike, qysh nediten e trete pas thyerjes se per mendur.F Pranda j i peshkevijte dhe kleri katolik sipasshumices se udheheqesve shteterore tur ke, ishin elemente ar miqesor e dhe te pasigur-ta. Prandaj me te drejte konsiderohet se K isha ortodok se sllave ne k r ahasim me atek atolike ishte e pr iviligjuar . 83

Njohesit e rnir e bashkekohes te g jendjes se r ende te katolikeve nen pushtetinosman, kane ditur te apelojne dhe t'u drejtohen institueioneve me te larta kishtareme qellim te per miresimit te gjend jes der i dik u, por pa sukses. Keshtu per shembullBartol Kashiq, para papes Palit V dhe kardinalit te Kongregates se Propagandes,lutej qe te vendosnin marredhenie di plomatike me osmanlinjte, se pse ishte i bindurse gjendja per k atoliket e nenshtr uar do te per miresohej der i dik u dhe se shumieado te shpetonin." Duke e lexuar r a portin e A. K omuloviqit dhe te T. Raggit, qe mevone shume mir e e ka per mbledhur edhe historiani i njohur Saeehini, i eili ka shkruarse »ask ujt nuk i v jen k eq per ta (dmth. per besimtaret e roberuar), prandaj shpes-hher e k ete nuk di jten ta vler eso jne as ata te eilet e k ishin per detyre «.85

Mund te g jenden edhe shume shkaqe tjera qe kane sjelle der i te islamizimi,do te thoshim me shume te natyres personale, por keto qe i kemi numeruar le temjaftojne per t'u k u ptuar koha fatkeqe. Pr andaj na duket te per i guximshem dhe i

pabaze perf undimi se shqi ptaret i ka islamizuar fakti se k rishterizmi nuk kishte les-huar r renje te thella te ata, ashtu si thek son nga ndon je autor . 86

Shume eshte veshtir e te percaktohet momenti i nder prerjes se ketij pr oeesi,sepse ka zgjatur der i ne ditet tona. Si pas disave, islamizimi masovik i shqiptareveeshte ber e kah fundi i shekullit XVIII dhe fillimi i shekullit XIX.87

Todor Stankoviq ne vitin 1910 shkruante se ne Rugove, mbi Pejen, kishte afer800 shtepi te eilat para 60-70 viteve, pra midis vitit 1840-1850 i islamizoi njef aremulla Syle Rugova.P se pse gjoja meshtari i Pejes nuk deshi ta perseriste litur g jine e

Pashkeve, ne te eilen ishin vonuar malesoret. Ne katundet Zllatar e dhe Radivo jce, midis Fer izajit dhe G jilanit, deri vonedisa f amil je shqiptare quheshin potur e. Te v jetr it ende i kujtojne shume mire k ohetkur banoret e ketyre katundeve kaluan ne fene islame. G jithashtu ne katundin Cer-nice me te v jetrit k u jtojne kur u muslimanizua lagjja e Smak iqeve. K y ishte shk akuqe lag jet tjera nuk u perzien me ta as ne f ejesa as ne martesa. Anetaret e k esajfamilje je te madhe i kishin edhe varret e tyre te vecanta. 89

K ur myslimanet e rrethines se Titovelesit nuk munden te deshmojne se janeturq, thonin se pleqte e tyre ishin »latine«, do te thote katolike.I? gje qe i pergjigjette ver tetes.

Shpeshher e ne po pull gjenden emertimet: »varr et e latineve« ose »kisha latine«ne shume katunde te k r ahinave te aferta.?' Kr e jt k jo flet per fak tin se njerezit nuke kane harruar pr ejar dhjen e tyr e.

141



Njesoj k a qene edhe me kr ahinen e Pr esheves, ku eshte ruajtur kujtimi pershume var re dhe kisha." Po ashtu edhe te njerezit ishte ende gjalle kujtimi per ketek ohe kalimtar e, k ah f undi i roberise turke."

Ne per g jithesi eshte e ditur se myslimanet e tanishern shqiptare ne K osove»k u jtohen« ne te par et e tyr e der i 6 ose 7 br eza para tyr e, r endem par aqitet ster -gjyshi me emer katolik. Ilustr imin dhe vertetimin per k ete na e ja pin dy shk rime mbivarr et te cilat jane gjetur par a do kohe dhe jane lexuar ." Duke i plotesuar keto me»ku jtesen«, njer ezit e zbulojne pre jar dhjen e tyre te meparshme k atolike.

Le t'i permendim ketu edhe studirnet qe i kemi bere ne terren ne anen eFeriza jit dhe te Gjakoves. Ne k atundet afer Feriza jit: Talinofc, Jerli, Muhovc, Papaz,Tern, Koshare, Loshkobare, deri ne vitin 1898 meshtari nga Feriza ji i vizitonteshume shtepi laramane."

Deklaratat e Zo je Markut'" nga katundi K orenice dhe te Martin (Adern) Bafti Ndout," nga Rarnoci, famullia e sotr ne e Gjak oves, na e par aqesin qarte kufirin efundit kohor te islamizimit te vendeve dhe te n jerezve taue.

Shenimet

1. Kur e k emi shkr uar kete, ende nuk ishte publik uar puna pioniere m bi k ete terr itor : Ternava M.,Perha pja e islamizimit ne terr itorin e sotern te Kosoves deri ne fund te shekullit XVII, ne Gjurmime albano-logjike, seria e shk encave historik e IX-1979, Pr ishtine 1980, 45-68.

2. Kur'an, k a p. H; 256.

3.Eshte k ar ak teristik dokumenti (shpallje) i n jef ar e shqiptari te panjohur , i rua jtur qe nga viti 1585,qe k a te be je me rr ethanat ne Bosne. Ne te sug jerohet si vijon: »Prej cdo k atundi nga n je mashkull le temer r emer mysliman ne menyre qe t'u falet xhizia. K jo shpallje eshte shperndar e ne per te g jitha katundetdhe k r ahinat. Me qellim qe te pajtohen k ur te shohin se eshte ne dobi te tyre ... K ur te thirren me emr amyslimane, do tö lir ohen nga xhizia ... nder sa me heq jen e xhizise, njerezit da te jene me te gezuar dhe telumtur . K ur te r ealizohet leverdia, dhe k jo pune te merr f und, do te ndahen ne tr i gr upe ... «, gr u pi i pare

do te ishin muslimanet e rin j; pastaj ata qe kaue mbetur k rishtere dhe » potur et- d.t.th. te tur qizuarit, shih:K alendar Nar odna uzdanica, Sara jevo 1938; edhe ne: Draganovic dr K . - Sudar P. - Pr anjic P., K omusinai K ondzilo, Komusina 1981, 56-58 pr ej te cileve eshte marre k y eitat.

4. Inaldzik H., Od Stef ana Dusana do Osmanskog Car srva, PZOF rn-IV, Sara jevo 1953, 41.

5. Filipovic N., 0 nastanku f eudalnih pos jeda muslimansk ag bosanskag plemstva, Pr egled 5, Sara- jevo 1953, 392.

6. Handzic A., 0 islamizaeiji u s jever o-istrocnoj Bosni, PZOF XVI-XVII, Sarajevo 1970, 28-29.

7. Inaldzik H., Osmansko ear stvo, Beograd 1974, 259.

8.K ö pr ülü M. F., Parijek lo Osmanske carevine, Sar a jevo 1955, 120.

9.Ceric C., Muslimani srpskohrvatskog jezik a, Sar a jevo 1968, 51.

9. K öprülü M. F., op. eit., 94.

10. Hadci begic H. - Handzic A. - K ovaöevic E., Oblast Brankovica 209.11. I bid., 210.

12. Ibid., 50 et j.

13. Sa banovic dr H., K r a jiste Isa-Bega Ishak ovica, Zbir ni katastarski po pis iz 1455 godine, Sara jevo1964, 3, 23.

15. Ibid., 41.

16. Filipovic N., Pogled na osmansk i feudalizam,GID BiH IV, Sar a jevo 1952, 104.

17. Inaldfik H., Od Stefana Dusana do Osmanskog Car stva, PZOF IlI-IV, Sarajevo 1953, 33; Histo-r i ja H, Zagreb 1959, 75.

18. Oblast Brankovica, 208.

19. Filipovic N., o p. eit., 70.20. Ibid., 71.

142



21. Handzic dr A., Nekoliko vijesti 0 Arbanasima na K osovu i Metohi ji sr edinom XV vi jeka, ne:Simpoziumi per Sk ender beun-Sim pozijum 0 Skenderbegu, Prishtine 1969, 209 (r nete j: Simpoziumi).

22. Ne k ete menyr e ne katundin Lunik (Junik?), me 52 shte pi, s'k a pasur asn je mysliman; ne k atun-din Botushe (sot Batushe) me 35 shtepi, gjendej nje mysliman; katundi Mel (Me ja e sotme af er G jak oves),me 28 shtepi ka pasur 3 myslimane; Katundi Morine, me 28 shte pi, nuk ka pasur asnje mysliman; katundiDujk (Du jaka e sotme?) me 22 shte pi, ka pasur vetem 1 mysliman; k atundi Br ankoviq (sot Brek oc?), me 8shte pi, pa myslimane; k atundi Vogove, me 4 shtepi, pa myslimane; katundi Gorabica (K or onica?), me 6shte pi, s'ka pasur myslirnane; katundi Bonoshuq (Ponoshec?), me 9 shtepi, pa myslimane; katundi G jakove,me 54 shte pi, pa myslimane, etj., shih: Pulaha S. Nahi ja e Altun-Ilise dhe po pullsia e sa j ne f und te shekultitXV, ne: G jur mime al banologjik e, Seria e shkencave histor ike 1-1971, Prishtine 1972, 201-241 etj.

23. Ne k atundin Shallxhi, me 17 shtepi, ka pasur 4 myslimane; ne katundin Kole Lushniq, me 33shtepi, ka pas ur 1 mysliman; ne katundin Mar ash me 33 shte pi, ka pasur 1 mysliman; ne katundin Petr elek a qene timari Muhamed, i bir i i Arnavudit; ne katundin R ipan ka qene timari i Amavud Karak oz Hasanit;ne k atundin Provac (?)ka qene timari i Arnavud Jusufit; ne k atundin Vince ka jetuar timari Arnavud SinanAbdullahu, shih: R iza j S., Disa te dhena antroponomike e to ponomik e m bi po pullsine e K osoves ne shek u jtXIV-XV ne dr iten e bur imeve osmane, ne: Onomastika e Kosoves, Pr ishtine 1979, 158-160 (metej: Onoma-stika).

24. Zirojevic dr 0., Vuöitrnsk i i Pr izr enski sandzak u svetlosti tur sk og po pisa 1530/31. godine, ne:G jur mime al banologjike 2, Pr ishtine 1968, 103-117.

25. I bid., 103-104.

26. I bid., 104-116:

K adilleku i Novo berdes ka pasur 378 katunde: me 7.634 shte pi k r ishtere dbe 149 shte pimyslimane. Kadillek u i Prishtines ka pasur 416 katunde me 8.931 shte pi k r ishteresh dhe 181 shte pimyslimanesh. Kadilleku i Bellasices ka pasur 33 katunde me 978 shte pi k rishteresh dhe 11 shte pimyslimanesh. K adillek u i Vuciter nes ka pasur 323 k atunde me 4.481 shte pi k r ishter esh dhe 155shte pi myslimanesh. Kadillek u i Pr izrenit ka pasur 311 katunde me 9.976 shte pi krishter esh dhe 278shte pi myslimanesh. Qyteti i Novo berdes k a pasur 42 rnehalle krishter esh; 4 rnehalle myslumanesh;4 xhemahate myslimane. Qyteti i Janjeves ka pasur 6 mehalle te krishteresh; asnje mehalle myslima-nesh; nje xhemat mysliman. Qyteti i Prishtines k a pasur 9 mehalle te k rishter esh; 3 mehalle myslima-nesh. Qyteti i Tre pces k a pasur 11 rne halle te k rishteresh, 3 myslimanesh. Qyteti i Vuciternesh ka

pasur 0 mehalle te k r ishteresh; 6 mehalle myslimanesh. Qyteti i Tre pces se Poshtme (k a pasur) pennenden vetern 15 r nehalle, pa shenime tjera. Qyteti i Prizrenit ka pasur 9 mehalle te k r ishterese;4 mehalle myslirnanesh. Qyteti i Ker ceves ka pasur 3 r nehalle te k rishter esh; 0 mehalle myslimanesh,

pa shenime t jer a. Oyteti Tör govisht ka pasur 6 me halle te kr ishteresh; 0 niehalle myslimanesh pashenime t jer a.

27. Ter nava M., Shqiptar et ne qytetet e K osoves ne shek ujt XV-XVI, ne: Studirne histor ike 2,Tir ane 1979, 132-133.

28. Tor nie N. J., 0 Arnautima u Staroj Srbi ji i Sandzak u, Beogr ad 1913, 23-24.

29. Ter nava M., o p. cit., 135.

30.Pulaha S., Te dhena ek onomike dhe demogr af ik e per k rahinen e O poljes (Opoja) ne g jysmen edyte te shek.XVI, ne: Studime historike 3, Tir ane 1975, 104-105.

31. I nje jti, Te dhena onomastik e mbi elementin shqiptar te k r ahinave te sanxhakut te Shk odr es nef und te shek ullit XV, ne: Studirne histor ik e 2, Tir ane 1972, 190-194.

32. I n je jti, Kr a binat ver ilindor e te sanxhakut te Duk ag jinit-Hassi dhe po pullsia e tyre ne g jysmen e

dyte te shekullit XVI, ne: G jurmime al banolog jike, Seria e shkencave bistorik e II-1972, Pr ishtine 1974,198-199; 200-201; 202-203. -

33. Ibid., 212-215. 217: ne Gjak ove pennenden keta emra: Voja Nue, No ja Bi ba, Pe jo Bi ba, G juraPali, R a ja Biba, K ola G jin, G jur a Prendi, Jak Pisha etj.; ne katundin R aca e Eper me i hasir n keta emra:Lik a Tola, Dom Pr endi, Andre Lika,K oha Tola, Nue Doci, G jin Dak a, Mir an G joni, Jank o G jini, Mar kBaci, Pr end Doci; ne k atundin Raca e Poshtme: Pr end Bojko, Andr e Baci, Mar k G jeci, De ja Deda, Pr endDoci, Mar k Deda etj.; ne katundin Guske: K oka Nue, Pal Gaci, Tola G jini, K ok a Doci, Nue Kok a, NinaMark u, G jin Doci, et j.

34. I njejti, Qytetet e R raf shit te Dukag jinit dhe te Kosoves gjate gjysmes se dyte te shek . XVI nedriten e te dhenave te re ja te r egjistr imeve k adastrale osmane, ne: Gjurmime albanologjike, Ser ia e shken-cave histr oike IX-1979, Pr ishtine 1980, 13.

35. I bid., 13 shen. 5: 1477/87. Pr ishtina ka pasur 350 shtepi te krishter eve dhe 51 te myslimaneve;shih edhe Handzic dr A., Simpoziumi, 209.

143



36. Ibid., 13 shen. 6: Novoberda shenon n je derdh je te dukshme te banor eve. Sipas reg jistrimit tevitit 1498/9 ajo ka pasur 38 mehalle, me 887 shte pi, nderkaq tani ka 28 mehalle , me 366 shte pi; k r ahasoedhe Dinic M., Za istoriju rudar stva ... II, Beograd 1962, 81.

37. Ibid, 42: ne Jan jeve k ane qene keto mehalle: Bashkesia e myslirnaneve, me 41 shte pi; E shqi pta-r eve (Arbanas), me 74 shte pi; Ar banas (udhetaret), me 10 shte pi; Plakanica, me 65 shtepi; Po p Nenadi, me37 shte pi; Rr af shi Kragui, me 40 shtepi; So poti me 14 shtepi; Zhabica, me 7 shte pi.

38. Spaho F., Tur sk i r udarsk i zak oni, ne: GZM XXV (1913(, 163 sqq.

39. Ferrnendzin E., Acta Bosnae, 339-340.

40. Vanino M.,Litterae quadr imestr es VlI (1560--1561). ne: Vrela i pr inosi III, Sar a jevo 1933, 156; I

I nje jti, Isusovci i hr vatsk i nar od I, Zagreb 1969, 52-53.41. R aök i dr F., Izv jesta j bar sk og nadbisk upa Mar ina Bizzia 0 svo jem putovan ju god. 1610 po Arba-

nask o j i staro j Srbiji, Star ine JA ZU XX, Zagr e b 1888, 120, 126 (r nöte j: Izv jesta j).

42. I bid., 120, 123.

43. I bid, pre j par athenies, 50.

44. Dr aganovic K ., o p. cit., 28--32.

45.ASCPF, Vis. coll. v. 16, f . 239: Ne Ser bine e E per me i numr on keto vende: Prokuplen, Novo ber-den, Tr e pcen, Prishtinen, Jan jevön, Malin e Zi te Shk u pit (Letnicön), Shk u pin dhe K r atoven; ne Ser bine ePoshtme numr on: Prizr enin me k atundet per r eth, Iamulline Guri dhe Shedec, G jak oven me katundet per -r eth.

46. Zef G joni ma tr egoi har ten e v jeter te Shqi perise dhe te K osoves nga g jysma e par e e sh. XVII,ku shihet edhe Shedeci, per te eilen g je edhe me kete r ast i f alender o j.

47. ASCPF, Vis. Coll., v. 16, f . 242.

48. Fermendzin E., Iz pr ave ... , 173-174.

49. I bid., 195-200.

50.Hr a bak B., Kuga u balkansk im zeml jama pod Tur cima od 1450 do 1600, IG, br . 1-2, Beograd1957, 19-58; Veselinovic dr L.R . Vo jvodina,Sr bi ja i Mak edonija pod turskom vlascu u drugo j polovini XVIIIveka, Novi Sad, 1960, 32-33.

51. Dr aganovic dr K ., o p. cit., 45.

52. Ibid., 7.

53. I bid., 14, 15, 17.

54. ASCPF, SOCG, v. 263. f . 99.55. I bid., v. 263, f . 89: » •.. Moltissimi per non pagar tri buto si sono f atti tur chi, altr i per esser richi,

altr i per aver liberta di viver ... «

56. Dr aganovic dr K., o p. cit., 28.

57. ASCPF. Vis. coll., v. 21. f . 49.

58. Fer mendzin E., Iz pr ave ... 174.

59. Inaidzik H., op. cit., 67, 126--128.

60.Hadzibegic H., Kanun-nama Sule jmana Zakonodavca iz pr vih godina n jegove vlade, GI ZM,IV-V, Sar a jevo 1950, 316.

61. Veselinovic dr L. R ., op. cit., 56.

62.K aleshi dr H., Cf ar e te dhenash japin kronikat osmane mbi luf tat shqiptar e-tur ke te shekullitXV, ne: Simpoziumi, Prishtine 1969, 173.

63. Köprülü M. F ., o p. cit., 120.

64.Tornie N. J., o p. cit., 23; sipas deshrnise se n je hungar ezi nga Segedini, r o b i dik urshem tur k ,shqiptar et dhe Bullgaret ne ate kohe i martonin femi jet e tyr e ne moshen 8-9 v jecar e, vetern e vetem qe C i

shpetojne nga mar r ja per jenicer e, shih: Snegarov 1., op. cit., 91.

65. Historija II, 484.

66. Veselinovic dr . L. R., op. cit., 36.

67. Historia e po pullit shqi ptar I, Prishtine 1969, 343.

68. Pastor von F. L., Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mttelalter s XIV bd., Zweite A bt..Freiburg in Br eisgau 1930, 696.

69. Historija II, 516.

70. Cituar sipas: Histor ija II, 516.

144



71. Dimitrijevic St.. Gradja za srpsku istoriju iz rusk ih ar hiva i bi blioteka, Spomenik SKA LIII;Beograd 1922, 156.

72. Fermendzin E., Acta Bulgar iae. 38.

73. Tornie J .. 0 arnautima u star o j Sr biji i Sandäak u.Beograd 1913, 19-20.

74. Grujiz R., Prilozi za istori ju Sr ba u Austro-Ugarsko j u doba patri jarha pecskog Ar seni ja IIICrno jevica, ne: Spomenik SK A 43. Beogr ad 1913. 20; Kostic dr M., Spaljivanje Sk o plja 26. dhe 27. okt.1689. god., Skopl je 1922, 2.

75. Popovic J. D., Velika seoba Srba 1690. Beogr ad 1954, 41.

76. R adenie J.- K ostic M., Srpsk e privilegi je od 1690 do 1792, Beogr ad 1954,26,35; Radenie dr J.

Prilozi za istoriju Srba u Ugar sk o j u XVI, XVII i XVIII vek u I, Novi Sad 1909, 56--57.

77. K ostic dr M .. Pr ilozi istor iji srpsko-arbanaskog ustanka 1689-1690. ne: Arhiv za arbanasku star i-nu, jezik i etnologiju II-1, Beogr ad 1924, 16 shen. 25.

78. Stojanovic Lj., Stari srpsk i za pisi i natpisi I. Beograd 1902. 453.

79.Kostic M., Ustanak Srba i Arbanasa u Star oj Srbi ji protiv Turak a 1737-1739 i seobe Srba uUgar sku, ne: GS ND VII-VIII, Skoplje 1930.

80. Gifr eus, Aulae Tur cicae Othomanicique Imper ii descr iptio I, Basilea 1573, 43-44: »Si .. exchr isti anis quis piam sua span te confesso Mehemmeto circuncidi se patiatur , quod sae pe contingit, pro ptergr auissimum iugum, et onus tr i buti, talis ducitur per omnes uicos atque plateas ciuitatis, summo cum honore,et gaudio populi sonantium tympana: i psi quoque dantur munuscula. postea immunis ef ficitur a solutionetributi, Har acs eorum lingua a ppellati: Et cupiditate hius lucri. multi Gr aeci, quod Vrumlar , et Al bani, quos

Arnautlar uocant, cir cunciduntur , si quis ui com pulsus. utputa qui Musulmanum f erir et, uel uituperio aff ice-r et, aut Mehemetum blas phemerat (quod uidi E pisco po cuidam Graecorum sectae, contigisse) cir cunciditur ,illi nihil datur: a tributi tar nen soluitone, liber erit , sicut et ceteri Musulmanlar , idest cir cuncisi«, cituar sipas:Cordignano F., Geogr afia ecclesiastica deli' Al bania dagli ultimi decenni dei socolo XVI alla meta dei secoloXVII; ne: Orientalia chr istiana XXXVI-4, Roma 1934, 262 shen. 1.

81. Fer mendzin E., Acta Bosnae, 311-312; Simonovic R., 0 katolicima i katoliökoj crk vi pod Tur-cima na zemljistu Vo jvodine, ne: Glasnik istor ijsk og drustva II, Novi Sad 1929, 41.

82. Mirkovic dr M., Pr avni polozaj i karakter Sr psk e crk ve pod tur sk om vlascu (1459-1766), Beogr ad1965, 39, 43.

83. Hadrovics L., L'eglise ser be sous la domination turque, Buda pest-Paris 1947, 41, 64-65.

84. Vanino M., Pr edlozi Bartola K asica D. I. Sveto j stolici za s pas i procvat k atoliöanstva u Tur sko j

(1613. i 1614.), ne: Croatia sacr a VIII, Zagreb 1934, 217-254; Ferrnendzin E .. Acta Bosnae, 342-366.85. Vanino M., isusovci i hrvatski nar od I, Zagreb 1969,52.

86. Cvijic J., Balkansko poluostrvo i juznoslovensk e zeml je, Beograd 1966, 335.

87. Mar enin N., Al banija i Al bancite, Sof i ja 1902, 31.

88. Stankovic T., Putne beleske po staroj Srbi ji 1871-1878, Beogr ad 1910, 148. Ketij shkrimi i kun-der vihen fak tet: me fjale te tjera, ne vitin 1716 k r yeipeshk vi Petar K aragiq e njofton K ongr egaten se turqiti kane bur gosur misionar et ne Peje, Rugove, Shogan dhe Mal te Zi. Katoliket e Rugoves, duke m betur pa prif t jane perpjekur te lir ohen nga tatimet e renda. E kane perha pur lajmin e rrejshem se e kane pr anuarf ene islame. Si te tille nuk mund te k erk ojne prift as ta mbajne ate, shih: R adoniq J., Rimska Kuri ja ... , 537.I peshkvi i Shkodres Gjergj A. Radovani ka shkruar me 28. VI. 1778 se ne Rugove te gjithe jane »cattoliciocculti«, shih: ASCPF, SC, Ser via, v. II, f . 309. - Per katoliket, kishat e tyr e, varret, etj, ne R ugove, shih:Bar jaktarovic M. R ., Rugovo, Beogr ad 1957 dhe K elmendi A., Disa to ponirne e antroponime te R ugoves,

ne: Onomastik a 306, 311.89. Halimi K., Gor n jomoravska »var i janta- narodne pesme »Smrt Omera i Merirne«, GMKM I,

Pr istina 1956, 165-174. Ne f arnulline e Stublles edhe sot e kesa j dite nje rnehalle quhet »Poture- edhe pse tö

g jithe jane katolik e, qysh moti.90. Vasiljevic Hadzi dr J., Muslimani nase k r vi u Juzno j Sr bi ji, Beogr ad 1924, 35.

91. I nje jti, Juzna Star a Srbija I, Kumanovska oblast, Beogr ad 1909, 97 shen. 15; 439.

92. I n je jti., Juzna Stara Serbija II, Presevsk a oblast, Beograd 1913, 361 bil. 7: » ... Ato varreza nöSta jovc konsiderohen si latine« ... Kishat ne Nor c Relan, Ternovc etj. n jerezit i quanin »latine« d.t.th.k atolike, ibid., f. 365, 366 dhe 367.

93. Ibid, 141: »Emer la efendiu nga, tani katundi i pa ster shqiptar , R ahovica af er Presheves, tr egonhaptas se nga i ati ka degjuar se k ishin qene tö krishtere - Iatine kur kane ar dhur k etu; ne shtepine e tyre

ende neper tavane ruhen k acat e ver es dhe qy pat per ruajtjen e dhjamit te derr it«.

145



94. Keto permendor e jane g jetur ne varrezat e v jetra te Petreshtices, ne R asul, k ur se te tjer at pike-risht ne k atundin R asul, shih: Pirraku M., Ndihmese per harten ark eologjike te pjeses qendrore tö K osovesne baze te mikrotoponimise ar keologjik e konstruktive, gjet jeve dhe burimeve te v jetra, ne: Onomastika, 485shen. 41 dhe 42, dhe 503 shen. 75.

95. Me tregoi me 1978 ne Shkup Kel Lora, i lindur me 1886, se si cun 12 v jecar e ka per c jelle »dor nBatin« (dom Bartolome Fantelin) ne per katundet e permendur a. Pr if ti vishe j si fshatar i th jeshte, hedhur nekrah dujqet ku i mbante te gjitha sendet e nevojshme per meshe. Ne k rah me pushke g jahtar esh dhe 2-3 pellumba te vrare i sherbenin si kamuflim. Ne kete menyre me lehr e, pa u verejtur i vizitonte laramanet eatjeshem, u shperndante sakr amente dhe meshonte, k r yesisht ne shtepine e njef are Hamze. Pasi k y pr ift nuk

e zoteronte mire gjuhen shqipe, g jithnje me vete e merrte Kelin, i cili i sher bente si udheheqes dhe perkthyesi mir e.

96. Ne vitin 1979, me tregonte Zo je Marku (106 v jecare, sipas deklarates se te bir it) nga katundiK oronice , famullia e G jak oves - asaj i kujtohej se ne kete r r ethine paskan pase qene keto kisha: germadhate k ishes se Shen Mhillit ne lok alitetin »K odra e barutit«, si dhe dr uri, k u ishte e vendosur kambana qe ithirrte besimtar et ne meshe; kisha e shen Gjergjit ne Madanaj; kishat t jera ne katundin Shishman te Bokes;lok alitetin e quajtur »Kodra e kishes«, ne majen e se ciles gjendej k r yqi.

97. Adern (Martin) Ndou, nga katuneli R amoc, 60 v jecar , ka degjuar nga gjyshi i vet, Ndue Musliu,i cili paska vdekur ne moshen 107 v jecar e, se si Mustafaga i Gjak oves i k a of r uar 20 hektare toke veter n per12 qese ar gjend qe ta per qafo je f ene myslimane. Perndr yshe a jo toke ka vler e dhjete he re me te madhe. »Poqe se s'mund ta pagua jsh« i kishte thene agai, » po ta f ali, por nderro je Iene«. Ai i mbeti besnik fese katolik e,mir e po ne ate kohe shumica nga katundi i tij, si dhe nga ata per r eth, kishin kaluar ne fene myslimane.

Banor et e k atundit Deve döshmo jne vete se r ne par e kane qene katolike. Ne k atundin Brekoc rrethvitit 1880 e k ane marre fene myslimane Haxhi Abdyl Jetishi dhe i vellai. Ba bai i tyre paska vdekur si k atolikdhe qenka varrosur ne varrezat e Vogoves, nder sa nenen ne vitin 1940 e k ishin ende gjalle si k atolike. Edhesot e kesa j elite ka lokalitete ne katundin Pjetershan, »kisha e P jetershanit«, kur se ne Dol »Kisha e Dolit«,si dhe ne Race »K isha e R aces- et j., shih me gjeresisht: Filipovic S. M., Has pod Pastr ikom, Sara jevo 1958,85-111 (podaci k od svak og po jedinog sela). - Per shume familje te k atundeve Decan, Car a br eg dhe Locandihet se fene myslimane e k ane rnarr e ne f illim te sh. XVIII, shih: Riza j S., Kosova g jate shekujve XV, XVIdhe XVII, Pr ishtine 1982, 477.

146



LARAMANIA

Procesit te isiamizirnit i parapriu edhe nje dukuri tjeter e cila eshte paraqiturdhe ka ekzistuar me shekuj ne trollin tone. Kjo eshte e ashtuquajtura laramani.'

Prandaj eshte e nevojshme qe edhe kjo te shqyrtohet, ne menyre qe te mundemi melehte te depertojme ne esencen e te pares.As qe mund te supozohet se katoliket ne te shumten e rasteve, per shkak te

bindjes e kaue lene aq lehte f ene e prinder ve. K y ha p i tyr e, eshte ber e ne momentete vecanta dhe ne r r ethana te caktuar a, ka pasur r endome vetem »k arakter dek lara-tiv« dhe perbehej vetem nga mar r ja e emrit mysliman.? Qellimin e kishin te qarte, pra t'i mashtrojne qarqet politike dhe te paraqiten si idhtare te tyre, vetem e vetemqe t'u shmangen pasojave te renda ose ndoshta per te fituar ndonje privilegj ne jetene perditshme. Prandaj me te dr e jte mund te supozohet se vetedija fetare te konver -titet e rinj ne periudhen e par e te isiamizirnit k a qene mjaf t e dobet dhe siperfaqe-

sore. Kjo per ta ishte me rendesi, por si duket edhe per sundimtar et osmane sepsee kishin ber e hapin e pare duke marr e emra myslimane. A jo qe ata ne shtepite etyre edhe mete j e vazhdonin praktiken e perparshme krishtere, nuk u pengonte shu-me. Par ck a eshte e verteta, k jo gje as qe ka mundur te kontrollohet ne menyreefikase. Pervec kesaj, rendom vetem zoti i shtepise me burrat e rritu r, si bartes i tegjitha obligimeve fiskale, e ka marre k ete hap te kalimit, ndersa tjeret anetare teshtepise (grua ja, femijet) kane vazhduar te jetojne me jeten e tyre te perpar shmekrishtere. Mjerisht, nuk kerni deshmi te r ua jtur a per kete dukuri nga periudhat emehershme, pranda j nuk mundemi ta perc jellim zhvillirnin e sa j nga fillimi. P ar ,edhe deshmite e koheve te mevonshme e trego jne qarte qellimin dhe disponir nin

psikik te k etyre kaluesve.I mirenjohuri Pjeter Mazrr eku, flet mjaf t per kete ceshtje. Ne vitin 1633 aithekson per shembull se ne Ras, ne rrethinen e Prizr enit, si dhe ne shume vise tjera,me krishteret eshte vepruar aq keq, sa qe shur nica ose pothuajse te gjithe e kanenderruar fene »Duk e e ndr yshuar vetem emrin, por duke mos pasur per qellim tamohojne fene edhe me zemer '. Pak me vone edhe nipi i ti j, pr ifti i Prizrenit domGergur Mazrreku, do te flase per k ete f enomen ne mesin e grigjes se tij, e cila per vec ne Prizren shtrihej edhe ne disa k atunde tjera. Keshtu ne katundin Mamushe jetonin dy katolike. Burri i njeres, per ndr yshe atehere mysliman i ri (mbeturinekatolike), e Iuste meshtarin qe te vije fshehtas ta rrefeje dhe ta kungoje." Duk e folur

147



per katundin Valesh (Velezhe") e permend te njejten dukuri, edhe ate te shume banore, te eilet kishin hequr dore nga feja e tyre (» ... hanno rinegato la fede«).Shumiea e tyr e thone se ne zerner jane k r ishter e. Vetem e kane nder ruar emrinsepse nuk k ane mundur me t'i paguajne taksat e renda turke."

Ne disa r rethana, k atolik et qene te vene par a alter natives: ose te pranojneheroikisht se jane kr ishtere dhe t'i marrin para sysh pasojat me te renda, deri edhevdekjen, ose te ik in ne zgjidhjen t jeter , ta rua jne jeten, qofte edhe sikur ne pamjete par e ta sakrifik ojne emr in e tyre k r ishter , por jo edhe besimin te eilin ne teshumten e r asteve nuk e kane mohuar dhe nuk kane hequr dore nga ai. Pra eshtellogar itur se edhe kjo e keqe nje dite do te k aloje, se do te vijne kohe me te miradhe me te qeta dhe se per seri do te jene ata qe ishin dikur e. K eshtu, kjo menyre efshehjes dhe e mimikr ise f etar e u be dukuri e rendomte ne shume vise. Per shumicenkjo ishte zgjedhja e vetme dhe menyr a se si ta shpetojne jeten. Pr anda j percarjetmbrenda fisit, e edhe brenda familjes, si dhe martesat e per ziera, ishin ne rend tedites dhe pothuajse dukuri me e r regullt.

Keshtu per shembull kur Pjeter Budi, famullitar i dikur shem ne Shkup dhevikar kr yesor per Serbine, ne vitin 1621 i shkruante kardinalit M. Gozzadini per

pergatitjet e kr yengr itjes k und er turqve ne Shqiperi dhe ne viset tjera te Ballkanit,thekson se per kete nuk jane te gatshem vetem shqiptaret katolike por edhe atamyslimane. Per vec k esa j shton se k ete ia kane deshmuar disa nga farerefisi i tij iaf ert, perndr yshe myslimane te njohur dhe me autoritet. 6

Duke e pare se ku con menyr a e k etille e fshehjes, vecanerisht kur mbeturinatishin ne r end te dites, K isha eshte perpjek ur ta pengoje shkaperderdhjen e metejs-hme te besimtareve te vet dhe t'i jep fund kesaj te keqeje, por kushtet ishin me tefor ta se cf aredo deshire dhe perpjekje.

Nje perpjekje e k etille e organizuar eshte filluar ne K oneilin e Pare provineialose Koneilin Kombetar Shqiptar (Kuvendi i Pare i Arberit), i eili u mbajt ne vitin

1703 ne vendin Merqine afer Lezhes, E mblodhi argjipeshkvi i atehershern i TivaritVincenc Zmajeviqi, i eili e ushtronte edhe detyren e pr imasit te Serbise. Ne letren percjellese, te eilen bashk e me konkluzionet e Koneilit ia dergoi Klementit XI, Zma- jeviqi e pershkruan gjendjen e mjere dhe te tmerrshme te dioqezave qe i kishtevizituar me par e. Fjalet e tii qe sot na tingellojne si ernfatike, e tregojne ate qe e padhe me te eilen u ballafaqua ne cdo ha p, dhe me dhimb je ne zemer ia paraqiti tegjitha papes, eprorit te vet te drejtperdrejt.?

Per vec argjipeshkvit, ne koneil moren pjese edhe te gjithe ipeshkvijte e Shqi- perise, si dhe te gjithe prefektet apostolike te misioneve. Ne mesin e te pranishemve

gjendej edhe argjipeshk vi i Shkupit Pjeter Karagiqi." Ne koneil u perpunuan ceshtje shume te ndjeshme dhe aktuale per kishen dhe besimtaret e dioqezave te permendura. Pra, u fol shume per fene si dhunti e madhe-rishme dhe e pakrahasueshme. Menjehere pas kesaj ne vendin e dyte u diskutua perapostatet, do te thote besimtaret e Krishtit te eilet edhe pse formalisht nuk kanehequr dore nga feja, megjithate publikisht tregohen si muhamedane, ndersa fshehtase mbajne f ene krishtere. Por pikerisht si pas fese, theksohet ne koneil, duhet te dal-lohen besimtaret nga jobesimtaret. U shqyrtuan edhe ceshtjet mbi sakramentet dhei peshk vijte, pastaj u fol per obligimet dhe sherbimin, e vecaner isht per famullitaretdhe misionaret. 9 ~.

S'ka dyshim se konkluzionet e koneilit ndihmuan pak por nuk arriten qe rre -njesisht ta zgjidhin ceshtjen e plages, pra ta nderpresin dhe ta shkulin kete »devijim

148



shpirter or «, si do ta quajne shume autore dhe r elatore te asaj kohe dhe te k ohevete mevonshme.

Kur u emerua arg jipeshk ev i Shkupit Gjon Nikolle Kazazi'? i eili me par e ekishte udhehequr dioqezen si vikar kr yesor i saj, shkoi ne Rome, ku me 29 shtatarte vitit 1743 u tak ua me kardinalin Portokarrero. Pas ikjes se argjipeshkvit Suma pas

perfundimit te luftes turko-austriake, ipeshk via mbeti ne gjendje te mjere. Disa mes-htare u vrane, tö t jer et iken dhe u fshehen ne vende te sigurta. Besimtaret mbeten

pothuajse krejt vete dhe te lene shk r ete. Ne kushte te k etilla gjithnjö e me shumer r itej numri i k atolikeve qe beheshin laramane. Vertet ata edhe metej i kerkoninsakramentet dhe te g jitha sherbimet shpirterore, par »solo oeeultamente«, do tethote vetem fshehtas, pranda j kr yei peshk vi i ri i sugjeronte Atit te Shenjte qe tashpalle nje dek ret per te g jithe bar in jte shpirterore, se si te vepr onin me keta kato-like te fshehte, do te thote pa tjeter t'u nderpritet dhenia e sakramenteve sepsevetem autoriteti i tij do t'u ndihmonte besimtar eve te ter hiqeshin, por edhe meshta-reve te eilet vazhdimisht i pranonin besimtaret e k etille dhe u ndanin ngushllimesh pirterore permes sakramenteve. Se si ndikoi raporti i argjipeshkvit ne Kongregatedhe me cfar e serioziteti u kuptua rendesia e tij, shihet prej asaj se vete papa Bene-dikti XIV me 2 shkurt te vitit 1744, vetem 4 muaj pas raportit te paraqitur , e shpallinje leter te vecante dhe te gjer e apostolike. Ne te, ne 28 paragrafe, paraqiten udhe-zimet koneize per te gjitha pr o blemet me te rendesishme te kishes se k etyre viseve,te eilat i mundonin besimtaret dhe barinjte e tyre shpir ter ore.!'

Nga burimet e ndryshme kemi ku ptuar , thote papa ne hyrjen e letres se tij , secka jeni duke vuajtur vite me r adhe nen torturat e renda turke. Tani na k a pikelluarshume me raportin e vet, bariu i posaemeruar i Shkupit, i eili para syve tone nemenyr e edhe me te plote na i k a paraqitur te g jitha keto mundime dhe vuajtje teshumellojshme. Papa e permend edhe ate se popujt e k etyre aneve tani gjenden nerreziqe dhe tortura te dyfishta, nga nje ane shtypja e rende dhe ndjekjet nga egersirat

e pafe, pra turqit, ndersa nga ana tjeter gjithashtu edhe nga urrejtja sk izmatike, dote thote nga ortodokset sllave."Duke u mbeshtetur ne dek r etin e Kuvendit te Par e Shqiptar dhe ne zbatimin

e dispozitave te tij, papa ceshtjet e shtruara i trajton me k ete radhe: katolikeve nuku lejohet kursesi ta fshehin ndjenjen e perkatesise krishtere dhe ta stimulojne muha-medanizmin.Ata, do te thote katoliket, nuk guxojne te marrin emra myslimane, eas te shkojne ne xhami. Ne qofte se dikush nga katoliket pyetet nga qeveria, edheate zyrtarisht, ne asnje menyre nuk guxon te deklaroje se eshte i fese myslimane.Ka pasur edhe te tille, te eilet kane lejuar te varrosen me ritualin mysliman dhe nganepunesit fetare myslimane, g je qe f let per mohimin e Krishtit ne k ete bete. Prandaj

detyre e ipeshk vijve, famullitar eve dhe misionareve, vazhdon papa, eshte qe te gjitheketa katolike qe kane vepruar kesisoji t'i mesojne dhe t'u bejne verejtje , ne me ny reqe te kthehen ne rrugen e drejte. Ne qofte se ata nuk do te deshirojne ta bejne kete,dhe ne qofte se edhe metej ve projne ne kundershtim me k eto mesime, ateher e le teshpallen si te paafte per pranimin e sakamenteve te shenjta. Ne qofte se te ketilletvdesin pa shenja te pendimit, le t'u ndalohen te gjitha lutjet pas vdekjes, do te thotevarr imi dhe te gjitha tjerat. Me tut je papa urdheron se duhet t'u ndalohen sakramen-tet atyre qe jetojne ne martese me rnyslimanet pa lidhjen sakramentale. Ai i theksonedhe kushtet me te eilat mund te pagezohen femijet e martesave te ketilla, natyrishtne qofte se u eshte siguruar edukata fetare, krahas kontr ibutit qe do ta jep nena

krishtere. Kursesi nuk eshte e lejueshme qe katolik et te lidhin martesa para kadise,qofte vete, qofte permes te autorizuarve, per vec ne qofte se me kete ploteschen

149







Ngjarjet e r e ja i dhane te drejte kr yekonsullit. K jo ng jau ne G jakove, si qemerret vesh nga r aporti i dyte i kr yekonsullit ne vitin 1845. Ne pashallek un e G jako-ves dhe ne ate te Pe jes i r ekrutonin nizamet. Ne mesin e te rekr utuar ve kishte edhem jaft laramane. Si pas rregullit, k rishteret nuk thirreshin e as nuk merreshin ne us-htri. Dhe, ne vend se te shkonin at je ku e kishin te eaktuar , laramanet e thirr ur meguxim u nisen ne drejtim te Kishes ne Gjakove duk e ker kuar nga prifti i vendit ateDionizi qe emrat e tyre t'i shenoje ne li brin e amzes me katolik et tjere. K ur e kuptoikete sek r etar i i Reshid pashes, i thir ri imamet, ate Dionizin ne emer te laramanevete Gjakoves dhe misionarin ate Deodatin ne emer te laramaneve te Pe jes. Misionar etdeklar uan se keta jane njerez qe e konsiderojne vehten katolike. Eshte e vertete seata kane shkuar edhe ne xhami, por vetem me qellim qe jashte te tregohen si mysli-mane , per te shpetuar ne kete menyre nga mundimet e shumta. Par aqitja e ketillee shqetesoi serasqer in i eili i largo i misionaret. Pas k esaj i ftoi imamet. K ur keta tef undit deklar uan se te gjithe te pr anishmit konsider ohen dhe mbahen myslimane,serasqeri u besoi. Pasta j dergoi t'i thirr in te g jithe kryef amiljaret e f amiljeve te eilaveu takonin rekr utet dhe te g jithe i vune ne pranga. Si pas te dhenave burimore qe nai s jell k r yekonsulli Ballarini i eili per kete ishte i infor muar mire, f jala ishte per 150familje te tilla."

Kryepari i katolikeve te Gjakoves, i mesuar nga per vojat e meparshme pro po-zoi qe kjo te r r egullohet me shuma te medha te hollash gje qe ishte e rendomte asok ohe. Por Kapetani i Mir dites e refuzoi kete propozim. E n jihte mir e ser asqerin,

prandaj besonte se kjo do te zg jidhej m bi baza miqesor e, se pse me pare i kishte pas bere shume sher bime ushtar ake R eshid pashes me mirditoret e tij te armatosur .

Plote nje muaj pas kesaj, me 20 shtator 1845, k onsulli Ballarini la jmeron sekonflikti rreth laramaneve te rrethit te Gjakoves dhe Pe jes perfundoi ashtu si eshteme keq ne dem te katolikeve. Ja sesi ndodhi. Kr yepari i katolikeve te Gjak ovesTade j Krasniqi, perndr yshe vella i a batit te mevonshem te Mirdites Gas per Krasni-

qit, e der goi birin e vet Prenkun te Reshid pasha qe te intervenoje dhe t'i lutet perlaramanet. Konsulli raporton shk urt, se per cudine e te g jitheve, pashai i liroi lar a-manet e lidhur dhe njekohesisht u lejoi qe tani e tut je ta mbane fene e vet te krishte-re. Me 8 shtator 1845, ne diten e lindjes se Zojes, ne Gjakove u shenua nje gezime hare e jashtezakonshme. Te gjithe laramanet e kthyer hyne ne kishe dhe haptas,

para priftit dhe besimtareve tjere, e rref yen fene katolike te g jysherve te vet." Sishkak te jashtem te ketyre ngjarjeve, kr yekonsulli e konsideron r ekr utimin e ushta-reve te rinj. Me 1 gusht te te njejtit vit ai lajmeron se ne Gjak ove u moren ushtare500 te rinj dhe u derguan ne drejtim te Selanik ut. Ato dite ne per qytet degjoheshinveter n te qara dhe va jtime, f emijet neper rr uge denesnin me ngasher im, ndersa dyqa-

net nje jave qene m byllur." Ne ra port nuk thuhet asg je per ate se ciles fe i tak oninr ekr utet, por su pozohet se ishin myslimane, me sigur i edhe ndonje lar aman me paki guximshem qe nuk ka mundur te deklarohet haptas dhe te k erko je lirim nga kyo bligim.

Kjo eshte par aqitja e pare me masovike e laramaneve qe pati perfundim temire. K a pasur edhe tjera, me perrnasa me te vogla, qe rendem per f undonin ne demte laramaneve, si do te shohim se shpejti ne rastin e Malit te Zi te Shkupit. Mundte k onstato jme menjeher e se cdo suk ses i k etille varej shume prej qeveritar eve teeaktuar lokale, te eilet i qaseshin ne menyra te ndryshme keti j problemi edhe ashtute mirenjohur qe ishte i pr anishern ne te g jitha skajet e Kosoves dhe te vendeve

perreth.

152



Keshtu, sipas Hahnit, vetern ne pashallek un e Prizrenit, numri i lar amanevear rinte ne 8000, kryesisht shqiptare, per vec disa k atundeve te cilat i numeron sior todokse."

Si duket, rr uges se laramaneve tone kane shk uar edhe te hua jt t jere qe ishinne sherbim te osmanlinjve. Eshte me interes r asti i n jef ar e Omer pashes, i cili kon-sider ohet mbeturine gjer mane. Ai nje kohe , me 1844 qendroi edhe ne Shkup. Sipasnje ra porti, ai ende e ruante fene e vet ne zemer , dhe kur arr inte dik und ku mbahejmesha, atehere je pte edhe lemoshe."

Shk r imtar i bullgar Ciler , i cili ne vitin 1911 i vizitoi shume vende ne K osove,i permend edhe laramanet ne Dunave afer Letnices, ne Androvc afer Janjeves, nerr ethinen e Ferizoves (Ferizaji i sotern), i permend emr at e katundeve Loshko bareme 50 familje der i para dhjete vitesh (afer 1900), si dhe katundin Slivove dhe Pa-

paz."I n jejti shk r imtar e pershkruan edhe qendrimin e prif terin jve katolike ndaj

ketyre lar amaneve kur ata u drejtoheshin atyre per ceshtjet fetar e. Te g jitha infarma-tat dhe te dhenat i kishte marre nga pr ifti i dicqezes dom Luke Filiqi. Pr anda j aithote: »Prifti katolik , vishet civil dhe fshehtas shkon t'i kungo je katolik et e fshehte,ndersa hoxha i lexon publikisht lut jet ne varrim. Pr ifti g jithashtu f shehtas k ur orezondhe pagezon, ndersa hoxha i ben haptas te gjitha cerernonite myslimane«."

Ne vitin 1929, haptas u par aqiten disa familje nga k atundi Lokme, Stublla ePoshtme, Terzia j dhe Stublla e Eperr ne, si »katolike te paster dhe te vertete«."

Nje vit me vone, me 1930, u paraqiten e proret e disa kooper ativave nga ka-tundi Dunave. Ne protokolin e har tuar me k ete r ast ne zyren e Famullise se Stublles,thuhet: »Se edhe me par e deri me tani, ishin katolike te fshehte, se fshehtas i k r yeninte g jitha cerer nonite e f ese katolike qysh nga koha e sundimit tur k , se edhe ateher efer nijet e tyre i kishin pagezuar , k urorezuar dhe var osur fshehtas sipas rregullave teKishes Katolike, porse gjate sundimit turk nuk k ishin guxuar ta mbanin ha ptas fenekatolike per shkak te dhunes dhe zullumit turk ... «30

Pas Luftes se Dyte Boteror e, nje numer i laramaneve te Malit te Zi te Shkupit(Kar adak u), u par aqiten ha ptas pa pasoja dhe pr obleme, ndersa tjeret jane shper -ndare dhe veshtire se mund te pr itet kthimi i tyr e. Eshte e vertete se lidhjet me taduan te thone shume, sepse disa prej tyre ende shko jne ne kishe, ja pin mesha perte vdek urit e tyre, luten ne shtepite e tyre, deshirojne te dine se k ur jane f estattr adicionale qe te mblidhen ne shtepite e tyre, te ndezin qir in j dhe te festojne si temunden. Por ata qe jane per zier shumefish permes martesave me familjet myslima-ne, veshtire se do te mund te gjejne forca te k thehen sik ur se shume farefiser te tyre.

Mire ku jtohemi k ur nga katundi Ker vaser irrethit te Pr izrenit, u shperngulen

familjet e f undit qe kaluan haptas ne fene katolike. Par te tjer et e kane nderpr erecdo lidhje. Edhe k isha e vogel e katundit eshte lene ne dis pozicion t'u sherbejefemi jeve te at jeshern per shkolle.

Ndoshta keto ishin ditet e fundit te laramanise tr adicionale e cila me shekujk a jetuar ne keto ane.

Shenimet

1. Ter mi v jen nga f jala shqipe »i larrne«, do te thote i dyfishte, me lara, ne kuptimin figur ativ,katolik i fshehte, »cristiano occulto«, shih: F jalor i i Bashk imit, Pr ishtine 1978, 225.

2. Handäic A., 0 islamizaci ji u s jever o-istoöno j Bosni, ne: PZOF XVI-XVII, Sar a jevo 1970, 28--29.3.ASCPF, SOCG, an. 1633, vol. 236, ff. 271-272: » ... Si sono fatti Turchi con mutar il norne solosenz hauer animo di r enegar col cuor e.«

153



4. Fer mendzin E., Izprave ... , 174: » ... ehe io vada a confessare et communicare occultamente.«

5.I bid: » ... Aleuni dicono, et sono moltissirni, ehe con il cuor e siamo chr istiani, solamente ha b- biamo mutato il nor ne per non poter e pagare li datii impostici dagli Tur chi; per questo dicono ... caro reve-r endo, venite a confessarme e communicarme occultamente.«

6. Zam puti 1., R elacione mbi g jendjen e Shqiper ise ver ior e e te mesme ne sh. XVII, v. 1., Tirane1963, 279. Te gjithe anetaret e afert te famil jes dhe te tr e vellezerit e Fratit Jer olim Luciq i peshk ev i Drishtitdhe dre jtues i Bosnes (1638), poashtu e pranuan fene myslimane. Provinca e Bosnes nuk e pranoi si ipeshkevse pse populli do te skandalizohe j, duke par e se jane »ngater ruar mitr at dhe tur banet«, shih: Dr aganovic K .,Katalog Zu pa XVII v j. u BiH,Croatia Sacra, br . 22-23, 1944, 97.

7. Collectio lacensis, sive Acta et Decr eta Sacrorum Conciliorum recentiorum I, Romae 1946, 283-284: » ... circuivi ter ram, perambulavi univer sam, vidi contritionem eius. Vidi, proh dolor! Princeps quondamPr ovinciar um factam sub tri buto, oppressam Dominam Gentium doloris amaritudine, ab jectum c1y peumfor tium, mur um olim et antemurale fortitudinis nostrae dissipatum. Vidi ... polluta Templa, profanata Alta-r ia, vix locum, u bi Po pulus convenire possit ad solemnitatem. Vidi senes ululantes, Sacerdotes ministr osDomini lugentes, percussos Pastor es, dis per sas oves in invio er rantes, pestem immaniter grassantem in omneset lue mor tifera longe lateque de bacchantem. Haec vidi, et ingemui ... « ,

8. Concilium Provinciale sive Nationale Al banum habiturn anno 1703, Romae 1706, 98.

9.I bid. - Ne te nje jtin liber eshte botuar edhe perk thimi ne gjuhen shqi pe me titull: CO NCILHPROVINCIAL 0 COVE NDI I ARBE NIT MBELIEDHUNE NDE VIETT GNAI MlJE SCTAT CI NTETRE. NDENE CLEME NTIT I G NIMIDHlETMI PAPE PRE TE MADHlT. ROMAE 1706. - Perndr yshekushtetutat jane per fshir e ne permbledh jet: MANSI xxxv, 1375-1435; Colectio Lacensis I, Friburgi 1870.

840--440, si dhe ne botimin e r i te te n je jtit kolek cion te vitit 1946, t. I, 283-341.Botimi i dyte i tekstit te K uvendit te Arber it eshte i vitit 1868. Eshte edhe botir ni me i ri shqip i vitit1872, ne te cilin si kur se edhe ne botimin e par e, jane perfshire te gjitha kushtetutat apostolik e, te cilat kanete be jne me cesht jet e shtr uara ne Koncil shih: Petta M., A ppunti di bi bliogr af ia albanese, in: Bolletino della badia gr eca di Gr ottafer rata (estr atto) IX, nr. 15, 1955,35.

10. R itzler R . - Sefrin P., Hierar chia Catholica medii et recentioris aevi, vol. VI (1730-1799), Patavii1958, 370.

ll.Gjendet neo Benedicti XIV Bullar ium I, Romae 1746, 302-308; Bullarium Pontificum Sacrae Con-gr egationis de Pr opaganda Fide 1/3 Romae 1890, 130-135; Concilium Pr ovinciale sive Nationale Albanumanno 1703 ha bitum. Clemente XI Pont. Maximo Albano, Romae 1868, 108-119 (ed. secunda).12.Benedictus XIV: » ... inter gr avissimas vexationes, et persecuntiones ab inf idelium cr udelitate, etschismaticorum odio iIlatas«, ne: BuUarium Pontificium SCPF IH, Romae 1840, 106.

13. Ibid., 110: » ... Nulla itaque Dispenstationes concedendas esse statuimus illis Christianis occultis,de quibus dictum est, quod Mahumeticos simulent r itus ... «.

14. Collectanae S. C. de Propaganda Fide I, Romae 1907, 282-283.

15. I bid., 297-298; Acta Sanctae Sedis 28, Romae 1895/96, 66.

16. Collectanea S. C. de Pro paganda Fide I, Romae 1907, 512-514; H, 501.

17. Ibid., H, 165-166.

18.Driault E.,La question d'Orient, Par is 1917, 158: »Musulmans, chretiens, israelites, vous etes lessu jets d'un meme empr eur , les enfants d'un meme pere. Le souverain tient la balance egale por tous.«

19. Stranjakovic D., Ar banija i Sr bija u XIX vek u, otisak iz SKG 16, XII, 1937, 6.

20.Dr zavni arhiv Zadr a, Acta praesidialia za g. 1844 x/2-1, Aus der Türkei, r aport i Ballarinit nr.

47 te 22. IX. 1844 ad-1766, (metej: DAZ).21. Ibid., For malni pr otest bisk upa Topica I protiv R esid Musirpase, ser asker a R umelije, te 17. IX.1844 ne te n je jtin numer .

22. ASCPF, SC, Ser via,v. IV, f . 172-173.

23.DAZ, Acta praesidialia per vitin 1844, nr. 2749.

24.Ibid., nr. 2223.

25.Hahn von. J. G.,Al banesische Studien I, Jena 1854, 18, 30, 32.

26. DAZ, Acta pr aesidialia per vitin 1845, li b. 303, kat. X/1-6.

27. Cilev P., O bikolka iz albanski selista v Pristinsko, Pr izrensko, Debr sko i Ohridsk o, neo Izvestijana Narodni ja muze j v Sof ija VI, 1926, 108-109.

28. Ibid., 108.

29. Ar k ivi i Famullise se Stu blles, 1929, nr . 24 (mete j: AFS)

30. I bid., vit. 1930, nr . 11.

154



KATOLIKET, KISHAT DHE FAMULLITE ETYRE NE SHEKULLIN XVI DHE XVII, SIPAS

BURIMEVE TE VATIKANIT

Pasqyra e pare me e qarte per katoliket, kishat dhe famullite e tyre gjate

kohes se osmaneve eshte raporti i vizituesit apostolik A. Komuloviqit dhe percjellesitte tij T. Raggit. Raportin e tyre do te mund ta quanim panoramik, pasi mungojneshume te dhena, te eilat do t'i plotesojme me shenimet e mevonshme. Nga ky raportdeI se katoliket kane qene tubuar vetem ne qendrat me te medha, keshtu do tethoshim sot, pra ne famullite e njohura qe i k ishin njohur me ligj edhe osmanet. Natyrisht kjo nuk mund te qendroje, por kur e dime se nga kishin ardhur ata dhecfare rrethanash gjeten ne keto vende, atehere nuk mund t'ua zeme per te madheqe nuk jane perqendruar pak me shume vecanerisht neper katunde. Pra kane qenete detyruar t'u shmangen paso jave eventuale qe te mos i bien ne sy ndonje qeveritarilokal. Pervec kesaj, ata kane pasur mbrojtje te vecante nga Franea, perfaqesuesi i te

ciles ne Porte ua kishte nxjerre lejet e udhetimit, prandaj u desh te kene kujdes edhe per ate qe te mos i diskreditojne mbrojtesit e tyre. Me nje fjale , mund te themi seishin mjeshter te diplomacise te eilet dinin ta kryenin me zhdervjelltesi punen e vet.'

Me se pari e vizituan Prizrenin. Mbeten te mahnitur kur ne kishen e Prizrenite pane kryqin ne ku Imin e kishes, gje qe ishte vertet e rralle ne Turqine e atehers-hme. Kurrfare te dhenash tjera nuk na japin per Prizrenin." Per Malin e Zi te Shku- pit (Letnicen) theksojne se ka kater katunde me 500 banore. Menjehere e japin propozimin e vet, se ketu do te ishte e pershtatshme te themelohet nje kolegj(»seuola in forma di colleghio«)." Per Janjeven thone se ka 1000 banore por askundnuk thone se ata ishin te gjithe katolike." Dihet pra, se ne ate kohe at je kishte edhe

ortodokse. E theksojne deshiren e janjevasve qe ta kene primasin e vet . Mendojmese ketu nuk ishte fjala per mesues, sie e kane komentuar disa me pare. Me siguriata me kete e perseriten deshiren, te eilen para disa vitesh ia drejtuan Gergurit XIII,qe famullitari i tyre i dikurshem, Marin Brajanoviqi te emerohet primas i Tivarit osei Lezhes ne menyre qe t'i vizitonte me shpesh. Me asnje fjale vizituesit nuk e per -mendin aferen e Janjeves, e cila vetem gjashte vite para ardhjes se tyre, u shkaktoishume deme katolikeve te ketushem dhe e cila iu kercenua kesaj bashkesie me shka-terrim total. Per shkak tö pasyceltesise, ne famulline e tyre qe pervjedhur nje lute-

155



ran, i eili ishte paraqitur si prift. Per gjashte rnuaj te sherbimit te vet ai at je e rnb an terregullisht meshen, ndersa te dielave dhe te krernteve pr edikonte, pagezonte etj.Keshtu arrriti qe t'i perfitonte disa ne bindjet e veta fetare. Nga kjo turbullire ishpetoi i permenduri Marin Br a janoviqi, i eili i ktheu te gjithe besimtaret ne rrugene drejte, e gjithashtu edhe disa prifterinj. Njekohesisht ai i ktheu ne fene k atolikeedhe shurne ortodokse." Perndr yshe k y eshte nje vend i pasur , rne shume rniniera tearit dhe te argjendit. Ne Novoberde , e gjeten bashkesine katolike prej 600 vetesh,Ata kishin dy kisha. Nga nje dokument me i hershem kuptojme se Piu II, me 1458ia dorezoi argjipeshk vit te Tivarit Andreut II bulen rne te eilen u shpallej indulgjencete gjithe atyre katolikeve qe do ta ndihrnonin perteritjen dhe rregullimin e Kishes seShenkollit dhe te Zojes se Bekuar , pasi turqit ua kishin hequr pullazet, ua kishinmarre karnbanat, kelshejtin dhe te gjitha orendite tjera duke i lene ne nje gjendje ternjerueshrne. Katoliket e Novoberdes kerkuan nga vizituesi nje mesues per t'ua me-suar femijet, te eilin ata do ta paguanin rne te hollat e veta, pasi shumiea e tyre ishinargjendare te pasur . Per Trepcen, e theksojne pasurine e saj te rnadhe rne xehe tearit dhe te argjendit. Farnullia kishte 400 besimtare qe tuboheshin ne nje oratorium.Por , jasht qytetit ishin edhe dy katunde rne nje kishe te bukur (»una bella ehiesa«)dhe 100 besimtare, per te eilet kujdesej kapelani. Edhe ata te qytetit e kishin nje

prift te vecante. Per besimtaret e Prokuples dhe te Nishit kujdesej »vikari i Serbise«,Prishtina dhe Novi Pazari ishin pa prift. Vizituesit paten urdheruar qe ne Prishtinete rregullohet oratoriumi ku do te mund te rnblidheshin besimtaret. Shpresonin sedo te kishin prifterinj te perhershem, pasi nga Rorna i sollen dy prifterinj te rinj.Krushevei rne rrethinen paraqiste nje dukuri interesante ne aspektin fetar . At je pra

jetonin 1500 ktolike shqiptare. Brenda ne qytet ishte nje kishe e rehatshrne dhe erregulluar mire (»una eornoda ehiesa«) per te eilen kujdesej nje prift. Dy prifterinjte tjere kr yenin pune tjera baritore ne katundet e rrethines, njeri prej tyre e kishtekishen shume te vjeter (»una chiesa antica«), ndersa tjetri kishte vetem nje orato-rium."

Marin Biei ne vitin 1610 ne raportin e tij na sjell te dhena te reja.Keshtu, nePrizren e permend Kishen e Ngritjes se Zojes ne Qiell, e cila ne vitin e kaluar u dogjtri here, ndersa turqit e plackiten dy here. Ne keto vende , vazhdon argjipeshkvi,flitet dalrnatishtja, ndonese ketu ben pjese edhe Shqiperia, e eila e ka gjuhen e vette vecante. Ne Janjeve e gjeti kishen e Shenkollit rne kurnbonaren por pa kambane,sepse besimtaret e vendit e kishin fshehur qe te rnos ua rnarrin turqit. Vendi kishte120 shtepi katolikesh. Ne Novoberden e afert rne 40 shtepi katolike, kishte dy k isha,nga te eilat njera i ishte kushtuar Shenkollit. Si duket ne raport eshte pervjedhur njegabim, sepse eshte e parendornte kjo qe thuhet per kapaeitetin e kishave te pennen-

dura: pra se njera ze 1000 veta, ndersa tjetra deri edhe 3000 veta. Per kishen te eilenturqit e kishin shnderruar ne xhami, thote se ka qene e bukur dhe madheshtore(»una bella e suntuosa ehiesa«) dhe se kishte qene e ortodokseve. Prokupla kishtenje bashkesi tö vogel katolike: 12 familje dubrovnikase dhe pak shqiptare e boshnja-ke. Atyre u rnjaftonte nje oratorium. Por , dy rnila jashte qytetit eshte nje kisheshume e bukur , e ndertuar prej traventinit ndersa brenda e zbukuruar rne plot piktu-ra. Duke qene se besimtaret e vendit jane shume te pasur , pasi punojne neper xehe-rore, kisha ishte e furnizuar rne te gjitha orendite e nevojshrne. Per Shkupin, argji-

peshkvin e inforrnoi farnullitari i atjeshem dorn Pjeter Budi, i eili ia kishte shtruarnevojat e bashkesise se tij te vogel. Duke e vizituar edhe Novi Pazarin ku ishin

vetem dy familje dubrovnikase, Biei e perfundon viziten e tij. Prej at je, i percjellurnga ambasadoret dubrovnikas te eilet udhetonin andej, u kthye ne seline e vet.?

156





taksat rriteshin ditadites, turqit po ia thithnin gjakun gjithe popullsise se nenshtruar .Te vetedijshem per prestigjin e vet te dikurshem, shumiea e tyre nuk munden teriorientohen ne bujqesi ku njerezit gjendeshin disi me Iehte. Bashkesine katolike neProkuplje e perbenirr 10 familje dubrovnikase dhe disa te tjera shqiptare te ardhuranga Pulti, te eilat ne kohe te fundit i pakesoi murtaja. Perndr yshe, e kane kishen evet dhe kujdesen per priftin e tyre."

Nje pasqyre te qarte dhe praktike per te gjitha mjediset me te rendesishmekatolike, na e ka lene argjipeshk vi i Tivarit Gjergj Bardhi ne vi tin 1637. Ai keteregjion e ka ndare ne dy pjese: Serbia e Eperme dhe e Poshtme, duk e i theksuarmjediset dhe numr in e besimtareve ne to.'?

Nje vit me vone e vizitoi nje pjese te dioqezes. Raportin e fillon me Gjakoven,ku e gjeti kishen e Shen Pjetrit te bere prej derrasash dhe te vendosur ne kodrine.Kishte 20 shtepi katolike me 156 besimtar e. Ketij numr i duhet shtuar edhe 20 shtepite katundeve perreth. Prej at je ktheu ne Famulline e Shedecit e eila numerorite 56shtepi katolike me 350 besimtare. Para kesaj shumiea e popullsise se katundeve per -reth e kishin lene fene dhe kishin kaluar ne fene islame, ndersa grate edhe metej e

praktikonin krishterizmin. Kisha e famullise e Zojes se Bekuar ka qene ne gjendjete mire dhe e rregulluar per dallim nga shtepia e priftit e eila ishte e varfer dhe embuluar me kashte. Famullitari i ketushem, argjipeshkvi i mevonshem i Shkupit,dom Andrea Bogdani, ka vuajtur shume nga renegatet, Prizreni e kishte kishen e

Ngritjes se Zojes ne Qiell te pajisur me te gjitha gjerat e nevojshme per sherbim.Vetem ne qytet kishte 22 shtepi katolike me 325 banore. Nga Pulti ishin vendosur 6familje me 20 anetare. U nd al edhe ne Suhareke, ku i krezmoi 45 persona, pasi at jegjeti 15 shtepi k atolike me 120 banore. Te gjithe keta shqiptare kishin ikur ngakodrat e Dukagjinit dhe prandaj ende s'kishin as kisha as oratoriume. Ai u kushtoikujdes edhe disa katundeve midis Malit te Zi te Shkupit dhe Janjeves, te eilet 30vite me radhe nuk i kishte vizituar asnje ipeshkev. Si duket sipas te gjitha gjasave,keto jane ato te njejtat katunde per te eilat Mazrreku pat propozuar te kene njefamullitar te vecante. Keshtu, ne katundin Gradiske ku ka qene kisha e shen Nikol-les, gjeti 8 shtepi katolike me 46 anetare. Katundi tjeter ishte Sllakovei. E kishtekishen e Zojes se Bekuar me 9 familje dhe 75 anetare. Katundi Godesh e kishtekishen e shen Nikolles, Per vec 10 farniljeve katolike me 85 anetare, aty gjendeshinedhe dy shtepi ortodokse. Katundi tjeter , Raudia, e kishte kishen e shen Nikolles,

por te renuar, kishte 6 familje katolike me 58 anetare. Perndryshe te gjitha kishat e permendura ishin ne gjendje shume te mjerueshme."Skajin tjeter te dioqezes, ate ne Serbine e Eperme, e vizitoi ne vitin 1639.Filloi me Malin e Zi te Shkupit. Famullia kishte 87 shtepi ose gjithsej 560 besimtare,

Ne katundin Letnice qe numeronte 35 familje katolike, gjendet kisha e shen Luigjitdhe shtepia e priftit, te dy objektet jane ne gjendje te mire. Njerezit jane te varfersepse cdo vit duhet t'i pagua jne sulltanit nga 40.000 aspra harac. Gjate qendrimit ne

Novoberde, e vizitoi edhe katundin Gillas, ku i krezmoi 20 persona. Kisha e shenPjetrit ne katund, ishte pa kulm dhe shume e demtuar , kishte 6 familje katolike dhe55 besimtare. Ne Trepce, per shkak te dimrit te forte , meshen e mbajti ne oratorium,ashtu si e kishte zakon te bente edhe famullitari i tyre, pasi shtepia qe pershtatur

per kete qellim. Kisha e larget e shen Pjetrit ishte nö gjendje te keqe dhe i kanosejrreziku te rrezohej pasi kulmi i ishte renduar. Besimtaret jane varferuar shume sepse

. shume xeherore jane shterre, por edhe ata vete jane pak ne numer: 25 shtepi kato-

like me 350 besimtare. Per shkak te gjendjes se ketille materiale, ata nuk mund tambajne vete kuratin e tyre. Janjeva e kishte ne gjendje te mire kishen e shen Nikolles

158



si edhe shtepine e f amullise. Edhe pse prane kishes eshte kumbonarja, turqit nuklejojne qe ne shtetin e tyre te bien kem banat. At je i krezmoi 22 besimtar e. Per veckesaj, vizituesi i rregulloi edhe disa devijime qe kishin de per tuar te besimtaret nemenyre sk izmatike. Bardhi per keto raste po shpr ehet me nje kujdes te madh, ashtuse nuk mund te dime se per ck a ne te vertete eshte fjala. Krezmimin e beri edhe ne

Novoberde edhe ate ne kishen e shen Nikolles ku kishin ardhur 11 besimtare perk r ezmim. Ai e permend edhe kishen t jeter te shen Merise, poshte ne qytet. Me keter ast i vizitoi edhe tr e k atunde, per te eilat kujdesej famullitari i Novoberdes domG jon Lili. Nuk i thek son emrat e katundeve, por vetem penn end se ne te parin gjeti3 familje katolike, ne te dytin dhe tr etin nga 6, ose gjithsej 80 besimtare. Kratova ekishte k ishen e Zojes, 38 familje me 358 besimtare. Ishin te gjithe shqiptare bashkeme famullitar in dom Nikolle K olesin. Duk e u kthyer e vizitoi edhe Shkupin ku gjeti8 farnilje k atolik e me 51 besimtar e, Per vec k esaj ai thek son se at je kohepaskoheqendronin edhe 30-40 katolike, te eilet vinin ne k ishe dhe duk shem e foreonin bas-hk esine e ketushme."Relaeioni i argjipeshk vit Bardhi nga viti 1641 na sjell nje varg lajmesh te reja.Keshtu ne Prizren dhe Suhareke, numri i katolikeve eshte shtuar ne krahasim meRaportin e vitit 1638. Edhe pse ata te Suharekes per shkak te shtypjes ende nukkane as kisha as oratoriume. Ne k atundin Gurre, ku kishte 70 te krezmuar , gjendetkisha e Zojes. Famullitar i i ketushem dom Andrea Bogdani, i kishte prane vehtesdy djelmosha qe i pergatiste per seminar . Kishte pasur edhe shume momente te

pakendshme, natyrisht e pat perjetuar edhe aratine sepse nuk deshi t'i pagezojefemijet e atyre qe kaluan ne fene myslimane, edhe pse grate e tyre kishin mbeturkatolik e. Kesaj famullie i tak onin edhe pese katunde perreth me 80 shtepi katolike,

por ne mesin e tyre pak f arnilje jane te pastr a, sepse shumiea jane perzier ashtu senga nje pjese e ketyre f amiljeve jane katolik e nder sa pjesa t jeter tani me ishin mysli-mane, Perndr yshe famullia numeronte gjithsej 550 katolike. Ne Gjakove e permendkishen e shen Nikolles (ndoshta eshte nje lapsus, pasi ne Raportin e meparshem e

permend kishen e shen Pjetrit) dhe shtepine e famullise, te mbuluar me kashte dhene gjendje shume te mjere. Per shk ak te frikes nga turqit dhe dimrit te forte, gjithekohes sa qendroi at je, meshen e mbajti ne bodrum e jo ne kishe. Me kete rast ikr ezmoi 65 besimtare, K etij mjedisi i takonin edhe dy k atunde: Zogaj dhe Shedec,Famullia numerorite gjithsej 165 ktolike. Ne Prokuple eshte shtuar numri i katolikeve

per 80 besimtare edhe ate te gjithe tregtare dubrovnikas, te eilet e kishin rregulluaroratoriumin ne kulmin e shtepise se priftit. Trepca dikur qytet me i pasur , taninumeroher ne mesin e me te varfer ve. Shkaku i kesaj eshte i dyfishte: varferimi ixeheroreve dhe taksat e larta turke. Per Shk upin thote se kishte pak katolike, gjithsej

51. E kishin kishen e vet e eila gjendej prane shtepise se pr iftit. Si qe shkruan ai neRaport, kjo shtepi ka qene pr ane keshtjelles se qytetit, pasi kishte dalje ne rrugen publike, afer tregut ku shiteshin shume lloje dritherash. Nga kjo deI se k jo kishe evjeter ka qene ne pjesen e vjeter te Shkupit, diku duke shkuar kah Bitpazari i sotem.Gjendja numerike e katolikeve te Novo berdes eshte pak me e mir e se perpara dhe. ka gjithsej 540 besimtare. I vizitoi edhe tre k atunde te rrethines, me siguri ato me

pak shtepi (ne vitin 1639), pr andaj nuk i permend emrat. Janjeva kishte 130 katolikeme pak , gjithsej 530. Kisha e shen Nikolles dhe shtepia e rregulluar mire e famullise,gjenden afer , ne te njejtin obor . Famullitari i ketushem i mesorite pese djelmosha teeilet pergatiteshin per meshtari. Ketu kishte edhe dy kisha ortodokse dhe dy xhamia.

Njerezit jane varferuar sepse ne xeherore nuk ka me xehe te argjendit: ende ishinduk e u ek s ploatuar vetem dy xeherore te dobeta. Prej ketu, arg jipeshk vi shkoi ne

159



Bresalce, e cila gjendej nen administraten e Novoberdes, Katundi ishte i vendosurne nje kodrine shkembore dhe te gjithe banoret ishin katolike , kishte gjithsej 16shtepi dhe 120 banore. Ketu i pati 40 vete per krezmim , por nuk e permend sekishin ndonje vend per lut je. Ne Kratove, numri i katolikeve ka rene, ashtu se tanikane mbetur vetem 200. Edhe ketu argjipeshkvi e thekson varferine e madhe tekatolikeve. Shkak i krejt kesaj eshte haraci i madh dhe taksat e larta qe katoliket jane te detyruar t'ia paguajne sulltanit per cdo vit. Gjate qendrimit te vet ne Shkup,thotö se famullia perbehet prej 6 katundeve, por nuk i thekson emrat e tyre. Ne

Letnice gjendet kisha e shen Gjergjit dhe te gjithe banoret jane katolike , pervec dyfarniljeve ortodokse. Edhe ketu njerezit jane te varfer per shkak te haracit te madh.Prandaj nuk munden as priftin ta mbajne."

Per shkak te disa momenteve speeifike, ketu do ta permendim edhe raportine shkurte te famullitarit te Prizrenit dom Gergur Mazrrekut, i eili i referon Kongre-gates se Propagandes mbi gjendjen ne rnisionin e vet te vitit 1650 . Kur erdhi nePrizren, thote dom Gerguri, ne vitin 1644, gjeti 26 shtepi katolike. Por nga ana tjeterka nje diaspore mjaft te gjere, per te eilen edhe shkruan me se shumti. Ketu ne rendte pare eshte Suhareka, ku dikur kishte pasur 160 shtepi katolike, te eilat tani janemyslimanizuar krejtesisht, pervec disa grave. Ne kete kohe pra, katundi Studencankishte vetem nje farnilje katolike me 7 anetare. Ne Mamushe kane mbetur vetem dygra katolike. Katundi Zacishte ka pasur dy shtepi katolike me gjithsej 13 anetare.Katundi tjeter Ostrosule (Ostrozub?) me pare kishte pasur 200 familje katolike, portani jane myslimanizuar te gjithe. Dikur ky katund i takonte Prizrenit, por para pakkohe, dom Andrea Bogdani ia bashkoi kishes ne Shedec, pra farnullise se tij telindjes. Edhe ketu, vetem grate kishin mbetur ne fene e te pareve. Katundi tjetereshte Landoviea, ne te eilin jetojne 4 farnilje katolike. Te gjithe jane shume te varferdhe pa toke te veten, jetonin duke e punuar token e myslimaneve te pasur . Dhe nefund ishte katundi Valesh (Velezhe'') i eili kishte vetem dy shtepi katolike . Ne njerente gjithe anetaret ishin katolike, ndersa ne tjetren vetem grate sepse burrat ishinmyslimanizuar . Por , ne te gjitha katundet ende ka katolike, nese jo burra, atehereka gra, te eilat nuk paguajne kurrfare tatimi (»Per tutte le ville si trovano degliehristiani, se non hornrnini, donne«).

Vemendjen tone e terheq vecanerisht rrefimi i Mazrrekut per kishen e shenAnes, e cila gjendet ne nje mal te eger ( . . .in una montagna horrida«). Ne afersi tesaj gjendet edhe kisha tjeter kushtuar shen Pantelejmonit. Tani ne njeren pjese temurit, rrefen rnisionari, gjendet fytyra e shenjtes se permendur. Per shenjtin s 'kagjurma, por jane ruajtur vetem disa ene te njeres dhe tjetres kishe. At je ende mundte shihen mbeturinat e mureve te shtepise ne te eilen ka banuar prifti dikur (» ... nellitempi antiehi«). Ky vend ishte afer 8 mila larg Prizrenit. Tani eshte prone e njemyslimani, te eilit i pagohet qira per diten e kremtes se te shenjtes. Por , dom Gerguncdo vit at je e mbante nje meshe mbi muret e rrenuara te kishes, Me kete rast , pervec numrit te madh te katolikeve , mblidheshin edhe shume myslimane dhe orto-dokse. Misionari askund nuk e sakteson se ku mundet te jete ky vend. Por s'kadyshim se kjo kishe ne kohe te mocme (»nelli tempi antiehi«) ka qene katolike dhese permes gojedhenes eshte percjellur nga nje gjenerate ne tjetren edhe dometheniae ketij vendi. At je mblidheshin edhe myslimanet e sotem, te paret e te cileve vininketu si katolike. Duke qene se pajtori eshte i njohur edhe ne Kishen e Lindjes edhene te Perendimit, s'eshte cudi pse ketu vinin dhe ortodokset (shen Pantelejmoni).

Eshte interesant edhe ajo qe e permend Mazrreku ne fund te raportit te vet.Posten e vet e kishte derguar permes disa tregtareve dubrovnikas te eilet leshin e

160







Shenimet

1. Po e ndjekim kete r a port ashtu si e ka dhene Vanino M. Isusovci i hr vatski narod I, Zagr e b 1969,52-54.

2. Fer mendfin E., Acta Bosnae, 339-340 nuk e ka permendur Prizrenin.

3. Letnica si f amulli, me sa dihet deri me sot, per her e te pare permendet ne kete bur im kishtar .

Ndr yshe, ne bur imet kishtar e k y emer haset ne varianta te ndr yshme: Montenegro, Monte Negro, Montene-

gr o di Seo pia, Montenegro in Ser via (MSHSM XXIII, 339; Starine JAZU XXV, 193, 194, 197 dhe 198). Nek ete vend jane gjetur disa permendor e te cilat f lasin ne dobi te f aktit se at je edhe me heret ka pasur katolik e,

e me siguri ka pasur edhe famulli. Dibet nje rr ase varri: IHS IHAC I N FOSS N SU NT VENEI R ABILIS

LIOHt ANIS LOLE OSSA I 1511, si dhe a jo e vitit 1600: ".DEM/ARE, VIZI COV A, FI/GLIOLA GI

CATE 16001 MOR SE ADDIXlMARZO, shib: Jastrebov 1. S., Podatci za istori ju srpske er k ve, Beogr ad

1879,65. Me vone eshte gjetur edhe nje pllake me kete mbishk r im: Hl C NICOLAVS IAZIT PATRIZIUS

RAGUSINUS, por data dhe te dhenat tjera nuk mund te lexhohen, sepse i ka shlyer koha, shih: Urosevic

dr . A., K atoliöka zu pa Cma Gor a u Juznoj Srbiji, GSND XIII; Sk opl je 1933, 162.

4. Der i me sot s'kerni te dhena te deshmuar a per Jan jeven si vend fetar ose si famulli.Vertet per-

mendet ne vitin 1303 (Theiner A., Monumenta Hungar iae I, 408), par k jo mbetet vetem supozim, se pse nö

dok umentin e pa pes per mendet vendi »Gr azaniza«. Dicka me vone, me 1346, K lementi VI ne n je leter tevet e pennend, per vec tjerash edhe vendin »Janevu« (»Theiner A.,ibid., I, 701). K ambana me e vogel, qe

g jendet edhe sot ne k ulmin e k ishes se Jan jeves, eshte e vitit 1368 dhe ka nje mbishk r im me shk r onja gotike

(Milo jevic M. S., Puto pis dela pr ave Star e Srbi je I, Beogr ad 1871, 174). Keto te dhena mund te ofro jne nje

mundesi solide per n je supozim se saset k ane qene ata qe e k ane filluar jeten f etar e ne Jan jeve, ose ndoshta

kane qene shurnice dhe prandaj k ane arr itur t'ia ja pin k ar ak ter istikat e veta. Gati n je shek ull me vone, pra

ne vitin 1433, ne Jan jeve permenden edhe tr egtar et dubr ovnik as (Radovanovic V., Jan jevo, Nar odna encik lo-

pedija II, 129-130). Nga viti 1548 ne Janjeve per menden edhe ortodok set (Sto janovic L j., Star i srpsk i Za pisi

i natpisi I, Beogr ad 1902, 547). Histor iani dhe udhepershkruesi r us, i eili i ka vizituar keto vende, k a deg juar

nga pr ota i ateher shern i Lip janit se ne »". katundin e madh Janjeve ". tani jeto jne vetem shqi ptar e, n je

p jese myslimane dhe pjesa tjeter katolik e- (Giljfer ding A. F., Putovan je po Her eegovini, Bosni i Star ojSr bi ji, Sar ajevo 1972, 210).

Eshte inter esante se koheve te f undit disa autore serbe, katoliket e Jan jeves i kane shpallur serbe

(Stankovic T., o p. eit., 93--94; Ivanic 1., Na Kosovu. Sa Sara po K osovu na Zveöan, Beograd 1903, 179;

Nusiö Br ., K osovo, o pis zemlje i nar oda, II, Novi Sad 1903, 53; Cvijic J., Osnove za geografi ju i geologi ju

Mak edonije i Star e Srbije III, Beogr ad 1911, 1271-1272 etj.

Per pre jardh jen e banoreve te Jan jeves ka nga pak te dhena te autore te ndr yshern: Cvi jic J., op.

eit. III, 1271-1272; Nusic Br ., o p. eit., II, 53; Tadic J., Du brovöani u Juzno j Sr biji u XVI stolecu, GS ND

VII-VIII, sv. 3-4, Sko plje 1930, 197-202; Urosevic dr A., Janjevo, antr o pogeografsk a ispitivan ja, Sk opl je

1935, 1-14 (separat), GS ND, XIV, Sko pl je 1934, 187-200.Te dhena te rendesishme na ofron edhe li br i i

famullise »Status animar um«, II, par . S. Nieolai, ep. et Conf ., qe ruhet nö arkivin e far nullise.

Na duket se r ne afer te vertetes eshte mendimi sipas te eilit ne Janjeve » po pullsia vazhdir nisht eshte

shkrir e dhe per terir e«, shih: Pavlovic M., Ostaei dubrovaökih i saskih govomih oso bina u Janjevu, rc, VII,

Beograd 1957, 297-298.

5. Eshte me interes te permendet se vizituesit a postolike A. Komuloviqi dhe T. R agi, te eilet kete

vend e vizituan gjashte vite me vone, nuk e kane thene asn je I jale te vetme lidhur me kete. Bile do te

thoshim se k ane qene r nir e te inf ormuar , shih: Gianelli C ., Documenti inediti sullo stato di a1cune cor nunitä

cattoliche della Serbia mer idionale ne11578, ne: Ricer che slavistiche II, Roma 1953 (se par at), si dhe pasgyra

lidhur me k ete: Urosevic dr A., Iz zivota katoliökih gr adjana Janjeva, Letnice, Novog Brda i Tr e pöe u XVI

veku, GMKIM, I, Pr istina 1956, 239-243.

163



6.Vanino M., o p. cit., 54.

7. Raöki dr F., Izv jesta j ... (bar skog nadbiskupa Mar ina Bizzia 0 svo jem putovan ju god. 1610 po

Ar banask oj i Staro j Sr bi ji, starine JAZU XX, 1888), 120-126.

8.Dr aganovic dr K ., o p. cit., 10-11. - K isha e sotme e f amullise ne Letnice i eshte kushtuar te

ngriturit te Zo jes. Duke folur per sinodin, te cilin P. Mazrreku e mbajti ne Letnice me 1617, Far lati thote

se eshte mba jtur »in ecclesia paroeciali S. Georgii in pago Vetnica« (Letnica), Far lati VII, 123-124. Kete te

nje jten e pohon edhe kr yeipeshk vi i Tivarit G jerg j Bardhi, i cili disa her e i kishte vizituar k eto vende si

vizitator . Ne r a portet e viteve 1639 dhe 1641 mbi mba jtjen e sinodeve dioqezale thote se k isha e far nullise

ne Letnice i eshte kushtuar sh. Gjerg jit, kr ahaso: ASCPF, Vis. Coll., vol. 18, f. 231 dhe v. 21, f . 53. Me

vone kr yeipeshk vi A. Bogdani do ta permend ne r elacionin e vet f amulline e kishes se sh. Gjergjit ne Letnice

dhe ate te Zo jes ne katundin Shashar e: ASCPF, Sc. Ser via, v. I, ff . 27-32; shih edhe Starine JAZU XXV,

198.

Informata mbi nderrimin e titullar it te famullise nuk eshr e ruajtur askund. Supozojme se: pas shpar -

tallir nit te ushtrise austr iake te g jeneralit Piccolor nini, k atoliket e Shk u pit, duke ik ur nga tur qit, me vehte e

moren edhe shtator en shume te nderuar te Zojes dhe e fshehen ne Letnicen e larget. Vizituesi a postolik

Stefan Gaspar i thek son se katedr ala e Shkupit k a qene »tanto vener anda« qe me siguri fjala do te jete pör

shtator en. Kete mendim e perforcon edhe go jedhena se Zoja »ka bere mreknlli« ne Letnice. Me vone, k ur

eshte rrenuar k isha e sh. Gjergjit, kisha e r e i eshte kushtuar Zojes, pasi po pulli gjithnje vinte nga vende tendr yshme (Star ine JAZU XXV, 198).

9. Draganovic dr K ., o p. cit., 28-32.

10.ASCPF, Vis. Coll., v. 16, f . 239: Pr okupla ka pasur 120 besimtare; Novo berda 300, por ketij

numr i duhet shtuar edhe ata 66 te katundeve perreth, Tr e pca k a pasur 350 katolik e; Prishtina 150; Jan jeva

680; Mali i Zi (i Shk upit) 600; Shk upi 45 te perher shem dhe po aq te perkohshem; K r atova 220; Pr izreni

me r r ethinen k a pasur 540 besimtar e dhe ne f und Gjakova me rr ethinen 550 katolike.

11. I bid., v. 16, ff . 241-242.

12. Ibid., v. 18, f f . 231-236.

13. Ibid., v. 21, ff . 49-54.14. Starine JAZU XXV, 173-179.

15. Ibid., 193.

16. Ibid., 200.

164



PERPJEKJET EKUMENIKE GJATE SHEKUJVEXVI DHE XVII

Territori i dioqezes se Shkupit dhe Prizrenit eshte shumefish interesant . Pernga pozita e vet gjeografike dhe e kaluara historike, gjendet ne pikendeshjen midisLindjes dhe Perendimit. Prandaj gjate shekujve mbi te kane kaluar shume kultura

te ndryshme dhe ndikime. Ne te, qe moti kane jetuar besimtaret katolike dhe orto-dokse, e me vone edhe besimtare te bashkesive tjera fetare. Ne te njejtin territorkane qene te vendosura edhe dy vatra shpirterore ortodokse: patrikana e Pejes dheargjipeshkvia e Ohrit. Prandaj eshte e kuptueshme se kjo gje gjithmone e ka terhequrvernendjen e vecante te qarqeve kishtare dhe te interesave.

Prandaj e konsiderojme te nevojshme dhe te dobishme qe ketu, qofte edheshkurtimisht, t'i paraqesirn disa vecori me te rendesishme per afrimin e ketyre dy

bashkesive krishtere ne kete territor , aq me shume kur aktore te ketyre takimevedhe perpjekjeve kane qene edhe ipeshkvijte dhe prifterinjte e ketushem, qe me vete-dije kane shkuar kesaj rruge, e cila asnjehere nuk ka qene e huaj dhe e panjohur

per mendimet dhe deshirat e njerezve te ketushem.Perpjekjet e para te afrimit paraqiten ne kohen e pontifikatit te Klementit .VIII. Atehere, pra, patriku serb Jovani (1529-1614) ia hapi rrugen deshires semocme te krishtereve dhe ra ne kontakt me Kishen katolike . Ai per kete qellim edergoi ne Rome murgun Damjan Lubibratiq, i cili ua dorezoi letrat dhe porositendryshme te tij kompetenteve ne Rome. Sipas pergjigjeve te papes, konkludojme seata u takuan disa here. Prandaj me te drejte Papa theksonte se permbajtja e ketyre

bisedimeve ishte »negotium spirituale«, do te thote ceshtje shpirterore.' Rol te ren-desishem ne keto bisedime do te kete luajtur argjipeshkvi i Tivarit Toma, i cili ishteme afer territorit te patrikut.

Nga pershkrimi i ruajtur kuptojme se patriku Jovan, ne vitin 1601 per te dytenhere e dergoi ne Rome murgun Damjan, i cili ne emer te tij e nenshkroi besimin efese se vertete dhe ne kete menyre hyri ne bashkesi te plote fetare me Seline e ShenPjetrit. Per kete deshmojne fjalet e vete Papes, i cili ne pergjigjen derguar patrikutkrahas gezimit dhe urimeve per kete akt, thote: » ... rofsh e qendrofsh ne bashkesinee kesaj Kishe«.2 Si qe thame, patriku edhe disa here tjera mbajti korrespondence mePapen, gje qe na e verteton edhe letra e ruajtur nga kjo kohe.'

E trimeruar me keto hapa te pare te suksesshem, Kongregata e studjoi situatengjithanshern dhe mori masa, ne menyre qe ne te ardhmen gjerat te zhvillohen ne

165



menyr e sa me te volitshme. Per k ete qellim, Kongregata ne vitin 1640 e emeroi simisionar te vetin Fran de Leonardin, te eilit ia besoi kujdesin per krejt Serbine.Ver tet se misionar e ka pasur edhe me pare, por Frani mori per siper nje detyre tevecante, pr a te vendoste lidh je sa me te mira dhe me te ngushta me patrikun dheme kler in ortodoks sllav ne terr en."

Patr iku Pa js i eili ishte me pre jar dhje nga Janjeva, kishte mar r edhenie te mirame Romen. Ishte r r itur ne vendin k u pr e j shume moti kishte pasur katolike, ashtuse i n jihte ata mir e dhe gjithanshem, Aq me shume kur deri ne vitin 1614 kishte

qene mitr opolit i Novoberdes," pr andaj shume shpesh kishte k ontaktuar me argjipeshk vin katolik , me pr if terin jte dhe besimtar et.

R asti i r nitr o politit te Cetines Mardar it, i eili me ndihmen e kaloresit Bolieeadhe misionarit Fran Leonardit e k ishte pranuar bashk irnin e plote kishtar , i dha edheme shume hov asa j deshire te pergjithshme te te k r ishter eve. Letr at e ruajtura temitr opolitit te per mendur flasin qarte per qellimet e tija te sinqerta dhe dis ponimine tij nda j bashkirnit k ishtar." Ai pra, ne manastirin e Zojes Nunciate ne Mainam, nevitin 1640 e le joi haptas predikimin e f ese. Krahas k esa j e mori per si per si obligimqe per sonalisht te shk oje te patrik u i Pe jes dhe bashk e me te ta shqyrtoje ceshtjene afrimit te te dy k ishave.

Por , per shk ak te rrethanave te nderlikuar a politike dhe angazhimit te madhte mitropolitit Mardar , diku kah tetori i vitit 1642, F. Leonardi niset vete per ne Peje per te biseduar me Pajsin. At je mbeti dy jave. Me kete rast bisedoi personalisht me patrikun dhe me ndihmesit e tij per te g jitha problemet qe ia zenin rrugen bashkimitfetar (pik at k ryesore ishin keto: per rrjedhen e Shpirtit Shenjte, per buken me tharmose pa tharm ne liturgji, per primatin e Pa pes etj.).

Se krejt kjo zhvillohej dhe shkonte ne rruge te mire, shihet edhe prej asaj se patriku Pa js i shk ruante Urbanit VIII: » ... se do ta vendosirn ne li brin perkujtimoremrin e shejterise tuaj dhe eper sine e Papes se Romes, ashtu si dihet se ka qene nekohet e mocme«. Dhe kur F. Leonar di u emr ua argjipeshkev i Tivar it ne vi tin 1644, perseri iu besua k ujdesi per lidhjet sa me te mira dhe marredheniet me patrikunPajs.7

Vdek ja e Urbanit VIII per nje kohe te shk urte i nderpreu keto marredheniete af erta dhe te per zemerta. Por ato vazhduan me te njejtin intensitet edhe gjatekohes se pontif ikatit te pasar dhesit te ti j Inocentit X. Pra, sipas instruk sioneve teRomes, argjipeshkvi F. Leonardi u desh te udhetonte per seri per ne Peje per t'ivazhduar bisedirnet e filluar a. Ne nder k ohe, vdiq rnisionari i shkathet dhe argjipesh-k vi F. Leonardi. Per dy muaj jo te plote kete bote e la edhe patr iku Pa js.8

Pasar dhes i tij u zgjodh patrik u Gavrill. Qysh para se te shugurohej k y, kierar-ket ne fillim te vitit 1648 e der guan ne R ome n je leter sinodale nga manastiri iMoraces Us penia Bogorodiee (Te ngritur it e Zojes ne Qiell). Ne kete leter ata thek -sojne se kishin qene te befasuar k endshern kur ne sendet qe i kishte lene patriku indjer e Pa jsi, e kishin gjetur Jetr en e papes dhe kapelen ipeshkvor e, te eilen i ndjerie kishte marre nga papa si shenje te dashur ise dhe respektit te vecante. Prandajkierarket, ne leter ia zenin per te madhe vehtes qe e kishin harruar »koken e kishes, babain e mocem dhe bariun, shume te shenjtin pape«, Letra sinodale u dergua neRome permes delegateve te vecante, te zgjedhur per kete rast, te eilet duhej qe neemer te tyre te deklaronin mbi bashkimin dhe degjueshmerine ndaj papes.? Si qemund te shihet, me kete rast u vendos perseri jo vetem qe te vazhdohen bisedimet

me Romen, par te behet edhe gjithcka eshte e nevojshme dhe e mundur per bashki-min e plote kishtar qe u flente te gjitheve ne zemer e qe kishte filluar aq mire ne

166



kushte shume te veshtir a, k ur osmanlin jte benin pr esion te madh ne besimtaret en jer es dhe te tjetres kishe.

Pas marr jes se kesa j letre, Kongregata e Pro pagandes, mer r hapa te tjere temetejshem. Ajo vendosi qe ne Peje ta dergoje murgun Paulin Demski. Per kete nete vertete kishin ker k uar edhe vete delegatet e Sinodit, te eilet k ishin ar dhur neR ome me letren sinodale. Ate Demski duheshte qe ne Peje t'ua meso je gjuhen latine(»litter as humanior es latinas«) femi jeve te at jeshem dhe mur g jve te rinj.'?

Edhe patr ik u Gavrilli, si qe shihet nga deshmite e shumta, shkoi te nje jtesrruge sikurse edhe paraardhesit e ti j. Per kete na deshmon i peshk vi i atehershem iPrizrenit Franjo So jmiroviqi. Ne relaeionin e vet ai e lajmeronte Kongr egaten kahme si i qershorit te vitit 1632 se me rastin e vizites kanonike u takua me patrikun ePejes Gavrillin. Me k ete rast, vazhdoi ipeshk vi, k ishin biseduar shume per paqendhe bashkejetesen midis dy bashk esive krishtere ne Kosove si dhe per bashkiminkishtar .

Ne menyr e te ngjashme, vetem pak me vone, e njof ton K ongregaten edhe ateDemski. Ai g jithashtu kishte bise du ar me patrik un g jere e gjate per te gjitha ceshtjetdhe pro blemet k ishtar e qe k ishin te benin me bashkimin e kishave. Pranda j, pask etij tak imi ai e n joftonte K ongregaten se patrik u deshironte ta dergonte ne RomePr elatin e vet me qellim qe ta pr ano je bashkimin e plote kishtar , ashtu si eshtevepruar ne Rusine e Vogel. Pervec kesaj patriku ne kete rast e shtroi edhe idene

per hapjen e seminarit.'! Ne vitin 1653, patriku Gavril shkoi ne Rusi dhe pas nje kohe hoqi dore nga

pozita. Ne vendin e tij u zgjodh patriku Maksim.Argjipeshkvi i Shkupit P jeter Bogdani raporton se si me n je rast, bashke me

percjelljen e tij, e vizitoi patrik un e semure Mak simin. Me k ete rast ata paten njetak im te perzemert dhe vellazeror , pastaj i kembyen dhuratat sipas adetit te at eher-shem dhe biseduan gjate per shume ceshtje te lemit kishtar . Argjipeshkvi Bogdani e

njihte mire serbishten, prandaj mundi te bisedoje mire me patrik un edhe per ceshtjeme delik ate."Te dhena te ngjashme g jejme edhe ne r aportet e abatit Gjon Bogdani, i eili

bashk e me argjipeshk vin Pjeter Bogdanin e vizitoi Pe jen. Sipas deshires dhe ur dher itte arg jipeshkvit te vet, shkruan abati, shkoi ne patrikane; at je i vizitoi murgjit dhe

patrikun, te eilet e k ishin pritur shume mire dhe me ta kishte biseduar per shumeceshtje kishtare te eilat ateher e ishin ne rend dite.P

Perafersisht ne te njejten kohe, marredhenie te ngjashme me Romen vendosiedhe kr yepeshkopi i Ohrit. Qysh ne vitin 1587, kr yepeshkopi Gavr illi e vizitoi Ro-men dhe papen Sikstin V dhe me kete rast e luti ate per ndihme materiale per

krye peshkopaten. Si duk et me kete r ast ai kerkoi nga papa qe ta f use nen jur idiksio-nin e vet edhe dioqezen lindor e e eila gjendej ne ltali.14 Kesa j dioqeze i perkisninshqi ptar et e Italise (arbereshet), te eilet ishin shperngulur nga Shqiper ia dhe ishinvendosur at je pas vdek jes se G jer g j Kastriotit.

Ne gjysmen e par e te shek ullit XVII, permenden kater kr yepeshkope te eiletk ishin lidhje te mir a dhe te perhershme me R omen." Prandaj disa autore, i quajtenedhe »katolike te fshehte«."

I pari prej tyre permendet Por firi, i eili pati korrespondence te rregullt mePapen. Urbani VIII i shkroi atij dhe peshkopeve tjere te nenshtruar me c'rast iquajti »venerabiles fratres«." Eshte e qarte pra, thone studjuesit e veprimtarise sö

tij, se kr yepeshkopi »e kishte pr anuar Papen si trashegimtar te Shen Pjetrit«."Me Urbanin VIII mbante lidhje te mira edhe kr yepeshkopi Avram. Natyrisht,thuhet se ai e mba jti meshen me Papen dhe e n jofti ate si zot te vetin kr yesor . 19

167



G jate kohes se pontifikatit te Aleksandrit VII, te njejten rruge e ndjeku edhekr yepeshko pi Atanasi H. Per kete na deshmon sekr etari i Kongregates Urban Ce~ri,i eili thote se krye peshkopi ne Rome e pr anoi fene katolike bashk e me shume besim-tar e te ti j. 20

Edhe per krye peshkopin Meleti thuhet qar te se e pranoi bashkimin e plotefetar me R omen."

Per vec k r ye peshk o peve te per mendur, ishin edhe disa ar kijer ej te eilet u lidhen

dr ejt perdre jt me Kongregaten. Keshtu per shembull dihet mire per mitropolitin ePellagonise Jeremin e po ashtu edhe per Har itonin e Dur resit."Ja keto pra jane shk ur timisht disa shembu j te ndritshem nga e kaluara. Pse

k eto per pjekje nuk u realizuan n je here e pergjithmone, shk aqet g jithsesi duhet t'ik erko jme ne rrethanat e atehershme te renda politike, e me sigur i edhe te ndikimetqe vinin nga jasht. Por meg jithate, shem bujt jane ata qe tregojne se duhet te hulum-tohet me shume e me gjer esisht, dhe me keto te njihen gjeneratat e sotme.

Disa studjues per piqen ta zvoglojne rendesine e ker yre perpjekjeve, duke des-hmuar se fjala ka qene per akcior ie te vetmuara te individeve, perkatesisht se aktoretkane qene te udhehequr vetem nga motivet mater iale ose politike. Megjithate duhet

thek suar se ne te g jitha dok umentet e rua jtur a, r r egullisht permendet dhe theksohetse kjo ishte deshire jo vetern e individeve por edhe e te gjithe peshkopeve tjere qemerrnin p jese ne sinodat. Per qellimet t jera, ne keto burime nuk ka asnje gjurme.Perkatesisht, kur eshte fjala per to, atehere gjithck a ka shkuar perrnes kanaleve tjeradhe ne menyr en qe e ka praktikuar Selia e Shenjte me te gjithe popujt tjere.

Shenirnet

1. Theiner A., Monumenta Slavorum, II, 90.

2.I bid., 91; Simr ak dr 1., De relationi bus Slavorum rneridionaliurn cum Saneta R omana Sede Apo-stolica saeculis XVII. et XVIII., vol. I, Zagr e b 1926, 79.

3. Radenie J., R imsk a k urija ... , 10-11 duke i vler esuar keto perpjek je, thote se ato jane »veomazanimljiva e pizoda u istor iji unijacenja nasega naroda«.

4. Simr ak dr 1., op. cit., 80.

5.Gavrilovic A., Istori ja srpske pravoslavne cr kve, Beograd 1930, 157; Gr u jic dr R ., Pr avoslavnasr psk a crk va, Beogr ad 1921, 99-100.

6. FermendZin E .. Izpr ave ... , 167-169; Djurdjev Br., Uloga cr k ve u star i joj istoriji sr psk og naroda,Sar a jevo 1964, 149.

7. R adenie J., o p. cit., 173. 174. 179.

8.Slije pöevic dr B., Istorija Sr pske pr avoslavne crk ve, I, München 1962, 134-135.

9. Grujic dr R., op. cit., 100.

9. Simr ak dr 1., op. cit., 82--83.

10. Radenie J., op. cit., 314.11. Ibid., 332.

12.ASCPF, SC, vol.I, f . 58.

14.Dimevsk i dr S., o p. cit., 71.

15. Allatius L., De Ecclesiae Occidentalis et Orientalis perpetua consensione, III, Coloniae 1648,cap. XI, p. 1092.

16. Dimevski dr S., op. cit., 71.

17. Theiner A., op. cit., II, 214.

18. Dirnevsk i dr S., op. cit., 71.

19. Snegar ov 1., Istorija na ohridskata arhie pisk o pija-patrijarsija, Sofija 1932, 96.

20. Theiner A., o p. cit., II, 214: »Ocrida ha il suo patriarca 0 arcivescovo gr eco ... quest 'erascismatico e si fece cattolico con molti suoi po poli«.

21. Golu binski j E., op. cit., 138-139; Farlati, VIII, 201.

22. Allatius L., op. cit., 1092; Snegar ov 1., o p. cit., 96.

168



SINODET E DIOQEZAVE

Sado qe ishte e rende dhe e veshtire gjendja e katolikeve te ketyre aneve nenosmanlinjte, prapeseprape jeta fetare mbahej dhe zhvillohej sipas mundesive dherrethanave te atehershme. Kisha nga ana e vet ka bere cmos qe te ndihet prania esaj dhe njekohesisht t'u ndihmoje shpriterisht pikerisht ketyre besimtareve kaq teshtypur . Me kete nuk deshirojme te themi se gjithcka u zhvillua sikurse ne vendettjera, ku mbreteronin kushtet normale. Deshirojme vetem ta theksojme faktin seKisha ne keto vise kurre nuk u gjunjezua, perkundrazi edhs ne rrethanat me teveshtira ka gjetur forca qe te perteritet perseri dhe te organizohet , per cka na flasinqarte edhe keto fakte per te cilat deshirojme te flasim.

Qysh ne kohen e vizites se A. Komulloviqit dhe T. Raggit (1584), jane mjaftinteresante »urdheresat dhe udhezimet« te cilat vizituesit ua kane lene ipeshkvijvete krahinave te vizituara te Shqiperise dhe te Serbise, te perfshira ne 13 pika. Tegjitha keto flasin per problemet dhe veshtiresite e ndryshme me te cilat aso kohe baIlafaqoheshin besimtaret dhe kisha. Por , duhet t'i permendim edhe disa leshime

te vogla, te cilat me kohe kaue depertuar ne keto kisha periferike. Bie ne sy reko-mandimi i guximshem dhe largpames i vizituesve, se te gjithe femijet e laramaneve pagezohen qe te mos nderpritet lidhja me fene e vjeter . 1

Me kete rast vizituesit i kane realizuar edhe disa direktiva te »prokuratorevete kishave latine te Shqiperise dhe te viseve fqinje«. Me fjalen prokurator ketu men-dohet, si qe shihet nga konteksti, per keshilltaret kishtare, si do te shohim edhe memire nga nje rap art i mevonshem i argjipeshkvit te Tivarit Gjergj Bardhit.? Direktivate keshilltareve jane te permbledhura ne 10 pika. Nga vete stilizimi deI qarte se njeinstitucion i tille ka ekzistuar ne keto ane edhe para kesaj vizite , prandaj vizituesitnuk e themelojne, por vetem ia japin drejtimin me te mire dhe me efikas. Por me

permbajtjen dhe gjeresine qe e kane, vertet befasojne. Keto edhe sot do te mund teishin, mutatis mutandis, jo vetem skelet por edhe per shumecka udherrefyes te shkel -qyeshem ne punen e keshillave kishtare, edhe sot pra pas Koncilit II te Vatikanit.'Krejt kjo flet se jeta kishtare e ketyre aneve ka qene e rregulluar ne menyre te vetdhe sipas kesaj, katoliket e atehershem te ketyre aneve do te kene pasur bashkesite rregulluara stabile fetare dhe bashkesi famullitare, me kisha , pasuri te patundshmee te tjera, ndersa vete besimtaret do te jene kujdesur per mirembajtjen e tyre, ruaj -tjen dhe permiresimin.

169





rrefimi i shpeshte i prifterinjve; pastertia e kishes; te metat kryesore, do te thoteshfrytezimi dhe dehja; huate dhe kamatat: forma e faljes se mekateve (apsolueioni) ,vallet dhe kenget e vjetra jo mjaft te ndershme te eilat kendoheshin, perkatesishtsipas te eilave vallezohej neper dasma.FI njejti autor , shkruan edhe per sinodin tjeter qe u mbajt pas tij ne vitin 1625.Kesaj here eshte shenuar edhe vendi ku eshte mbajtur tubimi, katundi Letnice neMalin e Zi te Shkupit (»in pago Letniziensi Montis Nigri«). Qene mbledhur te gjithe

prifterinjte e atehershem te Serbise, edhe ate ne fillim te korrikut te atij viti. Disku-tuan dhe i shkoqiten te gjitha ceshtjet qenesore me rendesi te vecante dhe me dobi

per fene katolike si dhe rritjen dhe perhapjen e devotshmerise dhe te jetes se vertetekrishtere ne keto vise."

Edhe shenimet per dy sinodet tjera te ardhshme, qe u mbajten midis viteve1626 dhe 1641, na i ka ruajtur Farlati, i eili na njofton shkurtimisht. Autori i nderuarthote se, tubimi i famullitareve u mblodh pervec ne keto dy sinode, edhe ne dy rastetjera. Te dy heret vendosen dhe zgjidhen shume ceshtje ne menyren me te mire temundshme. Te gjitha vendimet kishin te bejne me kthimin dhe stabilizimin e disipli-nes kishtare, me crrenjosjen e adeteve te keqija dhe te mbrapshta, te eilat kishindepertuar ne mesin e besimtareve te ketushem pjeserisht nga mosdija, e pjeserishtedhe per shkak te shpirtligesise. U ndermor cdo gje ne menyre qe te perhapej kultii shenjte dhe te nxitej devotshmeria e fshataresise se krishtere.

Keto tri sinodet e fundit i udhehoqi Pjeter Mazrreku i eili kujdesej shume pervendlindjen dhe perparimin e njerezve te ketushem, Ai ne vitin 1624 u emerua argji-

peshkev i Tivarit," por edhe metej i qe besuar edhe udheheqja me ipeshkvite eSerbise, ne mesin e te eilave edhe ajo e Shkupit." Per te gjitha keto na flet veteraporti i Mazrrekut te eilin ia dergon Kongregates se Propagandes ne vitin 1633, kuflet per sinodet e permendura."

Per njerin sinod te vitit 1638/39, flet kryeipeshkvi i Tivarit Gjergj Bardhi nerelaeionin e tij qe ia dergon Kongregates se Propagandes ne te njejtin vit , si dhe neraportin mbi viziten qe ia beri dioqezes se Tivarit dhe asaj te Shkupit. Sinodi u mbajtte heuen dhe te marten pas te Dielös se Bardhe ne pranine e te gjithe prifterinjvete Serbise, si dhe te popullit nga anet e ndr yshme te vendit, te eilet kishin ardhurne ceremonite dhe bekimin e vajit te shenjte. Ne kete sinod, me pajtimin e kleritdhe te popullit, u emerua vikar kryesor dom Gjon Lili, famullitar i Novoberdes ,njeri i mire dhe i mencur te eilit s'i gjendej shoku ne Serbine e atehershme." Sinodii ardhshem per te eilin kemi vetem disa te dhena, eshte ai qe u mbajt ne vitin 1642.U mbajt ne ndonje katund te Malit te Zi te Shkupit, me me siguri ne Letnice. Oenembledhur 11 prifterinj, nga territori i Setbise. Tri dite me radhe u diskutuan dhe u

shqyrtuan ceshtje te ndryshme pastorale. Dokumenti i vetem i ruajtur nga ky tubimeshte vertetimi i vikarit kryesor per Serbine Julij Mariniq." Per mbajtjen e ketijsinodi kuptojme nga letrat e argjipeshkvit te Tivarit dhe vikarit apostolik per dioqe -zen e Shkupit Gjergj Bardhit i eili kete dioqeze e udhehiqte gjate periudhes 1635-1644.20

Pas nje vakuumi te gjate kohor, kur nuk kemi kurrfare shenimesh per sinodete dioqezave, lajmi tjeter do te na vije nga viti 1865. Me 12 prill te ketij viti, neqytetin e Prizrenit eshte mbajtur sinodi i dioqezave nen udheheqjen e argjipeshkvitDario Bueeiarelli. Lenda e diskutimit ka qene mjaft e gjere, e permbledhur ne 25

pika." Sa per kurreshtje le t'i permendim disa dispozita te eilat na zgjojne habi edhe

kur vetem i degjojme apo ckado qe te lexojme. Keshtu per shembull prifterinjve ueshte ndaluar t'i nenshkruajne denimet me mallkim (anatema), dhe t'i nxjerrin be-

171



simtaret jashte kishes pa lejen para pr ak e te i peshk vit. Jane supr imuar edhe ndeshk i-met publike si qe ishin dik ur : mbajt ja e qirinjve te ndezur te katundar eve g jatemeshes solemne etj. Si k apitulare u zgjodhen nga kleri, dom Mar k Sopi dhe domFilip Thaci, ndersa argji peshk ev u emerua ate Emanuel de Carpineta.F

Rastesisht kupto jme edhe per sinodet e mba jtur a g jate kohes se k ryei peshk vitPashk Trokshit. Ne letr en e 13 janarit te vitit 1902, shkruan se duk e u kthyer ngaShkupi, me 2 janar te te njejtit vit e bek oi dhe e shuguroi k ishen e r e (»SplendissimaChiesa«) te Zemres se Krishtit, me c'r ast e permend edhe mbajtjen e sinodit te

dioqezes."Gjate kohes kur dioqezen e udhehiqte Lazer M jeda, g jejme shenime edhe per

dy sinodet tjera qe u mbajten ne kohen e tij. Keshtu i par i u mbajt me 23 shtator tevitit 1910 ne Prizren. Lenda ishte mjaf t e shkurte, u per mblodh me gjithsej 8 pikakoncize dhe te gjitha kishin te benin me punen pastor ale dhe pr aktike te jetes shpir-terore."

Sinodi tjeter u mbajt me 8 prill te vitit 1914 per seri ne Prizren, ku e kishte asokohe rezidencen ar gjipeshk vi. Ceshtjet per te cilat u disk utua, qene te formuluarane 5 pik a. Edhe ketu sa per k urreshtje dhe per pasqyren e k ohes, le ta permendimdispoziten sipas te ciles prifterinjve u eshte nd alu ar , ne kuptimin e f r ymes se atehers-hme dhe disiplines kishtare, shkuarja ne teater dhe ne kinema."

Shenirnet

1. Vanino M., o p. cit., 54-55.

2. ASCPF, Vis. CoU., v. 21, f . 49. - Edhe sot ne Bosne per keshilltar et e k ishes per dor et f jala» prak aratur «.

3. Vanino M., o p. eit., 55-56.

4. ASCPF, SOCG, an. 1633, v. 263, f . 277.

5.ASCFP, SC, Ser via, v. 1, f . 588: x•••

due piene casse di tutte quante scr itture, relazioni di visitecomposizioni famosissime« - »Le scr ittur e e i li bri di questa mia pover a diocesi di Sco pia tutti sono brusciati, pr essi e saccheggiati dalli Tur chi, 0 nascosti in luoghi deserti dalli miei antenati predecessori«,citati sipas: Radenie J., Rimsk a kur i ja ... , 652. .6. Pas bom bar dimit te Shk upit me 6. IV. 1941. kur u godit drejtperdr e jt dhe u shkater r ua r ezidencae ipeshkvit, neo pinion filloi te thuhet se »Dioqeza ekziston prej vitit 1941«.

7. Zamputi 1., o p. cit., I, 296.

8. Eubel III, 110.

9.R acki dr F., o p. cit., 125.


11.Farlati VII, 123-124 keshtu i shenon emrat e pjesemarresve: Petrus Budi, ca peUanus Procopiae,

Marcus Relatius, par . S. Mariae Assumptae de Presr en, Demetrius Palichi, par . eccl. Nativitatis S.? Virg.in Cratocia (Cratovia, K ratova?), Athanasius Colesei, par . eccl. S. Mar iae de Ingneva (Iagneva?) GregoriusColaici, par . S. Nicolai de Monte Novo, Petr us Rinich, par . eccl. S.Georgii in pago Vetniza (Letnica?),Hieronymus, par . S. Petri Nepciensis (Ipeciensis?). Michael Summa par . eccl. S. Mariae Assumptae inSceghien (Sciegech, Sciogan?), et Nicolaus Colesii, par . eccl. S. Alexii de Covise (?).

12. Ibid.

13. I bid., 124-125.

14. I bid., n25.

15. Eubel IV, 86.

16. Farlati VII, 123-126.

17.ASCPF, SOCG, an. 1633, v. 263, f. 275: » Nelle Sinodi cele br ate tr e volte in questi otto anni s'e

dato or dine ehe li Cur ati ciaschedun di lor o neUa sua cur a attenda d'insegnar e i punti legger e, et ir npar ar ea mente la Dottrina Chr istiana, e cosi fanno ... hano cauato molto frutto, e s'e procur ato uer bis, et o peribus

172



di sradiear i uiti j, e far gli auanzar nel timor e e ser uitio di Dio tanto i Preti quanta i Seeolari eome si uedenelle or dinationi Sinodali..

18. ASCPF,Vis. Coll., an. 1639, v. 18, f . 234.

19. I bid .. an. 1642, v. 21, f . 53.

20. Eubel IV, 86.

21. ASCPF, SC, Ser via, v. 5, f . 257, 258.

22.I bid., v. 5, f . 618 eshte e botuar ko p ja me titull: Es posizione sinottiea dei dis posto e eonvenutonella generale adunanza dei MM.R R. Saeer doti Missionar ii si seeolari ehe Regolar i eom ponenti il Clerodell'Ar ehidioeesi di Seo pia tenuta dall' Ar eiv.F. Dar io Bueeiarelli nella Chiesa eatte-drale di Santa MariaAuxilium Chr istianor um in Pr iser endi Li 12. Apr ile 1865, R agusa 1872. Coi Tipi di Carlo Pr etner .

23. Arkivi i Famullise se Pr izr enit, f ondi »Pashk Tr ok shi, nr . 19 (mete]: AFP)

24. Ark ivi i Farnullise se Stublles 1910, 1-2, nr . 2. (möte j: AFS)

25. AFS, 1914, 1-3, nr. 3.

173





e madhe ne lemin e dhemshurise dhe dashur ise se f r ytshme krishtere, mandej profeeinee ti j lidhur me shk aterrimin e ek s pedites se madhe ushtarake turk e ne Viene,si dhe duk e u mbeshtetur ne duk ur ite e pazak onshme dhe ne ate qe po degjohej pasvdek jes lidhur me mer itat e ti j, prifterinjte e nenshkruar dhe misionar et e lusninKongregaten qe t'i perkr ähe lut jet e tyr e dhe nje dite ta shohin kr yebar iun e tyre nelter te shpallur te shenjte«.?Mjerisht, deshir at dhe lut jet e tyre mbeten vetem ne leter. Shk ak ishin kohet

e veshtira, ashtu se as qe mund te plotesoheshin te gjitha ato kerkesa te ek s per tevete eilet duhej ta udhehiqnin kete aksion. Ng jarjet dhe pr o blemet gjate depertimit evecaner isht pas ter heq jes se ushtr ise austriak e (1690) ia humben cdo gjurme ketijaksioni te mer ituar .Duke u kthyer ne dioqezen e vet, me 9 mar s te vitit 1686, argjipeshkvi PjeterBogdani i shkr uan K ongr egates se Propagandes, me c'r ast ia paraqet gjendjen emjerueshme te dioqezes dhe te po pullsise per te eilen i ishte besuar kujdesi. Neletr en e argjipeshk vit jane shume te r endesishme fjalet, se k y vend eshte »eon f ierissimimar tirii«, do te thote plot me mar tire te shumeguximshem." Keto f jale te argjipeshkvit

jane vetem nje shenim per ata njerez te shumte te panjohur, te eilet e

deshmuan besnikerine e vet ndaj K rishtit edhe me jeten e vet. Vertet do te ishte e pamundur te numrohen k etu te gjitha k eto raste sepse shumiea prej tyre nuk jane teregjistruar ask und. Prandaj ketu do t'i per mendim vetem disa prej tyr e, edhe ater astet me karak teristike per te eilat deridik u na f lasin edhe dokumentet e rua jtura.

N je rast te k etille na e per mend argjipeshk vi Gjon Nikolle Kazazi ne r a por tine tij derguar Kongregates se Pr opagandes ne vitin 1743. Ai thote se pas luftes se

pasuk sesshme austr iake, turqit iu hakmoren popullsise se ngr ate, e cila mbeti nenmeshir en dhe pameshiren e tyr e. Me kete rast vazhdon relatori, turqit ha ptas i mbytendy pr if ter inj tone dhe shume katolike mbeten vik tima te ter bimit te tyre, ndersagrate i shiten si r o ber . Per fat te mire, ipeshkvi per ser i i kthehet kesa j ngjar je je te

pikellueshme, deshmitar i te ciles ishte edhe vete, pasi asokohe u gjend ne dioqeze.Pra, ai thek son se pas luftes, turqit i vrane ne menyre me barbare shume besimtaretonet » ... per I'odio ehe havevano eontr o di noi ... «, (do te thote nga ur rejtja qekishin ndaj neve), qe do te mund lirisht ta thoshim edhe me f jalor in teologjik »inodium f idei«. Ar g ji peshk vi vazhdon te shenoje, se shumiea e tyr e shk onin, iknin te

jetonin si endacake, nder sa tjer et i shitnin si r o ber. Pra, u vr ane dy pr ifterinj n jerine vr au nje M, nder sa tjetrin nje pasha, i eili viktimen e vet e la te pavarrosur ne mestö sheshit plot pese dite. Te gjithe kalimtaret e- perbuznin viktimen e pafajshme."Keq se argji peshk vi askund nuk na i jep emrat e meshtareve te vr ar e apo se paku

emr at e disa besimtareve, as vendet ku jane ber e keto k rime, ne menyre qe te ruhejkufiri i vertete dhe real, me te g jitha te dhenat e nevo jshme, ashtu si i hasim edhene shkrimet me te her shme mbi rnar tiret.Me emrin ek s plieit te mar tireve, permenden tre f atlume ne propozimin e argjipeshk vitM. Krasniqit. Ai ne vitin 1821 i dergon Kongregates se Propagandes njelutje per ta f illuar proeesin e beatif ikimit te tyre. Eshte dem qe nuk k emi mundurta g jejme or ig jinalin e pr o pozimit te arg ji peshk vit, ne te eilin pa dyshim do te jene

perf shir e te g jitha shenimet e hollesishme lidhur me keta tr e deshmitar e tone teguximshem. Krejt kjo dei qarte vetem nga pergjigj ja te eilen ia dergon argjipeshkvitkonsultori i Propagandes, Ne kete leter jane perfshire edhe udhezimet per proeesin

eventual te eilin mendonte ta fillonte ar g jipeshk vi K rasniqi per keta tre." Argjipeshk vise shpejti i per g jigjet K ongregates me 26 qer shor 1821 dhe i shkruan se per shkak

175



te kushteve te jet te veshtira ne dioqeze eshte e pamundur t'i m bledhe dokumentete nevojshme per pro ces in e tr e martir eve te pr o pozuar per beatifikim." Por edhe nekete rast na mbeten te panjohur emr at dhe vendet pr e j nga jane si edhe vendi k umartiret tone e deshmuan besnikerine ndaj Zotit.

Nje tjeter f ytyr e e shenjte eshte argjipeshkvi i Shku pit Fulgenc Carevi 1879-1888 e me vone ipeshk ev i Hvarit 1888-1901. E der guan ne p jesen me te ska jshme

te Turqise Evropiane, e cila ne k rahasim » ... me Evr open e civilizuar , vertet ishte pjesa me e ashper , me e pergjakshme, me e parr egulluar -s", si thekson ai ne letr ene vet te dates 20 qershor 1881. Megjithek ete k a qene dhe k a mbetur rregulltar , pr if tdhe shembull i mir e, perk atesieht e pror i nje dioqeze me hapesire tejet te madhe ecila perjetonte momente shume te veshtir a.Qysh ne fillim iu kushtua me g jithe shpir t or ganizimit dhe thellimit te jetesfetare ne ipeshkvi. Ai, pervec vellazerive te deriatehershme, themeloi edhe tjer a,ashtu se ne k ohen e tij te tilla kishte per te gjitha k ategor ite e besimtareve. K eshtu

permenden: K ongregata e Shen Mer ise, R r egulltar et e Shen K ryqit, te Shen Luig jit per Femije, te Sak ramentit te Shenjte, te Shen Mihillit, te Shen Mar k ut, te Shen

Anes per femra. U ku jdes shume per titujt e meshtareve dhe te r r egulltareve duk edashur qe dioqezes t'i siguroje numer te mjaftueshem meshtaresh te mire.Kur per shk ak te shendetit te do bet, e la Shkupin dhe u vendos ne Hvar , papai ateher shem Leoni XIII u dek laroi disa miqve te ar gjipeshk vit: »Ar gjipeshk vi Car eveshte njeri i shenjte«."Kesisoji mendohej edhe ne dicqezen e tij. Deshmitar e k emi ipeshkvin e mevonshemAte Smiljan Cekaden, i cili ne vitin 1959 ia dergoi Provinciatit francesk anne Zar e, te gjitha mendimet dhe bindjet e atyr e qe ende ku jtoheshin ne ar g jipeshk vinCarev. K eto gojedhena ne dioqeze, vazhdon ne leter i peshkvi, f lasin njezer it se Carevika qene » prift i devotshem dhe i shenjte«.?Edhe ne mjedisin e ri te dioqezes kroate, u shpreh puna e ti j e vyeshme baritore.Me perkushtim te vecante sille j nda j te var f er ve, te eilet edhe atje ishin shume,Ai dinte t'u shperndante atyr e k rejt c'kishte, duke i k onsider uar si vellezer te nevo jes,Edhe me semundjen u tregua i madh: te g jithat i dur onte me guxim e hare, duk eu dhene ne k ete menyr e shembull te mire te gjithe atyre qe e vizitonin. Asnjeherenuk eshte degjuar te ank ohej per cf aredo qofte.Pas vdekjes dolen ne shesh edhe shume virtyte te panjohur a te tij, si deshmie sigurt e jetes se tij te shenjte. Bind ja e pergjithshme e te gjiteve u derdh ne n jemendim dhe ndjenje te perbashket: vdiq shenjti. Por , si duket, r r uga e tij jetesore

me se miri eshte per shkruar ne Acta Ordinis, ne te eilen i lexojme fjalet: »Dhekeshtu beri nje jete mjaf t te shen jte derisa semundja e g jate nuk e r rexoi, Me shpirtink ah qielli i duroi kr yqet e jetes. Vir tytin e pati per here s prove. Fitoi shume mer itaduk e i te jkaluar pengesat ne trugen e jetes. Te gjitheve ua k a lene mesimin dheshembullin e jetes se shenjte.Shpirti i tij i liruar nga pesha e trupit fluturoi ne trugen

per parajse, i kenaqur nen driten e perjetesise«."Me ne f und le ta per mendim edhe nje rast te diteve tona, i cili k a mbetur endei f resket ne kujtimet e deshmitar eve te gjalle. K y eshte Gnidoveci i cili e dre jtoiDioqezen e Shkupit gjate viteve 1924-1939. Ishte anetar i R endit Misionar te Lazaristeve.Qysh ne f illim i befasoi te gjitha qar qet e pranishme me r astin e ardhjes se tij

ne Shkup dhe Prizr en kur i per shendeti besimtaret dhe te tjeret me f jalimin e shkurtene gjuhen shqipe. Ai duk e e ditur se shumica e besimtar eve te ipeshkvise se tij i

perkasin ketij populli, eshte perpjekur dhe e k a mesuar paraqitjen e tij per shendete-

176



se. Me vone ai e mesoi aq mire g juhen sa qe mund te predik onte, rref ente dhe tek omunikonte me njerez k udo qe shkonte.U kushtonte shume kujdes dhe dashur i besimtareve te shkaperder dhur , te lar getdhe te shumte ne kete diaspore te madhe, te eilet shkonte vete t'i vizitonteshpesh dhe t'i k eshillonte te vazhdonin te mbeteshin ne rrugen e drejte.Kujdes te vecante tr egoi ndaj lar amaneve , te cileve u shk onte ne shume katundedhe shte pi. Per ta i nder toi edhe dy k isha: ne Dunave te Malit te Zi te Shku pit

dhe nö K ervaser i afer Prizrenit, ne menyr e qe ndoshta fitojne guxim per t'u paraqiturdhe pranuar haptas se jane pasardhes te Kr ishtit. Nda j te varferve tregoi dashuri te vecante duke mos pyetur per f ene e tyr e eas per kombesine. K a mjaftuar te tr okite j ne der en e ti j ose t'i zgjate j dora dheaskush te mos kthehej i deshperuar.Oe i palodhur ne mbrojt jen e te drejtave te katundareve te cileve ne menyrate ndr yshme u merrej toka. Ateher e ipeshkvi ka ditur te trokase edhe ne dyer t efaktoreve me per g jeg jes te vendit, vetem e vetem t'i mbro je te shty purit, te shkelur it.Fatkeqesisht, rralle ka pasur sukses per k ete sepse aso kohe sundonte vetem lig ji iforces,

Ne Prizren e nder toi seminarin moder n i eili premtonte f r yte te mira. Ne kohen e i peshkvimit te tij mori hov edhe ve primtaria ndertir nor e e dioqezes,lnieiator dhe ndihmes i cdo aksioni te ketille ka qene pikerisht vete ipeshk viGnidovee. Le t'i permendim kishat qe jane ndertuar ne kohen e tij: ne Smac, Fer iza j,Letnice, G jakove, Gusi, Prishtine, Peshter dhe ato qe u permenden edhe me parene Dunave dhe K rvaseri. Keti j vargu duhet t'ia shtojme edhe ato ne jug te dioqezes:ne Dushanove dhe Bistrenice si dhe ka pelat ne Pe pelishte, K umanove, Titoveles,Shti p dhe Oher .

Ne f und le ta per mendim edhe ate se eshte ne perf undim e siper proeesi idioqezes mbi shpalljen e sher betor it te Zotit, i peshkvin Franjo Gnidovee si te lumturte Kishes Katolik e. IIShenimet1. ASCPF, SC, 1684, Ser via, v. 1, ff. 131 sqq.2. Ibid., f . 134, nenshkr ues te lutjes jane: P. Kar agiq, misionar i Trepces; N.Bacich, mis. i Malit teZi; Gio. Jankovich, mis. i Shk upit; Mar co Masarechi mis. i Novo berdes, Vicenzo Vlascich, mis. i Kratoves;Gio. Bogdani, mis. i per bashket; To. Ros passani, mis. i Pr izrenit dhe Pietr o Tolich.3. Ibid., f. 157.4. Pas disfates se ushtr ise austriak e rne 1690 turqit u hak rnoren ne banoret. Nder te tjer a per r n endetse i kane vr ar e edhe dy pr ifter inj: dom Gjon Bogdanin, nipin e kr yei peshk vit te nd jere P jetr it, dhe domGjon Jack oviqin, ASCPF, SC, 1690, Ser via, v. 1. f. 116; R adenie J., Rimsk a K ur ija ... ,421.Gjer g j Bogdani e n joftoi Kongregaten se tataret e kishin prere dhe coptuar vellaun e tij G jonin, a batdhe misionar , Radenie J., o p. cit., 425.Me 1715, pasi Por ta i shpalli lufte Venedik ut, pashai i Pe jes dha urdher te burgosen shume pr ifterin jdhe misionare. Ne mesin e tyre k a qene edhe plaku dom Pjeter Vicovario, te cilin pasi e m berthyen ne

pr anga, e munduan aq shume sa qe vdiq nga mundimet. Te tjer et i shpetuan besimtaret, pasi pashait i dhanenje sasi te madhe te hollash, Radenie J., op. cit., 534.Ar g ji peshk vi T. Tomiciq e ka la jmeruar K ongrgaten me 8. V. 1755 nga Novi Pazari se aty kishtegjetur pak k atolike. Para luftes (1737-1739) pr e j tyre ka pasur shume. Mirepo n je p jese ka ikur ne Hungari,

p jesen tjeter turqit e prene, nder sa pjesa e tr ete e per qaf oi fene myslimane, pervec 2-3 plakave, te cilat publikisht e shprehen besimin katolik , shih: ASCPF, SC, 1755, v. I, f . 326; Radenie J., op. cit., 638.5. ASCPF, SC, Servia, v. 1, f f . 325-334: »... var i Fedeli dei nostri r estarono bar baramente trucidatidai Tur chi per l'odio ehe haueuano contr o di noi, molti andar ono r ammiughi, e mol ti ancora uenduti schiavi.

177





PISHTARET E ARSIMIT DHE PIONIER ET E SHKOLLIMIT NE DIOQEZEN TONE

Njohesi i mire i historise mesjetare te shqiptareve, Millan Shuflay, na bind seshqiptaret midis Tivarit, Prizrenit, Ohrit dhe Vlores ishin te arsimuar si neper qyteteashtu dhe ne katunde, me perjashtim te viseve malere.' Jireceku nga ana e vet nuk

ka nguruar ta thote edhe kete: »Ata (do te thote shqiptaret) ne Mesjete paraqitensi popullsi e vjeter krishtere me kulture me shume qytetare, e cila eshte shume meafer grekeve dhe romaneve dalmatine sesa serbeve te posakrishterizuar . 2Prandaj aspak nuk na bef asojne edhe shenimet e mevonshme qe f lasin per atese rreth vitit 1364 kishte njerez nga viset verior e te Shqipter ise te eilet shkonin neqytetet e ndryshme dhe e mesonin gramatik en, moralin dhe lendet tjera, si ishtezakon ne sistemin e atehershem te shkollimit. Ose, le ta per mendim edhe rastin e

priftit nga Shen Pali i Pultit, i eili e der goi ni pin t'i studioje shkeneat ne Dubrovnik."Kohet e veshtira, vecanerisht r rethanat e pavolitshme politike ne te eilat ugjenden shqiptaret shume shekuj me radhe, ebene te veten edhe ne k ete lerne. Por,asnjehere nuk u shua deshira e as perpjekja e individeve qe te k r i jojne ne gjuhenamt are , dhe ne kete menyre ta ndihmojne popullin e vet dhe ta rua jne qofte edhenje fije te helle te se kaluar es edhe ne lemin e kultures. 5a)Pishtaret e arsimit

ATE PAL HASI, me prejardhje nga rrethina e Prizrenit. Per te mesojme ngashkrimet e shkrimtarit te njohur e me vone edhe te ipeshkvit Pjeter Budi. K y, dukefolur ne parathenien e vepres se tij »Dottrina ehr istiana« (Mesimi k r ishter), thek sonse si e ka gjetur nje veper (me siguri ne doreshk r im) te francesk anit te nder uar atePal Hasit.Kjo veper e mbante titullin »Dita e gjyqit«6, dhe permbaute edhe kenge

tjera fetare.Para se te nisej Budi per ne Rome, per ta botuar kete Iiber , nga doreshkrimii ate Hasit i pershkroi disa kapituj, disa i shkroi vete, ndersa dick a perktheu edhenga gjuhet tjera. Kete pune Budi e filloi ne vitin 1604, si qe del nga letra te eilen aiia dergon kardinalit Gozzadini nö vitin 1621.7Sipas fjaleve te P jeter Budit, vepra e ate Hasit, si dhe shtojea e saj, qene teshkruara ne shqip (»be gjuhu t'ar breshe«)." Tjera te dhena per ate Palin s'kemi endekurrfare, e as per punen e tij te .merejshme letrare.

179



PJETER BUDI (1566-1623) - Edhe pse nuk ishte me prejardhje nga ketoane, ketu e permendim sepse ne trollin tone e filloi punen e tij meshtare dhe veprimtar inee shumellojshme letrar e. Si kur at, ai sher beu neper vende te ndryshme tek esa j dioqeze. K eshtu ne vitin 1610 e g jejme ne Shkup ndersa ne vitin 1617 neProkuple. Qysh ne vitin 1599 qe emer uar vik ar k ryesor per Serbine dhe kete detyree ushtr oi plote 17 vite, der i ne vitin 1616.9

Libr i i ti j i pare me titulI: »Dottrina Chr istiana« u botua ne Rome ne vitin1618. K y ishte nje perkthirn i katekizmit te Belar minit, i eili ishte botuar ne vitin1597. Vepr a ka 292 faqe. Me vone u r ibotua edhe disa her e, si per shembull ne vitin1634, 1664 dhe 1668.10 Ne afer 110 f aqe jane te permbledhura lutjet e ndryshme,fjalet e urta dhe tregimet ne var gje."Pas tri viteve, per seri ne Rome ai boton ve pr a te tjer a. E par a eshte »RitualeR omanum« dhe k a 360 f aqe. Te g jitha jane lut je ne latinisht, por rubrik at dhe udhezimet

jane ne gjuhen shqipe. Per vec kesa j, brenda ne veper eshte edhe nje poezi negjuhen shqi pe dhe nje t jeter nö latinisht. K ah fundi i eshte shtuar edhe nje leter e

pasur te eilen Budi ia drejton k lerit shqiptar te asaj kohe. Kesaj vepr e i eshte shtuar

edhe nje ve per me e vogel, me gjithsej 16 faqe, qe eshte n je lloj udhezimi per sherbimine mir e te meshes. Ne pasthenien e Ritua!it, Budi eshte nenshkruar si »EpiseopusZadr imensis«.'?Ve pra e tij e tr ete e n johur eshte »Paseehyr a e t'rref yemit« (Pasqyr a e terr efyemit), do te thote perkthim i !ibrit te Emerik De Bonisit »Speeehio di eonfessione«. Libri u eshte dedikuar atyre, te eilet nuk dinin gjuhe t jera per vec shqipes.!'Per vec librave te permendur qe e paten fatin te botohen, tjerat nuk jane botuar

per shkaqe ende te panjohura per ne."Duhet theksuar se Budi ne krijimtar ine e tij nuk paraqitet vetem si perkthyesi thjeshte. Ai e pershtat tekstin ne gjuhen e vet dhe ia jep or igjanilitetin dhe freskineshprehese. Udhezimi i ka per fshire shume gjera !idhur me poziten e besimtareve teateher shem dhe te metat e tyre. Keshtu per shembull ai luft on kunder adeteve tekeqi ja dhe bestytrive ( besimeve te k ota); e mohon besimin ne endr r a, ne fallet endryshme dhe ne »shkruarjet« tjera per g jetjen e sendeve te humbura. Kamaten ete pruar pr ej 10% e ka karakterizuar si kunder vajtje te rende, sihurse edhe ngritjene paarsyeshme tö cmimeve nga ana e tr egtareve. Nuk nguronte t'ua terhiqte verejtjenedhe udheheqesve popullore per detyr en e tyre te shenjte qe te gjitheve t'u gjykohet

pa dallim, pa marr e par asysh se per kend eshte t jala."Budi eshte i njohur edhe si organizator i k r yengritjes per clirimin nga roberia

turke. Menjeher e pasi u be ipeshk ev i Sa pes, shkoi ne Rome dhe e paraqiti projektine ti j per kryengritje k und er tur qve. Ai per kete nuk ka folur ne menyre te paeaktuar , por fare konkretisht, duke e theksuar edhe numr in e njer ezve me te eilet dispononvendi i tij. E thek son edhe ate se per kete qellim jane te bashkuar te gjithe shqiptaretkatolike dhe myslimane, dhe se ishte arritur mar reveshja mbi atdheun."PJETER MAZRREK U - Me pr e jardhje nga Prizreni. I njihte disa gjuhe. Ishtenjer i »... me shikim depertues dhe inteligjence te f orte, dinamik dhe i shkathet, i

pavarur ne gjykimet dhe me per voje te pasur «." Si vizitator i Papes i kaloi te g jithaviset k atolik e »ne kater mbreteri«. Me vone u emerua edhe ipeshkev i Prizrenit,ndersa pas kater mua jve u tr ansferua ne seline e Tivarit. Vdiq nö Shkup me 27

nentor 1634. Per k ete rast kur ati i Novoberdes Gjon Kokiniqi, e k a lene deshmineme te mir e per vyrtytet e te ndjerit, nö Jetren qe ia dergon Propagandes, me ketofjale: »As ka pasur, e as do te k ete ndonjehere ne keto vise nje ipeshkev te ketille«."

180



Ne mesin e shume raporteve te tij, te eilat si ipeshkev ia dergonte rregullishtKongregates, ka rendesi te vecante ajo e vitit 1623, k ur si vizitues apostolik e vizitoiHungarine, Bosnen, Serbine dhe Bullgar ine." Bashke me raportin g jendet edhe nje

pyetesor i Propagandes me 56 pyetje, te eilave Mazr reku u per g jigjet hollesisht, sugjerondhe propozon zgjidhje; k etu eshte edhe letr a percjellese per k ardinalin Ludovisi."Eshte i njohur edhe raporti i tij i dyte, i vitit 1633, te eilin e lexoi para eter ve

te Propagandes. Per vec gjendjes ne disa pjese te Dukagjinit, ai permend edhe n jenumer te madh te fjaleve shqi pe, per te eilat thote se bur o jne nga italishtja. Ky»fjalor « permendet ne letersine shqipe per shkak te alfabetit dhe te shen jave te vecantaqe i perder me kete r ast Mazrreku."A NDREA BOGDA NI - Nga nje leter me te eilen ka qene i pro pozuar siargjipeshkev i Ohrit, kuptojme se ka qene shqiptar , i lindur ne Gur r e afer Prizr enit.FMe vone eshte emeruar argjipeshkev i Shkupit dhe ne k ete pozite qendr oi der i nevitin 1677, kur per shkak te moshes dha dor eheqje, e eila iu pranua. Nipi i tij dhezevendes ne fronin e ipeshk vit, Pjeter Bogdani, shenon se xhaxhai i tij ia k a pergatiturnje gramatike te mrekullueshme latinisht-shqip. K jo gramatik e i ka humbur

dhe eshte zhdukur me rastin e ikjes dhe fshehjes g jate lufter ave austro-turke.fPl ET ER BOGDANI - K a lindur ne te njejtin vend sikur se edhe xhaxhai i ti j.

Nga Roma u kthye si doktor i filozofise dhe i teologjise; 21 vite e udhehoqi ipeshkvinee Shkodr es dhe her e pas her e edhe te Tivarit. Ne f r onin e Shkupit er dhi pasxhaxhait te tij.

Ne Padove ku qe fshehur nga ndjekjet e turqve, e dha te botohet vepr en»Ceta e profeterve«, e eila u botua ne vitin 1685, me ndihmen e pak ursyer te kar dinalitBarbarigo. 24 Libri eshte botuar ne dy gjuhet: shqip dhe italisht, ne dy shtylla

paralele. Fillon me krijimin e botes dhe vazhdon te per punoje motive te ndryshmenga Bibla. Ne pjesen e dyte flet per Jeten e Krishtit, Shelbuesit te botes (De Chr istoSalvatore mundi). Vepra ka gjithsej 428 faqe, nga te eilat pjesa e par e i perfshine234, ndersa pjesa e dyte 194 faqe. Jane gjetur edhe dy pseudo-botime, me disandryshime te vogla. Sipas kesaj shihet se vepra k a qene me vlere, pasi ri botimet esaja jane bere me vendimin e vete K ongregates se Propagandes."Pervec permbajt jes relig jioze, ne veper g jejme edhe shume njohur i tjera tenevojshme dhe te dobishme: per vec hyrjes, jane permbledhur edhe disa poezi teeilat autorit ia kushtojne persona te ndryshem. Ka edhe disa shpjegime g jeograf ikedhe astronomike, si dhe ur ti te ndryshme me karakter moralo-didaktik. Shk r imtar iqysh ne f illim te parathenies se tij, vete thote se kete e pergatiti » ... qe ta ar simoje

Shqiperine dhe Serbine e varfer (do te thote Kosoven), e eila ne p jesen me te madheflet shqip«." Vepra e P. Bogdanit ne teresi, jo vetem qe i mrek ulloi shume studjues,si atehere ashtu edhe sot, por e meritoi edhe kete mendim nga pak lajkatues: »Duk eu nisur nga teksti italisht, vepra eshte e shkruar me nje qartesi dhe pasur i te hollesiveinteresante, sa qe pothuajse eshte e pabesueshme se nje veper e tille k a mundur teshkruhet ne shekullin XVII, edhe ate per shqi ptar et dhe ne gjuhen shqi pe!«."Pjeter Bogdani jo vetem se e shkroi vepren e pare origjinale te n johur negjuhen shqipe, e eila do te kete vlera te perher shme ne leter sine e ketij po pulli pershkak te pasurise.gjuhesore dhe te formave te ruajtura, por edhe per ate se ai mekete eshte tr eguar edhe si njer i me erudieion te madh. Shihet pr a se i n jeh mire

shkrimtaret kishtare, filozofet e v jeter , dijetaret, shkrimtaret, vecanerisht k lasik et."Le t'i permendim ketu edhe relaeionet e shumta te tij, te eilat ia ka derguarKongregates se Propagandes si i peshkev i Shk odres e pastaj edhe i Shk u pit, dhe te

181



eilat kane vlere histor ike. Ne to gje jme shume te dhena me interes te eilat f lasin perveshtiresite, problemet sociale dhe g jend jen e rende politik e vecanerisht te k atolik eve

pas terheqjes se ushtr ise austriak e."Bogdani ishte patriot. K jo shihet qarte nga r aporti i tij i gjere mbi gjendjen ekishes ne Shqiperi dhe Ser bi, te eilin ai ia der goi Kongr egates pas vitit 1685. Ketuf let per besimtar et e tij te eilet jane par aqitur vullnetarisht qe, vetem me 300 luftetar e

ta marrin Novoberden e njohur pa gjakder dhje.PGJON NIKOLLE K AZAZI - Ka lindur ne Gjak ove. Pas kr yerjes se studimevene Ferme te Lor etos, u kthye ne atdhe i kuror ezuar me titullin e dyf ishte tedoktorit te filozofise dhe teolog jise. Se shpejti behet vikar k r yesor ne dioqezen evendlindjes. Ne vitin 1743 u emerua edhe argjipeshk ev i Shkupit dhe ne kete detyrembeti deri ne vdek je ne vitin 1752.31 Gjate qendr imit te ti j ne Rome, ne vitin 1740ne Biblioteken e Pro pagandes e z buloi te vetmin ekzemplar te ruajtur te librit teharruar te priftit shqiptar dom G jon Buzukut »MESHAR IN« i eili eshte botuar nevitin 1555.32Pas kesaj ai e botoi edhe vepren e tij origjinale me titulI »Breve eompendio

della Dottrina Christiana« (Perrnbledhje e shkurter e mesimit krishter), e botuar neRome ne vitin 1743. Pas faqeve te hyrjes, ne te eilat gjenden edhe emrat e personaveqe e kane lexuar dhe le juar tekstin, vazhdon nenshkrimi i vete autorit me keto fjale:»D. Joanne Nieolovieh Cassasi Vieario Generali Arehiepiscopi Useopiensis« (DomGjon Nikolle Kazazi vik ar kr yesor i argjipeshkvit te Shkupit). Nga keto radhe shihetse vepra me se pari eshte shk r uar ne latinisht ose ne italisht, e pastaj eshte perkthyeredhe ne shqip. Pr e j faqes 5 deri ne 46 v jen teksti shqip me titulI »Doktr ina e ker shten«. Vepr a e ka vleren e vet, se pse eshte e shk r uar ne dialektin i eili flitej asokohe ne Gjakove dhe ne rr ethinen e saj.33 ATE SHTJEFEN GJEOVI-K R YEZIUK a lindur me 3 nentor te vitit 1873 ne Janjeve, k u edhe e kr eu shkollen f illore. Gjimnazin e kr eu ne Troshan e pastaj me disa shoke i ndjeku studimet f ilozof ik o-teolog jike ne per viset e ndr yshme teBosnes: ne Fojnice, Dervente, Banjalluke dhe K r esheve. Si prif t dhe mesues sherbeuneper vende te ndr yshme: ne Troshan, Pe je, Zym, Arbnesh te Zares (Borgo Erizzo) ,ku ka dhene gjuhen shqipe ne g jimnazin e at jeshem. Me 14 nentor te vitit 1929 uvra rne tradheti nga plumbat e krimineleve te panjohur pr ane f amullise se tij ne Zymaf er Prizrenit. 34Per vec punes kulturor e e letrare;" ai per k theu ne shqip edhe shume vepr a me

permbajtje religjioze." Pasta j ne vitin 1910 ne Shkoder e botoi vepren e njohur »Agimi

i qytetnise«. Por ve pr a me e njohur e eila isolli fame boterore, eshte »Kanunii Leke Dukagjinit«, e botuar ne Shkoder ne vitin 1933, pas vdekjes se tij. Kjo eshtenje permbledhje e te drejtes zakonore, materialet e se ciles Gjecovi i mblodhi neperkatundet e ndryshme shqiptare nga pleqte, te eilat pastaj i radhiti, ua dha formendhe i ndau ne libra, kapituj, nene, aline dhe paragrafe."Supozohet se ky e shkroi edhe vepren e gjer e me me se 350 faqe mbi historinekishtare te shqiptareve."Do te na conte shurne lar g ne qofte se do te perpiqeshim vetem t'i numeronimte gjithe ata meshtare e krijues me pak te njohur ne lemin f etar dhe kulturor . Megjithatele ta permendim k etu, qofte edhe kalimthi, dom Pjeter Rataein, te .cilin e

cmonte dhe e thek sonte ne menyr e te vecante argjipeshkvi Kazazi." Si k y jane edhemesuesit e njohur te k esa j kohe dom Gjergj Logoreei dhe dom Zef Berisha, te eiletkane qene te pa lodhshern ne k r yerjen e detyrave te veta meshtarake dhe arsimore."Vecanerisht duhet te thek sohet dom Nue Bytyci, pr if t, mesues dhe poet, i lindur ne



182Zym. Perkthimi i tij i himneve dhe i psalmeve kishtare, edhe sot mund te lexohetme lehtesi, Eshte e njohur edhe permbledhja e tij e poezive »Memleqeti«. Vdiq larg

prej atdheut te tij, ne Kuvendin e motrave Bijat e Dashurise se Zotit ne Han teKumpanit, ne Bosne."b)Shkollat

Kur eshte fjala per shkollat ne te kaluaren e viseve tona, duhet t'i vecojme

disa faza te zhvillimit. Pervec kesaj, do te perpiqemi ta sistematizojme krejt ate qeeshte ruajtur neper dokumentet nga keto kohe te mocme.a)Shkollat private Me kete i nenkuptojme ata mesues te shumte par te panjohur te eilet te vetedijshem

per detyren e tyre, e mblidhnin rreth vehtes rinine dhe femijet, dhe uamesonin diturite fillestare. Keshtu punohej ren dom neper kishat dhe kuvendet, keshtu

punonin meshtaret, e shpeshhere ndoshta edhe nen qiellin e hapur. Nje pjese eketyre nxenesve vendoste ta merrte rrugen meshtare dhe rendem ata shkonin per t'ivazhduar mesimet te ipeshkvi, i cili i zgjidhte meshtaret me te mire per t'ua besuaredukimin dhe formimin e tyre. Ne fund, kjo ishte e vetmja menyre per shkollimin

dhe arsimimin e numrit te nevojshem te meshtareve, sepse ne mungese te shkollavete rregullta, nuk mund te shkohej atje ku kishte kesofare shkollash, prandaj veprohejkesisoji.Meritat me te medha per kete i kane pasur rregulltaret. Eshte e ditur se edhe

para se te vijne turqit, ne viset tona kishte mjaft franceskane.f Me vone, ne vitin1641, Gjergj Bardhi do te na njoftoje se gjate vizites sö tij neper Kosove, ne vendine quajtur Gurre, famullitar i te cilit ishte dom Andrea Bogdani, i kishte takuar dyseminariste qe i mbante ne shtepi te vet dhe i mesorite vete Bogdani." Ne famullitee vjetra te Zymit dhe te Pejes gjenden franceskanet me siguri qysh prej vitit 1701,44

ndersa ne Gjakoven e afert prej nje viti me vone, prej vitit 1702.45 b)KolegjetPerpjekjet e para per hapjen e shkollave te larta per pergatit jen e prifterinjve,datojne nga koha e vizites se A. Komulloviqit dhe T. Raggit ne vitin 1584. Vizituesii rekomandonte Papes qe »in forma di collegio« te hapet nje institucion i ketille nevendin e quajtur Montenegro di Scopia (ne Malin e Zi te Shkupit, Letnicen e sotme).Shkolla ishte parapare per te gjithe kandidatet e territorit te Serbise, sepse aso koheishte shume veshtire te dergoheshin djelmoshat qe deshironin te mesonin, ne visettjera. Pervec kesaj ky ishte nje vend i larget malor ku nuk kishte turq, dhe as qeshkonin atje per shkak te largesise nga qendrat tjera. Sipas te gjitha gjasave kjo ide

nuk u realizua, pasi ne burimet e mevonshme nuk permendet askund."Te dhenat e ruajtura per ate Paulin Demskin, rregulltar i shen Bazilit, perndryshe misionar ne Serbi dhe Bullgari, flasin se qe i derguar ne Peje, qe nö patrikanene atjeshme te hape nje shkolle, me siguri teologjike. Nga konteksti i metejshemshihet se kjo shkolle qe hapur per murgjit e rinj te shen Bazilit nö Serbi (»pro iuventutetet monacis s. Basilii Serbianis«). Kur igumeni i manastirit te Moraces Maksimidhe shoku i tij Ciriaku, shkuan ne Rome qe ne emer te eproreve tjere , ipeshkvijve

183



dhe klerit ser b, t'i lusin qe t'i pr ano jne ne K ishen katolike, e thek suan edhe nevojen

per nje seminar te k etille ku do te mesonin mur g jit e rinj.Si duket disi as kjo deshire nuk pati mundesi te realizohej per shkak te kushtevete r enda dhe jo te sigur ta ne vend. Pranda j ate Demski e ha pi nje shkolle tek etille »in inconf inis Ser biae«, ne Boke te K otor it dhe e luste Kongregaten e Propagaudesqe ajo t'ia beje nje rekomandim te qeveria venedikase."

Idete e A. Komulloviqit dhe te P. Demskit, u r ealizuan me vone, kur nePr izr en u hap teolog jia per pergatitjen e meshtareve te ketyre aneve. Pra ishte koha pre j vitit 1576 e tut je. Aso k ohe argjipeshkvi e kishte seline ne Prizren, ashtu se bashke me disa prif ter inj me te dalluar i pergatisnin kandidatet per meshtari."Sipas f jaleve te prifterinjve me te vjeter , ne fillim u mblodhen disa kandidate.

Ndertesa e teolog jise ishte e vendosur prane »ipeshk vise se v jeter «, pak me ne tedjathte te sakr istise se kishes se sotme te Prizr enit."

c) Shkollat f illor e Shenirnet e par a per nje shkolle te organizuar kesisoji i kemi nga shekulli

XVII. Argjipeshk vi Andrea Bogdani i eshte drejtuar Kongregates se Propagandesne vitin 1664 nga Janjeva, k u e kishte edhe rezidencen, me c'rast e propozon PjeterMazr r ekun si mesues te shkolles se vendit. Atehere k y, neper Dubrovnik u kthye neJanjeve, ku qysh ne vitin e ar dhshem f illoi t'i meso je femijet k atolik e."As Novo berda, 80 vite me pare, si qe shihet, nuk e ka pasur shkollen e vet.Ashtu se, k ur vizituesi K umulloviq e vizitoi kete qytet, par ia e vendit e luti vizituesinqe tu ndihmonte dhe t'ua der gonte nje mesues i cili do t'i mesorite femijet e tyre."Dihet edhe mesuesi tjeter i shk olles se Janjeves, dom Vincenc Mato, i cili atje imesorite f emijet ne vitin 1670. Ateher e ishte edhe f amullitar i vendit, sie shenon ne

relacionin e vet vizituesi Stef an Gas pari. 52 Ne vitin 1644 ne Prizr en u dergua si misionar apostolik Gergur Mazrreku, nipii argjipeshkvit te dik urshern te Tivarit Pjetrit. Ai k ur erdhi, qytetin dhe rrethinen qei takonin k ujdesit te tij baritor , i gjeti ne gjendje te mjerueshme.

Ne ra por tin e vitit 1650, Mazrrek u permend shume pr obleme te besimtarevete tij, por per shkollen nuk flet ne vecanti.? Mir e po ne r elacionin e te permenduritSh. Gaspr it, gjejme fjale shume lavderuese per punen dhe vepren e shumellojshmete Gergur Mazrrekut. Vizituesi thek son se Mazrreku e mbante shkollen ku te rinjevete kesaj ane ua meson te shkr imin dhe s jelljen e mir e. 54

Nga nje raport i ar gjipeshk vit D. Bucciar relli te vitit 1872, kuptojme se ne

Prizr en k a ve pruar shkolla katolik e per f emi jet e rr ethines. Shkolla kishte 30 nxenes,Argjipeshk vi e per mend edhe ate se shkolla eshte restaur uar ne vitin 1866. Kjo edhene na con ne n je perfundim te qar te se shkolla eshte themeluar para vitit te

permendur." Dymbedhjete vite me vone, argjipeshkvi F. Carev shpalli dekret perhapjen e shk olles se vecante per femr a ne Prizren." Por kjo shkolle e pati jeten eshkurte sepse e mbyllen turqit." Per vec k esaj, k etu prej vitit 1907 ka ek zistuar edhecerdhja e f emijeve te eilen e kane udhehequr mo tr at e nder it."Letnica si famulli, si kerni mundur te shohim edhe me par e, paraqitet shumeheret. Ne qofte se A. K umulloviqi kishte propozuar qe atje te hapet kolegji," mundte supozohet me ar sye se f amullitaret e ateher shem dhe te mevonshem e kane hapurkete shkolle per r inine e katundeve te at jeshme.P"Peja dhe Gjakova bejne pjese ne radhen e famullive me te vjetra. Edhe psenuk kemi te dhena te r uajtur a per fillimet e shkollave te atjeshme, mund te supozojme

184



se prif terinjte e vendit do te kene vepruar si pas menyres qe praktikohej neketo ane. Per ndr yshe te dhenat e me vonshrne flasin se ne keto ane ka pasur shkollaedhe »shume me pare se viti 1840«.61 Nga relaeionet e ipeshkvit derguar Kongregatesse Propagandes, kuptojme se ne vitin 1866 ne Peje eshte blere nje shtepi e vecante

per shkollen katolike.F Nga te njejtat burime kuptojme se shkollen ne Gjakove, nevitin 1865 e udhehiqnin prifterinjte edhe ate f alas." Pak me vone permendet se

shkollen ne Gjakove e udhehiqte nje moter e nderit. 64Te njejtes kategori i takon edhe famullia e Zymit, ne te eilen disa shekuj kane jetuar francesk anet. Kjo famulli, si vend i larget malor , shpeshhere i ka sherbyer sistrehim edhe argjipeshk vit te Shkupit. Por shenime te sigurta per shkollen e Zymitkemi vetem nga viti 1880, kur paraqitet si shkolle e formuar me kater klase, ne teeilen mesoheshin te gjitha lendet e atehershme, ndersa ne f und te vitit shkollor nxenesitmerrnin def tesa."

Nje shkolle e ketille k a ek zistuar edhe ne Shkup, prane vete kishes, edhe ateqe nga viti 1880. Qeveria turke e mbyllte shpesh, por me inter venimin e konsullatesse Austro-Hungarise, a jo hapej per seri, Ka punuar gjithmone me perberje te mire,

ndersa i grumbullonte te gjithe femi jet katolike, djem e vajza. Kjo shkolle ka punuarderi ne vitin shkollor 1925/1926.66Shkollat ne Stubell, Ferizaj dhe Zllokuqan jane te nje date me te vonshme porqe kane ekzistuar gjithsesi par a vitit 1900.67Te gjitha keto shkolla k ane punuar kohe pas kohe, sipas klimes politike qe kambreteruar ne keto vise. Kemi pare pra, se turqit i mbyllen shkollat ne Prizren dhene Shkup."Gjendja edhe me kritike k a qene gjate okupimit te Dukagjinit nga Mali i Zine vitin 1914. Gjeneral Veshoviqi mendonte t'i ndalonte te gjitha shkollat pranekishave katolike. Por , me angazhimin e konsullit Austr o-Hungarez, u zgjat jeta etyre edhe per nje kohe."Te gjitha ketyre shkollave u erdhi fundi ne kohen midis dy lufterave, me saktesisht

pas stabilizimit te Mbreterise se Jugosllavise, kur me ane te masave administrativeu ndaluan krejtesisht.Shenimet1. Shuf f ilay dr M., op. cit., 53-54, 170.2. Jireöek -Radonic I, 86.3.AAI. II, 53, nr . 233.4. Ne mesin e tyre rne te njohur ishin: Johannes Gazulus Ragusiensis (Gjon Gazulli), matematikani famshem, astronom dhe humanist i madh i sh. XV, perkatesisht »mesues dhe prif t i nderuar «, shih: Juric

S., Prilozi biogr afi ji Ivana Gazulica.Anali Historisk og instituta Dubrovnik , god. VIII-X (1962), 447-479;Tadic J., Jahannes Gazulus dubr ovaöki humanista XV veka, ZFF, knj. VIII, Spomenica Mihaila Dinica 2,Beogr ad 1964, 385-424.

Ne kete kohe eshte i njohur edhe Pavao de Gazlis (Pa I Gazulli) i vellai i Gjon Gazullit. U zgjodhr ektor i shk ollave te qytetit te Dubr ovnikut gjate viteve 1442-1444, shih: Fr ankovic dr D., Povijest skolstvai pedagogije u Hr vatsk oj, Zagreb 1958, 22.

Ne mesin e tyre k a qene edhe Mar inus Becchichemus (Marin Becik erni), pr ofesor ne Unifer sitetin ePadoves dhe dhjete v jet r ektor i Shkolles se larte ne Dubrovnik , shih: Historia e leter sise shqipe I-II,Prishtine 1968, 160.K etu le ta perrnendim edhe artistin e famshem Andrea Aleshin, i cili shumicen e veprave te veta temrekullueshme i k a punuar ne Dalmaci dhe ne Italine f qinje, nder sa qyteti i Splitit e ka shpallur si qytetar

nder i, shih: Galanti A., L'Albania, Roma 1961, 8; K olendic dr P., Alesi i Firentinac na Tremitima, GSND111, Sko plje 1925, 206; I nje jti, Gr o b Andrije Alesi ja u S plitu, GS ND 112, Skoplje 1926, 491; Karaman Lj.,Umjetnost u Dalmaciji u XV i XVI stoljecu, Zagreb 1933, 69-77 sqq.

185



5. Ne kete menyre kryei peshkvi i Tivar it, Gulielm Adae, deshmon se shqi ptar et ne li br at e tyr e ekane perdor ur alfa betin latin. K y eshte viti 1332, shih: Spomeniei II, 618.Der i vone »Formula e pagezimit- eshte konsider uar si dokumenti me i v jeter i r ua jtur ne g juhenshqipe, te eilin per te par en here e botoi N. Jorga, Notes et extraits pour ser vir a l'histoir e des eroisades auXV-e siede, 4-e ser ie (1453-1476), Buearest 1915, 194-198.Ka edhe autore qe na f lasin edhe per per mendor ete lashta: Stedimljija S. M., Al banija, Zagre b 1939, 31; Or ahovae P. T., Ar banasko pitan je i srpsk o pr avo,Beogr ad 1913, 9.6. Shuter iqi Dh., Shk rimet shqi pe ne vitet 1332-1850, Prishtine 1978, 56.

7. Zamputi 1., Relaeione mbi gjendjen e Shqiper ise Veriore dhe te Mesme ne shek ullin XVlI, v. I,Tir ane 1963, 297-299.8. Shuteriqi Dh., op. eit., 56-59.9. Ibid., 60.10. Ibid.11. Historia e leter sise shqipe I-lI, Prishtine 1968, 163.12. Shuter iqi Dh., op. eit., 62.13. Ibid.14. Ibid., 61.15. Historia e leterise ... , 165.16. Ibid., 159-162.

17. Dr aganovic K., o p. eit., 1-2.18. Fermendzin E., Iz prave ... , 166.19. Dr aganovic dr K ., op. eit., 20.20. Ibid., 6, 9.21. Titulli i r a portit eshte si vijon: »Br eve diseor so so pr a la natione Al banese e impar tieolar dellihabitanti dei mon ti di Dueagini, dato da Pietro Masereeeo, Arciveseovo d'Antivari, alla S. Congr. de P. F.«,shih: Zamputi 1., o p. eit. I, 429 sqq; i njejti, Pjeter Mazrrek u dhe f jalor thi i ti j i v jetit 1633, Studimefilologjik e, nr. 2, Tir ane 1964, 167.K ete fjalor etimologjik te vogel e z buloi dhe e bOIOi i pur i M. R 04u~s: Lc dictionnair e albanais de1635, Paris 1932, 50-51; <;abej dr E., Studime g juhesore VI, Prishtine 1988, 23 vell. 3.22. Ferrnendzin E., o p. eit., 172.23. Histor ia e popullit shqiptar I, 352; Shuteriqi Dh., op. eit. 80.

24. Titulli i plote i ve pres eshte si vijon: CV NEVS PROPHETARVM DE CHRISTO SALVATOREMVNDI, ET EIVS EVANGELICA VERITATE, ITALICE, ET EPIR OTICE CONTEXTA, Et in duasPar tes diuisa A PETR O BOGDANO MACEDONE, SACR . CONG. DE PR OP. FIDEALVMNO.Philosophiae,& Saer ae Theologiae Doetor e, olim Episeo po Seodr ensi, Adrninistr atore Antibar ensi; nune veroARCHIEPISCOPO SCVPORUM Ae totius REG NI SERVIAE ADMI NISTRATOR E. PARS PRIMA.PATA VII, M-DC. LXXXV. SVPERIOR UM PER MISSV. ( Nje ekzemplar i keti j libr i ruhet ne bibliotekene Univer sitetit te Zagr e bit me shenjen M. 11. 541; ek zem plari i dyte r uhet ne Gjakove dhe eshte pr onö e

Nuri J. Muhaxher it. K y botim eshte i vitit 1691, dhe m ban titullin »L'infalli bile ver ita della eattoliea fede ... «E qua jne ga bimisht »Ungjilli i Pjeter Bogdanit«, shih: Pr o blemi zastite i egzisteneije s pomenik a kultur e naK osovu i Metohi ji. Zbornik r adova i saopstenja, Pristina - Beograd 1968, 193-201.

25. Botimi i dyte eshte i vitit 1691, k ur se i treti i vitit 1702, shih: Shuteriqi Dh., o p. eit., 83.26. »Per te ndritur e ate te vo bek dhe t'Ar benit e te Sher bise (d.m.th. te K osoves), silli, e madhe pjese, f let arbenisht, CUNEUS; nga parathenia.27. Mijatovic C ., Jedan potomak Dusanovog Bogdana, Spor nenik SKA X, Beogr ad 1891.28. Kr ahaso: Historia e leter sise ... , 181-184.29. Eneik lopedija Leksik ogr af sk og zavoda I, Zagreb 1966, 426.30. Theiner A., Monumenta Slavor um 11, 426 sqq.31. Eu bel VI, 370.32. Shuteriqi Dh., o p. eit., 111.33. Ibid.34. Pupovei dr S., Shtjefen G jecofi (1874-1929), ne: Kanuni i Leke Dukag jinit. Mbledhur e k odifik uarnga Shtjef en G jecovi, Prishtine 1972, I-X.Vende vende si date e lindjes se tij shenohet 12. VII. 1874,nder sa duhet te jete: 3.X.1873, shih: AFJ, Status animarum II, 424.

186



35. Ka bashk e punuar me shume gazeta dhe r evista sie jane: »Albania«, »Hylli i drites«. »Po pulli«.»Brezi i r i«, K a shk ruar trag jik omedine "Mark Kuli Kr yeqitas«, ka perk thyer dramen e P. Metastasit » AtilR eguli«, nder sa jane te n johur artik ujt e ti j me tituli »Trashigime thr ako-ilirjane«.36. Ne vitin 1904 ka botuar »Jeta e shen Lucise«, 1912. »Shna Ndou i Padues«, 1915. »Vaz ja eOr leansit ose Joana d'Ar k «, 1910. »Agimi i qytetnise«, 1921. »Sebaste n'Ar r neni a po n'Arbeni«, 1920. » N jiar getim ark eolog jik « etj.37. Kanuni i Lek e Dukagjinit (veper postume). Permbledhe e kodifikue prej A. Shtjefen Kons.Gjecovit, Shkoder 1933. - Ve pr a eshte perkthyer edhe ne italisht me tiull: P. Stef ano Cons. Gjecov, Codicedi Lek Dukag jini ossia diritto consuetudinario delle montagne d'Albania. Tr adotto dal P. Paolo Doda j.

Intr oduzione di Federico Patetta, R oma 1941. - Vepr a me titullin e pare u botua ser ish ne Prishtine me 1972.38. Ne arkivin e bibliotekes se kuvendit ne Kr esheve, me sign. 3-1-11 ruhet ve pra me tituli: METROPOLISANTIBAR ENS1S ... , rne nje titull ma jft te g jate, i cili ndon je here i mvishet Gjecovit. Sipasr a portit, qe e k am marr e nga Kresheva, deI se dor eshk r imi i per mendur g jer ne f aqen 16 eshte shkruar ngaate Gjecovi, ndersa metej e k a vazhduar frati Lovro Mihaceviq. Keto te dhöna m'i dergoi bibliotekisti fratiCede Condriq dhe ndihmesi i ti j frati Stje pan Buljana, te cileve me k ete rast u shpr ehi mir enjohje.39. R adenie J., op. cit., 574.40. ASCPF, Sc., Ser via, v. 2. f . 286.41. Sipas f jaleve te Marie Mateut nga Shku pi, plake 86 v jecare, per ndr yshe f arefis me dom N.Bytycin, i cili n je kohe paska banuar ne shte pine e saj par a nis jes per ne Han te K umpanit (biseda u zhvilluarne 2. XII. 1980 ne Shkup).

42. Mihaöevic f r a L., Po Al baniji. Do jmovi s puta, Zagr e b 1911, 74.43. Zamputi 1., op. cit., II, 257; 1670, k r yeipeshkvi Andr ea Bogdani e njofton K ongregaten se neshk ollen e Jan jeves ka gjithse j 25 seminar iste. Pothuajse n je serninar i ter e, shih: R adenie J., R imska kurija... , 347. Edhe kryei peshk vi K azazi ne vitin 1747 e njofton K ongr egaten nga Zymi, se ne shtepine e tij neZym, eshte duke i per gatitur shtate cuna per seminar per nö Itali, Radonic, o p. cit., 572.44. Mihaöevic fra L., o p. cit., 85.45. I nje jti, Schematismus almae provinciae missionariae Albaniae, Sarajevo 1908, 69.46. Fermendzin E., Acta Bosnae, 339, sqq.47. I njejti, Iz pr ave ... , 170-173.48. R exhepagiq dr . J., o p. cit., 152.49. Per kete ccsht je k am marre dek lar ata nga prifter inje te moshuar te k esaj dioqeze: nga domMarian Glasnoviqi, f amullitar ne Pe je dhe dom Rrok Mateu f amullitar nga Gucia, tani qe te dy te ndjere.50. R adenie dr . J., Stamparije i skole Rimske k urije u Italiji i juznoslovenskim zemljama od XVI doXIX veka, Beogr ad 1950, 120.51. Fer mendzin E.,Acta Bosnae, 339: »... li pr imi della citta dimandano aiuto in hauer un maestroda poterci mandar i li lor o figli ... «.52. I n je jti, Iz pr ave ... , 197.53. Ibid., 173. sqq.54. Ibid., 196: " ... tiene scuola a f avor e di quella gioventü instruendo la nelle letter e e buoni costumi«.55. ASCPF, SC, Servia, v. 5. ff . 598-599.56. AFP, fondi "Shkolla femnor e Pr izren«, 1888.57. ASCPF, SC, Servia, v. 5, f f . 1267-1270; AFP, fondi »Shkolla femnore Prizren, 1890«.

58. Rexhe pagiq dr .L, op. cit., 237.59. Shih shen. 46.60. Urosevic dr . A., Pr va skola za nase katolik e u Letnici, ne: »Juzni pregled« 1936, 331-334, mete dhena te hollesishme,61. Rexhepagiq dr . I, op. cit., 152.- Ne Gjakove k a pasur m jaf t mesues, ne mesin e te cileve janödalluar: dom P jeter Doda, dom Filip K anxhi, dom Tome Gusiqi, Pater R ozarja, Pater Gaudenci, dom PjeterZara, dom Ndue Bytyci etj.

Ne Peje permenden keta mesues: abati Deda, a bati Mariani dom Mark Sopi, dom Tome Gusia, dom Ndue Bytyci, dom Bartolome Fantella, dom Viktori, dom Nik olle Mazr reku, dom Tomazi, dom ShtjefenK rasniqi etj.62.ASCPF, SC, Ser via, v. 5, f f . 262, 610.

187





MARTIRET E KARADAKUT

K etyre ngjarjeve ua kushtojme nje kapitull te vecante, duke qene thellesishtte bindur se ata kete e meritojne. Me fjalen »te Karadakut« jane perfshire te gjithemartiret e guximshem te katundit Stubell, Bince, Terziaj dhe Vernakolle. Te gjitha

keto katunde, bashke me disa te tjera, aso kohe i takonin famullise se Malit tö Zite Shkupit !Montenegro di Scopia/, turqisht Karadak, sot e njohur me emrin Letnice

Rasti i drejtperdrejte i ketij guximi qe ngjarja e vitit 1845. Maliq Beu i Gjilanitdha leje te ngjajshme edhe per pashallekun e Gjakoves dhe te Pejes, dhe keshtu nje

pjese e madhe e popullsise u deklarua haptas se jane katolike. Atehere beu urdheroite burgosen 30 kr yepare te farniljeve, te eilet u derguan ne zandanet e renda teShkupit. Prej atje u derguan ne Stamboll, ku mbeten ne burgjet e tmerrshme katermuaj. Disa prej tyre u derguan ushtare. Por pasi vazhdimisht deklaroheshin si katolike,

pas vuajtjes se burgut u kthyen ne atdhe. Gjate rruges e moren edhe dekretin prej valiut te Rumelise se jane katolike. Pas kthimit, duke menduar se liria e deklarimitka arritur nga Stambolli, duke u mbeshtetur nö dekretin e Rumelise, shumieafilluan te paraqiten dhe ta kerkojne kete status per vehte". Maliq beu e tregoi fytyrene vet te vertete. Filluan ndjekjet edhe me te medha, me permasa me te gjera dhetragjike jo vetem per te internuarit por edhe per laramanet tjere. Ja se si rrodhi kjo.Vetem 36 vite pas kthimit te tyre nga internimi, famullitari i atehershem iLetnices dom Nikolle Mazrreku, e hartoi nje pasqyre te shkurter per kohet e lavdishmedhe deshmitaret e denje te Krishtit." Burimet per kete i kishte te dores se pare:te internuarit e mbetur gjalle, pra vete deshmitaret pjesmarres, te eilet ia rrefyen

rrjedhen e ngjarjeve me kujtime te gjalla.Autori ne hyrje i permend shume ngjarje dhe ndjekje te vazhdueshme mbikatoliket e varfer te rnjere dhe te shkrete. Le te jete ky, thote kroniku, nje dokumenti mundimeve qe i kane perjetuar te paret tone te cmuar , per ta ruajtur vehten sikatolike dhe si pasardhes te Krishtit." Dom Nikolla ka mundur t'i shkruante ketofjale dhe ta ndiente shume mire kuptimin e tyre, sepse edhe vete ka punuar si famullitarne kohen e Turqise, ka perjetuar shumcka e gjithcka, shume here e ka rrezikuaredhe jeten, ka hasur ne pengesa dhe veshtiresi te medha me qeveritaret e egerosmane ne Gjilan, duke u perpjekur ta mbroje kete popull te varfer."

189



Me se pari bie ne sy fakti se autori keto ngjarje i ka vendosur ne periudhenkohore prej vitit 1843-1846. Pse do ta kete bere kete? Ai askund nuk jep pergjigjene kete pyetje; si duket ka dashur te shkruaje per procesin qe eshte zhvilluar dheka rrjedhe para syve te tij, pra jo vetem per nje epizod te vetem, Ne kete menyre ika perfshire te gjitha ndodhite ne rrjedhen e tyre te panderprere dhe keshtu na kalene nje deshmi te mire lidhur me kete.

Nga ana tjeter eshte e njohur se kryeipeshkvi P. Shali qysh ne vitin 1837 e

njofton Kongregaten e Propagandes per rastin qe ngjau ne Morave. Disa laramaneu deklaruan haptas se jane katolike. Shkuan dhe ia thane kete haptas beut ne Gjilan.Pas marrjes ne pyetje, keshtu lexojme ne kete raport, beu i lidhi te gjithe ne prangate renda dhe i mbylli ne zandane. Nente jave me radhe cdo nate i merrnin ne hetimedhe i mundonin. Keshtu keta te mjere duke pare se nuk kane ndihme e as mbrojtje

prej askujt, hoqen dore nga kjo dhe e lane fene. Atehere i leshuan te shkojne neshtepi, te shoqeruar nga myslimanet e vendit. Atehere hoxha urdheroi qe t'i bejnesynet."Kryekonsulli austriak ne Shkoder V. Ballarini, ne nje raport te vetin te vitit1844 e permend edhe nje rast tjeter nga Gjilani. Nje familje e quajtur Dema, kryepari

i se ciles haptas (do te thote zyrtarisht) deklaroi se quhet Zef dhe se krejtfamilja e tij jane katolike, per cka vuajti shume dhe u torturua nga qeveria lokale.Te gjithe anetaret e familjes se tij i hodhen ne zandane ku i munduan pa nderprereduke iu kercenuar me vdekje ne qofte se nuk heqin dore nga kjo deshire dhe kyvendim. Per fat te mire, dolen nga kjo situate e rende vetem me nje shume te madhete hollash.?Laramanet tone te Karadakut, keshtu lexojme ne shkrimet e dom Nikolle Mazrrekut,takoheshin dhe merreshin vesh midis vedi per prezentimin publik te tyre

para qeverise zyrtare, me kerkese qe t'u pranohet statusi i katolikeve legale. Asokohe ne Letnice ishte famullitar ate Anton Marojeviqi franceskan dhe misionar iflakte i ketyre aneve." Ai jo vetern qe i nxiste dhe i perkr ähte ne kete deshire, par

per kete e mori edhe pelqimin e krereve te tij me te larte kishtare. Ne kete menyre,me kete ngjarje qene te njoftuar edhe perfaqesuesit diplomatike te fuqive te medha,tö eilet kishin perfaqesi te vetat ne Prizren dhe ne Shkup. Keshtu u internacionalizuaky rast dhe dha gjasa per sukses pozitiv.Kryeparet e familjeve shkuan ne Gjilan te kajmekami Maliq be Gjinolli dhekadiu Tahir Efendiu.? Kur ata i degjuan fjalet dhe veprimin e vendosur te laramanevete guximshem, me se pari u perpoqen t'i bindin me te mire dhe me shume

premtime. Por besimtaret tone u pergjigjen me guxim se ata nuk jane duke u bere

tani katolike, por se te ketille kane qene gjithmone, si edhe te paret e tyre, dhe sekeshtu deshirojne te deklarohen publikisht edhe tani.'?Kur qeveritaret e pane se bindjet nuk ndihmojne kurrsesi, beu urdheroi qe telidhen te gjithe dhe te mbahen ne burg te rende nje muaj. Ai shpresoi se ndoshtagjate kesaj kohe ata do te zbuteshin ashtu si kishte ngjare edhe perpara, dhe ndoshtado ta nderronin vendimin e tyre. IIA mund te percaktohen me afersisht fillet e ketyrengjarjeve?Raporti i Mazrrekut per kete gje hesht. Dom Gasper Krasniqi, prift nga Gjakova, aso kohe rektor i seminarit ne Shkoder , e njoftonte Kongregaten e Propagandesne letren e 9 tetorit te vitit 1845 lidhur me rastin e laramaneve nga Gjakova dhePeja. Dhe menjehere vazhdon te shkruaje se katoliket e fshehte te Prishtines, Prizrenit

dhe te Gjilanit ende nuk jane deklaruar haptas." Ceshtja ka qene, do te thoshim, jo vetem e njohur , par kjo edhe eshte pritur . Prandaj ne fillim te vitit te ardhshem,

190



me saktesisht me 25 mars te vitit 1846, administruesi apostolik i dioqezes UrbanBogdani, e njofton Kongregaten shk urtimisht lidhur me laramanet e Karadakut.PKete leter Bogdani e dergoi nga Dubrovniku, ku ose degjoi per kete lajm, ose atjee priste nje rap ort nga dioqeza derisa kthehej nga Roma. Edhe nje raport do temund te na ndihmoje per ta eaktuar sa me saktesisht daten e fillimit te ndjekjeve.Kjoeshte letr a e Ate Franeeseo da Montotta, pref ekt apostolik per Serbine, i eili ishkruan K ongregates me 6 shtator per n je ngjarje jo te rendomte. Ai permend se ne

te Shtunen e Madhe i pagezoi bur r e e gr ua, te moshes 38 per katesisht 26 v jecare.Burri ishte i prinder ve laramane, nder sa k ishin ikur disa dite » prima deIla perseeuzionedi Stubla« do te thote para per sekutimit te Stublles, Keta te pagezuar pask esaj, u shperngulen dhe u vendosen ne Prizr en." Pashket e vitit 1846 qene me 12

prilI. Sipas kesa j, edhe fillimi i ndjekjeve duhet te vendoset vetern disa dite parangjarjes se permendur .Duk e qene se nuk ndihmoi as burgu e as mundimet, Maliq beu vendosi qe tegjithe kr yeparet e familjeve t'i dergonte ne nje vend te rrethuar ne Prishtine. Tegjithe te burgosurit i futen ne pranga te r enda ne duar dhe kembe, me nje zinxhirte rende per mjedisi dhe te lidhur per nje kembe. K jo ishte nje peshe prej 400kesh

turke, afer 50 kilograme." Me kete peshe u nisen kah vendi i eaktuar .Jashar pasha i Prishtines, perndryshe farefis i Maliq beut, i mbylli ne nje burgedhe me te rende. Pervec kesaj urdheroi qe ne lokalet e burgut te leshohet uji, nemenyre qe t'ua shtoje mundimet guximtareve. Pas shume marrjeve ne pyetje dheanalizave, ai u gjet para nje enigme edhe me te madhe, te eilen ai vete nuk mundita zgjidhte. Pr anda j pashai ker k oi t'ia thirrin nenpunesit me te daIluar nga Gjilani,Prizreni, Kumanova dhe Shkupi, ne menyre qe bashkerisht te g jejne zgjidhje perkete r ast te papare. Kronika jene i s jeIl emrat e ketyre kr yepareve, do te thote tezoter ve te bur gosur te shtepive."Rr jedha e ngjarjeve, sipas k ronik es, vazhdon me lajmin se jane grumbuIluarautoritetet osmane, me ne kr ye Jashar pashen, te eilet i shkruan perandor it te AustriseFrane Jozefit I per laramanet e burgosur . Atij ia paraqiten si kr yengrites dhenjekohesisht ia ofruan perandorit qe t'i pranoje ne perandor ine e tij. K y i refuzoi,gje qe edhe ka mundur te pritet. Kete pergjigje ata ua percollen te burgosurve. Neqofte se ata me te vertete ua kane thene k ete te burgosur ve, ashtu si na njoftonkronik u, atehere atyre nje per gjigje e ketille u eshte dashur qe t'u sherbeje si »argument« fiktiv se gjoja as sundimtar et k atolike nuk i deshirojne; pr a se tani me nukkane ne kend te mbeshteten dhe te presin mbrojtje, prandaj me mire le t'u kthehenshtepive te tyre dhe fese se deritanishme myslimane. Njekohesisht ata i derguan

leter sulltanit te tyre, dhe prej tij i pritnin udhezimet e nevojshme lidhur me ate sesi te vepr ojne metej me te burgosurit. Kronika me te drejte supozon se dhunuesit ishkruanin ne leter sulltanit gjithcka. Ne mes tjer ash, ata e kishin edhe argumentin etyre, se veprimi i ketille i laramaneve ka vetem nje qellim, t'i shpetojne sherbimitushtarak . Ne qofte se kjo u shkon perdore, ekziston rreziku qe krejt Karadaku teshkoje pas tyre. Pervec kesaj ne qofte se do te ndodhte edhe kjo, atehere te gjithedo t'i ishin kthyer fese katolike. Por ne qofte se keta denohen ne menyre te pashembuIlt,tjeret do te frikesohen dhe as qe do t'u shkoje nderrnend ta bejne nje hap tetille. Ndersa ne kete kohe, vazhdon kronika, ».. .i tere i ashtuquajtur i Karadak emban fshehtas katolicizmin«."

Nga Pr ishtina, te burgosurit i hodhen ne Shkup, vazhdimisht te lidhur me pranga te renda. At je i vendosen ne burgun zekeq te Azmi pashes." Ketu deI neskene edhe f amullitari i tyre ate Anton Marojeviqi, i eili shume here u perpoq te

191



inter venoje te pashai per te bur gosur it e famullise se tij, por pa suk ses. U be edheme keq sepse pashai ur dheroi qe te bur goset edhe ate Antoni.

Ne nderkohe ar r iti edhe Tatari (k orier) nga Stambolli, i eili e solli per g jigjene sulltanit. Mjerisht ajo ishte negative per lar amanet dhe ate Antonin: ata te gjithese bashku me anetar et e familjeve te tyr e duhej detyr ueshem te dergoheshin ne Azite Vogel. Lajmetar et menjeher e e perha pen kete vendim neper te g jitha vendet. Nek atundet Bince, Stubell, Ver nak olle dhe Terzia j, i mblodhen te g jithe anetaret e

k etyr e familjeve, kr er et e te eilave i kishin shkaterr uar ne per burg je bashke mefamullitarin ate Antonin. Pasur ite e te gjithe te burgosur ve u k onfiskuan dhe u dor ezuanne dobi te ark es shteter or e.

Ne nuk dis pono jme as me aktg jykimin perandorak e as me ndonje dok umenttjeter te arkivave turke te eilat kane te bejne me kete r ast, pr anda j nuk mund tethuhet asgje e sigurte lidhur me motivet e n je denimi te ketille. Por sipas te g jithagjasave qeveria e Stambollit me rastin e marrjes se k etij vendimi do te kete menduarse ne kete rast fjala eshte per renegaret e fese islame te ashtuquajturit »murtate«.Per keta parashiheshin denime te renda. Eshte e vertete se Kurani flet vetem perdenimet ne boten tjeter , mirepo tradita dhe e drejta e sher iatit kane qene shume me

te rrepta. Sipas fikh-it apostati patjeter denohej me vdek je, nese eshte i pjek ur dheme mend te shendosha. Me grate eshte vepruar ne menyre me te bute. Ne shek .XIX, u ndalua ne gjyq denimi me vdekje per apostatet, por rendome ne vend tekesaj aplikoheshin denimet me burg dhe deportimet. 19Te demtuarit i derguan ne dy grupe te vecanta permes Selanikut per ne Azitö Vogel. Ne grupin e par e i k ishin permbledhur k r ye par et e familjeve te bur gosurame pare ne Shkup. Bashke me ta ishte edhe ate Antoni te eilin e kishin lidhur nen

bark te kalit. Pas disa ditesh, te nje jten rruge e beri edhe grupi i dyte.20 Duke uf alenderuar disa tr egtareve shkodrane te eilet fshehtas u ndihmuan te internuarve,se shpe jti per kete u n jof tua edhe k onsulli f raneez ne Selanik. K ete ebene k eta tenjejtit tregtar e te eilet fshehtas u f uten ne qytet dhe ia treguan ne helle si cdo g je qee kishin pare dhe degjuar vete. Konsulli ne Selanik me nje inter venim ener g jik eshpetoi ate Antonin, por jo edhe te t jer et. Pr e j at je, per mes » postes diplomatik e, nenje arke te mbyllur dhe me perc jellesin e vet zyrtar , e der goi deri ne Stamboll." Perte g jitha keto ngjar je eshte veshtir e te rr adhiten datat e sak ta. Te vetmin ter min tesigurte na e jep ate Pr asquale de Nizza, i eili me 20 gusht te vitit 1846 i shk r uanKongregates se Pr a pagandes se e k a marre ne dorezim famulline e Letnices pas

burgosjes se ate Antonit nga Lesina. Poashtu ai n jof ton se beu i Gjilanit ia k ishteterhequr verejtjen qe te kujdesej vetem per k atoliket, te eilet qeveria otomane i

kishte pranuar si raje."Prania e ate Antonit ne Stamboll, angazhimi i madh i vellezer ve lazariste, tete eilet qe vendosur f amullitari i Letnices, e vecanerisht inter venimi energjik i ambasadorevete fuqive te medha (Frances, Anglise dhe me pak i Austrise), e internaeionalizuankete cesht je dhe keshtu e shpejtuan zgjidhjen e saj. 23Por numri i te internuarve ishte zvogeluar qysh ne Selanik ku vdiqen dymbedhjete

prej tyre dhe u varrosen te paisur me sakramentet dhe me krejt kujdesin e prifterve te Selanikut." Te tjeret, prej ketu ne vend se t'i dergonin ne Stamboll, ingarkuan neper do barka te keqija e te dobeta dhe i hodhen ne Muhaliq, nje vendmocalik ne Azi te Vogel. Numrin e sakte te te internuarve e mesojme nga letra e

administratorit a postolik te dioqezes se Shkupit Urban Bogdanoviqit, i eili neor a por tinqe ia dergoi Kongregates me 24 tetor te vitit 1846, thek son se kane qene gjithsej158 te internuar , anetare te 25 familjeve."

192



Lazaristet dhe motr at e shen Vincencit ne Stam boll, te eilet mor en vesh pervendin ku i kishin vendosur te internuarit tone, u of ruan ndihme te sinqerte dhe deridiku ua lehtesuan mundimet. Am basadori fr aneez i eili ishte i lidhur mire me r regulltaret,tregoi nje guxim dhe vendosmeri te jashtezak onshme. K r onika per te shtonse ai par a q jyqit ne shenje pr otesti, par a sulltanit tha: »Madher il Ju i keni dheneurdher asa j njesie tua j qe te internuarit t'i sjellin te ju, por jo t'i zhagisin e t'i lenete vdesin ande j kende j, dhe per kete te mos dije askush. Pranda j k r e jt pergjegjesia

bie mbi jU!«26Pas k esaj, g jerat f illuan te ndr ysho jne ne te mire te te internuar ve temunduar dhe te pak esuar , por te qendr ueshem dhe te paluhatshem.Me iniciativen e konsullit franeez dhe te vellezerve lazariste, ne Muhaliq imblcdhen te gjithe te vdekur it, me se 35, pastaj i hapen dy varre te medha k u i futente gjithe se bashku. Mbi var r ezen e tyre e ndertuan nje ka pele dhe mbi hyr jen e sa je vune nje lapidar te denje per martiret dhe per te gjitha perpjek jet e tyr e."

Nga ky vend mocalik dhe jo i shendoshe, me plot lageshti dhe semundje, teinternuarit e mbetur g jalle i shperngulen per ser i dhe i vendosen ne Filadore. Me tambeti edhe ate Antoni. K etu k ushtet e jetes ishin me te durueshme. Vendi ishte ishendoshe dhe i ngjante vendlindjes se tyre. Konsujt angleze i mor en ne pyetje te

internuarit dhe u njoftuan hollesisht per rastin e tyre. I pr anishmi ate Antoni deklaroise shkaqet dhe fajtoret kryesore te mundimeve dhe vua jtjeve te tyr e ishin autoritetetfanatike lok ale: Maliq beu dhe Tahir ef endiu »te eilet krejt k ete e bene vetem

pse keta u deklaruan haptas si katolike«."Pas permir esimit ne Filador e, te inter nuarit f illuan te mendojne se si te kthehen.Qellimi nuk ishte vetem qe te k thehen ne mesin e te veteve, por edhe deshir aqe »t'i tr imerojne ata laramane te vendit te tyre dhe te k rejt Karadakut, te eiletmbeten te trishtuar nga barbaria dhe dhuna qe iu be k atolikeve.«."Perndr yshe konsulli anglez e kishte angazhuar nje mesues grek me emrin Kostandinqe t'i mesorite femijet dhe te rinjet e internuar , sepse ate Antoni vuanteshume nga astma. Mesimet zg jaten »afer tete mua j. Para se te fillonte shkolla, teinternuarit e kishin k aluar ketu ne Filador e me se nje vit«.30Te internuarit e mbetur gjalle u lir uan me 22 qershor te vitit 1844. Me insistimine ambasadorit f r aneez, Por ta u pa jtua t'i kthente ne atedhe me shpenzimet eshtetit." Ne vendlindje u kthyen 79 deshmitare, ndersa 88-te tjere duke i perf shireketu edhe 10 foshnjat, e deshmuan me gjak besnikerine e vet ndaj K rishtit.FPer te kthyer it dhe te t jeret erdhen kohe me te mira, por vetem pasi shkuannga vendet e tyr e beu i pashpir t Gjinolli dhe Tahir ef endiu. Ne vend tö tyr e er dhennenpunes t jere nga Stambolli. Ne te ver tete gjend ja u permir esua pas shpalljes se

Hatie Humajunit me 8 shkur t 1856, me te eilin le johe j lir ia e fese. Ashtu se, gjatekohes se arg jipeshk vit Dar io Bueeiar ellit, nuk hasim me ng jarje te ketilla."Shenimet1. N jeri nga k oleget e rinj eshte duke per gatitur nje studim lidhur me keta mar tir e ku do te

perfshihengjithanshem dhe do te ndricohen ne ter esi shume momente te paqarta der i me sot.2. DAZ, Izv jesta j Ballarina, nr . 160 te 29. XI. 1845.3. Mazarek don Nikola, Breve Cenno cir ca gli esiliati cripto-cattolici della parrochia di Zer nagor a,nominatar nente dei villaggi Stubla, Bincia, Ter ziai e Vernakolo nell'anno 1843-1846, Zernagora - Letnica1882. (rnete j: Br eve Cenno).4. Thid., Pref azione.5. Ibid., 2: » ••• ed alle volte es porre la mia vita a ripentaglio e per icolo, coll'azzuf f arrni coi governatoridi Ghilani, coi kaciak per diffender questa pover a e vessata gente.«

193



6. ASCPF, SC, Servia, vol. III, f. 504.7. DAZ, nr . 2766, rapor ti i Ballar init nga viti 1884.8.Fr .. Anton Mar oeviqi nga Lesina (eshte Star igradi ne is bullin Hvar ), shih: ASCPF, SC, Ser via,vol. IV. f . 219. Perndr yshe ate Antoni vehten e quante »figlio della Provineia dell'Al bania«, ASCPF, SC,Al bania, vol. 33, f . 317-318. Disa ga bimisht ia mveshin m biemr in Mar k ovic: Vasiljevic Hadzi dr . J.,Muslimaninase k r vi u Sr biji, Beograd 1924, 77, bil j. 195; Bar tel P., K r y ptochristentum und Formen des religiösenSynkretismus in Albanien, ne: Gr azer und Münc bener Balkanologisc be Studien II, München 1967, 120.9. Mazar ek don N., o p. cit., 3.

10. Ibid., 5: » ... Non e ehe ci vogliamo or a far e catolici, poiche tali siamo stati sempr e coi nostr iantenati, ma vogliamo dichiarar ci pu bblicamente tali.«11. I bid., 5.12. ASCPF, SC, Ser via, vol. IV, ff. 178-180.13. Ibid., vol. IV, ff. 209-210.14. Ibid., vol. IV, f . 223.15. Mazar ek don N., o p. cit., 6.16. I bid., 9. permend 6 emr a te zotshtepive nga Binci dhe 11 nga Stu blla.17. I bid., 12: »... in quel tempo tutto il cosi detto Kar adak er a e prof essava occultamente in cattolicesimo,come risulta dai r egistr i parr ochiali«. Si pas K r onikes, ka pasur 500 famil je te tilla. Ne f amulline amete Letnices k a pasur nje regjister te vecante per te lindurit e lar ar naneve.

18. ASCPF, SC, Ser via v. IV, 237-242: ne kete r a port imzot Urban Bogdanoviqi e permend neShk up k uvendin e dik urshem franceskan i cili me vone eshte shnder r uar ne han, k ur se ne k ohen e tij eshtequa jtur Hani Boshn jak. - Stankovic T., Putne beleske po Staroj Srbiji 1871-1898, Beogr ad 1910, 10-11, k u

per shkr uhen disa njer ez te shquar nga K r atova te mber thyer ne pranga, te eilet turqit i kane s jelle dhe ik ane m byllur ne K ur shumli-Han. Ur osevic dr . A., K atoliök a zupa Cma Gor a u Juzno j Sr biji, Sk o plje 1934,167, Kurshumli-Han e quan burgun e dikur shem ne Hanin Boshnjak. Sot k jo godine sherben si muze-la pidar .19.Enzyk lo paedie des Islam (botuesit: M. T. Houtsman, A. J. Wensinck , W. Heffeing, H. A. Gi b b,E. Levi-Pr ovencal), Leiden-Leipzig III, 1936, 795-797, f jala »Murtadd«.20. Cor dignano F. L'Al bania attr aver so l'o per a egli scr itti di un grande Missionar io Italiano il P.DomenicoPasi S. 1., II R oma 1934, 141: »... Il suo viaggio a Salonicco f u un continuo martirio. La fece acavallo ma car ico di ok e di catene di fer ro; e poi 10 fecero cavalcare disteso ora col ventre ora col dor so sul

basto in modo ehe le br accia e le gam be r imanesser o sempr e legate sotto il medesir no.«21. Mazareku don N., op. cit., 20.22. ASCPF, SC, Ser via, vol. IV, f . 219.23. Per perfshir jen me te plote dhe studimin e ketij rasti, duhet te hulumtohen rr enjesisht ar kivat ePr o pagandes ne Ror ne, ar kivat e eterve lazar iste ne Stam boll-Par is, si dhe ato k onsulare-di plor natik e ne:Austr i, Fr ance, Angli, Tur qi dhe Ar kivin shteteror ne Zare,24. Mazr rek i dom N., o p. cit., 23-24: i je p emr at e atyre qe k ane vdekur rr uges, g jithashtu edhe teatyr e dymbedhjete per sonave, qe jane varr osur ne Selanik . Ne mesin e te ndjereve k a pasur edhe femi je,andaj deshmitar eve nuk u k ujtohen emrat e tyr e.25. Numri i te internuar ve eshte dhene ne menyr a te ndr yshme, e dikund edhe eshte te pr uar: Hecquar dH., Histoir e et descr i ption de la Haute Albanie, Par is 1858, 48~87, permend 1000 te intemuar ;Hahn von. J. G., R eise von Belgr ad nach Salonik , Wien 1868, 139 f let per 164 per sona; Jastr e bov 1. S.,

Neste 0 Gor n jo j Moravi, GSUD, lib. 60, Beograd 1885, 133-134 e je p numr in pr e j 209 per sonave; VasiljevicHadzi dr J., op. cit. 77. bilj. 195 shkr uan se k ane qene te inter nuar 120 f amil je, ose 1000 n jer ez, nga te eilet

jane k thyer vetern 80; te nje jtin numer e per mend edhe R osen G., Geschichte der Tür k ei von dem Siegeder R ef orm im J. 1826 bis zum Par iser Tr ak tat von J. 1856, Band 2, Lei pzig 1866, 93. Bogdanovic U. ner a por tin mbi viziten pastor ale te dioqezes, te dates 28.X.184, e n jofton K ongregaten se ne Br use jane inter nuar25 famil je me 158 anetar e: »... vennero barbar emente tr ascinati in esilio a Br ussa 25 famiglie di 158individui unitamente al Missionar io P. Antonio Mar oevich ... «, ASPF, SC, Ser via, vol. IV, ff. 227, 237.26. Mazr r eku don N., o p. cit., 27.27. Ibid., 30: »... Qui giaciono le ven. ossa dei Martiri di Bincia e Stu bla: i quali altr oche in vitaf ur ono ignor anti, conoscevano Gesu Cr isto ottimamente, com batterono per Gesu Cristo, e morir ono perGesu Cristo«. K ronik u nuk e thote se ku e ka mar r e kete m bishkrim. Duk e i falender uar dom Gjer j G jer gjit

pr if t nga Stu blla, eshte g jetur celesi i kesa j kapeie dhe tani r uhet ne muzeun e f amullise se Stublles.23.I bid., 33.

194



29. I bid., 36: ». .. per r ianimare i lar amani ai quei d'intorni in tutto il distr etto detto K ar adak, eheer ano r imasti s bigottiti, in vista delle bar bar ie e vessazioni inf litte ai cattolici, e in quel tempo tutto ilK ar adak prof essava oceultamente la R eligione cattolica..«30. ibid., 36.31. Emr at e te kthyer ve i jep: Hylli i drites, nr . 11, Shkoder 1924, 461-466, ne art. »Memoir ehistorique sur les famil1es al banaises de Tsher nagor a qui f urent exilees pour la f oi a Mouhalitsh de Brousseen 1846<<-

32. P. Anton Maroeviqi me 25.X.1848 e lajmer on nga'!Br usa Kongregaten e Pr opagandes, keshtu ne baze te k esaj mund te supozohet se te internuar it u kthyen ne shte pi kah fundi i te njejtit vit, ose ne fillimte vitit t jeter shih: ASCPF, SC, Albania, v. 33,"f . 317-318.33. Per vec bur imeve dhe literatur es s~ per rnendur , ketu duhet shtuar edhe k eto: Annales de laPr o pagation de la Foi, Lettr e de M. P. A b be Hillereaux a M.le Comte de Le pincy 18, Lyon 1846, 386--392;Sto janöevic V., Juznoslovensk i nar odi u osmanskom Car stvu od Jedrensk og mira 1829. do Par isk og kongr esa1856. godine, Beogr ad 1971, i cili s jeU disa te dhena edhe per leuden tone nga DAZ. Mons. Dar io Bueciar elli,e ka shk r uar nje liber per martir et tone me tituU »I cenni stor ici su dell' esilio dei cr istiani zer nagoresi«,Priser endi 1865. Mazr r eku dom N., o p. cit., 21, e perm end kete r a port, por thote se pas vdekjes sekr yei peshk viteshte humbur , Urosevic dr A., o p. eit., 169, bil j. 29, e permend edhe »li brin e Bueiar ellit« i eili

g jende j ne r edaksine e Blagovestit ne Shkup. Por k y doreshk r im eshte zhdukur bashke me shume sende t jer ame rastin e bom bardimit te Shk upit me 6. IV. 1941. Si duket n je kolege i ri e k a g jetur or igjinalin ose ko p jene doreshk rimit,

195



IPESHK VIJTE PREJ SHEKULLIT XVII E DER I

NE DITET TONAA NDREA BOGDA NI- Ka lindur ne vendin e qua jtur Gurre rr eth vitit 1600.1

Ne moshe te shtyr e r egjistrohet ne K olegjin Ilir ik te Lorettos, ku pas kr yerjes sestudimeve, ne vitin 1636 di plomon. Ne te nje jtin vit k thehet ne dioqeze.? Sherben

ne vende te ndr yshme si f amullitar : me se pari ne Shedec, pasta j ne Gurre te Hasit,ndersa ne vitin 1647 gjendet ne Prizren.:' Pervec gjuhes se vet shqipes, e ka njohurmire edhe serbishten, latinishten, italishten dhe turqishten. Per shkak te veshtiresivete medha dhe problemeve qe i perjetoi ne vendlindje, vecanerisht nga ata qe e nder r uanf ene dhe kaluan ne f ene islame e qe nuk mund te mar toheshin me gr a k atolike,kaloi ne Prishtine."

Ne vitin 1649 qe pr o pozuar per argjipeshk ev te Ohr it nga ana e Fran Bolizzit,sie mund te kuptojme nga letra e tij derguar kardinalit Capponi.' Par , ne te njejtinvit, argjipeshk vi i Pizes e pr o pozoi G jergj Vlladanin per te njejtin vend, ose per atete Pultit. K eshtu ceshtja u par alizua per nje kohe.? Ne vitin 1651 Inocenti X ia besoi

pikerisht dioqezen e Ohrit.?Pas mosmarreveshjes qe u kr i jua midis ar g jipeshk vit Bogdani dhe ipeshkvit tePrizrenit Sojrniroviqit, Komisioni i k ardinaleve ne Rome mori vendim te ri per ketecesht je. Bogdani u desh ta merr udheheqjen e dioqezes se Prizrenit e pastaj edhetitullin e argjipeshk vit te Shkupit dhe te administratorit te Serbise. Ipeshk vi i PrizrenitSojmiroviqi u dergua ne Oher . K ufijte e r in j te te dy dioqezave te Prizr enit dheOhrit, duhe j t'i ndante lumi Mor ava."Sipas te gjitha gjasave Bogdani me se pari u perpoq te r ezidoje ne Shkup. Nekete r ast ai do te ishte ipeshkvi i pare i cili pas okupimit turk u perpoq ta perterije

seline e Shk upit. Por ai ne qytet gjeti shume pak katolike, sepse shumica tanimekishin k aluar ne fene islame.? Bogdani pastaj kerkoi strehim ne Janjeve, ku e themeloiedhe rezidencen e vet, pasi K atedrala e Shen Prenes ne Shkup ishte shnderruarne xhami." Ne k eto k ohe te veshtir a ai ber i shume qe te r uhet dhe te riperterihetf eja, e cila qe paralizuar ne shume zemra. Ajo qe eshte thene se Bogdani nuk qeaktiv ne sherbimin e vet, nuk i pergjigjet aspak te se vertetes." E shohim pra, se sine ditet e par a te sherbimit te vet kerkoi ndihme nga Propaganda qe t'i dergonte

pese misionar e per Prishtinen, Trepcen, Malin e Zi (Letnicen), si dhe per katundetGilas, Bresalce dhe Bernice." Ne te njejtin vit ai rapor ton per misionar et e pese

196



viseve te ndr yshme, te njohur a si bashkesi katolike te arganizuara mire te ketyreaneve." Relacioni i tij i hollesishem per te gjitha vendet me popullsi k atolik e asokohe, me shume detaje qe i hasim, flasin per bariun vertet te flakte."Pas vdekjes se argjipeshk vit So jrniroviq, ne vitin 1675 atij iu besua dioqeza eOhrit."Per shkak te pleqerise se thelle, ne vitin 1677 u terhoq nga udheheqja e dioqezes

se Shkupit. Vdiq ne vitin 1684, sepse qysh ne vitin 1675, ishte tetedhjete v jecar ."Pas vdekjes se tij Kongregates iu be kerk ese per fillimin e pr ocesit te beatifik irnit tetij."PJETER BOGDA NI - Eshte ni pi i ar g ji peshk vit Andrea; lindi ne vendin equajtur »Gur i nde Hasit«, sanxhaku i dikurshem i Dukag jinit, ne ipeshkvine e Pr izrenit,si do te shk rua je vete Pjetr i ne vepren e ti j. 18 Sipas disave k y vend do te ishtekatundi Zym i sotem,", perk atesieht Zhuri i sotem." Viti i ti j i lindjes duhet te jete1623-1625.Shkollirnin e filloi ne vendlindje, pasta j si duk et e vazhdoi diku ne Bullgar i(Ciprovec). Studimet filozof ik o-teologjike i kreu ne Kolegjin e Propagandes. U shugurua

ne vitin 1649.21 Midis viteve 1651 dhe 1654 e gjejme si misionar ne anet ePultit dhe te Prizrenit. Ne vitin 1654 qe i thirur ne Rome per t'i vazhduar dhe

plotesuar studimet e larta ne K olegjin e Propagandes, Pas dy vitesh kthehet neatedhe si doktor i f ilozof ise dhe i teologjise. Ne Rome u r a ne sy disa k ardinaleve,

pr anda j ne vitin 1656, pas vdek jes se ipeshk vit te Shkodres Gergur Fr ansinit, uemrua pasardhes i tij ne f ronin ipeshk vor . Per n je kohe i qe besuar edhe udheheqjae argjipeshkvise se Tivarit. Dioqezen e Shkodr es e udheheqi plote 21 vite dhe nekushte shume te veshtira."Kur xhaxhai i tij Andr ea Bogdani u terhoq nga fr oni i ipeshk vise se Shkupit,ateher e Papa Inocenti XI, me 8 nentor te vitit 1677 e emeroi ipeshk ev te Shkupit.PKa gjasa se ai e mari persiper qe te kujdesej per xhaxhain e ti j te moshuar ."As ne kete mjedis nuk ishte me qete. Pikerisht ne kete kohe shpertheu luftarnidis Turqise dhe Leopoldit te Austrise. K atoliket e dioqezes sö Shkupit jo vetemqe e pershendeten me simpati perparimin e trupave te koalicionit, por edhe vetemoren pjese aktive ne lufte kunder turqve. Pas terheqjes se austriakeve u desht ta

pagua jne shtr e jte ha pin e mar r ur . Edhe ar g jipeshk vi Pj etri , ateher e u detyrua taleshoje dioqezen dhe te strehohet ne Padove, ku e priti me perzerner si kardinali iatjeshem Ger gur Barbar igo. Ai me shpenzimet e veta ia botoi Bogdanit ve pr en»Ceta e prof eteve«." Ne vitin 1685, Bogdani i shkruan Kongr egates se deshiron se

shpe jti te kthehet ne dioqeze." Por edhe ne vitin e ardhshem e gjejme ne Venedik , prej ku i dre jtohet me nje let er Inocentit XI, me c'rast i lutet atij per per kr ahje."Pjeter Bogdani ne shtojcen e librit te vet e bashk engjet edhe nje ka pitull metitull »Antichitä della casa Bogdana« do te thote: mbi vjetersine e shtepise se Bogdaneve.Me kete eshte perpjekur qe ta deshmoje prejardhjen e vet nga Dushan Bogdanidhe Gjon Huniadi, si ishte gje e rendornte aso kohe." Ndoshta per kete shkakka pasur edhe Eer pjekje qe te dy ipeshkevijte, Andrea dhe P jetri, te shpallen » bi j te

popullit serb«. 9 Te primi i Pjetr it mbi pre jardhjen e famshme u ver e jt qysh me kohe,"ndersa edhe shtremberimin dhe gabirnin qe e beri Mi jatoviqi, e permir sei poashtume kohe J. R adoniq. 31

Gjate studimeve ne Loreto, Pjetri u njoftua dhe u miqesua me shume rniq ngaKroacia (P.R . Vitezoviq, Matija Tomazeo, etj.). Me vone k y rreth u zgjerua edheme shume, Prandaj s'eshte cudi pse ne vepren e tij »Cuneus Prophetarum« i gjejme

197



edhe dy k enge ne kroatisht. Njer en nga keto ia k ushton Bogdanit, prinei i Lik esPjeter Ricar di, te eilen ia dergon nga Viena me 5 gusht 1685 YMe rastin e terheqjes se ushtrise austriak e, komandanti i sa j kr yesor gjener alPikolomini u infek tua nga mur ta ja dhe vdiq ne Prizr en ne vitin 1689. Ketu u semuaedhe ar g jipeshkvi Pjeter Bogdani. Sipas keshillave te m jek eve, k aloi ne Pr ishtine k uu desht ta vazhdo je sherimin, por ketu e mundi semundja e trishtueshme dhe vdiqme 6 dhjetor te vitit 1689Y Nipi i argjipeshk vit Pjeter Gjergj Bogdani, ne r a portin

qe ia dergon Kongregates se Pr apagandes, thekson se turqit me vone ia kane nx jer r etrupin nga var ri dhe pasi e kane eoptuar , ua k ane hedhur qenve ne sheshin e Prishtines."DANIEL DUR ANTI - Fr ancesk an, me prejar dhje nga Arezzo e Italise teeilin pr andaj rregulltaret e keti j rregulli e quanin »Daniel d'Arezzo«. E tr ashegoiPjeter Bogdanin ne seline e Shkupit sipas urdher it te Kongregates se Propagandesme 11 dhjetor te vitit 1690.35Dur anti par a kesa j i kaloi 10 vite si misionar ne K ajr o. Pastaj 14 vite qe nedetyren e lek torit per gjuhen arabe ne shk ollen e Kuvendit San Pjetr o in Montor ione Rome, 4 vite pr okur ator kryesor i misioneve dhe 10 vite administrator ne Smirne.o. 36

Per shkak te k ushteve te r enda qe mbr eteronin aso kohe ne perandorine osmane,ar r iti vetem der i ne K otor r , por jo edhe ne dioqezen e tij." Pas perpjekjeve tekota, duke pare se deshir a nuk do t'i plotesohet, ateher e hoqi dore nga selia eShkupit. Pasta j u eaktua si vik ar a postolik ne Egjipt ne vitin 1691. Pas kesaj eshteemeruar si administrator ne Budve ne vitin 1696, por k jo nuk u realizua." Ne tever tete, pr ej 7 qer shorit te vitit 1696 e der i ne vitin 1706 e gje jme si vik ar a postolikne Smirne. Edhe nje he re me vone e ushtr oi k ete detyre, edhe ate prej 23 qershor itte vitit 1708 e deri ne vitin 1713.39 I semur e nga murtaja, vdiq me 17 gusht te vitit171340ose sipas disave ne vitin 1712.41PJETER KAR AGIQI - Ishte me pr e jar dhje nga dioqeza e Shkupit dhe siduket nga Novober da.? Studimet teolog jik e i k reu ne K oleg jin e Loretos. Si misionarne dioqezen e vet te lindjes k aloi dite te r enda te ndjek jeve nga turqit. Duke humburgjithck a dhe duke e pasur ne r rezik jeten, iu par aqit Kongregates se Propagandes,Ateher e a jo e emer oi si vik ar apostolik ne Pult, ndersa se shpe jti edhe ipeshkev tek esa j dioqeze ne vitin 1698. Pas udheheq jes k ater vjecar e me kishen e Pultit, meurdher in e Klementit XI kthehet ne vendlindje dhe e merr udheheqjen e dioqezesse Shkupit," pas doreheqjes se D. Durantit."Gjate k ohes se ipeshk vimit te tij u mbajt K uvendi Kombetar i Arberit ne vitin1703. Karagiqi mor i p jese ne punen e k etij K uvendi dhe k onkluzionet i nenshkroi

k esiso ji: »Ego Petr us Car agie arehiepiseopus Seuporum assentiens subskribo«." Nedetyren e bariut te Shkupit mbeti deri ne vdekje, der i ne qer shor te vitit 1727.46 Sivend i vdekjes se tij permendet famullia e Zymit, ku atehere ishte fshehur per shkakte kushteve te renda dhe ndjek jeve ne dioqeze."MlK EL SUMA - Ka lindur ne vitin 1695 ne Sape te Shqiperise. Studimetfilozof iko-teologjik e i kr eu ne Kolegjin e Pr o pagandes ne Ferme. Pas kthimit neatdhe, me se pari u emerua vikar k ryesor ne Durres, e pastaj u dergua ne ShkUp.48Pas vdekjes se arg jipeshkvit P. K aragiqit, u zgjodh me se pari si vikar kapitulIar,nder sa me 15 nentor te vitit 1728 u emerua ar gji peshkev i Shkupit."

Ne k ohen e tij mur taja ishte duk e bere ker di ne k eto vise. Pr e j sa j u infektua

edhe vete ar g jipeshk vi ne Nish. Ne te vertete atje kishte shkuar , se pse ata nuk kishintjeter prift qe t'i providoje ministr it te mbretit polak Josip Malioraviezit. Edhe pse i

198



semure, argjipeshkvi u lajmer oi te veteve se k a shpetuar cuditerisht. Me kete rast ai ne Nish i var r osi edhe disa polake te inf ektuar . Per vepr imtarine e tij ne keto ditete mundimshme, kuptojme mjaf t nga mbishkrimr r r iJe pikture e cila iqe kushtuarme vone e qe tani ruhet ne Muzeun e Qytetit te Osiekut."Kur perandori Karli VI i sulmoi turqit, atehere popullsia krishtere e ballkanitu ngrit ne kryengritje masovike, duke e ndihmuar ushtrine austriake. Serbet i udhehiqte

patriku Ar sen Jovanoviq - Shakabenta, ndersa shqiptaret katolike ar gjipeshkvi

Suma. Ai ishte edhe ndermejtesues midis peshkopit te Ohrit Jozafatit dhe perandoritte Austrise. 51Pas terheq jes se ushtr ise austriake, qe i detyruar qe me shume besimtar e te tijta lene dioqezen ne vitin 1736. Duk e kaluar ne territorin austr iak , kerkuan strehimdhe u vendosen ne katudet Nik ine dhe Hertk ovc. At je, me angazhimin e argjipeshk vit,u themeluan misionet shqiptare me misionare te vecante, te eilet e njihningjuhen e Klementeve (kelmendasve) te ardhur . Me ndermjetesimin e Kongregatesse Propagandes, ai beri qe disa te rinj, te eilet po e kr yenin shkollen f illore neOsijek , te vendosen ne seminarin greko-katolik ne Zagreb me qellim qe tö behen

prifter per keimendet e permendur. 52

Prej 4 tetor it te vitit 1741, Suma lajmerohet nga Osijeku ku shpeshhere pontifikontene kishen franceskane ne Tvr gja.f Pasi nuk kishte kurrfare gjasash per t'ukthyer ne dioqeze, atehere ne vitin 1742 dha dor eheqje , e eila iu pranua nga Kongregatae Propagandes me 13 maj te vitit 1743.54Shpirtgjeresia e tij, f isnikeria dhe dashuria per njer iun mund te shihen edhe

prej asaj se, gjate jetes se ti j themeloi disa fonde bemir ese, me te eilat i obligoiqytetaret e Osijekut dhe disa institueione kishtar e ne Sllavoni."Vdiq me 20 nentor te vitit 1777 ne Osijek , ndresa u var ros ne Kishen e atjeshmefranceskane ne anen e Ungjillit. Epitaf i i shkruar ne mer merin e zi, te eilin e

porositi te punohet nipi i tij Mik el Suma, tregon me se miri se sa ishte i nderuar dhei dashur ky argjipeshkev i internuar i Shkupit."GJON PAGEZUESI NIKOLLE KAZAZI - I njohur ne literaturen e venditme emrin Gjon Nikolle Kazazi.Tlindi ne Gjakove me 1 janar te vitit 1702.58 Studimetfilozofiko-teologjike i kreu ne Kolegjin Ilirik ne Ferme, k u e fitoi titullin e doktoritte filozofise dhe te teologjise. Pastaj u kthye ne atedhe si misionar . Se shpejti uemerua vikar k ryesor i dioqezes." Si vizitues a postolik , i vizitoi te gjitha misionet eateher shme neper Bullgari dhe Serbi. Per viziten e njoftoi hollesisht Benediktin XIV,me c'rast e thek sonte gjend jen e r ende te k atolik eve ne viset e permendur a.Me 12 maj te vitit 1743 u emerua argjipeshkev i Shkupit, nder sa e shuguroi

me 29 shtator te te njejtit vit k ardinali Portocarr ero.I"Si pergjigje relaeionit te tij te gjere, Benedikti XIV ia dergoi letren e tij tenjohur »Inter omnigenas«, e eila me 2 shkurt te vitit 1744 u qe derguar te gjitheipeshkvijve, famullitreve, klerit te gjithmbarshem, popullit te Mbreterise se Setbisedhe te vendeve fqinje, me shume udhezime, nor ma dhe pergjigje per nje jete me tesuksesshme krishtere.I njejti pape ia besoi edhe udheheqjen ki shtare te M breterise seSerbise.f Pasnje udheheqjeje pothuajse 10 v jecare, te rende dhe te mundimshme ne dioqezeneShkupit, e nder r oi kete bote me me te mir e me 5 gusht te vitit 1752.63 Pas vdekjes seGjonit, dioqezen per nje k ohe e udhehoqi Nikolle Mezi i eili me 15 janar te vitit 1753 uzgjodh trashegimtar ne shpirt i Anton Voeativit i eili per shkak te shendetit te dobet nuk i

pranoi nominacionet."TOME TOMI<;IQI - Ishte dubrovnikas. Ka lindur me 22 korrik te vitit1710.At je e udhehoqi 12 vite me r adhe famulline e shen Andrese ne Pile. Benedikti XIV

199 ne konsistar iumin e dates 26 shtator 1753 e emeroi argjipeshkev te Shk upit." E



shuguroi ar g ji peshkvi i Du brovnikut Hijacint Miljoviq, ne Du brovnik me 5 prill tevitit 1754, ndersa si bashkeshugurues ishin: argjipeshkvi i Sofjes Benedik t Zuzzeridhe ipeshkvi i Stonit Petar Budman. Shugur ir ni u be ne kishen e K uvendit te ShenK lares.66

Ne dioqezen e Shkupit mezi i kaloi dy vite, edhe ate me veshtir esi te medhaqysh prej fillir nit. Turqit e ndjeknin vazhdir nisht, sepse dikush e kishte fajesuar meshpifje te qarqet qeveritare te vendit si te huaj dhe ar dhacak ne keto ane, dhe pr anda j

edhe si ithtar i Austrise, ketij arr nik u te per hershem te im perator ise.F Nje kohe u fsheh ne Banjalluke, e pastaj edhe ne Novipazar ." Me fiesen eKongregates se Propagandes, hoqi dore nga froni i ipeshk vit me 18 dh jetar te vitit1755, sepse nuk pat kurrfare sh presash se do te qetesohej situata ne dioqeze." Vdiqne Dubrovnik , me 23 nentor 1793 ne moshen 83 v jecar e, nder sa u varros te nesermenne kishen f r anceskane te vendlind jes se tij. 70MATEJ MAZRREKU - Ka lindur ne Janjeve ne vitin 1726. Pas kr yerjes sestudimeve filozof iko-teolog jike ne Ferme, e pasta j edhe ne Koleg jin Urban ne R ome,ne vitin 1750 k thehet ne atdhe. Pas vdekjes se Zef Zumbezit, i cili si vikar apostolike udhehoqi dioqezen pas a bdikimit te argjipeshkvit Tomiciq, me 18 dh jetor te vitit

1755 u emerua argjipeshkev i Shk upit." N je vit me vone pas emer imit, do ta mer redhe shugurimin ipeshkvor ne Dubr ovnik me 27 shtator te vitit 1759. E shugur oiarg jipeshk vi i Du brovnik ut Angjelo de Lupis, prane bashkeshuguruesve BenediktZuzzerit dhe Pjeter Dumnes, nö K ishen K atedrale te Du brovnikut."Detyren e bariut e ushtroi ne kohe shume te veshtir a, vecanerisht ne n je varferite madhe dhe plote ndjekje. Sh peshehere qe detyr uar ta nderroje vendin e qendr irnit,duke u fshehur ne kete menyre nga ter bimi otoman. » Ne k re jt Turqine nukka dioqeze me te varfer , me te ndjek ur dhe me te plackitur ne te holla se sa kjo eim ja ne Serbi »thote argjipeshkvi ne nje ra port te derguar Propagandes. Si shkak e

per mend atersine e territorit Austriak . Nder sa austriaket i permend si ar rniq kryesordhe me te urrejtur te turqve ." Vdiq me 8 dh jetar te vitit 1808/4 ( por jo me 1807,ose edhe me pak me 1812).75MATEJ KRASNIQI - Ka lindur ne Prizren ne vitin 1765.76 Stud joi ne Loretok u e mori edhe titullin e doktorit te teologjise. Pas shtate vitesh sedisvakance nedioqezen e Shk u pit, k ur u bene perpjekje qe ne menyra te ndryshme te m bikqyretf unkcionir ni i saj, me ne f und ipeshkev i saj u emer ua K r asniqi me 8 mar s te vitit1816.77Kete dioqeze e udhehoqi 12 vite ne kushte shume te veshtira dhe ne koheshkater ruese. Vdiq ne vitin 1828 ne Pr izr en k u edhe u varros ne kishen e vendit."

PJETER SHALA (GLLASNOVIQ) - Lindi ne Janjeve ne vitin 1785. N jekohe studioi ne Na poli, por Na pöleoni e shper ndau kolegjin." Pasi i plotesoi studimetshk encare ne Rome, u kthye ne dioqeze ku punoi me zell te madh. U shugur uasi ipeshkev ne Shkoder me 13 k orrik te vitit 1834 nga ate Benigno Albertini, ipeshkevi Shk odr es, ne pranine e P jeter Gurakuqit dhe te Matej Bardhit. E emer oiGergur i XVI me 30 kor r ik te vitit 1833.80Per shk ak te mosmarreveshjeve dhe pro blemeve ne dioqeze, te cilat sillnindeme te medha shpirterore;" ne vitin 1839 si vikar k ryesor me te drejtat e vikar itapostolik u emer ua Gasper K r asniqi'". Vendin e tij e zur i argji peshk vi i Lezhes imzotGjon Po piqi'".Ar g jipeshkvi Shala, per here te f undit iu paraqit Kongr egates me 8 mars te

vitit 1839, por si duket ka vdek ur ne vitin 1856.84

200

Prej vitit 1846 si vizitues apostolik ne Prizren e hasim Urban Bogdanoviqin,



franceskan nga Dubr ovnik u.f E mbante titullin »episcopus de Europeis in patribUS«.86U kujdes shume per laramanet. Inter venoi ne vende te ndr yshme qe ata temund ta mba jne lirisht f ene e tyre." Themeloi edhe disa shkolla ne dioqeze. InstitutiAfrikan per zhdukjen e roberise ne Paris, e emeroi si kryetar te vetin me honorar .

Ne vitin 1854 dhe 1862, ai ne Rome mori pjese ne kanonizimin e rnartir eve japoneze.Vdiq papritmas ne moshen 57 v jecare ne r ezidencen e vet ne Prizren."DARIO BUCCIARELLI - Francesk an i lindur ne Castelplanio me 4 prill te

vitit 1827. Me se pari qe emer uar si ipeshk ev i Pultit ne vitin 1860.89 Pas kater viteshdo te thote me 6 qershor te vitit 1864, u promovua ne fronin e argjipeshk vit teShkupir ."

Nje vit pas ardhjes, e filloi aksionin per ndertimin e kishes se re ne Prizren.Prandaj i ftoi besimtaret te japin ndihme dhe t'i kthejne bor xhet eventuale, sepseme ishte ker kuar le ja per nder tim." Si duk et ne kohen e tij kane pasur ndonje kishete vogel dhe jo te pashme. Si pas ra portit te J. Müllerit te vitit 1838 shihet se asokohe kisha k atolik e ne Prizren ka qene e rrenuar nder sa vendi i saj sherbente sishesh per ekzekutimin e te denuarve me vdekje." Kisha u ndertua ne vitin 1875, por

jo mbi germadhat e kishes se dikur shme ortodok se, sie mund te lexhohet dikund."

G jate kohes se sherbimit te ti j si ipeshkev, u mbajt Koncili i Pare i Vatikanit. Ne sallen e Koncilit i qe caktuar ules ja me numer 133.94 Pak me vone emr in e tij eg jejme ne mesin e atyre qe e k ishin fituar lejen per te munguar, sepse ne dioqezerrethanat ishin te veshtira." Aq me shume kur ai ishte nenshkrues i dyte i postulatit

per definimin e infalibilitetit te papes." Mori pjese gjithashtu edhe ne punen e Kuvenditte Dyte te Arberit ne vitin 1871.97 Vdiq ne vitin 1871.91FULGENC CAREVI - V jen nga dioqeza e Splitit, nder sa lindi ne KashtelGomilice me 15 prill te vitit 1826. Ishte rregulltar fr ancesk an. Si argjipeshkev i Shkupitu zgjodh me 28 mars te vitit 1879.99 Kah fundi i te njejtit vit arriti ne mesin e

besimtareve te vet permes Selanikut. 100U perpoq me te gjitha forcat qe ta organizoje dhe ta gjalleroje sa me mireshpirterisht ipeshk vine. Qarkoret e ti j flasin hollesisht per te dhe punen e tij.'?' Perkete qellim ai shpesh here udhetonte ne Selanik per te kerkuar ndihme nga katolikete atjeshem dhe miqte e vet. Por per faqesuesi francez krejt kete pune te ti j e shikonteme sy tjeter , sepse thekson ai, Carev perpiqet t'i zgjeroje kufijte e dioqezes se vetderi ne Selanik. E quan ate prelat »te Austro-Hungarise«, duke shpifur se ai gjatekater viteve te udheheqjes me dioqezen gjoja nuk e kishte mesuar asnje fjale tevetme shqip.l02 Argjipeshk vi nga ana e tij deshironte qe nga Selaniku t'i vinin rr egulltaretdhe mo tr at lazar iste te shen Vincencit te eilave do t'ua besonte udheheqjen e

serninar it.F'Si mund te kuptojme nga letr at e argji peshkvit, ne fillim te marsit te vitit 1835,ai largohet nga Prizreni ne Shkup si i burgosur nga qeveria turke dhe atje mbetet

plote tete mua j.'?' Konsulli francez kete konfinim e shpjegon si deshire te administratesturke qe argjipeshk vi te izolohet dhe te largohet nga Prizr eni, i cili ishte vater ekr yengritesve shqiptar e, te eilet i shk aktonin probleme te medha qeverise turke.l'"Dioqezen e Shkupit ai e la ne vitin 1888, ndersa menjehere ne vitin tjeter kaloi siipeshkev ne Hvar .106 At je vdiq me 9. VII. 1901. 107ANDREA LOGORECI - Me se pari u zgjodh ipeshk ev titullar i kishes juliopolitaneme 7 janar te vitit 1887. Nje vit me vone, do te thote me 14 qer shor te vitit

1888 iu besua udheheqja me arg jipeshk vine e Shkupit.l"

201



Vehten ua kushtoi kr e jtesisht pr o blemeve bar itor e te dioqezes se shk a perderdhur . Ne nje qarkore ai i f ton te gjithe besimtaret qe t'i f alenderojne Zotit dheZonjes se pamekate qe i kane ruajtur nga f atkeqesite dhe rreziqet e medha, dukemos e theksuar se per ck a eshte f jala.!"U angazhua shume rreth rregullimit te shk ollimit ne dioqeze, Keshtu ai sollimesues te kualifikuar ne Prizren, Gjakove dhe ne vendet t jer a.""Vdiq ne vitin 1892.11l Sipas te dhenave ark ivore te Konsullates serbe ne Shkup,

Andreu vdiq pak me pare, me 10 dhjetor te vitit 1891 ne rezidencen e vet neShkup.WPASHK TROKSHI - Vjen nga Durresi, ku edhe kishte lindur me 2 shkurt tevitit 1850.113 Studimet i kreu ne Kolegjin Pa pnor Shqiptar ne Shk oder . Argjipeshk evi Shkupit u emerua me 10 janar te vitit 1893. E shuguroi ne Shkoder ipeshkvi iatjeshem Pasquale Gerrini, ne pranine e arg jipeshkvit te Durresit Rafael Dambrosit,dhe abatit te Mirdites Prenk Docit, njerit nga shqiptar et me me autoritet aso kohe.Sipas deshires se argjipeshk vit, shugurimi u shpall ne k a pelen e seminarit ne Shk oderme 5 maj te te njejtit vit.?"Gjate udheheqjes se argjipeshkvit Trokshi, ne dioqeze u krijuan disa mosmarreveshje,

si duket te nxitura nga qever ia austriak e. Ne te vertete me 31 mars te vitit1899 e hasim imzot P. Guer rinin si delegat apostolik ne argjipeshk vine e Shk upit.Pas disa muajve ati Pacif ic nga Vicenca par aqitet si administrator apostolik , sepseimzot Guerrini qe terhequr »infectis rebus«, dote thote per shkak te puneve te

pakryera. Kongregata e Propagandes per nje kohe e pat larguar imzot Trokshin ngadioqeza. Me se pari ai u strehua ne V jene e pastaj ne Rome. Ne nderkohe u arritmar r eveshja midis Kongregates dhe qeverise austriak e lidhur me k ete r ast. Populliishte vazhdimisht prane argjipeshk vit te vet, dhe kerkonte me cdo kusht qe ai tekthehet. Derisa filluan edhe te mos shkojne ne kishe deri t'u kthehet argjipeshkvi.Dhe me te vertete per Rreshajet e vitit 1900 Trokshi u kthye ne Prizren dhe me teu kthye edhe paqja ne dioqezen e munduar , me c'rast u be nje gezim i madh. Popullie shprehte gezimin e vet perpara tij se pse pr ane e kishin per ser i arg jipeshk vin dhe

bariun e dashur . 115Trokshi mori pjese ne Kuvendin e Trete Shqiptar , i cili u mbajt ne Shkoderne vitin 1875.116

Nga nje qarkore e tij kuptojme se kisha e dikur shme ne Shkup i ishte kushtuarZonjes se Bekuar ."? I nje jti argjipeshkev paraqitet edhe ne vitin 1902 me c'rastkutpojme se ne Shkup e shuguroi »la nuova splendidissima chiesa«, do te thote kishene re te mrekullueshme te Zerures se Shugurueshme te Kr ishtit.l"

Per shkak te rrethanave te veshtira ne dioqeze, dha doreheqje dhe me 29 prillte vitit 1900. Me vendimin e Kongr egates se Propagandes u transferua ne kishenargjipeshk vor e titulI are ne Nakolean.!"LAZER MJEDA - Lindi ne Shkoder ne vitin 1859. Me se pari u zgjodh ipeshkevi Sapes ne vitin 1890, nder sa ne vitin 1904 u promovua si argjipeshkev aeropolitdhe u caktua si ndihmes i argjipeshk vit te Shkodr es.?" Ne vitin 1909 u tr ansferua neShkup si argjipeshk ev. 121

Ne dioqeze zhvilloi nje veprimtari te madhe baritore: ndertoi disa kisha dhethemeloi disa famulli te reja. Kujdesej gjithashtu qe dioqeza te kete numer te mjaftueshemte meshtar eve. Ne qarkoret e tij baritore tregon dashuri te madhe per njerezit

qe i jane besuar .l" Me formimin e shtetit te ri ne jug, pas clir imit nga turqit, ai u transferua.Dhe me te ver tete me dekretin e Kongregates se Propagandes, Benedikti XIV e transferoi me 19 tetor te vitit 1921 nga selia mitropolite e Shkupit ne ate te Shkodres.

202





Kongregaten e 95-te gjenerale mbajtur me 6. X. 1964 e cila e trajtoi problemin eShkrimit te Shenjte, dhe ne fund mori pjese edhe ne Kongregaten e 100-te gjeneralete mbajtur me 14. X. 1964.132

Njera nga brengat kryesore te tij ishte pergatitja e kler it te vendit, per cka aika pasur mjaf t suk ses, sepse dioqezes ia siguroi klerin e vet,

Ne konsistoriumin e fshehte te mbajtur me 19. X. 1967, u emerua ndihmes i

argjipeshkvit te Sarajeves me te dr e jte tr ashegimie.P' Me dioqezen e Shkupit kaudhehequr si administrator apostolik deri me 3. I. 1970. Vdiq ne Sarajeve me 18. I.1976.Me 31 te tor te vitit 1969 Selia e Shenjte e emeroi si ordinar te Shkupit imzotJoakim Herbutin (i lindur me 14. H. 1928 ne Rusk i K erstur ) nder sa, si ndihmes teipeshkvit »sedi datus«, imzot Nikolle Prelen (lindur me 3.VII. 1918 ne Kotorr), edheate me detyre te vecante per besimtaret e gjuhes shqipe. Me kete rast eshte pertrireedhe dioqeza e Prizrenit e cila menjehere i eshte bashkangjitur asaj te Shkupit.!"Shugurimi i te dy ipeshk vi jve u be ne katedralen e Sar a jeves me 21 dhjetor tevitit 1969 ne pranine e argjipeshkvit ate Smiljan Cek ades, si shugurues, pastaj te

argjipeshkvit te Beogradit imz. Gabriel Bukatkes dhe argjipeshkvit te Splitit imzotFran Franit si bashkeshugurues.Me sa dihet deri me sot, k y eshte i pari dhe i vetmi provizion i k etij lloji qeeshte aplikuar vetem ne kete dioqeze.Shenimet1. Fermendzin E., Izpr ave ... , 172-173. - Sipas te dhenave qe i je p i ni pi Pjetri, mund te per f undohetse Andrea k a lindur me 1605. Farlati VIII, 20 thote se Andr ea k a lindur me 1607. Llogaritur sipas datavete vertetuar a vijme ne per fundim, se eshte me e besueshme qe Andrea te kete lindur me 1600. - Eshte edhesupozimi se ka lind ur me 1595, shih: Hylli i drites, nr . 9-10, Shkoder 1934, 435.2. ASCPF, SOCG, v. 265, f . 226.3.I bid.4. Fer mendzin E., o p. cit., 172-173.5. ASCPF, SOCG, V. 265, f . 69.6. Ibid., V. 265, f . 171, 172.7. Premrou M., K atoliök i nadbisk upi u Skoplju. Po Vatik ansk im izvorima, GSND I, SK o plje 1926,329-334.8. Farlati VIII, 201.9. Cordignano F., op. cit., I1, 111.10. Fermendf in E., op. cit., 197.11. Dujöev 1., ar t. »Andr ea Bogdan«, ne: Dictionnaire d'histoire et de Geogra phie eccIesiastiquesIX, Paris 1937, 402--403.12. Fermendr in E., op. cit., 197.

13. Ibid., 194.14. ASCPF, SC, Servia, V. 1, f f . 27-32.15. Eubel IV, 67.16. Premr ou M., o p. cit., 334.- Ne ve prat e cituar a deri rne tani m bi Andr ea Bogdanin ka edheshume te dhena t jer a te: Milev I. N., K atolisk ata pr opaganda v Bolgar i ja pr ez XVII vek , Sofi ja 1914, 22-23,144, 146, 152; Pr emrou M., Serie dei vescovi r omano-cattolici di Beogr ad, Ar chivium FranciscanumHistorieum,XVII-XVIII, Quar acchi 1925, 10, 14 sqq; Snjegarov 1., Istorija na ohridsk ata arhiepiskopija-patrijarsijaod padanjeto i pod Tur cite do ne jnoto unistozenie (1394--1767), Sof ija 1932, 104; Theiner A., MonumentaSlavorum I1, 213; Marcovic G., Gli Slavi ed i pa pi, I1, Zaga bria 1897, 579; Petr otta Pa pas G.,Po polo, linguae letteratur a albanese, Palermo 1931, 88; R edze pagic J., Zivot, r ad i pedagoski pogledi Andr ea i Pjetra

Bogdanija, ne: Gjurmime albanolog jik e, III (1965-1966), Prishtine 1966, 151-166.17. ASCPF, SC, Servia, v. 1, ff. 131-134.

204



18. Bogdani P., Cuneus Prophetarum, hyrja.19. G jecovi A. Sh., Gjur r nimet per rreth vendlindjes se Bogdanit, ne: Hylli i Dr ites, VI, Shkoder1930, 668--670.20. Ajeti 1., Pjeter Bogdani, ne: Jeta e re, ur . 1, Prishtine 1951.21. Du jöev 1., »P. Bogdan«, ne: Dictionnaire d'histoire et de geogr a phie eeclesiastiques IX, Paris1937, 404-405.22. Farlati VII, 328.23. Far lati VIII, 21.24. Pr ernrou M., op. cit., 330-331.

25. Poletto G., Il beato Cardinale Gr egorio Barbarigo Veseovo di Padova e la riunione delle ChieseOrientali alla R omana, ne: Bessarione 6, ser . 2, R oma 1901, 186.26. Dujöev 1., Sof ijskata katoliöka arhiepiskopija prez 17 vek . Izuöavanje i dok umenti, Sof i ja 1939,155-156, br . 45.27. I bid., 157, br . 47.28. Bogdani P., Cuneus Prophetarum, shtojce, 17.29. Mijatovic C., Jedan potomak Dusanovog Bogdana, ne: S pomenik SKA 10, Beogr ad 1891, 5.30. Sk erovic G., Dva falsifikata iz XVII stoleca sk o pskog nadbiskupa Petra Bogdanija, IC, SAN, III(1951-1952), Beogr ad 1952. 128 sqq.31. Radenie J., Rimska kurija ... , 390.32. Bogdani P., Cuneus Pr o phetar um, shto jce.

33. Eu bel V, 346. - Ivic dr A., Istorija Sr ba u Vojvodini. Od na jstar ijih vremena do osnivanjaPotisko-Pomor ske graniee (1703), Novi Sad 1929, 268, duke u m beshtetur ne bur imet austriak e, thek son sekr yei peshkvi Bogdani ka vdek ur ne Prizren me 8.xII.1689. Si pas burimeve te Vatikanit, k r yeipeshkvi Bogdanika vdekur rne 6.xII.1689, kurse Petar Karagiqi, k r yeipeshkev i pasta jme, i k a shkr uar Kongregates sek a qene ne Pr ishtine te Bogdani ne castet e fundit te tij, shih: R adenie J. R imska kur i ja ... , 402 dhe 503.34. ASCPF, SC, Albania, v. 5, f. 160, ne te eilen perser i konfir r nohet se k r yei peshkvi P. Bogdanika vdekur ne Prishtine.35. Dujöev 1., Il eattolieesimo in Bulgar ia nel sec. XVII seeondo i pr oeessi inf or mativi sulla nominadei veseovi eattoliei, ne: Orientalia Chr istiana Analeeta 5, R oma 1937, 167.36. Lemmens L., Hier ar ehia Latina Or ientalis (1622-1922), mediante S. C. de Pr opaganda Fide, ne:Orientalia Christ. Analeeta 5, Roma 1937, 258 sqq.37. Butorae P., Cetiri pisma nad biskupa Viek a Zma jevica, Starine JAZU 41, Zagreb 1948, 97. Kryeipeshkvi

Zmajeviq rne 1. IX. 1714, ka shkr uar: »... l'esempio di monsig. Purante (Durante?) ehe f atto Areiveseovodi Seo pia, mai pote entr are e meno dimor are nella dioeesi.«38. Eubel V. 346 nr . 4.39. Lemmens L., o p. cit., 253, 258-260.40. Spila B., Memor ie storiehe della provineia riformata r omana II, Milano 1896, 122.41.Gams P., Series episcoporum Ecclesiae eatholicae quotquot innotuer unt a beato Petr o A postolo,R atisbonae 1873, 445.42. R adenie J., o p. cit., 501.43. Far lati VII, 267-268.44. Far lati VIII, 21.45. Concilium Pr ovineiale sive Nationale Albanum ha bitum an. 1703. CIemente XI Pont. Max. Albano,

R omae 1706, 98.46. Premr ou M., o p. cit., 331.47. R adenie J., o p. cit., 575.48. Eubel V, 346.49. Pr ernr ou M., o p. cit., 331-332.50. Mal basa prof . M., Mihajlo Suma u Osijek u. Povodom jedne slike, ne: Os jeöki zbornik V, Osijek1956, 157, bilj. 12: »... Ostao si u Srbi ji, kada je har ala k uga. lI!:isi bjezao iz grada dok se je sav gr adrazb jezao. Obilazio si dnevno gr adom gotovo praznim, ali punim Te be samoga. Ispunio si sva m jesta(funkci je)dobroga pastir a, ni jedna ovea ni je propala, da pastir nije za n ju znao, i ni jedna velim, nije poginula odglada, niti dok je pogibala od k uge. Cudili su se oni ko ji su bili zar aäeni od k uge, kada si ih posjeöivao Ti,

205



dok su bili iz bjegavani od svojih. Po vrsetku kuga je bila jos smionija, kad se okanila grada i napala samdom pastira. Ali se nje nisi bojao kod kuce Ti, koji si je vani izazivao. Povrijedivsi pastira nije se usudilausmr titi ga, vec je napokon otstupila, pr isiljena, da se okani i stada i pastira ... «

51. Kostic M., Ustanak Srba i Arbanasa u Staro j Srbiji pr otiv Turaka 1737-1739 i seobe Srba uUgarsku, GSND VII-VIII, SKoplje 1930.. 52. Simrak dr J., Albanei iz Nikinaea i Hrtkovaea u Zavodu (U grkokatoliökorn s jernenistu u Zagrebu),Spomenica kalendar , Zagreb 1932, 59, 60, 61.53. Bäsendorfer J., Diar ium sive prothoeollum venerabilis eonventus s. Crueis Inventae Essekiniintra muros ab anno 1686 usque ad annum 1851, Rad JAZU 35, Zagreb 1916, 9, 11, 19.

54. Premrou M., op. eit., 331-332.55. Pavissevich F. J., Fragmenta poetiea, elogia, epitaphia, Essekini Ty pis Divaltanis 1793, 17-18,ne shenimin; Cuvaj A., Grada za povijest skolstva I, Zagreb 1910, 566.56. Ne epitaf shk r uan: Hie jaeet learus omnibus Pontifex! MICHAEL SUMMA IArehiepiseopusSeopiensisl et totius regni Ser viae Administrator I qui pr imam aspexit lueem MDCXCV I saeerdotio addietusannis LIX /Pontificali bus f unctus an. XLVIII! et vivere I pertaesus jam vitae miserias Inoluitl MDCCLXXVII.XII. KAL. DEC. I Sta hie et or a eivisl quia et tibi Isi non praefuit I profuitl, shih edhe: Bosendorfer J., op.eit.,75-76.57. ASCPF, SC, Servia, v. I, f. 343: keshtu e g jejme nenshkr imin ne letren qe ia dergon BenediktitXIV: »Giovanni B. Nieolouieh Casasi«.58. Petrotta P. G., op. eit., 65.

59. Premrou M., op. eit., 332.60. Eu bel VI, 370.61. Bullarium Pontifieium S. C. de Propaganda Fide III, Romae 1840, 106--114.62. Farlati VIII, 21.63. Premrou M., op. eit., 332.64. ASCPF, SC, Ser via, v. 1, ff . 458.65. Eubel VI, 370, nr . 3.66. Farlati VIII, 21.67. Balan P., op. eit., 223.68. Farlati VIII, 21.69. Premrou M., op. eit., 332. Si duk et kr yeipeshk vit Tomciq nuk i ndihmoi as » patenti i nenshtetesise-te eilin e merrnin prelatet dubrovnikas per te qene te mbr ojtur , krahaso: Vinaver V., Dubrovnik iTurska u XVIII veku, Beograd 1~60, 19-20.70. Divanovic N., Dubrovöanin Toma Tomieie (1710--1793), katoliök i nadbiskup u Skopl ju, GSNDII, SKoplje 1927, 126.71. Eubel VI, 370.72. Far lati VIII, 22.73. ASCPF, SC, Servia, v. 2, f . 169-170.74. I bid., v. 3, f . 306.75. Radonic J., op. eit., 683; Premrou M., o p. eit., 333.76. Notizie per l'anno 1823, Roma 1823, 324.77. ASCPF, SC, Servia, v. 5, f . 22.78. Ibid., por jo si shkr uajne disa mö 1829: Premrou M., op. eit. 333.

79. ASCPF, SC, Servia, v. 5, f . 22.80. Ibid., v. 3, f . 481.81. Ibid., v. 4, f . 44.82. Notizie statistiche delle Missioni di tutto il mondo dipendenti dalla S. C. de Propaganda Fide,Roma 1844, 362.83. Notizie statistiehe ... , Roma 1842, 170.84. Civetia M. Comiehelli T., Orbis Seraphieus 2 / 1 , Ad Claras Aquas 1887, 566, nr. 1.85. ASCPF, SC, Servia, v. 4, f . 217.86. AFP fondi »Urban Bogdanovic«, 1846, br . 1; Rode B., Necrologium Fratr um Minorum de ObservantiaProvinciae S. P. Franeisei Ragusii, ne: Analeeta Franciscana VI, Ad Clares Aquas 1917, 550--551, nr .

206



885; Br lek M., Conventus S. Francisci Ragusii (Dubrovnik), Histor ica lineamenta, ne: Miscellanea Me\chiorde Po bladur a I, R omae 1964, 430-438.87.ASCPF, SC, Ser via, v. 4, ff. 227-229; 237-242 etj.88.R ode B., op. cit., 550-551.89.Premr ou M., op. cit., 333.90.ASCPF, SC, Ser via, v. 5, f . 158.91.AFP, fondi »D. Bucciar elli«, 1868.92.Shehu mr . B. N je rapor t i J. Müller it per Kosoven ne vitin 1838, Kosova V, Pr ishtine 1976, 73.

93.Kostic P., Cr kveni zivot pravoslavnih Srba u Prizrenu i n jegovoj okolini u XIX vek u, Beograd

1928, 117.94. Mitter r utzner J., Cons pectus Hierarchiae Catholicae per orbem terrar um tempor e Concilii Oecu-menici Vaticani, Br ixinae 1871, 33; Kir ch K ., Geschichte des Vatik anischen Konzils, I, Frei burg im Br isgau1903, 468; H, 733; AFP, f ondi »D. Bucciar elli« 1869.95.Acta et Decreta Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani, R omae 1872, 347.96.Acta et decr eta Sacr . Oecum. Concilli Vaticani (ed. Lacensis), Friburgi Brisgoviae 1892, 940.

97.Concilium Al baum Secundum Provinciale sive Nationale ha bitum onno 1871, Romae 1876, 118.- Kr yeipeshk vi Bucciar elli na ka lene ne doreshkrim dy raporte te r endösishr ne dhe te cmueshme. I parimban titullin »I cenni stor ici su dell'esilio dei cristiani Zemagoresi, Pr isrendi 1865, D. Bucciar elli«. I dyti,eshte for t pedant dhe voluminoz ka 177 f aqe te shkruara me dor e, dhe mban titullin »Relazione sinotticadegli avvenimenti compiutisi entro del Pascialaggio di Prisrendi dal 26 agosto 1866 fino al giomo 6 marzo1868, D.Bucciar elli, Pr izren 16.x. 1968«, shih: ASCPE, SC, Ser via, v. 5, f f. 373-350. Ne vendin e shen jte

ne Letnice, me 1871 e themeloi, nder sa me 1875 e lejoi shoqerine fetare me emrin »Pia Unione 0 Compagniadella B. M. V. Assunta in Cielo«, ne te eilen u anetaresuan shume besimtare te famullive te ndr yshme (ngaGjakova 116 per sona, nga Pr izreni 110, Janjeva 82 nga Peja 36, famullia e Letnices 28, nga keta, 11 jane teStu blles, 2 te Binces dhe 5 te Kar adak ut) et j., shih: AR KIVI 1 FAMULLISE SE LETNICES, lib. III, p. 6sqq. (metej: AFR).Kupto jme se e k a shkr uar edhe nje »Gramatica della lingua albanese«, R oma 1862, shih:Mala j V., Apostolsko i k ultumo d jelovan je fran jevaca med ju vjernicima al banskog naroda, z bornik KaöiöXIV, Split 1982, 276.

98. Premrou M., op. cit., 333.- Ne k onkatedr alen e Pr izrenit i eshte vene epitafi me kete mbishkrim:ae-Des haeC lar ChIeplsCopo bVCClareLLi) PIe et benIgne aeDIf ICata esU pastorIs IntrepIDI ossa HICleXpeCtant sonVm tVbael petra haeC poslta est lanno sarrCto/«.

99. Gams P. B., Ser ies episcoporum Ecclesiae catholicae, quotquot innotuer unt a B. Petr o apostolo,R atisbonae 1873, aneksi 90.100. Velnic T., O. Fulgencije Carev nadbisk u p. Pr igodom öü-godisnjtce smr ti 1901-1961, Pazin 1961,13.

lO1.AFP, fondi »F. Carev«, 1882.102. Archives Affaires Etrangeres (Par is) - Turquie, Correspondance Politique de Consuls, Saloni-que, vol. VI, ff . 304-308 (metej: Archives A. Etr angeres):103.Ibid., v. VII, f f. 154-157.104.Ibid., v. VII, ff. 247-250; v. VIII, ff . 45-46.105.Ibid., v. VII, ff . 297-298.106.Pr emrou M., op. cit., 333.107.Velnic T., op. cit., 54; AFP, fondi »~Po Tr okshi«, 1901, nr . 325.108.La gerar chia cattolica, Roma 1889, 239.

109.AFP, fondi »A. Logorezzi«, 1890.110.Mjeda dom N., Mbi argjipeshk vijt e Shkupit, ne: Hylli i drites I, Shkoder 1935, 37.111.Pr emrou M., op. cit., 333.

112.Rexhepagiq dr J., Razvoj prosvete i skolstva al banske nar odnosti u Jugoslaviji do 1918, Pristina1968, 305 bil j. 208. Ka qene i var osur ne kishen e dikurshme qe eshte renuar nga termeti rne 26. VII. 1963.

Varr in e ka pasur ne pr es biterium. Eshterat - e ti} jane bartur per koh~sisht ne varr et e -qytetitdhe pr esin i~ -eksk umohen dhe te bar ten ne katedr alen e re.113.La ger ar chia cattolica, R oma 1899, 311.114.Cordignano F., op. cit., H, 199-201.115.Ibid., 202, 210, 213.

207



116. Concilium Albanum tertium Provintiale sive Nationale habitum anno 1895 Leone XIII Pont.Max., Romae 1897, 56.117. AFP, fondi -r. Trokshi«, 1896.118. Ibid., 1902. -Ne kishen e rrenuar te Shkupit ka qene k y mbishkrim: »R . mi DD IPaschalisTrokshi! Archiepiscopatus anno VII inchoatum! templum hoc /ab isto archipraesule benedictum estl die Irdecembris 1902 /.

119. AAS I (1909).435; nga letra Iarntumirese e kr yeipeshk vit P. Trokshi, shkruar ne Shkup me 16.X. 1908, shihet qarte se kerk oi doreheqje drejtperdr e jt prej papes Piu X, per shkak te gjendjes se rende dhendjekjeve te medha ne dioqeze. » ... In questi ultimi giorni poi la continua piu 0 meno aperta per secuzione

dei Turchi arrivo agli estremi perpetrando orrende ingiustizie, devastazioni, incendi, e massacri contro i pochi, e percio deboli cattolici delle parrochie di Gjakova, Ipek , Zymbi e Prisren ... < Dikush pra kishte perhapur lajmin e rrejshern, se gjoja vete kr yeipeshk vi i kishte nxitur katoliket qe ta profanizonin nje xhamine rrethinen e Gjakoves, Edhe myslimanet e Prizrenit fajtar per kete e benin kr yeipeshkvin. Prandaj ai me22. III. 1903 jep doröhcqje te Piu X, me qellim dhe shprese se ndoshta ne k ete menyre do te shpetojne

besimtaret nga gjithe keto vuajtje, shih: AFS, fondi "P. Trok shi«, 1908, nr. 1 dhe 2.120. Annuaire Pontifical catholique, Pris 1910, 303.121. AAS I (1909), 442, 435.122. AFS, fondi »L. Mjeda«, 1911, 1914.123. AAS XIV (1922), 165.124. Premrou M., op. cit., 333-334.

125. Mercati A., Raccolta di concordati su materie ecclesiastiche tra la Santa Sede e le autorita civiliI, Typis Polygl. Vaticanis 1954, 1100.126. AAS XVI (1924), 467.127. Annuaire Pontifical catholique, Paris 1926, 351.128. AAS XXXI (1939), 140; Gerzinic A., Bozji sluzabnik Janez Gnidovec, Dohovnik , vzgojitelj,misijonar, skof , Buenos Aires 1972.129. Annuario Pontificio, Roma 1962, 401.130. AAS XXXII (1940), 438.131. AAS LVI (1964), 781.132. Civilta Cattolica, II Concilio Vaticano secondo. Ter zo periodo 1964-1965, IV, Roma 1965, 55,139, 205.133. AAS LIX (1967), 1009.134. AAS LXII (1970), 14.

208



GJENDJA E TANISHME E DIOQEZES

Dioqeza e sotme Shkup - Prizren ka nje territor prej afer 46.500 knr ', me

rreth 3.500.000 banore, nga te eilet 6~5 mije katolike.'Kufijte e saj do t'i kishim shenuar kesisoji: Nga ana jugore, lindore dhe peren-dimore kufizohet me vendet fqinje, do te thote Greqine, Bullgarine dhe Shqiperine;ne veri me dioqezen e Beogradit, ndersa ne anen veriperendimore me argjipeshkvinee Bosnes dhe te Tivarit.?

Nese kujtohemi ne raportin e argjipeshkvit Carev, te eilin ai para me se nje-qind viteve (1885) ia dergoi konsullit franees ne Selanik, do te shohim se kjo dioqezeaso kohe kishte gjithsej gjashte famulli, nje shtepi te famullise me kapele, dhe150.000 besimtare. Ketij numri gjithsesi eshte dashur t'i shtohet, sie thekson Carevedhe 8-10 mije laramane (kriptokatolike), te eilet aso kohe mbanin lidhje te mira

dhe te ngushta me kishat me te aferta. Me siguri prandaj argjipeshkvi ka theksuarne raport se ne dioqeze do te duhej te kishte edhe 50 kisha, ne menyre qe te mundte plotesheshin nevojat shpirterore te besimtareve te shkaperderdhur .:'

Vertet kryebariu i vyeshem nuk e teproi aspak ne planet e veta, sepse disafamulli te atehershme ne perberjen e vet i kishin edhe nga me shume se 50 katundedhe lagje." Keshtu eshte edhe sot, se paku te famullite me te medha.

Selia e Shenjte e kishte eaktuar qe Selaniku dhe Maqedonia Veriore deri neVeles (Titovelesi i sotem), te mbeten edhe metej nen juridiksionin e administratoritapostolik te Kostandinopojes.'

Deri ne fund te roberise turke, numri i famullive u dyfishua, pasi ne ate kohe

u themeluan famulli te reja." Kesaj gjithsesi i ka ndihmuar edhe politika me liberalendaj rajes se krishtere. Pervec kesaj, tani edhe perkrahja dhe ndihma qe e merrninketa krishtere te roberuar , nga vendet e krishtera perendimore, ishte me efikase.

Me debimin e turqve, territorit te vjeter te dioqezes iu bashkuan edhe viset teeilat gjate lufterave ballkanike (1912-1913) i takonin Mbreterise se Serbise, do tethote Maqedonia dhe Sanxhaku.

Kur me 24 qershor te vitit 1914, u lidh marreveshja midis Selise se Shenjte dheMbreterise se Serbise,? u duk se shume sende do te zgjidheshin ne te mire te dioqe-zes. Kufijte e saj vertete u zgjeruar me bashkangjitjen e pjeses me te eilen udhehiqteadministratori apostolik ne Kostandinopoje. Ne te vertete fjala eshte vetem per fa -

mulline e Manastirit, me disa besitmare te shkaperderdhur . Pervec kesaj ka qene

209



parapare qe ne seli te themelohet nje seminar ne te eilin do te pergatiteshin »djel-moshat serbe« per pr if ter inj katolik e." Per vec kesa j qeveria e atehershme ka kerkuarqe ne te gjitha f amullite dhe dioqezat katolik e ne litur gji te aplikohet gjuha e v jetersllave.? Par , Selia e Shen jte u difereneua nga k jo k erkese dhe duke u thirrur nevendimin e vet te me par shem te dates 18. dhjetor te vitit 1906, kerkoi qe f amullitete k lasif ikohen ne f amulli latine dhe gllagolik e pr a sipas g juhes me te eilen sherbehenne liturgji popullsia e vendit.!" C'qellim pati kjo politike e k etille e kurdisur , nukeshte veshtire te qellohet. Dhe jo vetem kaq, shume individe dhe qarqe te atehers-hme nuk ngurruan ta thoshin k ete qysh ateher e edhe publikisht dhe me fjale tehapur a, gje qe sot gjithsesi na befason shumef ish."

Midis dy lufter ave jane themeluar edhe famulli te reja, ashtu se dioqeza ka pasur 17 famulli dhe nje kapelani te pavarur , me gjithsej 30.336 besimtare." Ne kete periudhe fillon te ndihet koneentrimi i besimtar eve qe vinin nga viset veriare: nepu-nes shteterore dhe mjeshter te ndr yshem profesionale. Par , pasi kjo ishte pjese fluk -tuuese e banor eve, ata u kthyen te g jithe ne vendet e tyre, vecanerisht pas shperthi-mit te luf tes ne vitin 1941.

Per iudha e luf tes qe mjaft e veshtir e. Territori i dicqezes u eopetua, dhe u

tak oi tre n jesive terr itoriale politike. Ipeshk vi nuk mund t'i vizitonte besimtar et evet, nder sa qe veshtir esuar edhe cdo kontakt me ta.Pas luftes se dyte boteror e u themeluan pese famulli te r e ja, nga te eilat nje

ne Guei, e eila u shkeput dhe iu bashkua argjipeshk vise se Tivar it, sepse gjendet neterritorin e RS te Malit te Zi. Tani dioqeza numeron gjithsej 22 famulli.Plvlirepo askjo nuk do te na e paraqiste pasqyren e ver tete ne qofte se nuk e permendim edheate se ne tete famullite e sotme ek zistojne edhe kishat filiale, disa nga te eilat qyshtani po tregohen si mjedise te per shtatshme natyr or e te famullive te reja potenciale."

Ne qofte se do te perpiqeshim t'i vendosnim famullite ne kete territor mjaft tehapur te dioqezes, atehere duhet re theksohet edhe kjo: ne pjesen jugare, do te

thote ne RS te Maqedonise se sotme ekzistojne vetem dy famulli, ne Shkup dheManastir, si dhe disa kisheza ne dias pore." Te g jitha famullite tjera gjenden ne Ko-sove. .-

Gjate njezet viteve te fundit, jane ndertuar , perkatesisht jane pertrir e nga the-me let 13 kisha; pervec kesaj, jane ngritur edhe 19 shtepi te reja famullitare; kesa jduhet t'i shtohet edhe nje numer i dukshem i kishave dhe kapelave te katundeve,ku thuhet mesha rregullisht. Disa famulli kane ndertuar edhe salla per mesimin fetar ,gje qe me pare ka qene e pa njohur ne keto ane.

Ne te njejten periudhe dioqeza u be me rregulltare, rregulltare dhe shumeshtepi te tyre. Keshtu tani kemi nje kuvend te madh franceskan ne Gjakove, te eilit

i eshte besuar f amullia dhe kisha e shen Antonit. Pervec kesa j, eterve saleziane ueshte besuar f amullia ne Pr ishtine ndersa eter ve lazariste ajo e Manastirit."

Motrat e shtate vellazer ive te ndr yshme veprojne me suk ses ne shume regjionete dioqezes se gjer e. Ato kane 13 shtepi te vetat, jane te angazhuara ne 17 f amullidhe veprojne ne 7 s pitale dhe shtepi te pleqeve.'? Shumiea e tyre jane pikerisht ngakjo ipeshk vi. Duhet te theksohet edhe kjo se ne shume vise te tjer a te vendit ve-

projne nje numer i madh motrash nga ipeshkvia jone. Poashtu, nje numer te konsi-der ueshern te motr ave tona i gjejme edhe te kongregatat tjera ne Itali, Austr i, etj.

Dioqeza sot nuk ka seminar te vetin, sepse ai i Prizrenit eshte nacionalizuarne vitet e pasluftes. Megjithekete, shume kandidate po pergatiten neper seminar etjera, cka japin shprese per nje te ardhme me te mire. Eshte me rendesi te permen-det se nuk ka pothua jse asnje f amulli ne Kosove nga e eila nuk ka nga ndon je

210



4. 5.

RS E

MAQEDONISE

kandidat, si dhe se te gjithe kandidatet e tanishem jane nga keto ane (gje qe nuk ka

qene keshtu me seminarin e Prizrenit, kur shumica ishin nga viset t jera), atehereshpresat mund te themi se jane edhe me te arsyeshme dhe me reale. Kjo eshtearritur duke i falenderuar fak tit se ne cdo k atund ka shkolla, gje qe e k ushtezonrrjedhen e ketille te k andidateve." Para luf tes nuk kishte shkolla, as mundesi pershkollim, e as k andidate per seminar , per vec ndon je rasti te rralle qe ka qene perjas-htim.

Pas hapave te pare dhe modeste qe dick a te arrihet edhe ne lemin e publiki-meve fetare, tani para vehtes e kemi gazetön fetare »Drita« e cila deperton ne tegjitha shtepite tona f etare. Per vec kesa j ketu eshte edhe fondi modest i libr ave feta-re, te cilat gjithnje e me shume po i pushto jne lexuesit tone, qe deri me tani ishin

pa ndonje tradite te vecante ne k ete lerne.

211



Si vatr a te vecanta shpirterore te k esaj dioqeze i thek so jme: kishen e Zojes neLetnice dhe ate te shen Antonit ne G jakove. Edhe ne te paren edhe ne te dyten, jane ditet e eak tuar a, vecanerisht ditet e festave k ur mblidhet n je numer i madh i besimtar eve tone. Ne keto f esta merr p jese edhe n je numer i madh i besimtar eve tefeve tjera, pr anda j me te dre jte keto vatra mund te k onsiderohen si vende te af rimit. f etar te nje ekumenizmi te vertete.

Te gjitheve u eshte e n johur se nataliteti ne keto ane ua kalon viseve tjera tevendit. Sipas kesaj do te mund te pritej qe shume me shpejte te rritet edhe numri i

besimtareve. Por duhet ta thek so jme edhe f aktin, se sh perngulja vazhdon edhe metej pa nderprere dhe me k ete e mer r edhe nje p jese te besimtareve. Menjehere pasviteve te para te pasluftes nje numer i madh i njerezve tone i lane va tr at e tyre dheker k uan kushte me te mir a per jetese, duke u vendosur pothuajse ne te gjitha vendetme te medha dhe qytetet, vecanerisht pergjate br egdetit Adriatik (arg jendaret etj). Ne nderkohe k a pasur edhe te tille te eilet e k ane lene vendin e vet te mocem pergjithmone dhe kane shkuar ne vendet tejoqeanike. Sot nuk eshte i vogel numri i bujqve te eilet jetojne ne Srem dhe ne Sllavoni, se pse nuk ka vend te mjaftueshemne vendin e prinder ve.

Perkunder te gjitha te ar riturave te per mendur a, duhet ta thek sojme edhe atese k jo dioqeze ende nuk e ka fituar fizionomine e vet te vertete, Shumices se famul-live ende u mungojne o bjektet themelore per k ryerjen normale te aktiviteteve f etare.Shk ak i k esaj eshte for ea e do bet ekonomik e e vete besimtareve. Megjithate duhetthene se edhe ne kete aspek t eshte arritur mjaft.

Jetojme me plote shpresa se ardhmeria do ta plotesoje krejt ate qe na e kanemarre shekujt. Le te na ndihmoje i Miri Zot qe keto perpjekje fisnike te realizohen.

Shenimet

1. Encyclo pedie catholique du monde chretien, Bilan du Monde 1964, II, (s.l) 1964, 926; Annuar ioPontificio 1983. Citta dei Vaticano 1983, 567 e par aqet numrin e k atolikeve prej 59.000. Ordinar iati i jepketo te dhena: territori 42.000 km'; banore 3.800.000; k atolik e 61.291.

2. Wer ner 0., Or bis terrarum catholicus sive totius Ecclesiae Catholicae et Occidentis et Orientiscons pectus geogr a phicus et statisticus, Fri burgi Br isgoviae 1890, 124.

3. Ar chives Aff aires Etr anger es (Par is) - Turquie, Correspondance politique de Consuls, Salonique.vol. 7, f f. 171-174.

6. ASCPF, SC, Ser via, v. 5, f. 616 dhe 1214.

7. I bid., v. 7, ff. 297-298.

8. Dr aganovic d~K ., ClpCi sematizam K atoliök e crk ve u Jugoslaviji, Sarajevo 1939, 373.9.Mercati A., op. cit., 1100-1103. - - -~-- ----

10.Besimtaret e Letnices dhe te Janjeves jane tra jtuar si »Serbe katolik e«, edhe pse eshte dijtur f ar emir e pr e jardhja e tyr e, shih: Jastrebov 1. S., Podatci za istori ju srpsk e crk ve, Beogr ad 1879, 209 bilj. 1:Stankovic P. T., Putne beleske po star oj Srbiji 1871-1898, Beograd 1910,43,93-94; Nusic Br ., Kosovo, opiszemlje i nar oda II, Novi Sad 1903, 53; Cvijic J., Osnove za geograf i ju i geologiju Mak edonije i Star e Srbi jeIII, Beogr ad 1911, 1218 dhe 1271-2; Urosevic dr A., Janjevo, antr o pogeogr afsk a is pitivanja, Skoplje 193-(se par ati nga GSND XIV, 1934) 13 etj.

9. Muzic 1., K atoliöka cr kva u Kral jevini Jugoslavi ji, Split 1978, 22-3.

10. Ibid., 23, bilj. 22.

11.K azirnirovic R., Jugoslavi ja i Vatikan, ne: Vesnik srpsk e crkve 27 (1921 nr. per kor rik-gusht, f .316-321: » .•. U ovome pitanju nase su se zelje sukobl javale sa zel jama Austri je, k o ja je ht jela da svo j pr otektorat nad k atolicima na Istoku i dal je odr fi. Mi smo pak , pojamno r adili da od tog protektor ata

oslo bodimo sve svo je podanik e i svoju narodnost... Trazili smo slovensku liturgiju. Gledali smo da namk onkor dat posluzi kao sr edstvo politiöko i za slavizir anje arbanaskih elemenata i tim samim udaljimoAustr iju

212



od po jaöanja u tok nasih dr zavnih osnova ... To je bilo prirodno ... Ali je i Sveta Stolica zelela da obez bedislo bodu i aktivnost Katoliöke crk ve pomenutim konkordatom ... «, eshte cituar sipas Muäic 1., o p. cit., 22. bit. 20.

12. Dr aganovic dr K., o p. cit., 372-373.

13. Farnullite e reja te themeluar a jane: Bince, Prishtine, Glavicice, Ver nakolle dhe Do bli bar e.

14. Te shtate famullite ekzistuese ne Kosove k ane nga disa k isheza-dege ne: Gllavicice 1, G jak ove5, Pr ishtine 1, Velezhe 1, Zllak uqan 5, Zym 1 dhe Stu bell 1.

15. Kisheza k a ne: Ober , Titoveles, Sbtip dbe Kumanove.

16. Opci sematizam katoliöke Cr k ve u Jugoslaviji, Zagrb 1975, 412.17. Ibid., 417.

18. Ne vitin shkollor 1981/82 ne gjimnazin e seminarit ne Su botice k a pasur 34 k andidate. Edhenumr i i studenteve te teologjise eshte i njejte ne per shkollat e ndr yshme te vendit.

213



SHTOJCE

Letra e ipeshkvijve dardane der guar perandorit Leoni I ne vitin

458 Domino piissimo et invictissimo atque Christianissimo, perpetuo Augusto, im-

peratori Leoni, Ursilius, Dalmatius et Maximus vestr ae Dardaniae episcopi.Et agnovimus et invenimus in lectione (al. in electione) imperii vestri, Salvato-

r is Dei juditium, et quia virtute sua cunctas r egno vestr o subdidit barbaras nationeset per vos ejus pietas firma inviolabilisque consistit, et ut nemo praesumat apud pium Imperatorem aliquid miquum petulantia scelerata sugger ere: quia sicut in sua pace omnia divina consistunt, ita nihil Sacr amentor um Dei per fidem tranquillitatisvestrae humana var ietate mutantur . Quid enim ita praece ps est, aut sie impium po-terit judicari quam creder e pietatem fidei terminis a postolicis communitatem inume-rabilibus et Sacerdotibus omnibus Sanetarum Scr iptur arum testimoniis roboratam,nec non et decreti Nicaeni Chalcedonen sisque concilii judicio conf irmatam inanibuset profanis pr aesumptionibus posse violar i, dum ad ornnem perfectionem catholicaefidei sapientissimi Salomonis doctrina suf ficiat? Ait enim 'Sentite de Domino in bo-nitate, et in semplicitate cordis quaer ite eum', Quid er go pessima calliditate nequitiafaciet, cui ultr a bonitatem nequaquam licet exceder e? Sed, sicut ostenderunt litteraemeae humilitatis directae, haec Timotheus r es puisse dignoscitur , qui Episcopatumambiens Episco pi morte per ce pit; qua pr opter aliorum scelus ejus ruina factum est;et in f raterno concilio non vocatur, quando fr atris necator esse cognoscitur ; utiquea rever endae memoriae Proteric, quantum ad fidem ejus, in nullo laesus. Cujus talimorte hic ordinatus, vestrae tr anquillitatis juditio nullum poterit ejus gr adus haber erobur. Igitur religio vestrae pietati commissa ab aetemo Deo, invictissime pr incipum,conser vetur : ejus clementia imperium quod vo bis collatum est, in omni gloria longaaetate muniatur. Et sicut vestr a mansuetudo divina propitiatione continuis tempor i- bus custoditur , sie et Sacra myster ia nullor um scelestis praesumptionibus vulneren-tur , sed pietatis vestrae labor ibus pax mundo collata in sua soliditate intransgressibili pietate ser vetur .

Ursilius Episcopus Dardanie, incolumem tranquillitatem tu am pro pace mundiet catholicis Ecclesiis, multis annis virtus aetema custodiat, domine piissime, et invic-tissime, perpetue Auguste.Dalmatius Episco pus Nentine similiter . Maximus EpiscopusDiocletianensis similiter .

214



Letra e i peshk vijve dardane derguar papes Gelazit nö vitin 494

R escr i ptum e piscoporum Dar daniae ad Gelasium papam

Domino sancto a postolo (al. apostolico) et beatissimo patri patr um Gelasio papae urbis Romae, hummiles episcopi Dardaniae.

Saluberrima a postolatus vestr i praece pta Try phone vir o religioso filio nostrodef erente, qua oportet devotione susce pimus, et maximas Deo omnipotenti, et bea-titudini vestrae referimus gratias, quod nos pastor ali admonitione et evangelica doc-trima visitare dignatus est domine sancte a postolice et beatissime pater patrum. De-sider ii enim et voti nostri est jussioni bus vestris in omnibus obedire, et quemadmo-dum a patribus nostris accepimus, sedis a postolicae, quae vitae et meritis vestrisdelata est, pracepta intemerate servar e, atque religionem orthodoxam, cujus estis praedicatore, fideli et inculpata devotione, prout nostrae rusticitatis sensus patitur ,custodire. Eutychis enim vel Petri Acaciique et omnium sectatorum e jus atque con-sor tium, velut quaedam pastif er a contagia, ante vestr am quoque vitavimus jussio-nem, et multo magis nunc post admonitiones sedis apostolicae, et a b eadem nos pollutione necesse est abstiner e: et si qui alii ejusdem Eutychetis se ctam, vel Petriet Acacii, aut secuti sunt aut sequentur, vel eorumdem sese complici bus atque con-sortibus aestimant im miscendos, et a nobis, qui sedi apostolicae secundum divina praecepta et Patrum statuta inculpati servire desideramus, omniratione vitandi sunt.Et si qui forte prava intentione (quod neque arbitramur neque optamus) a sedeapostolica se credider int segr egandos, a b eorum nos alienos esse consortio prof ite-mur ; quoniam, ut dictum est, Patrum in omnibus custodientes praecepta, et inviola- bilia sacrosanctorum canonum instituta sectantes, apostolicae et singulari illi sedivestrae communi fide et devotione par ere contendimus. Et quoniam suggerendi f o-mitem nobis pro insita sibi benignitate beatitudo vestra concessit, aliqua memoratoTryphoni viro religioso filio nostro, praeceptorum vestror um portitor i, sugger endamandavimus. Et ut suggestionem ejus, quantum arbitramur justam et rationabilem pro supplicatione nostra libenti animo a postolatus vester dignetur admittere, justis precibus exoramus (quod supplicatio nostra meretur ef fectum) unum ex angelicasede vestra cum saepe dicto vir o religioso ad nos usque praecipite destinar e, ut subejus praesentia quae fides or thodoxa, et vestrae jussionis sinceritas postulat, or dinen-tur .

215





Kronotaksa e ipeshkvijve te territorit te IpeshkvisöShkup - Prizren

c) ar gjipeshkvijte

1. Ndr e Bogdani2. Pjeter Bogdani3. Daniel Dur anti, OFM4. Petar Karagiq

1656-16771677-16891690-17021702-1727

5.Mik el Suma 1728-17436.Gjon Kazazi (Nikolle) 1743-17527.Toma Tomiciq 1753-1758

8. Mate j Mazrreku 1758-1807 1818-?9.Matej Kr asniqi 1816-182910.Pjeter Shali 1830-1846

11. Darius Bucciarelli, OFM 1864-187812. Fulgenci je Car ev, OFM 1879-1888

13.Ndr e Logorezzi 1888-189214.Pashk Trokshi 1893-190815.Lazer M jeda 1909-1921

d) perser i ipeshk vi jte:

1. Janez Fr . Gnidovec, CM. 1924-19392.Srniljan FR . Cekada 1940-19673.Joakim Herbut 1969-

Justiniana Prima

1. Catellianus2. Venenatus3. Johannes

L ychnidus , me vone Achris , pra Ohri

1.Zozimus (rreth 347)2.Antonius (rreth 449)3.Laurentius (rreth 492)4.Theodoretus (rreth 519)5.Nicolaus, OP (rreth 1320)6.Mattheus (rreth 1517)7.Rafael Levakoviq 1647-16498.Ndre Bogdani 1651-16569.Fran Sojmiroviq 1657

217

Scupi (Shk upi)

a) argjipeshkvijte:

. Dacus (r reth vitit 325). Paregorius (rreth vitit 343)

. N. N. (rr eth vitit 424)

. Ursilius (Ursicius) (rreth vitit 458)

. Johannes (r reth viteve 490 - 495)

b) ipeshk vijte:

. Marinus, permendet ne vitin 1204~

. Joannes Strote, O. P. (1299-1321)

. Fr ider icus de Rotersbecke, OFM

(1351). Joannes K aiode, avgustinian (1352). Joannes de Siberg (1354-1366). Hermanus (1389-1392). Antonius de Teramo, OFM (1400). Robertus Towta (1402). Albertus (1409). Joannes HeIdin, O. P. (1466). Benedictus Warsalunus (1554). Stephanus Zacalinczy (1554)

. Franciscus de Andreis (1571). Hyacinthus Macripodari, O. P.(1649)

(rreth 535)(rreth 553)(591--602)



Diocl etiana eutina

1. Maximus (r r eth 458) 1. Dalmatius (rreth 458)

2. ? (rreth 494) 2. ? (rreth 494)

Ulpiana ( Lipjani ) ariana

1. Macedonius (r r eth 347) 1. 7 (rreth 494)2. ? rreth 494

3. Paulus (r reth 553) Z a ppara1. Sa binianus (rr eth 553)

Pr i sriana (P r i z reni )

1. Paulus »e pisc. Prinatenus«?(rreth 458)

(rreth 1204)(rreth 1253)(rreth 1335)(rreth 1335)

(rreth 1363)(rr eth 1375)7

(rreth 1380)(r reth 1387)(rreth 1404)(rreth 1618)(1624)(1650)

Abraham

ConradusBenedictusJoannes

7. R ober tusGulielmus

I oannesAndr eas

G jergj PanduziP Pjetar K atiqP Pjeter Mazrreku

Fran Sojmiroviq

218

Stobi ( Qyteti i Shkret e - Pusto Gradsko)

1.Bunius (rreth 325)2.Nicolaus (rreth 451)3.Philippus (7)4.Phocas (rreth 553)5.Joannes (rreth 680)6.Margarites (r r eth 692)

H eraclea L yncest i s (Manastiri)

7

Euagr ius7

(325)(rreth 347)(rreth 451)

Barg ala ( af er Shtipit)1. Jerer nia (r r eth 451)



Zusammenfassung

DAS SHKUPIANISCH-PRIZRENISCHE BISTUM

DURCH JAHRHUNDERTEDas alte Shkupianische Bistum, welches in neuerer Zeit shkupianisch- prizre-

nisches genannt wir d, hatte eine lange, bewegte und r eiche Vergangenheit. Dieselbekonnte man, auf Grund der Geschehnisse, die sich im Lauf e der Jahrhunder te abge-spielt ha ben, über sichtlicher in dr ei Zitabschnitte verteilen.

I - Die Anfänge des Christentums in diesen Gebieten, wie man mit Rechtvoraussetzen kann, reichen bis in die Apostelzeiten. Es ist war, dass Paulus mitkeinem Spruch er wähnt, dass er diese Ge biete besucht hat, jedoch seinen Geist ken-

nend, ist es auch schwer zu zweifeln, dass er zu minderst auch nicht seine Schülerund Helfer her geschickt hat.

Diese Gebiete waren gut mit Thessalonik i verbunden, wo Paulus die Grundla-gen der Ortskirche auf gestellt hat, sich um sie kümmerte und ihr einige Male schr ie b.Diese Stadt war nicht nur ein weltbekannter Hafen, ein Handels- und politischerTr effpunkt, sondern sollte, gemäss des Vor aussehens des Apostels, auch ein religiö-ser Mittelpunkt werden, von wo sich das Christentum an die benachbarten Gebieteverbr eiten wird. Deswegen konnte er etwas später mit Recht an die Thessalonikerschreiben: »Von euch aus ist das Wort des Herr n aber nicht nur nach Mazedonienund Achaia er schallen, sondern überall ist euer Glaube an Gott bekannt geworden«

(1 Thess 1,8).Dardanien unterhielt, wie auch das benachbarte Peonien, gute Handelsverbin-

dungen mit Thessaloniki. Für dies waren die guten Wege, welche sich an die bekan-nte strategische Str asse Via Egnatia anknüpften sehr geeignet. Ausserdem hat auchAxios (Vardar ) die Überfuhr der War e erleichtert, da man von Scupi (Shkupi), derdamaligen Hauptstadt Dardaniens, über Bilazora (bei Titov Veles) und Stobi (beiGradsko) bis Thessaloniki seine Gewässer für die damaligen Wasserfahrzeuge be-nützt hat.

Bekannt ist die Meinung einer gewisser Zahl von Schriftstellern, dass das Chri-stentum in diese Ge biete erst am Ende des dritten Jahrhunderts eingedrungen ist.Dieselben begründeten ihre Meinung an der Ermangelung materieller Beweise.Diese Gebiete waren, tatsächlich, bis von kurzer Zeit, archäologisch nicht genügenderforscht. Jedoch wurden, in neuer er Zeit, neue Fundstellen entdeckt, welche dieseMeinung bestreiten. Führen wir hier nur die Fundstätte in Vinica bei Kocani an.Dortwurden einige Plächen - Ikonen aus der vorkonstantinischen Zeit gef unden, was einoffenbares Zeichen für das Bestehen der Christen dar stellt. Der Fall der dardanis-chen Märtyrer Florus und Laurus, die in der ersten Hälfte des zweiten Jahrhundertsin Ulpiana mit ihrem Märtyrer tum von Christus zeugten, versetzt noch mehr dasterminus a quo der Christenbestehung in diesen Gebieten. Die Tatsache, dass andem Konzil in Nicäa, 325. Jahr , der »Dacus Dardaniae«, der als Metropolit auchseine Sufragane hatte, die Konzildokumente unterschrieben hat, ist ebenso ein offen-sichtliches Zeichen, dass das Chr istentum in diesem Region gut entwick elt - und

219



organisiert in seinen Str ukturen war . Für so eine Organisation und Struktur ist be-stimmt auch viel Zeit notwendig.

Die dardanischen Bischöf e ha ben, zusammen mit den ander en illyrischen Bis-höfen, eine her vorragende R olle in der Arbeit der ersten Kirchenversammlungenabgespielt. Sie haben 325. in Nicäa, zusammen mit den anderen Vätern, Arius undseinen falschen Glauben verurteilt. An dem Konzil im Serdica, im 342. Jahr , hieltensie zu Osius, dem alten und er probten k ordo bischen Hirten. Sogar hat der BischofTaudentius aus Naissus (Nish) im Namen der Grup pe illyrischer Bischöf e den Textdes bedeutsammen 5. Kanons (laut welchem das R echt auf A ppellation an den r ö-mischen Oberpriester im Falle, dass welcher Bischof mit einem Beschluss des Metro- politen oder der Provinzialsynode nicht zufr ieden ist, her vorgehoben war ) vorgesc-hlagen. Laut Äusserung des Athanasius aus Alexandr ien (»Epistolae festales«), be-fanden sich -zwischen seinen Verteidigern auch dardanische Bischöfe. Auch an demKonzil in Kalzedonien, im 451. Jahr , ha ben die dardanischen, zusammen mit denillyrischen Bischöfen eine Vermittlungs rolle ü bernommen und sich bemüht die Ex-tremisten mit ihrer dr eifachen Erklärung zu beruhigen: »Alle haben wir gef ehlt, allesuchen wir Vergebung«. An dem 2. Konzil in Konstantinopel (553. Jahr) sieht ihreStellungnahme rätselhaft und bisher noch nicht genüngend erk lärt aus. Auf Grunddes verfüg baren Mater ials konnte ich nicht die r ichtige Lösung er sehen. Das Konzilhat, nämlich, die Frage über »Tria Ca pitula« auseinander gesetzt. Der Papst Vir giliusist in einen Konflikt mit dem Kaiser Justinianus ger aten. Indem es zwischen denPapst und den Herrscher taktisiert wurde, a bstinier ten die dardanischen Bischöfeund zeigten sich nicht an dem Konzil. Später a ber , indem sie sich den Kaiser wider -setzten, unterstützten sie den Papst und ver f echteten das »Tria Capitula«. Auchselbst in dem Gebiet ha ben gewisse Klöster und Gläubige dem Herrscher Wider standgeleistet. Es drohte sogar die Gefahr , dass r eligiöse Unr uhen aus brechen und dasssich die Bevölker ung zu einem Aufstand erhe bt. Jedoch, star k e Tr uppen des Kaiser-heeres bei Ulpiana stationiert, beruhigten die Situation.

Die Periode der Akatius - Schisma schaffte Unruhe bei den dardanischen Bis-chöfen. Der Papst Gelasius hat nicht nur den Akatius verur teilt, sonder n hat denthessalonikanischen Bischof Dorotheus die Einheit mit dem A postolischen Stuhl ver -sagt. Es scheint, dass K aiser Anastasius, der gr osse Beschützer der Eutichianer , ei-nen Druck auch an die dardanischen Bischöf e ausgeübt hat, dass si für Dorotheus,d. h. Akatius einwilligen. Haben sie auf Grund dessen nachgelassen und auf Verlan-gen des Kaiser s zugestimmt? In einigen päpstlichen Akten wird ausschliesslich überSchisma und der Bek ehrung der Dardaner ges prochen. Doch, gewisse Schr iftstellerheben her vor , dass dies kein Schisma im richtigem Sinne des Wortes war , weil die

dardanischen Bischöf e nie ihre Beziehungen mit R om unter brochen haben.In der Zeit ihres grössten Blühens hatte die dardanische Kirche einige bischö-fliche Sitze. Ausser Scupi, als Metropole, bestehten auch diese Sitze: Ulpiana (späterJustiniana Sekunda genannt), wie auch Neutina und Diokletiana.

Von der er sten Hälfte des 4. bis zur Mitte des 6. Jahrhunderts werden aufdiesem Gebiete f olgende Diözesen erwähnt: Scupi, Ulpiana, Neutina, Diokletiana,Mariana, Justiniana Prima (laut Prokopios bef and sich diese »irgendwo in dem Ge- biete der auropäischen Dardaner «) , weiter ebenso Zapara und Stobi. Es ist beac-htenswert, dass wir im Brief , welchen die dardanischen Bischöfe dem Papst Gelasiusim 494, Jahr gesandt haben, dio folgenden Bischöfe unterschrieben finden: Joannes

aus Scupi, Bonosus, Samuelus, Verianus, Faustinus et Ursinus.Dies weist an einenaugenscheinlichen Fortschr itt und eine gute Organisation der dardanischen Kir chehin.

220



Diese Ge biete hatten auch ihr e Heiligen. Es werden zuerst die Reliquien derMärtyr er in Naisuss, welche Wunder gewir kt haben sollen, erwähnt. Diese hat derhl. Viktritius, Bischof der Stadt R ouen in Fr ankreich, mit den Reliquien der Märty-rer in Konstantinopel, Antiochien, Thessaloniki und Rom vergliechen. Man setztvor aus, dass dies einheimische Märtyrer gewesen sein sollte. Es wird auch an dasGrab des unbekannten Heiligen in der Basilik a in Sto bi hingewiesen. Bei dieserGelegenheit muss man auch die bekannten dardanischen Märtyrer Florus und Lau-rus, welche ihr Blut in Ulpiana vergossen ha ben, nochmals er wähnen. Nebst ihnen

wird auch auf viele ihre Kameraden (»socü plures«), welche in einem bescheidenenUmf ang die Zahl der hiesigen Heiligen ver grössern hingewiesen. Die Frage, überdie Heimat des W. Nik eta, ist noch nicht def initiv gelöst. Doch, auf Grund derAngaben, die uns sein guter Fr eund, Bischof Paulin von Nola überlassen hat, inwelchen gesagt wird, dass Niketa in der Nähe von Scupi geboren ist (» ... Scupos patriae propinquos«), wird mir R echt vor ausgesetzt, dass Dardanien seine Heimatwar .

Aus dieser »goldenen Per iode« ist eine schöne ZaW päpstlicher Briefe, welchedie römischen Pontif izes an die Bischöf e Illyriens, und damit auch an die Darda-niens, gesandt haben, aufbewahrt geblieben. Hierzu zählt auch die gewisse Zahl

derjenigen, die direkt an die Bischöfe Dardaniens oder an ein zelne ihrer Titel tr ä-gern gerichtet sind. Aus diesen Briefen sind viele Zitate in die s päteren k anonischenKollektionen bis zum Kodex im 1917 Jahr eingeschaltet.

II - Die zweite Periode umf asst den Zeita bschnitt von Herannahen der Slawenin diese Gebiete bis zum Durchdr ingen der Osmanen.

Mit der Ankunft der Slawen, wurde die blühende dardanische Kirche schwer beschädigt und zer stört. Dem r eicherem Teil der Bevölk erung ist es gelungen in die befestigten Küstenstädte und nach Thessalonik i, wo man sie ausdrücklich erwähnt,zu fliehen. Der zweite Teil ging zugr unde in verschiedenen Kämpfen mit den neuenErober n. Der dritte zahlreichste Teil zog sich, in Erwartung besser er Zeiten, von

den Hauptwegen und Durchdringungs-Richtungen in die Gebir gsgebiete zurück . Mitihnen blieben auch die Hir ten ihr er Seelen: die Bischöf e und die Priester .Das letzte bekannte Kirchendok ument in welchem über die dardanische K ir -

che gesprochen wird, ist der Brief des Pa pstes Gregorius I, welchen er dem Erzbis-chof der Justi jana Prima, Johannes, sandte. Mit Analyse der erhaltenen historischenQuellen, zieht man den Schluss, dass die dardanischen Städte und Ter ritor ien in derZeit von 614. bis 616. err o bert wurden. In dem umzingelten Thessalonik i gab es,nämlich, im 618. Jahr auch dardanische Flüchtlinge, die dort Unterkunft und Ret-tung suchten. Dasselbe bestätigen uns auch die archäologischen Unterlagen in Cari-ein gr ad, Nish und in gewissen anderen Lokalitäten.

Nach diesen Ereignissen als o b diese Ge biete verdüster t wurden. Bis zum 9.Jahrhundert f inden wir keine geschichtliche Angaben. Dann beginnt man das Ohri-der - und das bregalnische Bistum zu erwähnen. Im 10. Jahrhundert erwähnt manauch »thronos Skupion«, aber jetzt in dem geräumigen K aiser r eich des Kaisers Sa-muil.

Die Einwohner Dardaniens und der ander en Gebiete sind von der Bühne derweiteren Geschehnisse nicht ver schwunden. Viele »kleine Details« bestätigen, dasein grosser Teil der autochtonen Bevölkerung, wie dies auch meistens geschieht, inden neuen und spezifischen Bedingungen weiterlebte. Von denen haben, nämlich,die Neusiedler die Namen der bestehenden Städte gelernt und übernommen (Nais-sus: Nish; Shcupi: albanisch Shku pi, slawisch Skoplje; Ulpiana: Lipjan). Ebenso die Namen der Flüsse: (Drinus: Dri, Drini, Drim; Mar gos: Mor ava) und des Berges(Scardus mons: Sharri, Sar planina). .

221



Allem Ansehen nach sind auch welche K irchen aus der Zeit in welcher dieneu angekommenen Slawen noch nicht das Chr istentum angenommen haben, er hal-ten geblie ben: die Kir che St. Petrus in Ras; danach die in Drenovc, die nicht vordem Jahre 600 aufgebaut wurde, sondern eher nach dem Jahre 800, keinesfalls abernach dem 10. Jahr hunder t. In diese K ategorie k önnte man auch die K irche in StariPustenik bei Kacanik , (mit gewisser Reser ve) einzählen, sowie auch zahlreiche K ir -chenruinen in der Umgebung von Stalac, welche die Archäologen, »aus einer uraltenZeit, vielleicht auch aus der römischen, a ber jedenfalls vor Stevan Nemanja« schät-

zen. Dieselbe Meinung über wiegt auch f ür die Fundamente der Kir che in Cur line bei Nish wie auch für die im Tal von Timok und Sok o Banja, endlich auch für dieder alten Kirche in Prokuplje. Auch die romanische Statue aus Bronze aus dem 12.Jahrhundert, die völlig identisch ist mit der in Vr zdenac in Slowenien, bezüglich mit jener die in der Vatik anischen Bibliothek ausgestellt ist, wir d als die »k ontinuierteEntwicklung bestimmter kirchlichen Reliquien ausgear beitet völlig im Sinne des We-stens« betrachtet.

Von dem Kriegsglück abhängig, änderten diese Gebiete binnen der Jahrhun-derte ihr e politischen Oberhaupte. Zuletzt errober ten sie die serbischen Herr scher .Als sich die politische Macht festigte und besonder s nach der Einführ ung des inten-siveren Bergbaus, haben wir mehr Nachrichten über die K atholiken dieser Gebiete.Die Sassen waren die er sten dienstlichen Bergleute, von welchen die serbischenHerr scher Hilf e, ver langten. Nach denen folgten auch viele anderen Händler undHandwerker , welche das Mosaik der Nationalitäten ver vollständigten (Leute aus Du- brovnik , Kotor , Tivar , Korcula, Split, Zadar , sowie auch Venediger , Florentinerund andere). Es werden auch gewisse Pfarren, K irchen und dessen Pr iester er wähnt:Brskova, Novobrda, Br veniku, Rogoza, Tr epca, Gr acanica, Janjeva, Pr izr eni, Plana,Kopor iqi, Zaplanina, Prishtina und ander e. Doch, dies war ein fluktuierendes Ele-ment, das sich einige Zeit aufhielt und danach wieder in ihr e Geburtsorte zurückkeh-rte. Für solche werden Kirchen gebaut, auch Pfarren eröffnet, a ber nie eine Diozesegegründet. Übrigens, diese bestehte noch von f rüher f ür diejenigen autochtonen Kat-holiken, die ständig hier lebten.

Zu Gunsten des oben angeführten sprechen ver schiedene Namen welche inUr kunden und Chr yso bulen der Landherren aufgehoben wur den. So, zum Beis piel,viele Mikrotoponime und Toponime. Lesheva Rudina, Berisin Dol, Tanusev Laz,»selista« (Dörf lein?) Gona Beloga (alb. Gjon Bardhi); Namen von Dörfern: KatunArbanas; Eigennamen: Prenk , Bukur , Gjon, Lesh Tuz, Gjon Bushat, Petr Kuc,Mark Suma und andere. Alle diese Namen und Bennenungen sind albanisch, d.h.des Elements welches vom Altertum her in diesem Gebiet lebte.

Das obige Bild vervollständigen noch besser die türkischen »defteri« welcheuns mit der Zusammensetzung der Bevölkerung in der Volkszählung bekanntmac-hen. Erwähnen wir hier nur den einen aus dem Jahr e 1455, welcher über den »Vila- jet Vlk «, d. h. über das Gebiet Br ankovic spricht. In diesem treffen wir viele schongut bekannte albanische Namen: Gjon, Gjin, Lesh, Kole, Dode, Prenk und ander e.Ausserdem meldet sich auch eine neue Kategor ie mit kombinierten Namen: To-dor ,Sohn des Arbanas; Radac, Arbanas; Dimitrije, Arbanas; Milos.Arbanas undandere. Diese zweite Kategorie zeigt an, dass diese schon vom Prozes der Slawisa-tion ergr if fen Walen.

Und wie war es mit dessen Glauben? Darüber berichten uns ausreichend vati-

kanische Quellen.Aus vielen päpstlichen Br iefen sehen wir wie sich die Pontif izes bei den serbischen Oberhäupten wegen Verfolgungen und Umtaufung der »Lati-

222



nen«, Sperren ihrer Kirchen,Wegnahme und Zerstörung der Klöster , sowie auchMisshandlung der Priesterschaft eingenommen ha ben; sie (die Orthodoxen) ziehendie Katholik en an und verführen sie mit Bitten und Versprechungen, Gnaden undEinschüchterungen.Diese Angaben beziehen sich keinesf alls auf die Sassen. Dubrov-nik er und die ander en, die sich in einer pr ivilegierten Lage bef anden und in vielenDingen ihre Autonomie geniessten. Ausserdem sind in den Quellen ihrer Herkunf -tsländer keine Proteste betr eff end der obigen Anführungen bekannt. Dabei ist es bemerkbar geblie ben, dass sich dieselben Länder n f ür ihre Staats bürger auch in klei-neren mater iellen Angelegen sehr eingenommen ha ben. Dies bezog sich bestimmt

auf die autochtonen K atholiken die ohne gar keinen Schutz geblieben sind und des-wegen haben sich die römischen Pä pste für ihr e religiose Lage eingenommen. Esgab auch Zaitabschnitte mit Stillständen und mit etwas gr össer er Toler anz, besonderswenn es Versuche für Näherungen der Kirchen gab, oder wenn welche Gefahr vonaus sen dr ohte.

Anf angs des 14. Jahrhunderts melden sich auch die pr izrener Bischöfe undzwar einige davon nach der Reihe. Es fallt die Tatsache auf , dass alle ausser ihresBistums residierten, was ein Zeichen ist, dass ihnen das politische Klima nicht woh-lwollend war . Nach einer Sedisvak anz von zwei Jahrhunderten, gibt einen Bischofin Prizren. Wie A. Bogdani 1656 vom Ohrider - an den Skopjanischem Stuhl versetztwurde, hörte der pr izrenische Stuhl mit seiner Tätigkeit auf , da Bogdani unter seineVer waltung auch alle fr eigewordenen Stühle im serbischem Lande bekam.

III - Die Islamisation des Gr ossteiles der Katholiken dieses Bistums ist eineHinterlassenschaft des fünf Jahrhunderte andavern den osmanischen Jochs. DieserProzess spielte sich langsam und nach einer beständigen Taktik ab, die die Osmanenin den schon erroberten Gebieten angewendet ha ben. Zuerst übernahmen den Islamdie reicheren Schichten, später auch die Handwerker . Der Beweggrund ist materiel-ler Natur: Behüten des Reichtums, Pros perier en im Dienst, Vermeidung grosser Ab-gaben. Die Bauern wehr ten sich länger gegen die Islamisation.

Gemäss türkischer Quellen finden wir die ersten und seltenen Ü bergänger zumislamischen Glauben in der eroberten Festung Novo Brdo, wo dieselben als Mitglie-der der dortigen Mannschaft er wähnt werden. Aus denselben Angaben ist es nichtsichtbar von wo dieselben a bstammen. Die Verzeichnungs - »defter i« enthüllen uns besser wie der Islam seine Fortschritte machte, wenigstens ziffernmässig, gemäss derdamaligen amtlichen Statistik en. So z. B. gemäss der Volk szählung aus dem Jahre1477. hat Pristina noch immer ihren christlichen Charakter gehabt. A ber , schon 10Jahre später kann man in ihr einen moslimischen »xhemat« mit 51 Häusern treffen.Ähnlich war es auch in den anderen Or tschaften. Wie Selim der Zweite (1566-1574)den Christen grosse Gebühre und Abga ben verordnete, vergrösserte sich r asch dieZahl der neuen Moslims. Der schlaue Herrscher stellte eine Falle: er wird von dieserLast jedes Haus befreien, in welchem mindestens ein Mann den Islam annimmt.Jedenfalls eine unwürdige Art zu Gewinnung neuer Nachfolger des Prophets.

Wenn wir die Ursachen der Islamisation auf Grund der Berichte ver schiedenerMissionäre und Visitatore vom Terrain zu summier en versuchen, wären dies diefolgenden: grosse Steuer und Abgaben, der überhohe »har aö« (Kopfsteuer), ver s-chiedene Geldstrafen, die seitens der lokalen Behörden kamen; ausserdem einegrosse Klerus-Ermangelung, sowie auch Unfähigkeit desselbens. Der Mangel angeistlichen Beruf en verursachte nämlich bei den Gläubigen ein Unwissen, die späterlabiler in Hinsicht des Glaubens wurden.Als nächsten Gr und können wir die Institu-

tion »devsirme« (Blutzins) d. h. das Sammeln der gesündesten Kinder und dessenWegführen in die » janiöari« (weggeführte christliche Kinder , erzogen als türk ische

223



Soldaten und Bösewichte des eigenen Volkes). Im Volke hatte das den schmer zhaf -testen Nachhall. Die häuf igen osmanischen Repr esalien an der »R a ja« (das gewöh-nliche, meistens unmoslemsche arme Volk) immer wenn sich dieses zu einem Auf-stand erhoben hat oder christliche Heer e unterstützt hat, brachten immer Verhee-rungen bei den hiesigen Christen So, z. B. Nach dem Piccolominis Misser f olg 1690,dem auch die Albaner und die Serben half en, die sinzige Ar t ihr e Leben zu rettenwar der Übergang zur islamischen Religion. Gering war die Zahl derjenigen diegeflohen sind oder die sich in Gebir gs-und unzugänglichen Stellen zur ückgezogenhaben.

Dem Prozess der Islamisation ging das Auf tr eten des »laramania« (alb. i larme- bunt, doppelzüngig, K riptok atholik , cr istiano occulto) hervor . Psychologisch ist esschwer zu glauben, dass die Christen aus Ü berzeugung den väterlichen Glaubenverliessen. Dieser erste Schritt hatte nur einen »dek larativen Char akter « und bestandin der Übernahme der moslimischen Namen.Sonst setzten die selben in ihren Häu-sern auch weiter mit der christlichen Praxis f ort: Gebet, Sakramente, Feiertage. DerVisitator Pjeter Mazrr ek u, der selbst aus diesen Ge bieten war , sagt f ür dieselben,das sie den Glauben änderten »indem sie nur den Namen änder ten, ohne Absichtsich im Herzen von ihm zu trennen«.

Der örtliche Klerus, die Bischöfe, die Gebietsversammlungen und K ongrega-tionen unternahmen vieles um diese Zer str enung der Gläubigen aufzuhalten, hattenaber einen schwachen Erf olg.

Grosse Hoffnung bot die ökumenische Annäherung der beiden K irchen: dasserbische Patriarchat und das Ohr ider Erz bistum befinden ger ade im Ber eiche dieserDiözese. Ver suche kamen beider seits. Rom sandte auch seine besonder en Missionä-re, die sich dieser Arbeit widmeten. Es beabsichtigte auch Schulen zu er öffnen, dieder Jugend und den Mönchen zur besser en Er k enntnis der anderen Seite helf ensollten. Weder der hiesige Bischof , noch der Klerus blieben beiseite, da dieser Ge-danke und Wunsch, welcher auch heute in der chr istlichen Welt nicht fremd ist,allen am Herzen lag. Dass die R esultate nicht grösser und dauer nder war en, ist bestimmt an die damaligen schweren politischen, wie auch verwick elten Zeiten, zu-ruckzuf ühren.

Gemäss vatikanischer Quellen, lebten die Katholiken in diesen Ge bieten, tr otzsovieler Notlagen und Missgeschicke, in ihr en Pf arr en ver sammelt und ihr e Zahl warnicht klein. Der Klerus hat, tr otz grosser Schwierigkeiten seine Synoden a bgehaltenund Heilmittel für viele morale Wunden der damaligen Gläubigen gesucht. In dieserPeriode werden auch Heiligenportr äte er wähnt, die meisten davon als Märtyrer . Esgab auch solche, die kurz nach ihr em Töde f ür die Ehr e des Altars vorgeschlagenwar en (Erbischof A. Bogdani).Hier sollte man vor allem die Märtyr er aus K ar adagerwähnen. Sie zogen, von ihr em Pf arr er Fr ater Antun Marojevic angeführ t, lie berin den Tod und Verfolgung, statt ihr en Glauben zu verneinen. Auch heute bestehtin Volke ein lebhaftes Andenk en ihres lichten Beis piels.

Die Zeiten waren schwer . Der Klerus organisierte trotzdem auch damals Schu-len inwelchen die Jugend und die zukunftigen Priester erzogen wurden. Es ga b Ein-zelnen, die mit Feder her vorgetreten wur den und viele wer tvollen Werke verfassthaben, die sich auch heute erwähnt werden. In einer Hand das Kreuz , und in deranderen die Feder : das war die einzige Weise des legalen K ampfs, die R este derhiesigen Katholiken zu bewahrt würden.Diese Zeiten sind vergangen. Im Laufe der Jahrhunder te ging vieles ver lor en.

Jedoch schaut man aus der jetzigen Perspektive mit Ver tr auen in die Zukunft.

224

11. 12.















































































Documents

Ipeshkvia Shkup Prizren Neper Shekuj