Israilde siyasi Partiler

iTARIHSEl KKENlERIYlE SRAil'DE SIYASAl PARTilER

Dr. M. BUrlcan SerbestHukuku

zetsrail ileri derecede politize bir topluma sahiptir. Byk Britanya mandasnn erken dnemlerinden

balayarak siyasal partiler Yahudi toplumu iinde her yere uzanan gl siyasal kurumlar olarak belirmitir.Gerek uygulanan nisbi temsil sisteminin u bir megi, gerek srail toplumunun karmak yaps srailsiyasetinde ok sayda siyasal partinin dogmasna neden olmutur. Karmak bir topluma sahip olan srail'deeitli toplumsal alImalar grlmektedir. Diger batl demokrasilerde temel ekime sol ve sag arasndadr.Ancak srail'deki tek temel mcadele ekseni bu olmayp, siyonis-siyonist olmayan, Akenaz-Sefarad, dinci-laik, Arap-Yahudi atmalar balca krlmalar oluturmaktadr. Bu atma ve krlmalar illkedeki partisaytsn yilkseltmektedir. srail' deki partileri drt grup iersinde inceleyebiliriz: . Merkez ve Merkez-SolPartiler, 2. Merkez Sag ve Milliyeti Partiler, 3. Dinci Partiler, 4. Arap Partileri. Sol kanatan Ii Partisi vesag kanattan Likud, srail'deki baat partilerdir. 1977 Mayts'na kadar Ii Partisi ve ncesinde onun selefiMapai srail politikasndaki en nde gelen siyasal kurum olmutur. Ii Partisi dnda; Meretz-Yahad, ilZuive Am Ehad gibi partiler de sol kanataki diger partileri oluturmaktadr. Likud'un sagnda da an milliyetipartiler konumlanmtr. "Haredi" terimi Yahudi dinci partilerini ifade eden bir szcilktilr. Likud ile IiPartisi arasndaki denge siyasetinde haredi partiler anahtar bir roloynamaktadr. srail'de, Arap-Yahudiatmas Arap partilerinin var olu nedenini oluturmakta ve Arap oylar artan biimde bu Arap partilerinegitmektedir.

Anahtar Kelimeler: srail, siyasal partiler, Likud, i Partisi, seimler.

The Political Parties in lsrael with Their Historical OriginsAbstractIsrael has a highly politicized nation. From the early days of the British ruling, political parti es have

been omnipotent and powerful instiutions within the Israeli communiy. Israeli politics has a multi-partysystem because of the extreme form of proportional representation and also complexity of the Israelicommunity. As a owner of a complex society, Israel manifest several societal cleavages. in the other westemdemocracies, fundemental cleavage is between the left and the right. But this cleavage is not unique one inIsrael. And there are also several cleavages between Zioniss and non-Zioniss, Ashkenazi community andSepheradi community, religious and secular segmens of society, lewish community and Arab community.So, these cleavages give rise to several parties. We can examine the Israeli political parties within the fourgroups: I. Center and center-Ieft parties, 2. Center-right and nationalist parties, 3. Religious parties, 4. Arabparties. Labor Party -from the center-reft- and Likud -from the right- are the main political parties in Israel.Until May 1977, Israeli politics was dominated by Mapai and is sucessor, the Labor Party. There are alsoseveral parties, like Meretz-Yahad, Shinui, Am Ehad, occupies the center-Ief. And several ultra-nationalistparties occupy the right of Likud. "Haredi" term refers to lewish religious parties. Haredi parties play a keyrole within the Israel politics between Labor Party and Likud. Arab-lewish cleavage is the main reason of theemergence of the Arab parties in Israel and the Arab vote has increasingly gone to these Arab parties.

Keywords: Israel, political parties, Likud, Labor Party, elections.

220_ Ankara niversitesi SBF Dergisi _ 60-2

Tarihsel Kkenleriyle srail'de Siyasal Partiler

GIRIsrail ileri derecede politize toplum yapsna sahip bir devlettir.

Filistin' deki Byk Britanya mandasnn erken dnemlerinden balayaraksiyasal partiler Yahudi toplumu iinde her yere uzanan gl kurumlar olarakbelirmitir. Gerek Byk Britanya mandas srasnda gerek srail devletininkuruluunun ilk yllarnda yeni gelen Yahudi gmenlerin barnma, eitim,istihdam gibi temel gereksinimlerinin salanmasnda siyasal partilerle balantlkurumlar nemli ilevler grmlerdir. Devlet brokrasisinin ilevlerinidorudan partilerle balantl kurumlar yerine getirmilerdir (EDELMAN,1994: 178; ROBERTS, 1990: 1). Hatta bugnk srailOrdusu'nun ekirdeiolan ilk yar askeri organizasyonu da i Partisi'nin selefi olan kurumlarkurmulardr.I Bu da, tek parti sistemne dayanan devletleri ayrk tutarsak,lkede partilerin ok kapsayc bir etkilerinin olumasna yol amtr.

lkede siyasal yaamn tesinde etkinlikleri her alanda olduka ileridzeyde bulunan siyasal partilerin saysal fazlal dikkat ekicidir.2 Bu durumu

1 lkede askeri kesimin i Partisi'ne olan ilgisinin nemli nedenlerinin banda budurum gelmektedir. i Partisi iinde eski generaller her zaman nemli konumlarelde etmilerdir. zak Rabin, Ehud Barak gibi nl generaller i Partisi'ndenBabakan olmular. Moe Dayan ve Yigal Allon gibi nIU askeri kiilikler de bu partiiinde yer almlardr. Bkz.: (AMIR. 1999: 10).

2 lkede uygulanan dk baraj l nisbi temsil sisteminin sonucunda Knesset'te yeralabilme olaslg ykselmekte, bu durumda da yara katlan parti says artmaktadr.Seime katlan parti saysnda rekor, 1981 ve 1999 seimlerinde krlm ve buseimlerde yara 31 siyasi liste girmitir. Son yaplan Ocak 2003 'teki seimlerekatlmak zere ise lkedeki Merkez Seim Komitesi'ne 28 liste kayt yaptrm ancakMareat Avat partisinin yartan ekilmesiyle say 27'ye dmtr. Bkz.: (ARIAN,1998: 103-104); http//www.mfa.gov.iVmfa/go.asp?MFAHOmpgO,200cak2004;http//www.knesset.gov.il/elections/eindex.html. 05 Ocak 2004.

M. Sarkan serbest e Tarihsel Kkenleriyle srail'de Siyasal Partiler e 221

douran iki ana neden bulunmaktadr. Bu nedenlerden birincisi, lkedeuygulanan seim sistemi dolaysyla hukuksaldr. srail'de, seim sistemi temeldayanaklarn 1950 tarihli Knesset' le (srail Parlamentosu) ilgili TemelYasa3'dan ve 1969 tarihli Knesset Seimi Yasas'ndan almaktadr. lkedesiyasal partileri konu alan ise iki temel yasa bulunmaktadr: 1992 tarihli SiyasalPartiler Yasas ve 1973 tarihli Siyasal Partilerin Finansman Yasas.4

Knesset seimleri ile ilgili olarak genel ereve Knesset'le ilgili TemelYasa'nn drdnc maddesinde ortaya konmutur. Buna gre; Knessetyelerinin dorudan, et ve gizli oyla nisbi temsil sistemine uygun olarakseilecei belirtilmektedir. Onsekiz yan dolduran her srail yurtta semenolabilirken, lkede seilme ya yirmibirdir. 1969 tarihli Knesset Seimi Yasasseimlerin ileyiini aslolarak ortaya koyan yasadr. srail'de btn lke tekseim evresi saylmaktadr. Knesset seimlerinde nisbi temsil sistemiuygulanmakta ve seime giren bir listenin parlamentoya temsilcignderebilmesi iin % 1.5 oranndaki genel baraj gemesi gereklidir. Seimleryalnzca srail Devleti'nin snrlar iinde gereklemekle birlikte, SeimYasas'na gre Bat eria ve Gazze'deki Yahudi yerleim birimlerinde deYahudi semenler oy kullanmaktadr. Kuralolarak yurtdnda yaayan srailyurttalarnn oy hakk bulunmamakla birlikte srail sava gemilerinde veyurtd diplomatik temsilciliklerinde grevli bulunanlar oy kullanabilirler.

srail'in kuruluundan itibaren hibir Knesset seiminde, herhangi birparti hkmeti kurmak iin gerekli olan altmbir sandalyeyi kazanarnamtr.Bylece, kk partiler hkmetlerin kuruluu srasnda asl glerinin tesindebir nem kazanmaya balamlar ve anahtar konumlar ile kurulanhkmetlerde nemli bakanlklar elde etmilerdir. Sol ve sa yelpazede baatpartileri oluturan i Partisi ve Likud'a mensup siyasetiler dank siyasalyelpazeyi toparlayacak bir mekanizma olarak Dorudan Babakanlk Seimisistemini grmeye balamlardr. Bylece, hem kurulacak hkmetlerdebabakan belli olduu iin kk partilerin pazarlk gc krlm olacak hemde semenler Babakan aday olarak kime oy veriyorlarsa Knesset seimlerindede o adayn partisine oyatarak baat partileri glendirmi olacaklard. Budncelerin sonucunda, Hkmete ilikin 1968 tarihli Temel Yasa 1992ylnda yrrlkten kaldnlarak, bu tarihte yeni Temel Yasa yrrle girmi veDorudan Babakanlk seimi mekanizmas yaama geirilmitir. lk uygulama

3 Bkz.: http//www.knesset.gov.iVelections16/eng/laws/basic_knesseCeng.htm. 05Temmuz 2004.

4 Bkz.: http//www.knesset.gov.il/elections16/eng/laws/summaryeng.htm. 05 Temmuz2004.

222 e Ankara niversttesi SBF Dergisi e 60-2

1996 ylndaki Knesset seimleri ile birlikte yaplm ve 1999' daki Knessetseimlerinde de uygulama srdrlmtr. Son uygulama ise 2001 ylndakizel Babakanlk seimleri ile gereklemitir. Temel Yasa' daki hkmlererevesinde 15. dnem Knesset yelerinin yelikleri srerken Babakan EhudBarak' n istifasyla yeni bir Babakanlk seimi gndeme gelmi ve Knessetseimleri yaplmakszn yalnzca Babakanlk seimi yaplmtr. Ancak,srail'de sistem beklentilerin tersine bir sonu yaratmtr. Semenler,Babakanlk ve Knesset seimlerinde farkl tercihlere ynelmilerdir. Bununsonucunda lkenin nde gelen iki siyasal partisi olan Likud ve i Partisi'nintoplam oy oranlar byk d gstermitir (1981 seimlerinde bu iki partinintoplam oylar %73'lerde iken 1999'da %34'lere gerilemitir). Eski uygulamadaBabakan, lke tarihinde her zaman iin byk partilerin liderleri arasndankt iin semenler Knesset seimlerinde ayn zamanda Babakan dabelirlemi olacaklarnn bilincini tamaktaydlar. Oysa iki ayr seim yaplncasemenler artk Knesset seimlerinde daha serbest olarak oylarn kullanmlarve daha rahat biimde kk partilere ynelmeye balamlardr. Sonuta,uygulamann sonlandrlmasna karar verilmi ve 2001 ylnda Hkmet'eilikin Temel Yasa yeniden deitirilerek Dorudan Babakanlk Seimimekanizmas ortadan kaldrlm olup Babakann parlamento yeleri arasndanCumhurbakan tarafndan grevlendirilmesi uygulamasna geri dnlmtr.s

Ocak 2003'teki Knesset seimleriyle birlikte yrrle giren 2001 tarihliTemel Yasa, hkmete ilikin kurallar ortaya koyar. Sz konusu yasann 5.maddesinin (a) fkrasna gre hkmet, babakan ve bakanlardan olumaktadr.7. maddenin (a) fkrasna gre Babakan Knesset yeleri arasndan kar.Bakanlarn ise Knesset yesi olma zorunluluu yoktur. Bununla birlikte, 5.maddenin (d) fkras uyarnca Babakan'a vekillik etme durumundakibakanlarn Knesset yesi olmas zorunludur.

Seim sonras veya yeni bir hkmetin kurulmasnn zorunlu olduudurumlarda Cumhurbakan, Knesset'teki mevcut parti gruplarnntemsilcileriyle bir araya gelerek grmelerde bulunur. Bu grmelersonucunda bir Knesset yesi hkmeti kurmakla grevlendirilir. Hkmetikurmakla grevlendirilen babakan aday, gvenoyu alabileceine inand birhkmet oluturabilirse hkmet iin ilgili yasann 13. maddesinin (d) fkrasuyarnca Knesset'te gvenoylamasna gidilir. Hkmetin, gvenoylarnn

5 Konuya ilikin mevzuat iin bkz.:httpllwww.knesset.gov.iUlaws/special/englbasicl_eng.htm. 06 Temmuz 2004;httpllwww.knesset.gov.iUlaws/speciaUenglbasic7_eng.htm. 06 Temmuz 2004;httpllwww.knesset.gov.il/laws/special/englbasic143ng.htm. 06 Temmuz 2004

M. Brkan serbest e Tarihsel Kkenleriyle srail'de Siyasal Partiler e 223

gvensizlik oylarndan fazla kmas koulunu yerine getirerek gvenoyualmasyla hkmet kurulmu olur ve 14. maddeye gre babakan ve bakanlaryemin ederek greve balarlar.

srail' de siyasal partilerle ilgili 1992 tarihli Siyasal Partiler Yasas,lkede partilere ilikin temel yasal ereveyi ortaya koyarken, 1973 tarihliSiyasal Partilerin Finansman Yasas partilerin finansmanna ilkin kurallarierir. 1992 tarihli Siyasal Partiler Yasas'na gre, parti; bir grup kiinin kendisiyasal ve sosyal hedeflerini hukuki yollardan gerekletirmek ve kendigrlerinin Knesset'te temsil edilmesini salamak zere bir araya gelmelerininbir ifadesi olarak tanmlanmaktadr. Ancak, bir siyasal partinin ama veeylemleri bakmndan drt ana noktada kesin snrlamalar getirilmitir. Bu ananoktalar unlardr: 1) Demokratik bir Yahudi devleti olan srail'in var olmahakknn reddedilemezlii, 2) rkln kkrtlmas yasa, 3) srail devletinekar dman devletlerin ve terrist organizasyonlarn silahl eylemlerinindesteklenemeyecei ve 4) Parti kurumunun, yasalolmayan aktiveteleri rtrnekiin kullanlamayacadr. 1973 tarihli Siyasal Partilerin Finansman Yasas,siyasal partilerin gerek normal dnemlerde gerek seim dnemlerindefinansmanna ilikin kurallar ortaya koyar. Yasada, partilerin hkmet yardmalmasna ilikin ltler ve partilerin dier kaynaklardan harcamalarnnkarlanmasna ilikin snrlamalar konu edilmitir. Yasada, kimlerin nebiimde partilere yardm edebilecekleri ve bu konuyla ilgili snrlamalar szkonusudur. Yasaya gre, siyasal partilere ad belirtilmeksizin yardmyapllamaz.6

srail' de uygulanan seim hukukuna gre, Knesset seimlerine katlangruplara "liste" ad verilmektedir. Bir seim listesi, en azndan bir siyasalpartiden olumak zorundadr. Bununla birlikte, bir seim listesi birden fazlaparti tarafndan ortaklaa oluturulabilir. rnein, 1999 ylnda yaplan 15.dnem Knesset seimlerinde "Tek srail" adl seim listesi i Partsi, Meimadve Geer partilerinden olumaktayd. Ayrca, bamszlar ve siyasal partikimlii tamayan siyasal hareketler de bir seim listesinde yer alabilirler.rnein, 2003'te yaplan son Knesset seimlerinde yaran listelerden biri olanBirleik Arap Listesi'nde; Arap Demokratik Partisi, bamszlar ve slamiHareket yer almaktayd. Uygulanan bu sistem sayesinde pek ok kk grup vefraksiyon da siyasal platformda yaamlarn srdrme ans yakalamaktadrlar.

lkede siyasal parti saysndaki fazlaln ikinci ana nedeni srailtoplumunun karmak yapsdr. Bu karmak yap siyasal yaama da

6 Bkz.: http//www.knesset.gov.il/elections16/eng/laws/summaryeng.htm. 05 Temmuz2004.

224 e Ankara niversitesi SBF Dergisi e 60-2

yansmaktadr. Toplumda yedi temel toplumsal atma biimi byk nemtamaktadr. Bu atmalarn birincisi; sosyo-ekonomik temelli olarak sol vesa arasnda, ikincisi; siyasal balamda gvercinler ve ahinler arasndayken,nc atma toplumun laik ve dinci kesimi arasndadr. Drdnc atmaAkenezlar ve Sefarad kkenliler arasnda olup, Yahudi-Arap ayrl beincikrlma noktasdr. Altnc atma, siyonist? ve siyonist olmayanlar ve sonatma da Olim (Yeni gmenler) ve Vatikim'ler (Yerleik Yurttalar)arasndadr (NEUBERGER, 2004).

Genelolarak srail'de Yahudi toplumu etnik olarak iki ana unsurablmlenmektedir. 1. grubu Akenaz ya da Batl olarak adlandrlanAvrupaJAmerika kkenli Yahudiler olutururken 2. grubu Sefarad ya daDoulu olarak adlandnlan Ortadou ya da Kuzey Afrika kkenli Yahudileroluturmaktadr (BENSKI, 1994:256-257).

1988 ylnda srail'deki Yahudi nfusunun %51.6'sn Seferad kkenlileroluturmaktayken Sovyetler Birlii'nin dalmasyla birlikte buradan gelenYahudi gmenler nedeniyle Doulu Yahudilerin oran %47.3'edmtr.Bununla birlikte, bu hesaplamann eski Sovyetler'den gelen btn Yahudigmenlerin Akenaz kkenli varsaylmas nedeniyle eletirilmektedir. nkeski Sovyetler' den gelen Yahudilerin yaklak bete birini Seferad kkenlileroluturmaktadr (CHETRIT, 2000:63). Dolaysyla bugn iin srail'dekiYahudi toplumunun Seferad ve Akenaz unsurlar yaklak yan yanyadr.

srail' in kuruluundan itibaren lkede Akenaz kltr baskn ve egemenbir karakter tamtr. zellikle 1950 ve 1960' lar boyunca iki grup arasndabyk farkllklar belirgin biimde gze arparken yllar iinde kltrelfarkllklar azalm ancak Akenazlar lehine sosyo ekonomik plandakiuurumun kolay kapanmad grlmtr (BENSKI, 1994:257).

srail' de sz konusu bu iki unsurun btnlemelerine ynelik grleriortaya koyan belli bal teori bulunmaktadr. 1. Teoride; Avrupa kkenli,ktann deiik blgelerinden gelmi olan Yahudi gmenlerin, bir erime potasiinde byk bir grup oluturacak biimde trde bir yap sunduklar ilerisrlmektedir. Buna karn Doulu Yahudiler snfna giren gruplarn bylesinetrde bir yap sunmayp -Fasllar, Irakllar, Yemenliler gibi- alt kimliklerinindaha n planda olduu gr ortaya konmaktadr. Aynca teoride; alt snfamensup Doulu Yahudilerin snf atlayarak orta snf iinde deerlendirilmeye

7 Siyonizm, Yahudilerin Filistin'de ulusal bir Yahudi devletini kurma amac tayanmiiyeti Yahudi hareketi anlamna gelirken; siyonist terimi de bu harekete bal olananlamn tamaktadr.

M. Brkan serbest _ Tarihsel Kkenleriyle srail'de Siyasal Partiler _ 225

balamalaryla, Akenaz orta snfn baskn unsur olduu erime potas iindeyerlerini ald savunulmaktadr (BENSKI, 1994:257-258).

kinci teoride; Yahudi toplumunun ak biimde Akenazlar veSeferadlar olmak zere iki byk etnik gruba ayrld savunulmaktadr.Teoride; alma hayatndan, yaanlan blgelere kadar Seferadlar aleyhine olandurumun farkl Doulu gruplan bilinlendirdii ve Akenazlarda olduu gibi altkimliklerin daha geri plana itilerek ayr bir erime potas ortaya kardsavunulmaktadr (BENSKI, 1994:258).

nc teori, yukarda sz edilen iki yaklamn ortasnda durmaktadr.Bu teoride Yahudi toplumunun l bir ayrmla ele alnd grlmektedir:Akenazlar, Seferadlar ve karma kkenliler. Teorinin, Akenaz gruba ilikingrleri birinci teoriyle benzerlikler tamakla birlikte, snf atlayan Doukkenlilerin Akenaz erime potas iinde asimile olmasnn birinci teorideortaya konulduu gibi kolayolmad ynndeki yaklamlar farkllktamaktadr. Seferad kkenlilere ilikin grler ise ikinci teoriye yaklamaklabirlikte, Dou kkenlilerdeki alt kimliklerin ikinci teoride savunulduu biimdeok fazla geri plana itilmedii gr hakimdir. Bu teorinin dier iki teoriyegre daha zgn yan karma kkenliler balamnda ortaya kmaktadr. Karmaevlilikler sonucu doan ocuklarn ayr bir kategori balamnda ele alnmasdier iki teoriye gre farkl bir yaklam ortaya koymaktadr (BENSKI,1994:258-259).

srail' de Arap-Yahudi atmas devletin kuruluundan itibaren byk birgerginlik kaynadr. ki toplum arasndaki etnik, dini ve dilsel ayrlklarndnda Araplar ve Yahudiler arasnda tarihten gelen dmanlklar iki gruparasndaki en byk atma kaynadr.

Araplarn yzyllardr yaad topraklarn Yahudi gmenlercedoldurulmas ve Araplarn ounlukken aznla dm olmalan bu toplumdabyk bir travma yaratmtr. Filistin' deki siyonist giriimlerin balangtarihlerinde 1910' da Yahudilerin oran yalnzca % lO' lardayken, 1947' de henzBM'nin Filistin'e ynelik taksim plan ncesi %31 'lere ykselmitir. srail'inkuruluunun ardndan 1948 Austos'una gelindiinde Yahudi nfusu lkedekitoplam nfusun %82'sine 1949 ylnn hemen ncesinde de %86'yaykselmitir. srail'in kurulduu balang dneminde lkede byk bir Arapaznl bulunmaktayd. Ancak, srail'in Arap devletleriyle yapt savalarsonucunda Arap nfusu dier Arap lkelerine g etmi, buna karn sraildardan Yahudi nfusunu artracak biimde g alm ve bu durumdemografik dengeyi deitirmitir (SANDLER, 1995:935-936).

Bugn iin lkedeki Arap nfusu Yahudi nfusuna oranla daha hzlartmakta bu durum hkmeti ve tutucu Yahudileri kayglandran bir etken


olmaktadr. srail Merkezi statistik Brosu'nun verilerine gre yaplan ngralmalarnda 2005 yl sonu itibariyle srail nfusunun 6.8 - 7 milyon civarolmas beklenmektedir. Bu nfusun yaklak %80'ini Yahudilerin oluturmasngrlmektedir. Daha uzun vadeli ngr almalarnda ise Arap nfusununtoplam nfusa orannn daha da ykselmesi beklenmektedir. 2020 yl sonundalke nfusunun 8.2 - 9 milyon arasnda olmas ngrlmektedir. Bununyaklak %77' sini Yahudi nfus oluturacaktr.8Yahudi nfusunun oransalolarak dmesi beklentisi nedeniyle srail'deki hkmetler zaman zamandnyadaki Yahudilere srail'e g etmeleri arsnda bulunmaktadr.

lkenin kurucu unsurlar da olan ilk Yahudi gmenlerin Avrupa kkenliolmas nedeniyle ilk gelenler Avrupal deerlerini de yeni yaam alanlarnatamlardr. lk toplumsal ayrma da klasik Avrupa demokrasilerinde olduubiimde, sosyalistlerle kapitalistler yani solla sa arasnda olmutur. Henz,srail kurulmadan 1920 ve 1930' larda ilk Yahudi partileri kurulduu sralardatemel ayrma bu biimdeydi. 1950' lerde srail'de soldaki bir parti ana vurguyusosyal eitlie, sosyal hizmetlerin geniletilmesine, daha byk bir kamusektrne, ekonomide devlet mdahalesine yaparken; sac bir parti eitsizliinnormal ve doalolduunu, eitlik syleminin topik ve geree aykrolduunu dile getirmekteydi. Sosyal devlete kar kan sac politikaclar zelteebbs ve serbest rekabet yanls olup sendika faaliyetlerine de karydlar.Bugn iin bu durum srail toplumunda btnyle deimi olup sosyoekonomik balamda partiler merkeze yaklamlardr. rnein, merkez sadakibaat parti olan Likud, elli yl ncesinin tersine sendikacl kabuletmekteyken, merkez soldaki baat parti olan i Partisi ise zelletirme veserbest pazar ekonomisinden yana tavr koymaya balamtr (NEUBERGER,2004).

srail'in kuruluundan 1977 seimlerine kadar lkede baat siyasal gc,sol bir parti grnmndeki srail i Partisi veya onun selefi siyasal kurumlaroluturmutur. Bu partinin karsnda ise sa eilimli Likud partisi veya onunselefi siyasal kurumlar bir alternatif olarak durmutur. Bugn iin de bu ikiparti birbirinin alternatifi olarak grlen iki byk siyasal gtr.9 Bununla

8 statisik Brosu'nun verileri iin bkz.:http//www.cbs.gov.il/mifkadlpopuI00_051_e.htm. 08 Ekim 2004.

9 1980'lerden balayarak srail siyasal yaamnda baat partileri oluturan Likud ve iPartisi'nin toplam mietvekili saylar her seimde azalrken dinci partilerin oylarartan bir eilim gstermi ve srail Parlamentosu'ndaki (Knesset) dinci parilerinarl artmtr. Bkz.: (EHRLICH, 2001:19-20).; 1980'lerden itibaren marjinalgruplarn ykselmesinde, zeikle evre kasabalarda yaayanlar ve yoksulkent\ilerin oylarn baat partilerden ekmesi nemli bir neden oluturmutur.

,-


birlikte, nde gelen bu iki siyasal kurum dnda, gerek uygulanan % 1.5 genelbarajl nisbi temsil sisteminin bir sonucu gerek srail' in karmak toplumyapsnn bir yansmas olarak ok sayda siyasal parti bulunmaktadr. Bupartiler incelenmek istendiinde siyasal eilimleri itibariyle drtl bir ayrmyaplabilir: 1) Merkez ve Merkez'in Solundaki Partiler, 2) Merkez Sa veMilliyeti Partiler, 3) Dinci Partiler ve 4) Arap Partileri.

i.MERKEZ VE MERKEZ SOL PARTILERBugn iin srail siyasal yaamnda yer almakta olan nemli merkez ve

merkez sol partilerin banda i Partisi, inui ve Meretz-Yahad gelmektedir.Devletin kuruluundan Mays 1977'ye kadar yirmidokuz yl boyunca,

hatta onun da tesinde manda dneminde srail toplumu sosyalistlerceynetilmitir. Yirmidokuz ylk dnemde, siyasal yaamda hakim gc, nceMapai partisi, sonrasnda halefi olan i Partisi oluturmutur. Bu dnemdeMapai-i Partisi'nin lider kadrolar doktriner davranmaktan ok pragmatik biranlay ynetime tamlardr (EDELMAN, 1994: 178). Bunda devletinkuruluundan itibaren hibir zaman Knesset'te tek parti ounluununolumamasnn da etkisi byktr. 1948-1977 arasnda Mapai-i Partisinderliinde hkmetler kurulurken, 1977-1984 arasnda Likud nderliindekoalisyon hkmetleri kurulmutur (EDELMAN, 1994: 181). Koalisyonhkmetlerinin doas da partileri doktriner davranmaktan ok pragmatizmeiten bir etken olmutur.

i Partisi'nin selefi olan Mapai (srail lkesi ilerinin Partisi), henzsrail kurulmadan Byk Britanya mandas srasnda 1930 tarihindekurulmutur. Parti, sosyalist ve siyonist grler tayan iki kurum olan 1919ylnda kurulan Ahdut Haavoda rgt ile 1906 ylnda kurulan Hapoel Hatzairpartisinin birlemesiyle ortaya kmtr (ARIAN, 199: 109). Mapai'ninkurulmasnn ardndan parti iinde gl bir sol kanat belirmitir. Sol kanat,zellikle, 1920 ylnda kurulan ve Mapai ile organik balar bulunan, merkeziyaps ok gl, lkenin en byk ii sendikas olan Histadrut'unlO (Genel

Sefarad kkenli Yahudiler, eski Sovyetler Birligi'nden gelen mavi yakal iiler,Araplar ve dk gelir grubuna mensup dinci kesimler siyaseten glenmilerdir.Bkz.: (HIRSCHL, 2001:321).

o Gnmzde de etkin olan Histadrut, srail'de bir ii federasyonu olmasnntesinde giriimci bir kurumdur. Bir ii sendikas oldugu kadar ayn zamanda glbir iveren konumundadr. Sosyal, ekonomik, kltrel alanlarda da sosyal bir kurumolarak alan sendika, diger lkelerde grlen ii sendikalarndan farkl bir yapsunmaktadr. Bkz.: (TZABAG, 1995: 852-853).

228. Ankara niversitesi SBF Dergisi. 60-2

i Federasyonu) yapsndan ikayetiydi. Sol kanat daha az merkezi ve dahaaz gl bir sendikay savunmaktayd. Yerel birimlere zellikle kibbutzlara(kollektif tarmsal birim) nem verilmesini amalamaktayd. Bunun sonucunda1941 ylnda parti iinde kendini Siah B olarak adlandran bir klik ortayakmtr. Bu klik, Sovyetler Birlii ve Marksizme daha yakn durmaktayd.1942 ylnda Siah B klii, Mapai'den ayrlru ve Ahdut Haavoda adn alarakbu ad tekrar siyasal yaama sokmutur. 1948 ylnda, Ahdut Haavoda partisi vekendisi gibi kibbutz hareketine yakn duran H~omer Hatzair hareketi bir arayagelerek Mapam' (Birleik i Partisi) oluturmulardr. 1954 ylnda, Mapamiinde Haomer Hatzair kanadnn an Sovyet yanls politikalarndanrahatszlk duyan Ahdut Haavoda kkenliler Mapam 'i terk etmiler ve AhdutHaavoda adn bir kez daha siyasal yaama sokmulardr. Ahdut HaavodaPartisi ile Mapai, 1965 seimleri ncesinde ise seim ittifak karar almlardr.(ARIAN,1998:110-111).

Ahdut Haavoda Partisi ve Mapai arasndaki seim ittifak, Mapai iindeolumaya balayan nemli ayrmann bata gelen nedenlerinden biri olmutur.1965 seimleri ncesi Mapai byk bir sarsnt geirmi, partinin sembol adDavid Ben-Ourion bata olmak zere Moe Dayan, imon Peres, zak Navonve dier baz nemli adlar ayrlarak, Raft partisini kurmulardr. Ancak bir sresonra Ben-Ourion dndaki adlar yeniden eski partileri ile ibirlii yapmakarar vermiler ve srail i Partisi'nin kurulmasna giden yolu amlardr.1968'de seimde ibirlii yapan Mapai ile Ahdut Haavoda partisi aralarnaRaft' yi de alarak i Partisi'ni kurmulardr (ZORAR, 1974:44-45). 1969seimlerinde bu kez i Partisi ve lkenin nde gelen bir dier sol partisi olanMapam, "srail i ttifak"n oluturmulardr. Bu iki partinin ittifak, 1969sonrasnda da 1973,1977, 1981 ve 1984 seimlerinde de srmtr. 1984seimleri sonucunda dnml babakanlk esasna dayanan i Partisi i leLikud arasnda kurulan Ulusal Birlik Hkmeti'ne kar kan Mapam, 1988seimlerine tek bana katlmtr (ARIAN, 1998:107). 1988'de i Partisi isegene bir ittifak iersinde yer almtr. Bu kez i Partisi'nin partneri, 1993-2003 yllar arasnda Cumhurbakanl yapan, eski bir Likud mensubu EzerWeizman'n 1981 'de kurduu Yahad adl parti olmutur (ARIAN, 1998: 100).1988 seimleri sonucunda "i ttifak" otuzdokuz sandalye kazanrken, Likudkrk sandalye kazanmtr. Ancak bu kez Likud'un potansiyel koalisyonortaklarnn 1984'e gre daha byk sayda olmas nedeniyle dnml

II Ben-Gurion partnn diger nemli adlaryla birlikte hareket ememi ve 1969seimleri ncesi "Devlet Listesi" adyla bir seim listesi oluturmutur. Bkz.:(ARIAN, 1998:94).

M. Brkan Serbest e Tarihsel Kkenleriyfe srail'de Siyasal Partiler e 229

babakanlk uygulamasna gidilmemi ve babakanl Likud lideri amirstlenmitir. i Partisi lideri imon Peres maliye bakan olurken partinin birdier gl ad olan eski babakanlardan zak Rabin savunma bakan olmutur(ARIAN,1998:115).

992 seimleri ncesi yaplan i Partisi kongresinde zak Rabin, imonPeres'i yenilgiye uratm ve partinin liderliini devralmtr. zak Rabinliderliinde seimlere giren i Partisi seimlerde byk bir zafer kazanm veseim sonucunda kurulan hkmette Rabin babakan ve savunma bakanolurken, Peres de dileri bakanlna atanmtr (ARIAN, 1998: 115-116).

996 seimlerine i Partisi, Kasm 1995' te babakan Rabin' in birsuikaste kurban gitmesi zerine, parti liderliini tekrar stlenen Peres' inbakanlnda girmitir. Bu seimlerde i Partisi, Knesset'te en byk grubuoluturmu, ancak ilk kez bu dnemde yaplan dorudan babakanlkseimlerinde Peres, Likud lideri Netanyahu'ya kar yar yitirmi ve yenihkmet Likud lideri Netanyahu nderliinde kurulmutur (ARIAN, 1998: 116).

1999 ylnda yaplan erken seimlerde, dorudan Babakanlk seiminii Partisi 'nin yeni lideri Ehud Barak kazanmtr. i Partisi, Knessetseimlerine ise eski Likud mensubu siyasetilerden David Levi'nin kurduuGeer partisi ve lml dinci parti Meimad'la "Tek srail" (Israel Ahat) adylabir seim listesi oluturarak ittifak halinde girmi ve en byk grubuoluturmutur. Ancak, Barak liderliindeki hkmet, lkede siyasal istikrarsalayamam ve Likud'un yeni lideri olan Ariel aron'un 2000 yl Eyllaynda Kuds'te Harem'-erifte yapt bir yry sonrasnda balayan II.ntifada'y izleyen gelimeler sonucunda 2001 ylnda erken Babakanlkseimlerine gidilmitir. Bu seimlerde Likud lideri aron oylarn %62.4'n,Barak ise %37.6'snl alm ve Barak babakanl kaybetmitir. 12

2003 ylnda yaplan genel seimlere, i Partisi bir nceki seimdepartnerlerinden biri olan Meimad ile ittifak halinde "i Partisi-Meimad"adnda bir listeyle katlmtr. Bu seimlerde partinin liderliini lkedeki eitlisiyasal kesimlerle scak ilikileri olan Hayfa'nn eski belediye bakan AmramMitzna stlenmitir. Seim sonucunda "i Partisi-Meimad" Knesset'teki ikincibyk grubu oluturmutur. Parti, seim sonrasnda aron'un babakanlndakurulan hkmette yer almam ve ana muhalefette kalmtr.

i Partisi, lkenin kurulu dneminde srail'deki pek ok sosyalistorganizasyonun kurucusu roln stlenmitir. Bugn iin serbest pazarekonomisini desteklemesi ve ayrca oy tabann daha ok beyaz yakallar ile

12 Bkz.: http//www.knesset.gov.il/electionsOl/eresults.htm. 05 Ocak 2004.


serbest meslek mensuplar oluturmasna karn zellikle ii haklan konusundahassasiyetini korumaktadr. Parti, lkede dinin oynad rol bakmndan statusquo'nun deimesinden yanadr rnein, abat13 gnnde kamutamaclnn serbest braklmasn savunmaktadr. lkenin laikletirilmesigerektiini savunmakta ancak seimlerde ortak liste oluturduu lml dinciMeimad partisi nedeniyle bu sylemini yksek sesle dile getirmemektedir.Filistinlilerle ilikiler konusundaki partinin dnceleri incelendiinde ise; iPartisi'nin lkenin dier baat partisi Likud'a gre olduka lml bir izgideolduu grlmektedir. 2003 seimleri ncesinde parti lideri Amram Mitzna,Filistinlilerle yeniden grmelere balanmas gerektiini ve hatta bunun iinFilistin tarafndan gelen iddetin durdurulma koulunun aranmayabileceinisylemitir. Mitzna, Yaser Arafat'n Filistinlilerin banda kald sreceonunla grmelerde bulunulmas gerektiini de dile getirrnitir.14

srail siyasal yaamnda bir dier nemli merkez sol partiyi Meretz-Yahad oluturmaktadr. Son seimler olan 2003 seimlerine Meretz adyla girenbu partinin kaynan ald asl kk Mapam partisi oluturmaktadr. 1984ylnda i Partisi'nin Likud ile koalisyon kurmas zerine Mapam, ittifak'ndan ayrlm ve 1984-1988 yllar arasnda Ulusal Birlik Hkmetleridneminde muhalefet pozisyonunu almtr. Mapam, 1988 seimlerine tekbana girmi ve 1992 seimleri ncesinde Yurtta Haklar Hareketi (Ratz)15 ve

13 ahat: Yahudilikte kutsal tatil gn. Her cuma gnbatmndan balayp cumartesiakamstne dek srer. Bugn srail'de ahat gnnde kamu tamaclnda, i,eglence ve kltr yaamnda ok ciddi snrlamalar mevcuttur.

14 Bkz.:http://www.haaretz.com/hasen/pa ges/ShArtElection. ihtml?i temN0=24427 5&contrassID=2 &subContrassID=5&sbSubContrassID=O&listSrc= Y, 10 Temmuz 2004.

15 Yurtta Haklar Hareketi'nin kuruculugunu ulamit Aloni yapmtr. Aloni, 1969ylnda "srail i ttifak"ndan Knesset'e ye olarak seilmi ancak ksa bir sresonra i Partisi ynetimiyle bir atma iersine girmitir. Bu nedenle, 1973seimleri ncesinde Aloni 'ye parti listesinin altlarnda, seilmesi kukulu bir yerverilmesi beklenmekteydi. Bu durum karsnda Aloni, "Yurtta Haklar Hareketi"adyla kendisi bir liste oluturmutur. 1973 seimlerinde Yurtta Haklar Hareketi sandalye kazanmtr. Partiye destek, zellikle Likud'a oy vermek istemeyen ancak1973 Arap-srail Sava'nn faturasn "i ttifak"na kesmek isteyen kesimlerdengelmitir. Ardndan 1974'de parti sandalyesiyle, zak Rabin'in, hkmeti UlusalDinci Parti olmakszn kurma abalar srasnda kilit bir duruma gelmitir. Ancak,Aloni'nin partisi hkmette uzun sre yer almam yerine Ulusal Dinci Partigelmitir. Yurtta Haklar Hareketi, 1992'de Meretz'in bir paras olmadan nce tekbana son olarak i988 seimlerine katlm ve be sandalye kazanmtr. Bkz.:(ARIAN,1998:139).


inui ile birlikte, Meretz siyasi oluumunu yaama geirmitir. 1992 seimlerisonras Meretz, zak Rabin bakanlnda kurulan hkmete katlm ve barinsiyatifi, yurttalk haklar ve sosyal gvenlik ile ilgili politikalarda nemliroller stlenmitir (ARIAN, 1998: 117). Parti, 1996 ve 1999 seimlerindekazand sandalye says bakmndan orta sralarda yer almtr. 2003seimlerine Yossi Sarid liderliinde giren parti beklentilerin altnda bir oy almve Knesset'teki sandalye says altda kalmtr.

Meretz sosyal demokrat kimlikli bir parti olarak gerek 1999 seimbeyannamesinde gerek 2003 seim beyannamesinde Filistinlilerle baryaplmas ynnde grler ileri srmtr. lke olarak zelletirmelere karolmayan parti, bununla birlikte zelletirilecek iletmelerin ulusal kimliininsrmesinden yanadr. Bteden eitimimin ald payn artrlmas ve toplumunyoksul kesimlerine devletin maddi yardmda bulunmas gerektiinisavunmaktadr. srail' de din-devlet ayrln net biimde savunan Meretz,devletin ynetimi ve korumas altndaki dinsel btn kurum, etkinliklerin vesnrlamalarn ortadan kaldrlmasna sylemlerinde yer vermektedir. Parti,zellikle insan haklar konusunda duyarl bir izgide durmaktadr. 16

2003 ylnn Aralk aynda, Meretz'in, i Partisi'nden kopan etkin adlarolan Yossi Beilin ve Yael Dayan tarafndan 2002 Temmuz'unda kurulmu olanbir sol hareket grnmndeki ahar ile birleecei ve Yahad adyla yeni birsosyal demokrat siyasaloluumun yaama geirilecei ve bu hareketin Martaynda yeni liderini seecei duyurulmutur.17 Yahad kongresi 16 Mart 2004

. tarihinde toplanm ve yeni parti iin liderlik yarna Yossi Beilinve Meretzpartisinden milletvekili olan Ran Cohen girmilerdir. Yar milletvekiliolmamasna karn Beilin kazanmtr. Beilin, zellikle bar konusunu nekaran bir siyasi figrdr. "ki Halk iki Devlet" formln savunan Beilin,Kuds'n iki devletin de bakenti olmasn savunmakta ve 1967 sava ncesisnrlar kk dzenlemeler yaplmas kaydyla srail'in snrlar olarak kabuledilmesi grn ortaya koymaktadr. Ayrca Bat eria ve Gazze'deki Yahudiyerleimlerinin btnyle kaldrlmas gerektiini ve Golan Tepeleri'ninSuriye'ye verilebileceini sylemektedir.18

inui (Deiim) partisi zellikle laik kimlii ile ne kan bir partidir.inui, bir siyasal hareket olarak ilk kez 1973 Ekim Sava sonras Tel Aviv

16 Bkz.: http://www.haaretz.comlhasenlpages/ShArtElection.jhtml ?itemN 0=244 272&contrassID=2&subContrassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc= Y, 10 Temmuz2004.

17 Bkz.: http//www.meretzusa.orglfaq.shtml#newname, 13 ubat 2004.8 Bkz.: http//www.haaretz.comlhasenlspages/40540.html. 18 Mart 2004.


niversitesi Hukuk Fakltesi Dekan Amnon Rubinstein nderliinde ortayakmtr. Bu hareket, 1977 seimlerinde, eski Genelkurmay Bakan ve nlbir arkeolog olan Yigael Yadin liderliindeki Deiim in Demokratik Hareket(Da) partisi iinde bir kanat olarak yer almtr. Ancak Da partisi fazla uzunmrl olmamtr. Parti lideri Yadin de brani niversitesi'ndeki grevine geridnmtr. Buna karn, partinin inui Kanad bamsz olarak 1981seimlerine katlm, 1984 ve 1988 seimlerinde de yana gene tek banagirmitir. 1992 ve 1996 seimlerinde ise inui, Meretz partisinin bir kanadolarak seimlerde yer almtr (ARIAN, 1998: 133-137). 1999 seimlerincesinde inui, bir siyasi ittifak olan Meretz'den ayrlm ve seimlere tekbana katlmtr. Ocak 2003'te yaplan son genel seimlerde ise oylarn ikikattan fazla artrarak nc parti konumuna gelmitir. inui, 2003 seimlerincesinde ateli biimde dinci partilere cephe alm ve seim sonucundaKnesset'teki en byk grubu oluturarak, sandalye sralamasnda, bir ncekiseimde nc parti olan as'n yerini almtr. Kimi gzlemcilere gre,inui'nin bu baans, son dnemdeki dinci partilerin de ykseliini sonlandranbir durum olmutur (DEL SARTO, 2003:41).

inui, merkezde yer alan bir parti olarak zellikle lkedeki her trldinsel zorlamalara kar kmaktadr. Devletin laikletirilmesi grnprogramnda ve sylemlerinde ne karmaktadr. Orta snflara dayanan parti,programnda demokratik deerleri vurgulamakla birlikte siyonist kimliindende taviz vermemektedir. lkedeki zelletirme uygulamalarna arka kmaklabirlikte toplumun yoksul kesimlerinin devlete desteklenmesi ve anaokuldanyksekretime kadar eitimin parasz olmas gerektii dncesindedir. inui,devletin kar amac gtmeyen organizasyonlara mali destek vermesine, buorganizsayonlarn dinsel nitelikli olduu gerekesiyle kar kmaktadr. Ortasnfn vergi yknn azaltlmas partinin temel grlerindendir. Filistinlilerleilikilere ynelik partinin dncelerine bakldnda; bir Filistin devletine karolunmad grlmektedir. Ancak, inui'nin Arafat'a kar olumsuz bir bakas bulunmakta ve Filistinlilerle grmelerin baka bir adla yaplmasndanyanadr.19

Knesset'te yer alan sol partilerden bir dierini Am Ehad (Tek Ulus) adlsosyal demokrat kimlikli parti oluturmaktadr. alan ve cretli kesimi tabanolarak seen partinin liderliini lkenin en byk ii federasyonunbakanln da stlenen Amir Peretz yapmaktadr. Bar srecinin nemini

19 Bkz.: http://www.haaretz.com/hasen/pages/S hArtElection.jhtml?i temN 0=244284&contrassID=2&subContrassID=5&sbSubContrassID=O&listSrc= Y, 10 Temmuz2004.

M. Brkan serbest _ Tarihsel Kkenleriyle srail'de Siyasal Partiler _ 233

ikinci plana iten partinin ana vurgusunu sosyal ve ekonomik ierikli konularoluturmaktadr. Parti, lkedeki tm vatandalar iin sosyal ve ekonomik eitliktaraftardr.2o Parti Filistinlilerle yaplacak olan bar srecini desteklediiniaklamakla birlikte ne igal altnda tutulan blgeler ne de bu blgelerdeyaayan Yahudi yerleimcilerin buralardan kartlp kartlmamasna ilikinnet bir gr ortaya koymamaktadr. Parti programndaki ekonomik grlerincelendiinde; toplumun alan kesimlerinin glendirilmesinin temel hedefolduu grlmektedir. rnein, kamu iletmelerinin zelletirilmesine karkmamakta ancak bu iletmelerde almakta olan iilerin haklarnnzedelenmemesi iin gerektiinde alanlar ve iletmenin yeni sahibi olmayhedefleyenler arasnda bir anlamaya varlmas gerektii grn ortayakoymaktadr. Parti, btede yer alan sosyal hizmetlere ayrlan paylarnazaltlmasnn da kesinlikle karsnda durmaktadr. Ayrca, insan emeinin nplanda olduu kk iletmelerin ve kk esnafn eitli sosyal ve ekonomikaralarla desteklenmesini savunmaktadr.2!

Parlamento dnda kalmakla birlikte sol kanatta yer alan iki nemlisiyasal parti ise "Yeil" kimlikli partilerdir. Bu partilerden Ale Yarok (YeilYaprak) partisi, marihuana ve seks konusunda serbest dncelersavunmaktadr. Filistinlilerle toprak konusunda uzlalabileceini ve kesin birdin-devlet aynmn savunan parti22 1999 ve 2003 seimlerinde % 1 civarndaoylar almtr. "Yeil" kimlikli dier parti Hayerukim'dir (Yeil Parti).evrecilii temel ideoloji haline getiren parti 1999'da ve 2003'te barajnolduka altnda oylar almtr.

ii. MERKEZ SAG VE MILLIYETi PARTILERsrail siyasal yaamnda merkez sa eilimli olarak kabul edilen en nde

gelen parti, lkenin i Partisi ile birlikte baat partisi kabul edilen Likud' dur.srail i Partisi gibi Likud da, eitli siyasi unsurlarn eitli evrelerdengeerek bir araya gelmesiyle olumutur. Likud'un tarihselolarak en nemliunsurunu, siyasal ve ideolojik olarak asl kklerinin bulunduu, siyonistideolojiyi sa kanatta temsil etmi olan Herut partisi oluturmaktadr. Herut,manda ynetimi boyunca Araplara ve Byk Britanya glerine kar eylemleryapan bir Yahudi yer alt rgt olan [rgun'un lideri Menahem Begintarafndan 1948'de kurulmutur. Likud'u oluturan bir dier siyasi unsur ise

20 Bkz.: http//www.israelvotes.com/demo/platforms.html. 09 Nisan 2004.21 Bkz.: http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArtElection.j html?i temN 0=244 282&

contrassID=2&subContrasslD=5&sbSubContrasslD=0&listSrc= Y, 10 Ekim 2004.22 Bkz.: http//www.israelvotes.com/demo/platforms.html. 09 Nisan 2004.

234. Ankara niversitesi SBF Dergisi. 60.2

Liberal Parti'dir. Liberal Parti23, srail'in kurulmasndan nceki ve Devlet'in ilkyllarnda siyasal yaamda yer alan Genel Siyonistler'in bir devamniteliindeydi. 1965 seimlerinde Mapai'nin Ahdut Haavoda ile ittifak yapmaszerine Herut partisi de dier sac parti olan Liberal Parti ile Gahal blounuoluturmutur. 1973' de de Gahal blouna zgr Merkez24 ve La' am25 partileride katlmaya karar vermiler ve bylece Likud blou kurulmutur (ZOHAR,

23 Liberal Parti, Genel Siyonistler'in devam niteliindeydi. Genel Siyonistler, DnyaSiyonist Organizasyonu iinde temel grubu oluturan bir hareketti. GenelSiyonistler 1920'lerde "A Fraksiyonu" ve "B Fraksiyonu" olmak zere ikifraksiyona ayrlmtr. A fraksiyonu'nun liderliini ayn zamanda Dnya SiyonistOrganizasyonu bakan da olan sonradan lkenin ilk cumhurbakanl grevini destlenecek olan Haim Weizman yapmaktayd. A fraksiyonu alan kesime dahayakn ve manda ynetimiyle daha uzlamac bir politikadan yanayken, B fraksiyonudaha ok zel giriimden yana, burjuva ve orta snfa dayanan bir hareketgrnmndeydi. 1930'larda A fraksiyonu "lericiler" adn benimserken Bfraksiyonu ise "Genel Siyonistler" adn korumay srdrd. srail Devleti'ninkurulmasyla da bu iki hareket iki ayr parti olarak siyasal yaamdaki yerlerinisrdrdler ve yaplan seimlerde yartlar. 196 i ylnda "lericiler" ve "GenelSiyonistler" bir araya gelerek Liberal Parti'yi kurmulardr. Ancak 1965 ylndaLiberal Parti iinde yer alan Genel Siyonistler kanadnn Herut'la birlikte Gahalblounu oluturmas karar vermesi zerine, partinin "lericiler" kanad partiyi terkederek Bamsz Liberal Parti'yi kurmulardr. Bamsz Liberal Parti kuruluununardndan, i Partisi'ne yakn duran bir oluum grnm sergilemi ve i Partisiliderliinde kurulan koalisyon hkmetlerinde grevalmtr. Bu birlikteliksonucunda 1984 seimleri ncesinde Bamsz Liberal Parti; i Partisi ve Mapamile birlikte "Ii ttifak" iinde yer almtr. Bkz.: (ARIAN, 1998:125). .

24 Likud blounu oluturan unsurlardan biri olan "zgr Merkez"in ortaya k Herutiersindeki bir kiisel ekimeden kaynaklanmtr. 1965 seimleri ncesinde Mapai_ Aldut Haavoda ittifaknn Ben-Gurion'u yenilgiye uratan Levi Ekol liderliindegereklemesi zerine Herut iersinde de Begin'in liderliine kar kanlar bir grupoluturmutur. Bu grubun liderliini eski bir Irgun eylemcisi ve bir ceza avukatolan muel Tamir yapmaktayd. Parti ynetimi ile mcadeleye giren Tamir, partiden1 yl sreyle uzaklatrlmtr. Bunun zerine Tamir, "zgr Merkez" adyla yenibir siyasaloluumu yaama geirmitir. Bkz.: (ARIAN, 1998:121).

25 Ben-Gurion'un 1965'te kurduu Raft partisinin 1968'te i Partisi'ni oluturanunsurlardan biri olmasna karn, Ben-Gurion, partinin diger nemli adlarylabirlikte hareket ememi ve 1969 seimleri ncesi "Devlet Listesi" adyla bir seimlistesi oluturmutur. Ancak bu oluum seimlerde %3.1 'lik oy oranyla ancak drtsandalye elde ederek fazla bir varlk gsterememitir. "Devlet Listesi" bir sre sonrabirka partiden oluan La 'am adl oluumun bir paras olmutur. Ben-Gurion 'un1970'de siyasal yaamdan ekilmesiyle basz kalan bu siyasal hareket 1973'deLikud'u oluturan unsurlardan birine dnmtr. Bkz.: (ARIAN, 1998: 118).


1974:48). Ancak Likud iindeki partilerin tzel kiilikleri srmtr. Likud'unresmi olarak tek parti durumunda, trde bir yapya kavumas ise 1988 ylndagereklemitir (ARIAN, 1998: 126).

992 seimlerine tek bana giren Likud, 1996 seimlerine bir seimittifakyla katlmtr. Bu seimlerdeki Likud'un nderliindeki ittifak "Likud-Geer-Tzomet"26 adyla belirmitir. Likud'un lokomotif roln stlendii partili bu seim listesi, Knesset seiminde i Partisi'nin gerisinde kalmancak ilk kez yaplan dorudan babakanlk seimlerini Likud lideri BenyaminNetanyahu, i Partisi lideri imon Peres'e kar kazanmtr (ARIAN,998: 114).

999 seimlerine Likud tek bana girmi ve Knesset seimlerinde iPartisi nderliinde kurulan "Tek srail" adl seim listesinin ardndan ikinciparti olmutur. Parti lideri Netanyahu da babakanlk seimini Barak'a karyitirmitir.

1999 seimleri sonrasnda Likud liderliine partinin radikal kanadndanAriel aron gelmitir. aron seimlerden iki yl sonra Barak' erkenbabakanlk seimlerine zorlam ve bu seimi Barak karsnda kazanmtrPSon yaplan 2003'teki seimlerde Likud birinci parti olmutur. Seimsonrasnda aron liderliinde kurulan hkmetlerde, Likud, kabinenin en oksandalyeye sahip partisi olmutur.

26 Bu oluumun dou nedeninin de kkeninde parti ii anlamazlklar bulunmaktadr.1993 ylnda Benyamin Netanyahu'nun Likud lideri olmasyla birlikte partinin ndegelen adlarndan olan David Levi arasnda siyasal bir ekime meydana gelmi vesonuta Levi'nin partiyi terk ederek, Geer (Kpr) adyla yeni bir parti kurmasnayol amtr. Likud'un ittifak yapt bir dier parti olan Tzomet, Lbnan Savasonras, eski Genelkurmay Bakanlarndan Rafael Eitan tarafndan kurulmutur.Tzomet 1984 seimlerine kendisi gibi benzer grler tayan, 1979'da kurulmuTehiya partisi ile ittifak yaparak katlm ve bu ittifak seimlerde be sandalyekazanmtr. 1988 seimlerine ayr ayr giren bu iki partiden Tehiya sandalyekazanrken Tzomet'in kazand sandalye says ikide kalmtr. 1992 seimlerindeise Tzomet sekiz sandalye kazanarak bu seimleri Likud'un yitirmesindeki en byketkenlerden biri olmutur. Tehiya ise bu seimlerde %1.2'lik oy oranyla barajgeememi ve siyasetten silinmitir. Bkz.: (ARIAN, 1998:123-124). 1999seimlerine tek bana giren Tzomet bu seimlerde tam anlamyla hezimete uramve %0.1 orannda oyamtr. Bkz.: http//www.knesset.gov.iVelections/eindex.html.05 Ocak 2004. Son yaplan 2003 'teki genel seimlerde oylar daha da dm vesadece %0.06 orannda oy toplayabilmitir. Bkz.: http// www.knesset.gov.iI!elections 16/ eng/results/regions.asp, 05 Ocak 2004.

27 Bkz.: http//www.knesset.gov.il/electionsOlleresults.htm. 05 Ocak 2004.


Likud, srail politikasnda sa kanattaki dier partilerle karlatnl.dnda Filistin Devleti konusunda grece lml bir izgide durmaktadr. Sakanatta yer alan dier milliyeti partiler bir Filistin Devleti 'ne kesinlikle karkarken, Likud yneticileri, btn iddet eylemlerinin durdurulmasdurumunda bu konunun mzakere edilebilir olduunu dile getirmektedir.Ancak, Arafat konusunda kat bir tutum sz konusudur. Karlarnda Fi1istinlibaka bir ad grmek isteyen Likud'un ban ektii son dnemlerdekihkmetler, eitli kereler Arafat' Filistinlilerin bandan uzaklatrmakistemiler ancak baarl olamamlardr. Partinin dine ilikin grlerinebakldnda ise; status quo'nun srmesi dncesiyle karlalmaktadr. abatgnndeki yasak ve snrlamalarn srmesinden yanadr. yeivalar'da (dineitimi veren kurumlar) eitim gren rencilerin de rahatlkla yksekretimedevam edebilmesini savunmaktadr. Ekonomik grler balamnda ise Likud,Bat dnyasndaki merkez sa partilerin izgisinde grler savunmaktadr.lkenin kurulu yllarnda ortaya kan sosyalist kurumlarn tasfiyesinden yanaolup zel giriimlerin zendirilmesi gerektii dncesi programnn anakonularndandr.28

Likud dnda milliyeti sa partilerin en nde gelenini, aslnda partilisiyasal bir platform olan Halehud HaLeumi (Ulusal Birlik) oluturmaktadr.Halehud HaLeumi'yi oluturan partiler Moledet, Tekuma ve YisraelBeitanu' dur. Sa milliyeti ve laik izgideki oluum, Filistinliler konusundaradikal grler tamaktadr. Bat eria ve Gazze'deki Araplar dier Araplkelerine gndermeyi savunmaktadr.29 1999 seimlerinde Moledet ve Tekumapartileri, Herut30 partisiyle birlikte Halehud HaLeumi adl bu ittifak iinde yeralrken Yisrael Beitanu seimlere bamsz kendi kimliiyle girmitir. Radikal

28 Bkz. :http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArtElection.jhtml ?itemN 0=244273 &contrassID=2&subContrassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc= Y, 10 Temmuz2004; http/!www.lookstein.org/resources/elections/handout.htm. i i Temmuz 2004.

29 Bkz.: http/!www.israelvotes.comldemo/platforms.html. 09 Nisan 2004.30 1999'daki seimlerde Halehud HaLeumi'nin unsurlarndan biri olan Herut'un ad

yeniden siyaset sahnesine, srail tarihindeki nl politikaclardan MenahemBegin'in ogu Benny Begin tarafndan 1998 ylnda karlmtr. Radikal milliyetigrleri olan Herut, Tevrat baglamnda "Byk srail" 1ksn gtmektedir vebar amacyla toprak tavizine kesinlikle kardr. 1999 seimleri sonras, seimlerdebaarsz oldugu gerekesiyle Begin siyasetten ekilmi ve yerine Michael Kleinergelmitir. Kleiner baa gemesinin ardndan da partisini Halehud HaLeumibloundan ekmitir. Bkz.: httpllwww.us-israel.org/jsourcelPolitics/Herut.html. 09Nisan 2004. Son yaplan seimlere herhangi bir ittifaka katlmakszn, tek bana,Kleiner liderliinde katlan parti % . 15'lik oy oranyla barajn altnda kalmtr.Bkz.: http/! www.knesset.gov.iUelectionsI6/eng/results/regions.asp, 05 Ocak 2004.

','j,.


milliyeti izgideki oluumlarn banda gelen Halehud HaLeumi srail' inyalnzca Yahudilere ait olduu sylemini n plana karmaktadr. Bat eria veGazze'de kurulacak bamsz bir Filistin devletinin kesinlikle karsnda yeralmakta ve bu topraklarda bulunan Yahudi yerleimcilerin boaltlmasn kabuledilemez bulmaktadr. Halehud HaLeumi kamu iletmelerinin zelletiril-mesinden yanadr ve bunun lkede ekonomik canlanma yaratacansavunmaktadr. Yeni gmenlerin de sosyal bakmdan desteklenmesi gerektiigr son seim beyannamesindeki ncelikler arasnda yer almtr. Dinkonusunda ise status quo'nun korunmasndan yanadlL3!

2003 seimlerinde yer alan milliyeti ve laik partilerden bir dieriniYisrael B 'Aliya oluturmaktayd. Natan aranski tarafndan kurulan ve eskiSovyetler Birlii'nden gelen gmenlerin hareketi grnmnde olan partininpolitikalarnn odak noktasnda gmen sorunlar bulunmaktayd32 Filistindevletine kar olan Yisrael B'Aliya, zellikle Arafat'a kar olumsuz bir tutumalmakta ve Araplardan gelen iddet eylemlerine sertlikle yant verilmesigerektiini savunmaktayd. Parti, srail'in Yahudi kimliinin srmesinikesinlikle savunmasna karn zellikle eski Sovyetler Birlii'nden gelen vebyk oranda dine uzak duran gmenlerin partisi olduu iin din-devletayrmn savunmaktayd.33 Yisrael B'Aliya, son seimlerde iki sandalyekazanm ve daha sonra bu partinin yeleri Likud'a katlmtr.

III. DINCI PARTILERsrail toplumu iinde bugn iin en iddetli atma noktalarnn banda

dinci-laik atmas gelmektediLzellikle son dnemlerde dinci partilerinykselie gemesi toplumdaki dinci-laik gerilimini artrmaktadr. srail toplumudine bak alar bakmndan drt ana gruba blmlenebilir: Birinci grubu, ardinci gruplar meydana getirmektedir. srail toplumunun %7' si bu gruplaramensuptuL Ancak bu oran Kuds'te yaklak %30'dur. kinci grubu, siyonist vemodem dinciler oluturmaktadr. srail toplumundaki oranlar %20-25' lercivarndadr. nc grubu, radikal laik olarak nitelendirilenler olutrmaktadrki bu grubun oran %15-20'ler civarndadr. Drdnc ve en byk grubu isetoplumun yars oluturmaktadr. Bu grup "Geleneksel Yahudiler" olaraknitelendirilmektedir. Bu grupta Yahudilik olgusu dini niteliinden daha ok, birkltr, bir gelenek, bir aidiyet ba olarak belirmektedir (ROSEN, 2004).

31 Bkz. :http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArtElection.jhtml ?itemNo=245128&contrassID=2 &subContrassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc= Y, o Ekim 2004.

32 Bkz.: http//www.israelvotes.com/demo/platforms.html. 09 Nisan 2004.33 Bkz.:http//www.lookstein.org/resources/elections/handout.htm, Temmuz 2004.


srail'de dinci partiler haredi partiler olarak adlandnlmaktadr. Haredipartilerin en byk zellii siyonist ideolojinin dnda olmalardr. Bu grubagiren partilerin snflandnlmasnda nde gelen ltlerden birini siyonistideolojiyle yaknlk dereceleri oluturmaktadr. Bugn iin Mafdal (UlusalDinci Parti) ve Meimad siyonist partilerle ibirliine scak bakan haredipartilerdir. Buna karn nde gelen dier dinci siyasaloluumlardan, Akenazkimlikli Yahadut Hatorah ve Sefarad kimlikli as, siyonizme uzak durankurumlar oluturmaktadr.

srail' deki dinci partiler kklerini drt ana partiden almaktadr. Bupartiler: Mizrahi, Hapoel Hamizrahi, Agudat Israel ve Poalei Agudat Israel'dir.Bu drt parti ilk kez 1949 seimleri ncesi bir araya gelerek "Ulusal DinciCephe"yi oluturmulardr. Bu seimlerde hatr saylr bir baar yakalayan bugruplar arasnda sonraki dnemde ideolojik ayrlklar belirmeye balamtr.1950'lerin ortalarnda siyonizmle ibirliine daha yatkn olan Mizrahi vealan dinci kesimlere dayanan Hapoel Hamizrahi bir araya gelerek Mafdal'kurmulardr (ARIAN, 1998: 127-128). Mafdal'n temel ideolojisi, Yahudilik vemodemite arasnda bir senteze ulamaya almaktr. Buna karn, halaha(Yahudilik'te gnlk yaam ve dini ykmllkleri dzenlemek amacylaTevrat dneminden gnmze kadar gelitirilen yasa ve hkmler toplam)iinde bir deiiklikten yana deillerdir (EHRLICH, 2001:22).Partinin temellksn "Byk srail" anlay oluturmaktadr. 1967 ncesi .snrlaraekilmenin, buradaki Yahudi yerleimcilerin boaltlmasnn ve bir Filistindevletinin kesinlikle karsndadr. Filistinlilerin bir duvarla Yahudiblgelerinden ayrlmas gerektii grn tamakta ancak bunun 1967snrlar temel alnarak yaplmasnn karsndadr. Bunun yerine tek tek Arapyerleimlerinin evrelenmesi gibi sert ve radikal nerileri bulunmaktadr.zelletirmeye destek vermekle birlikte alanlarn haklarnn korunmassylemini de dile getirmektedir.34

Siyonist partilerle ibirliine yatkn olan bir dier haredi parti iseMeimad'dr. Meimad, 1988 ylnda Mafdal'dan kopan bir grup tarafndankurulmutur. Meimad, igal altndaki topraklar konusunda, Mafdal'a gre dahalml bir izgide durmaktadr. Meimad ilk kez girdii 1988 seimlerindeonbebin oyalarak Knesset'te temsil edilecek dzeye ulaamamtr (ARIAN,1998: 130-131). Sonraki seimlerde kayda deer oylar alamayan parti son ikiseimde i Partisi'yle ittifak halinde yara katlmtr.

34 Bkz. :http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArtElection.jhtmI ?itemNo=243818&contrasslD=2&subContrasslD=5&sbSubContrassID=0&IistSrc= Y, 10 Ekim 2004.


Siyonist partilerle ibirliine uzak duran siyasi hareketlerin balcalarn,Yahadut Hatorah ve as oluturmaktadr. Ma/dal ve Meimad'a gre dahatutucu kanatta yer alan bu kurumlarn asl kkenini Agudat Israel partisioluturmaktadr. Agudat Israel partisiyle hemen hemen ayn grleri tamaklabirlikte, taban olarak arl alan kesimlere veren Poalei Agudat Israelpartisi son dnemde siyaset sahnesinden silinmitir. Agudat Israel ve PoaleiAgudat Israel partileri 1955, 1959 ve 1973 seimlerine "Tevrat Dini Cephesi"adyla birlikte ginnilerdir. 1988 seimlerinden sonra Poalei Agudat Israelsiyaset sahnesinden silinirken bundan sonraki seimlere Agudat Israel,kendisinden kopan bir grubun oluturduu Degel Hatorah adl partiyle YahadutHatorah (Birleik Tevrat Yahudilii) adl bir siyasaloluum meydana getirerekkatlnutr.

Agudat Israel kkenliler kendilerini siyonist olarak nitelemezler. srailhkmetini etkileme biimlerini; Boston ya da Brooklyn gibi Yahudilerin okyaadklar blgelerin yerel hkmetlerini etkileme biiminden farklgrmezler. Bununla birlikte, siyonist olmamalarna karn i Partisi ve Likudhkmetlerine destek vermeleri bu topluluun baz ayrcalklar edinmesine yolanutr. srail'de kuralolarak askerliin kadn ve erkek btn yurttalar iinzorunlu bir hizmet olmasna karn, Agudat Israel partisi taraftar kadnlaraskerden btnyle muaf tutulurken, erkek yurttalar ise askerlik yapmakyerine yeivalarda almaktadrlar. Ayrca bu grubun "bamsz" okullarolarak nitelendirilen ve giderleri ksmen Eitim Bakanl tarafndankarlanmakla birlikte bakanln denetimi dnda kalan eitim kurumlarbulunmaktadr. Agudat Israel partisi yeleri 1988'e kadar srarla kabinedegrevalmaktan kannular35 ancak ilk kez 1988 ylnda alma Bakanl'nve 1996'da da Konut Bakanl'nn ynetimini ellerine alnulardr (ARlAN,1998: 128-129).

Etnik ve kiisel ekimeler dinci partilerde sk yaanan olgulardandr.Akenaz kkenlilerin egemenlii altnda olan Agudat Israel partisi, 1984ylnda Sefarad kkenlilerin partiden ayrlmasyla bir sarsnt geirmitir.'Haham Ovadia Yosef Iiderliindeki bir grup Sefarad kkenli haham, Knessetadayl listesinde parti yneticilerinin yeterince Sefarad kkenli adaya yervermedii gerekesiyle partiyi terk ederek, as (Tevrat Koruyucular) adyla

35 srail'de haredi gruplarn "Devlet" kavramna baklarnn byk farkllk tamas,bu gruplarn siyonizme souk bakmalarnn ve hkmetten grevalmaktankanmalarnn en byk nedenidir. nk bu gruplarn inancna gre; Devleti,yalnzca Mesih'in gelmesinin ardndan Tanr kurabilir. Bkz.: (DEL SARTO,2003:54).


yeni bir siyasal partiyi yaama geirmilerdir.36 as partisi, Sefarad kkenlilerinbir siyasaloluumu olarak ortaya kmasna karn, Agudat lsrael iersinde yeralan ve parti ynetimiyle atmaya giren Akenaz kkenli haham Eliezer ah,partinin ruhani nderi olarak belirmi ve Sefarad kkenlilerin partidenayrlmasn tevik etmitir.J7 as partisi -son seimi ayrk tutarsak- en hzlbyyen dinci parti grnmndedir. Parti, sorunlar dinsel terimlerle dilegetirmekte ve laik kurumlar iddetli biimde eletirmektedir (EHRLICH,2001:22).

as'n hareket noktasnda, Akenazlarla Sefaradlar arasndaki toplumsaleitsizlikler bulunmaktadr. as yneticileri, "ilerleme" ve "modernizasyon" adaltndaki uygulamalarn Sefarad topluluun sosyal planda toplumun altkatmanlarnda yer almasna yol at gerekesiyle, salt Mapai ve onunmirass siyasal kurumlar sorumlu tutmayp bir btn halinde laik Akenazsiyonist ideolojiyi sorumlu tutmaktadr (CHETRIT, 2000:57). Partiyasamafaaliyetlerinde dinin arlnn artmasndan yanadr. zellikle halaha 'dan uzakolduklar gerekesiyle eski Sovyetler Birlii'nden srail'e ge kardr. as'ntabann arlkl olarak yoksul ve eitimsiz kesimler oluturmaktadr. Bunedenle partinin ii haklarn ne karan bir sylemi vardr. zelletirmeuygulamalarnda da ii haklarnn gvence altna alnmas konusunda srarcbir tutum sergilemektedir.38

as partisi tarihindeki en byk oy oranna 1999 seimlerinde ulamtr.1999 seimlerinde as'n byk oy sramasnda, laik Sefarad semenlerin debu partiye destek vermesi nemli bir neden oluturmutur. Bu seimlerde as'n

36 Sefarad kkenlilerin ayr bir parti kurmalarn cesaretlendiren etkenlerin banda,1977 seimlerinde Sefarad kkenlilerin siyasal etkinliklerinin yogun biimdefarkna varmalar gelmektedir. Bu seimlerde, Sefarad kkenli semenlerin agrlklolarak Likud'a ynelmesi, Likud'un seimleri kazanmasnda bata gelen unsurlardanbirini oluturmutur. Ancak Likud'un beklentilere yant verememesi yeni siyasioluumlar gndeme getirmi ve as partisinden nceki Sefarad kkenli ilk siyasalparti olan Tami siyasal yaama katlmtr. Akenaz kkenlilerin agrlkta olduuMafdal'da nemli bir konumda bulunan Aharon Abuhatzera bu yeni siyasi hareketenderlik etmitir. lk katldg 1981 seimlerinde ancak sandalye kazanabilenTami, hegemonik Akenaz siyonist ideolojiye alternatif sunamamas nedeniylebaarsz olmutur. 1984 seimlerinde de baarsz olan parti, sonrasnda Likud'akatllmtr.Bkz.: (CHETRIT, 2000:54-56).

37Dindar kkenlilerin ogunun Eliezer ah'n dini kurumlarnda egitim grmesi ah'nbir ruhani lider olarak belirmesinin balca nedenidir. Bkz.: (CHETRIT, 2000:64).

38 Bkz.: http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArtElection.jhtml ?itemN 0=244 283&contrassID=2&subContrassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc= Y, OTemmuz2004; http//www.Jookstein.orglresources/elections/handout.htm. 1 Temmuz 2004.


semenleri ncellikle bamsz Sefarad kimliklerini vurgulamak istemilerdir(CHETRIT, 2000:59). 2003 seimlerinde ise as, zellikle partinin eski lideriAryeh Deri hakknda yrtlen adli soruturmalar nedeniyle, nemli bir oykaybna uramtr.

Agudat Israel ierisinde ikinci ayrma bugn bu partinin YahadutHatarah ierisindeki partneri olan Degel Hatarah'n ortaya kmasna nedenolmutur. 1988 ylnda Agudat Israel'in ikinci kez blnmesine neden olan kiigene, as'n ortaya kmasnda da barol oynanayan adlardan biri olan Eliezerah'dr. ah, bu kez Agudat Israel iersindeki rakip Akenaz grubun yeni birharedi Akenaz kkenli parti kurulmasna ruhani nderlik etmitir. DegelHatarah adl bu parti, girdii ilk seimler olan 1988 seimlerinde iki sandalyekazanmtr. 1988 seimlerinde Agudat Israel be sandalye kazanrken, as daalt sandalye kazanmtr (ARIAN, 1998: 132).

1992 seimlerinden itibaren Agudat Israel ve Degel Hatarah seimlereYahadut Hatarah adyla ortak liste oluturarak katlmaya balamtr. YahadutHatarah'n oylarnda istikrarl biimde kk de olsa artan bir eilim szkonusudur.

v. ARAP PARTILERISon yaplan Ocak 2003'teki genel seimlerde srail'de Arap kimlikli drt

parti yarmtr. Bu partiler unlardr: . Hada-Ta'al (Bar ve Eitlik inDemokratik Cephe). 2. Birleik Arap Listesi. 3. Balad (Ulusal DemokratikBirlii). 4. lerici Ulusal Birlik.

Bu partilerden Hada- Ta' al partisinin kkleri dier Arap partilerine gredaha eskidir. Devletin ilk kurulu yllarnda Arap semenlerin temsilcileri dahaok sembolik dzeyde kalmtr. Arap temsilciler tilkedeki hakim parti olanMapai iesinde yer almlardr. lerleyen zaman iersinde, arlnYahudilerin oluturduu bir parti olmasna karn, srail Komnist Partisi(Maki) Araplar iin bir ekim merkezi olmaya balamtr. Maki 'nin anti-siyonist duruu ile BM Taksim Plan ve Moskova'nn ngrd zereFilistin'de bir Arap devletinin kuruluunu desteklemesi, bu partinin Araplararasnda destek kazanmasna yol amtr. lk drt seimde bu partiye verilenoylarn te ikisi Yahudi oylarndan oluurken 1961 seimlerinde,semenlerinin %47.5'i Araplardan olumutur (SANDLER, 1995:939-940).1965'te Maki'den ayrlan bir grup, Rakah (Yeni Komnist Liste) adyla yeni birsiyasaloluum ortaya karmtr. Rakah, Maki'ye gre daha anti-siyonist biroluumdu ve srailli Araplarn ulusal bir aznlk olarak kabul edilmesinetaraftar olmasyla, Araplarn yeni ekim merkezi durumuna gelmitir. 1977'de


Rakah, Yahudi Kara Panterler Hareketi39 ile birlemi ve Hada partisinioluturmutur (ARIAN, 1998:137).

Hada, 2003 seimlerinde Ta 'al (Arap Yenileme Hareketi)40 ile ibirliiyapmtr. Bu seimlerde "Eitliksiz bir demokrasi yoktur" slogann kullananparti, demokratik ve laik bir anayasann yaplmas ile srailli Araplarn vekadnlarn haklarnn gelitirilmesi zerinde durmutur.41 Hada, 1999seimlerine tek bana katlmken 2003 seimlerinde ise Ta' al partisi ileibirlii yapmtr.

Hada, bakenti Dou Kuds olacak biimde bamsz bir Filistindevletinin kurulmasndan yanadr. srail' in 1967 savayla igal ettii tm Araptopraklarndan ekilmesini ve burada bulunan tm Yahudi yerleimlerinboaltlmasn savunmaktadr. gal altndaki Filistin topraklarndakiuluslararas gzlemcilerin saysnn artrlmas partinin sylemleri arasndadr.srail'in askeri politikalarna da iddetle kar kan Hada, srail'in nkleerprogramlar ile kitle imha silah yapm almalarndan vazgemesi gerektiive askeri ykmllkle ilgili olarak vicdan i ret kurumunun kabul edilmesikonularna programnda yer vermektedir. Sol kimlik tayan parti, srailhalknn sosyo ekonomik olarak alt gruplarnda yer alan Yahudi ve Arap tmyurttalarn refah dzeyinin ykseltilmesi gerektii grn dile getirmektedir.srail'de her trl etnik ayrma kar kan Hada, Araplarn ulusal aznlkolarak tanmlanmasn istemektedir. Kadn haklarna da programnda yer verenparti, kadnlara kar yaplan her trl ayrmcla kar kmakta ve eitsizlikyaratan tm yasalarn ortadan kaldrlmas gerektii grn ortayakoymaktadr. Laik kimliini vurgulayan parti, kesin bir din ve devlet ileriayrmndan yanadr. lkenin yazl bir anayasaya sahip olmas gerektiinisavunan Hada, anayasada devletin laik karakterinin vurgulanarak, insan

39 Sefarad kkenli Yahudilerin kurduu bir siyasal hareket olan "Kara Panterler", adnABD'deki siyah Amerikallarn kurduu bir hareketten esinlenerek almtr.Toplumdaki eitsizliklere bir bakaldr hareketi olan bu akm, srail'deki Akenazegemenliine kar toplumun daha yoksul ve eitimsiz Sefarad kkenlilerindendestek almtr. Bkz.: (CHETRIT, 2000:52-53) pp.52-53.

40 Ta'al partisi 1996 ylnda kurulmutur. Yasser Arafat'n eski danman AhmedTibi'nin bakanln yrtt parti, 1999'da Arap partilerinden biri olan Baladpartisi ile ibirlii yapmtr. Parti, srail'in 1967 savanda igal ettii tmtopraklardan ekilmesini ve bakenti Dou Kuds olan bir Filistin devletininkurulmas n savunmaktadr. Bkz.: http// www.jnewswire.com/faccsheets/parties/ta-aL.asp, o Nisan 2004

41 Bkz.: http//www.israelvotes.com/demo/platforms.html. 09 Nisan 2004.

M. Brkan Serbest _ Tarihsel Kkenleriyle srail'de Siyasal Partiler _ 243

haklarn gvence altna alan hkmlerin yer almasn ve tm yurttalarn eitolduunun ifade edilmesini istemektedir.42

srail seimlerinde yaran bir dier Arap kkenli siyasaloluum olanBirleik Arap Listesi'nin asl kkenini ise Arap Demokratik Partisioluturmaktadr. Arap Demokratik Partisi, Abd Darue tarafndan kurulmu vebu parti ilk kez 1988 seimlerine katlmtr. Partinin kurucusu Darue, 1984seimlerinde "i ttifak"ndan milletvekili seilmi ve 1987'de intifada'nnbalamasyla birlikte i Partisi'nden ayrlm ve kendi partisini kurmutur.Hada'a gre daha lml bir izgide durmu olan Arap Demokratik Partisi,protestonun tesinde bir etki unsuru olmay amalamtr. 1988 seimlerinde birsandalye kazanan parti 1992'de iki sandalye kazanmtr. 1996'da, sonrakidnemlerde de ibirlii yapaca slami Hareket ile ilk kez ibirlii yapmtr(ARIAN, 1998: 138). Parti, 1999 seimlerinde Birleik Arap Listesi'ninomurgasn oluturmu ve be sandalye kazanmtr. 2003 seimlerinde oykaybna uram ve sandalye says dmtr.

Birleik Arap Listesi, 1967 ncesi snrlar esas alan, Bat eria veGazze'de bamsz bir Filistin devletinin kurulmasndan yanadr. Parti ayrca,Bat eria ve Gazze ile Kuds'n Arap blmndeki tm Yahudi yerleimierinsklmesini savunmaktadr. Birleik Arap Listesi, din-devlet ayrmnsavunmakta ve Arap kasabalar ile blgelerinin mali adan desteklenmesinitemel grleri olarak sunmaktadr.43

Arap partilerinden bir dieri, Hristiyan kkenli bir Arap olan AzmiBiara tarafndan 1996 ylnda kurulmu olan Balad partisidir. Parti; demokrasi,insan haklar ve self-determinasyon hakkna vurgu yapmaktadr. srail'in birYahudi devletinden tm yurttalarn eit haklara sahip olduu demokratik birdevlete dnmesi; 1948 savandan itibaren mlteci konumuna dm btnAraplarn yurtlarna dnmesi; Bat eria, Gazze ve Dou Kuds'ten srail'intmyle ekilmesi ve btnyle bamsz bir Filistin devletinin kurulmas;partinin temel grleridir.441999 seimlerinde Ta' al partisiyle ibirlii yapanBalad'n lideri Biara, 1999 babakanlk seimlerinde nce adayolmu ancakdaha sonra yartan ekilmitir. 2001 'de yaplan babakanlk seimlerinde,

42 Bkz.: http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArtElection.jhtml ?itemNo=245149&contrasslD=2&subContrasslD=5&sbSubContrasslD=0&listSrc= Y, o Ekim 2004.

43 Bkz.: http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArtElection.j html?i temN 0=245 48&contrassID=2&subContrasslD=5&sbSubContrasslD=0&listSrc= Y, OTemmuz2004.

44 Bkz.: http//www.jnewswire.com/faccsheets/parties/balad.asp. LONisan 2004.


Biara, Araplara seimi boykot etmeleri arsnda bulunmutur.45 Son yaplanseimlere tek bana katlan Balad' n oylarn artrdrd grlmektedir.

1988, 1992, 1996 seimlerinde Hada'tan ve 1999 seimlerinde BirleikArap Listesi'nden milletvekili olan Haim Muhammed 2003 seimlerindelerici Ulusal Birlik listesini oluturmutur. Ancak liste umduu desteibulamam ve sadece %0.65 orannda oy toplayabilmitir.46

SONUsrail toplumunun karmak yaps ve uygulanan dk barajl nisbi

temsil sistemi lkede ok partili bir siyasal yaam ortaya karmtr. lkede,gelenekselolarak biri merkez sa (Likud), dieri de merkez soldan (i Partisi)siyonist ideolojiye gnlden bal iki baat siyasal hareket bulunmaktadr.Ancak, srail siyasetindeki tek belirleyici etken sa-sol ekseni olmayp lkedemevcut eitli atma ve ayrmalar sonucunda pek ok farkl ideolojiye sahipsiyasal parti ortaya kmaktadr. Siyonist olan-siyonist olmayan, Akenaz-Sefarad, dinci-laik, yerleik-yeni gmen ekimeleri ve Arap-Yahudi atmaslkede pek ok siyasal hareketin domasna neden olmutur. Ayrca, bu okfarkl ideolojilerin ou kere kiisel ekimeler nedeniyle birden ok partisibulunmaktadr. Partiler, bunun sonucunda ok uzun mrl olmamakta,birlemeler, ittifaklar vb. nedenlerle kurumsal kimlikler bir sre sonrazlebilmektedir. Bununla birlikte, lkenin siyasal tarihi gz nndetutulduunda; gelecekte de lkenin baat siyasal hareketlerini, kurumsalkimliklerinin farkllama olasl bulunmakla birlikte, Likud ve i Partisiveya bu gelenein devam niteliindeki partilerin oluturaca sylenebilir.Ancak, toplumun heterojen yaps sonucunda irili ufakl pek ok siyasal parti veoluumun da lke siyasal yaamnda yer almaya devam edecei kesindir.

45 Bkz.: http//www.jnewswire.com/faccshees/parties/balad.asp. 10 Nisan 2004.46 Bkz.: http//www.knesset.gov.iUelections16/eng/results/regions.asp, 05 Ocak 2004.


Ek: Knesset Seim Sonular Tablolar

Tablo i: I. Dnem Knesset Seim Sonular (25 Ocak 1949)

Liste Adlar i Geerli Yzde I SandalyeOy Says Oran SaysMapai II 155,274 35.7 46 iMapam ii 64,018 14.7 19 iUlusal Dinci Cephe II 52,982 12.2 16 iHerut i 49,782 11.5 14 iGenel Siyonistler 22,661 5.2 7lericiler (ilerici Parti) 17,786 4.1 5Sefardim ve Edot Mizrah 15,287 3.5 4Maki 15,148 3.5 4Nasra Demokratik Partisi 7,387 1.7 2Savalar Listesi 5,363 II 1.2 i iUluslararas Siyonist Kadnlar

5,173/i

1.2 1 iOrganizasyonu

i Yemenliler Birlii 4,399 II 1.0 ii 1 i

Tablo ll: II. Dnem Knesset Seim Sonular (30 Temmuz 1951)

Liste Adlar i Geerli Yzde SandalyeOy Says Oran SaysMapai II 256,456 37.3 45 iGenel Siyonistler II 111,394 16.2 20 iMapam i 86,095 12.5 15 iHapoel Hamizrahi 46,347 6.8 8 iHerut 45,651 6.6 8 iMaki 27,334 4.0 5 ilericiler (ilerici Parti) 22,171 3.2 4 is.railI~ Araplarn Demokratik i 16,370 2.4 3 ,Lstes

i Agudat Israd ii 13,799 i 2.0 3 ii Sefaradim ve Edot Mizrah ii 12,002 II 1.8 2 i


Poalei Agudat Israel II 11,194 1.6 ii 2 ii Mizrahi II 10,383 1.5 II 2 ii Kidmah Yaavoda II 8,067 1.2 II 1 ii Yemenliler Birlii II 7,965 1.2 II 1 ii Haklaut Uftuah II 7,851 1.1 ii 1 i

Tablo III: lll. Dnem Knesset Seim Sonular (26 Temmuz 1955)

i Liste Adlar iGeerli Yzde i SandalyeOy Says Oran Says

i Mapai ii 274,735 II 32.2 ii 40 ii Herut ii 107,190 II 12.6 II 15 ii Genel Siyonistler II 87,099 II 10.2 II 13 iBirleik Dinci Cephe (Mizrahi i 77,936 i 9.1 i 11- Hapoel Hamizrahi)

i Ahdut Haavoda II 69,475 8.2 LOi Mapam ii 62,401 7.3 9Tevrat Dini Cephesi (Agudat i 39,836 i 4.7 i 6Israel - Poalei Agudat Israel)

i Maki II 38,492 II 4.5 II 6i ilericiler (ilerici Parti) ii 37,661 II 4.4 II 5israil1i Araplarn DemOkratik!\ 15,475 II 1.8 II

2Listesi

i Kidmah Yaavoda II 12,511 II 1.5 II 2i Haklaut Uftuah II 9,791 II 1.1 ii 1

M. Brkan Serbest e Tarihsel Kkenleriyle srail'de Siyasal Partiler e 241

Tablo IV: IV. Dnem Knesset Seim Sonular (3 Kasm 1959)

Liste Adlar IIGeerli Yzde

rSandalye

Oy Says Oran SaysMapai 370,585 38.2 47 iHerut 130,515 13.5 17 iMafdal 95,581 9.9 12 iMapam 69,468 7.2 9 iGenel Siyonistler 59,700 6.2 8 iAhdut Haavoda 58,043 6.0 7 iTevrat Dini Cephesi (Agudat

45,569 4.7 6 iIsrael - Poalei Agudat Israel)i lericiler (ilerici Parti) ii 44,889 4.6 6 ii Maki II 27,374 2.8 3 ii Kidmah Uftuah II 12,347 1.3 2 ii ituf Yeahvah II 11,104 1.1 2 ii Haklaut Ufituah II 10,902 1.1 i i

Tablo V: V. Dnem Knesset Seim Sonular (15 Austos 1961)

Liste Adlar Geerli Yzde i SandalyeOy Says Oran SaysMapai 349,330 34.7 42 iHerut 138,599 13.8 17 iLiberal Parti 137,599 13.6 17 iMafdal 98,786 9.8 12Mapam 75,654 7.5 9Ahdut Haavoda 66,170 II 6.6 i 8Maki 42,1 i1 II 4.2 5Agudat Israel 37,178 ii 3.7 4Poalei Agudat Israel 19,428 ii 1.9 2

i ituf Yeahvah 19,342 II 1.9 2i Kidmah Uftuah 16,034 II 1.6 2

248 _ Ankara niversitesi SBF Dergisi _ 6(}2

Tablo VI: VI. Dnem Knesset Seim Sonular (1Kasm 1965)

Liste Adlar iGeerli Yzde IISandalyeOy Says Oran Says

i ttifak (Mapai - Ahdut Haavoda) II 443,379 36.7 45 iGahal Blo~u (Herut - Liberal Parti) II 256.957 21.3 26 iMafdal 107.966 8.9 Il iRafi 95,328 7.9 LO i

i Mapam 79,985 6.6 8 iBa~msz Liberaller 45,299 3.8 5 iAgudat lsrael i 39,795 3.3 4 iRakah 27,413 2.3 3 iKidmah Ufituah 23,430 1.9 2 iPoalei Agudat lsrael 22,066 1.8 2 iituf Yeahvah 16,034 1.3 2 iHaolam Hazeh-Koah Hada 14,124 1.2 II 1 iMaki 13,617 1.1 II i i

Tablo VII: VIl. Dnem Knesset Seim Sonular (28 Ekim 1969)

Liste AdlarGeerli Yzde SandalyeOy Says Oran Says

i ttifak (i Partisi - Mapam) 632,035 46.2 56 iGahal Blo~u (Herut - Liberal Parti) 296,294 21.7 26 iMafdal 133,294 9.7 12

Agudat lsrael 44,002 3.2 4

Ba~msz Liberaller 43.933 3.2 4

Devlet Listesi 42,654 3.1 4

Rakah 38,827 i 2.8 i 3Kidmah Ufituah 28,046 i 2.1 2Poalei Agudat Israel 24,968 1.9 2

ituf Yeahvah 19,943 lA 2 iHaolam Hazeh-Koah Hada 16,853 1.2 2 i

i Hamerkaz Hahofi (zgUr Merkez) 16,393 1.2 II 2 i\ Maki II 13.617 1.1 II 1 ,


Tablo VIII: VLII. Dnem Knesset Seim Sonular (31 Aralk 1973)

IListe Adlar i Geerli Yzde 1/ SandalyeOy Says Oran Sayslii ittifak (ii Partisi - Mapam) II 621,183 39.6 II 51 iILikud II 473,309 30.2 ii 39 iIMafdal II 130,349 8.3 ii 10 iBirleik Tevrat Cephesi (Agudat lsrael - i 60,012 ~~Poalei Agudat lsrael)IBamsz Liberaller i 56,560 3.6 4IRakah 53,353 3.4 4IRatz 35,023 2.2 3IKidmah Ufituah 22,604 1.4 2IMoked 22,147 1.4 1IBedeviler ve Kyll.iler iin Arap Listesi 16,408 1.0 1

Tablo IX: X. Dnem Knesset Seim Sonular (17 Mays 1977)

i Liste Adlar II Geerli Yzde SandalyeOy Says Oran Saysi Likud 583,968 33.4 43 ii ii ittifak (i Partisi - Mapam) 430,023 24.6 32 ii Da 202,265 11.6 15 ii Mafdal 160,787 9.2 12 ii Hada i 80,118 /i 4.6 II 5 i

Agudat lsrael 58,652 i 3.3 4Platto aran* 35,049 2.0 1lomzion 33,947 1.9 2Mahaneh eli 27,281 1.6 2Arap Birleik Listesi 24,185 1.4 1Poalei Agudat lsrael 23,571 1.3 1Ratz II 20,621 1.2 1Bamsz Liberaller ii 20,384 1.2 II 1

*: Listede sadece tek adn bulunmas nedeniyle, %2'lik oy oranna karn, lisrenin sandalyesays birle snrl kalmtr. Listeye adn da veren listenin tek ad muel Platto-aron milletvekiliseilmitir.


Tablo XIL: XII. Dnem Knesset Seim Sonular (1 Kasm 1988)

i Liste Adlar i Geerli Yzde SandalyeOy Says Oran Saysi Likud ii 709,305 II 31.1 II 40 ii i ttifak (i Partisi - Yahad) II 685,363 II 30.0 II 39 ii as II 107,709 II 4.7 ii 6 ii Agudat Israel II 102,714 ii 4.5 ii 5 ii Ratz ii 97,513 ii 4.3 II 5 iMafdal ii 89,720 II 3.9 ii 5 iHada II 84,032 II 3.7 ii 4 iTehiya ii 70,730 II 3.1 ii 3 iMapam II 56,345 II 2.5 II 3 iTzomet 45,489 2.0 II 2 iMoledet 44,174 1.9

"2 ii inui 39,538 1.7 II 2 i

i Degel Hatarah 34,279 1.5 II 2 ii Bar Iin lerici Liste 33,279 1.5 ii 1 ii Arab Demokratik Partisi 27,012 1.2 II 1 i

Tablo X/IL: XLLL. Dnem Knesset Seim Sonular (23 Haziran 1992)

i Liste Adlar Geerli II Yzde 1/ SandalyeOy Says Oran Saysi i Partisi 906,810 34.7 44 ii Likud 651,229 24.9 32 ii Meretz 250,667 9.6 12 ii Tzamet 166,366 6.4 8 ii Mafdal 129,663 5.0 6 ii as 129,347 4.9 6 i

Yahadut Hatarah (Agudat lsrael-86,167 3.3 i 4 )Degel Hatoral)

i Hada 62,545 2.4 II 3 ii Maledet 62,269 2.4 ii 3 ii Arab Demokratik Partisi 40,788 ii 1.6 II 2 i


Tablo XIV: X/V. Dnem Knesset Seim Sonular (29 Mays /996)

i Liste Adlar iGeerli Yzde SandalyeOy Says Oran Says

1 i Partisi i 818,741 27.5 34 ii Likud-Geer- Tzomet 767,401 25.8 32 i as 259,796 8.7 LO ii Mafdal 240,271 8.1 9 ii Meretz i 226,275 7.5 9i Yisrael B'Aliya 174,994 5.8 7i Hada 129,455 II 4.4 5

Yahadut Hatorah (Agudat Israel- 98,657 i 3.3 4Degel Hatorah)i nc Yol 96,474 3.2 4i Birleik Arap Listesi 89,514 3.0 4i Moledet 72,002 2.4 2

Tablo XV: XV. Dnem Knesset Seim Sonular (/7 Mays /999)

i Liste Adlar IIGeerli II Yzde II SandalyeOy Says Oram Says

i Tek srail (i Partisi-Oeer-Meimad) 670,484 i 20.2 II 26 ii Likud 468,103 14.1 II 19 ii as 430,676 13 II 171 Meretz 253,525

7.6 ii 10Yisrael B' Aliya 171,705 5.1 II 6inui i 167,748 5 II 6Merkez Parti 165,622 5 ii 6Mafda! 140,307 4.2 ii 5Yahadut Hatorah (Agudat Israel-Oegel Hatorah) 125,741 i 3.7 ii 5

i Birleik Arap Listesi 114.810 3.4 II 5 ii Halehud HaLeumi (Moledet-Herut-Tekuma) 100,181 3 ii 4i Hada 87,022 2.6 II 3i Yisrael Beitanu 86,153 2.6 11 4i Ba!ad 66,103 1.9 ii 2i Am Ehad 66,143 1.9 ii 2

M. Br!


httpllwww.cbs.gov.il/mifkad/popuI00_051_e.htm. 08 Ekim 2004.

http://www.haaretz.com/hasen i pagesl ShArtElection. jhtml?itemNo= 243818&contrassl D=2&subContrassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc=Y, 10 Ekim 2004.

http://www.haaretz.com/hasen i pagesl ShArtElection. jhtml?itemNo=244272&contrassl D=2&subContrassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc=Y, 10 Temmuz 2004.

http://www.haaretz.com/hasen i pagesl ShArtElection. jhtml?item No=244273&contrassl D=2&subContrassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc=Y, 10 Temmuz 2004.

http://www.haaretz.com/hasen ipages iShArtElection. jhtml?item No=244275&contrassl D=2&subContrassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc=Y, 10 Temmuz 2004.

http://www.haaretz.com/hasen ipages iShArtElection. j htm l?item No=244282&contrassl D=2&subContrassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc=Y, 10 Ekim 2004.

http://www.haaretz.com/hasen i pagesl ShArtElection. j html ?item No=244283 &contrassl D=2&subContrassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc=Y, 10 Temmuz 2004.

http://www.haaretz.com/hasen i pagesl ShArtElection. jhtml?itemNo= 244284&contrassl D=2&subContrassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc=Y, 10 Temmuz 2004.

http://www.haaretz.com/hasen i pagesl ShArtElection. j html ?item No=245128&contrassl D=2&subContrassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc=Y, 10 Ekim 2004.

http://www.haaretz.com/hasen i pagesl ShArtElection. j html?item No=245148&contrassl D=2&subContrassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc=Y, 10 Temmuz 2004.

http://www.haaretz.com/hasen i pages/ShArtElection. j html?item No=245149&contrassl D=2&subContrassID=5&sbSubContrasslD=0&listSrc=Y, 10 Ekim 2004.

httpllwww.haaretz.com/hasen/spages/40540.html. 18 Mart 2004.

httpllwww.israelvotes.com/demo/platforms.html. 09 Nisan 2004.

http/ Iwww.jnewswire.com/fact_sheets/parties/balad.asp. 10 Nisan 2004.

httpllwww.jnewswire.com/facCsheets/parties/ta-aLasp. 10 Nisan 2004.

http://www.knesset.gov.il/description/eng/en~mimshaIJes.htm. 05 Temmuz 2004.

http/ Iwww.knesset.gov.il/elections/eindex.html. 05 Ocak 2004.

http/ Iwww.knesset.gov.il/elections01 leresults.html, 05 Ocak 2004.

http/ Iwww.knesset.gov.il/elections16/eng/results/regions.asp. 05 Ocak 2004.

http/ Iwww.lookstein.org/resouces/elections/handout.htm. 11 Temmuz 2004.

http/ Iwww.meretzusa.org/faq.shtmlltnewname, 13 ubat 2004.

http/ Iwww.mfa.gov.il/mfa/go.asp?MFAHOmpgO. 20 Ocak 2004.

http/ Iwww.us-israeLorg/jsource/Politics/Herut.html. 09 Nisan 2004.

NEUBERGER, Benyamin (2004), "Social Cleavages and Political Parties," httpllwww.passia.org/seminars/2000/israel/part6.html, 05 Temmuz 2004.

ROBERTS,Samuel J. (1990), The Battle Between Hawks and Doves (Boulder: Westview Press).

ROSEN, Rabbi David (2004), "Israel Society and Religion: Ethnic Groups, Identity andNationalism," http/ Iwww.passia.org/seminars/2000/israel/part10.html, 05 Temmuz2004.

SANDLER, Shmuel (1995), "Israeli Arabs and the Jewish State: The Activation of a Community inSusupended Animation," Middle Eastem Studies, 95/4:932-952.

TZABAG, Shmuel (1995), "Co-operation in the Shadow of a Power Struggle: The Likud Govermentsand the Histadrut 1977-84," Middle Eastem Studies, 95/4:849-888.

ZAHAR, David M. (1974), Political Parties in Israel, The Evolutian of Israeli Democracy (NewYork: Praeger Publishers).

0000000100000002000000030000000400000005000000060000000700000008000000090000001000000011000000120000001300000014000000150000001600000017000000180000001900000020000000210000002200000023000000240000002500000026000000270000002800000029000000300000003100000032000000330000003400000035

Documents

Israilde siyasi Partiler