Kader,Kelam.ilminde.riziK.ve.ECEL 132s Mehmet YILDIRIM

7/31/2019 Kader,Kelam.ilminde.riziK.ve.ECEL 132s Mehmet YILDIRIM

1/132

T.C.

YZNCYIL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

KELAM BLM DALI

KELM LMNDE RIZIK VE ECEL

YKSEK LSANS TEZ

Mehmet YILDIRIM

VAN - 2006


2/132

T.C.

YZNCYIL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

KELAM BLM DALI

KELM LMNDE RIZIK VE ECEL

YKSEK LSANS TEZ

HazrlayanMehmet YILDIRIM

DanmanDo. Dr. sa YCEER

VAN - 2006


3/132

KABUL VE ONAY SAYFASI

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE,

Bu alma, jrimiz tarafndan TEMEL SLAM BLMLER

ANABLM DALI, KELAM BLM DALInda YKSEK LSANS TEZ

olarak kabul edilmitir.

mza

Bakan (Danman) : Do. Dr. sa YCEER

ye : Yrd. Do. Dr. Mehmet KUBAT

ye : Yrd. Do. Dr. Hasan EK

ONAY: Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu

onaylar

m.

... / ... / 2006 ....................................................

Enstit Mdr


4/132

I

NDEKLER.............................................................................................. I

NSZ........................................................................................................... IV

KISALTMALAR............................................................................................V

GR............................................................................................................... 1

1- Ama......................................................................................................... 2

2- Snrllklar................................................................................................ 2

3- Yntem...................................................................................................... 2

BRNC BLM

I- SLAM KELAM LMNDE RIZIK MESELES

1.1. RIZIK KAVRAMININ ANLAMLARI

1.1.1. R

zk

n Szlk Anlam

........................................................................ 41.1.2. Rzkn Terim Anlam......................................................................... 5

1.2. DNN METNLERNDE RIZIK

1.3.1. Kuranda Rzk................................................................................. 6

1.3.1.1. Rezzakiyet ve Rzklandrma..................................................... 8

1.3.1.2. Rzkn Dar ve Bol Olmas......................................................... 10

1.3.1.3. Rzk Garantisi ve Endiesi....................................................... 141.3.1.4. Rzkn Kazanlmas ve Harcanmas.......................................... 16

1.3.1.5. Rzka kr............................................................................... 19

1.3.1.6. Rzk ve nfak........................................................................... 21

1.3.2. Hadislerde Rzk................................................................................ 23

1.3. KELAM EKOLLERNN RIZIK MESELESN TAHLL

1.3.1. Ehl-i Snnette Rzk Anlay........................................................... 26

1.3.2. Mutezilede Rzk Anlay............................................................... 32

1.3.3. Helal ve Haram Ynnden Rzk Anlaylar................................... 34

1.4. RIZKIN KAZA VE KADERLE LKS......................................... 39


5/132

II

1.5. RIZIK VE KTSD HAYAT

1.5.1. nsann ktisd Adan htiyalar ve ktisadn Ahlak erevesi... 42

1.5.2. Fiyat Art ve Dleri.................................................................... 44

1.5.2.1. Mutezileye Gre Fiyatlar.......................................................... 45

1.5.2.2. Ehl-i Snnete Gre Fiyatlar........................................................ 48

1.6. RIZIK-KESB MNASEBET

1.6.1. Kesbin Lgat ve Istlh Manas....................................................... 51

1.6.2. alp KazanmayaTevik................................................................ 51

1.6.3. Kesb-Tevekkl likisi...................................................................... 54

KNC BLM

I- SLAM KELAM LMNDE ECEL MESELES

1.1. ECEL KAVRAMININ ANLAMLARI

1.1.1. Ecel Kelimesinin Lgat Anlam....................................................... 57

1.1.2. Ecel Kelimesinin Terim Anlam...................................................... 58

1.2. DNN METNLERNDE ECEL

1.2.1. Kuranda Ecel Kavram................................................................... 59

1.2.1.1. Ecel-i Kaza ve Ecel-i Msemm................................................ 621.2.1.2. Ecelin Takdim ve Tehiri............................................................. 65

1.2.2. Hadislerde Ecel ................................................................................. 70

1.3. KELAM EKOLLERNN ECEL MESELESN TAHLL

1.3.1. Mutezile ve Ecel Dncesi............................................................. 73

1.3.2. Ehl-i Snnet ve Ecel Dncesi........................................................ 78

1.3.3. ia ve Ecel Dncesi....................................................................... 84

1.3.4. slam Filozoflar ve Ecel Dncesi.................................................. 85

1.4. ECELN DER KAVRAMLARLA LKS

1.4.1. Ecel ve lm likisi......................................................................... 87

1.4.2. Ecel ve Kaderlikisi........................................................................ 90

1.4.3. Ecel ve Rzklikisi......................................................................... 95


6/132

III

1.5. ECEL MESELESNN FARKLI BOYUTLARI

1.5.1. Dua ve Tedavinin Fonksiyonu ............................................... 99

1.5.2. Beslenme ve Shh artlar.............................................................. 103

1.5.3. Konu le lgili Baz Tbb Gelimeler............................................ 105

SONU....................................................................................................... 108

KAYNAKA............................................................................................. 111

ZET.......................................................................................................... 121

ABSTRACT............................................................................................... 123


7/132

IV

NSZ

Yce Kitabmz Kuran- Kerim, sadece belli bir zamann veya dneminmeselelerinin zmnde deil, kyamete kadar devam edecek olan

meselelerin zmnde bavurulabilecek yegane bir kaynaktr. nk Kuran-

Kerimde, hayatn her alanyla ilgili birtakm mesajlar, tavsiyeler, hkmler ve

zmler bulunmaktadr. Bu mesajlarn en nemli zellii de anlalr

olmaktr. Bizlere den ise bu mesajlar anlamak, bunu yaparken birtakm

elikilere dmemek ve atmaya girmemektir.

Kuran, muhkem ayetlerin yannda daha ok mteabih ayetleri ihtiva

etmekte bu da, Kurann insan iradesine ve aklna ne kadar nem verdiini

gstermektedir. Dikkat edilirse Kuran, din ile ilgili deimeyen temel

hkmleri belirttikten ve hayatn kurallarn ortaya koyduktan sonra hayatn

ileyii noktasnda herhangi bir mdahalede bulunmamakta, bunu insann

iradesine brakmaktadr. Bu da gnlk hayatmzda ortaya kan meselelerde

insann sahip olduu konumu gstermektedir.

Gnlk hayatmzda ortaya kan problemlerde birtakm nyarg ve

kabullerden uzak durmak, zihinsel almalara arlk vermek, problemin doru

anlalmasnda etkili olacaktr. Rzk ve ecel kavramlar da bu ekilde ele

alnd taktirde salkl bir sonuca varmak mmkn olacaktr.almalarm boyunca bana yardmc olan, fikirleriyle beni ynlendiren,

deerli grleriyle yolumu aydnlatan hocalarm sayn Do. Dr. sa

YCEERe, Yrd. Do. Dr. Mehmet KUBATa, Yrd. Do. Dr. Hasan EKe

ve emei geen btn dost ve arkadalarma teekkr bir bor biliyorum.


8/132

V

KISALTMALAR

A.. : Ankara niversitesi.A..A..F.Y. :Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yaynlar.A...F.D. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi.A...F.Y. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar.Bkz. bkz. : Baknz.C. : Cilt.ev. : eviren.D.E...F.D. : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi.D.E...F.Y. : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar.

D..B.Y. : Diyanet leri Bakanl Yaynlar.D..R.Y. : Diyanet leri Reislii Yaynlar.E.. : Erciyes niversitesi.E...F.D. : Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi.F...F.D. : Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi.Haz. : Hazrlayan.M.E.B. : Milli Eitim Bakanl.M...F.D. : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi.

M...F.V.Y. :Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf

Yaynlar.M...F.Y. : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar.s. : Sayfa.ss. : Sayfa Says.Sad : Sadeletiren.Sav. : Sallallahu Aleyhi ve Sellem.S.D...F.D. :Sleyman Demirel niversitesi lahiyat FakltesiDergisi.

S.. : Seluk niversitesi.S...F.D. : Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi.S...F.Y. : Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar...A. : amil slam Ansiklopedisi.T.D.K.Y. : Trk Dil Kurumu Yaynlar.T.D.V..A. : Trkiye Diyanet Vakfslam Ansiklopedisi.T.D.V.Y. : Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.Terc. : Tercme Eden.Thk. : Tahkik Eden.

Trs. : Tarihsiz.T.T.K. : Trk Tarih Kurumu.U.. : Uluda niversitesi.U...F.D. : Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi.Vd. : Ve Dierleri.v.s. : Ve saire.Yay. : Yayn, Yaynlar.Y.y. : Yayn Yeri Yok.


9/132

1

GR

Rzk ve ecel konusu, her devirde insanlarn zihnini megul eden

konularn banda gelmektedir. Bu nedenle tarih boyunca insanlar nereden,

nasl geldiklerini merak etmiler, gerek lm hakknda gerekse de hayatn

idamesi asndan gerekli olan nesneler hakknda fikir yrtmeye almlardr.

nsanlar her ne kadar bunlara cevap bulmaya almlarsa da, buna tmyle

muvaffak olduklarn sylemek kolay grnmemektedir. Ancak ilahi vahiy

sayesinde insanlar bu karanlk atmosferden kurtulabilmi, lmn bir son

olmadn ve hayatn idamesi iin gerekli olan eylerin Allah tarafndan

kendilerine sunulduunu grmlerdir.

Canllarn ve bilhassa insanlarn var olmalar iin yaratlm olmaya,

yokluktan varla getirilmeye muhta olduklar aktr. Ancak varlklarn

idame ettirmeleri iin, bir ok eye muhtatrdrlar. Yani insan yaratlnda

olduu gibi hayatn idamesinde de kendi dnda bir varla muhtatr. Bu, her

eyi nasl olmas gerekiyorsa yle yaratan, ve ona layk aza ve rzk veren

Allahtr.

Her ne kadar rzk elde etmek iin gerekli imkan ve artlar oluturulmusa

da bunun elde edilmesi, iyi veya kt yollardan kazanlmas insanabraklmtr. Bu da insann iyi ve kty ilemesinde, hr irade sahibi bir

varlk olduunu gstermektedir. Rzk konusunun kaderle ilikisinden dolay

bu konu zellikle kelam kitaplarnda, rzkn helal ve haram oluu, mlkiyeti,

intifa, inanan ve inanmayan herkesin ondan yararlanmaseklinde ilenmitir.

Ecel konusunda ise nemle zerinde duracamz nokta, insann iinde

bulunduu artlar ve bilgisi dahilinde, iradesini msbet ynde kullanmak

suretiyle kendi hayatn tanzimdeki rol ve tesiri olacaktr.

Ecel konusunda meydana gelen tartmalarn balang noktasn, mezhep

ve ekollerin kader inanc oluturmaktadr. Ekollerin ecel dncesi, kader

kavramlaryla ilikili olarak ve buna uygun olarak ortaya kmaktadr.


10/132

2

1- Ama

Rzk ve ecel kavramlar birtakm nyarglardan uzak tutularak,

gnmzde gelimi olan bilimsel ve ilm almalarla beraber ele alnd

takdirde, salkl bir sonuca varmak mmkn olacaktr. Amacmz, bu konuyla

ilgili gelenein yorumlarn gnmzde yeniden yorumlamak ve bunun

sonucunda konunun akla kavuturulmasna yardmc olmaktr.

2- Snrllklar

Biz bu almamz kelam ekollerinin bu konuya bak alarndan

deerlendirmeye altk. Bunun yan sra konunun geni bir alan kapsamas

nedeniyle konunun zne sadk kalmak artyla konuyla irtibatl olarak

birtakm bak alarna daha bavurduk. Rzk ve ecel konularyla ilgili temel

eserler Arapa olduundan elimizden geldiince bu eserlerden istifade ettik.

3- Yntem

Bu aratrma iki blm eklinde incelenmeye allmtr. Birinci

blmde rzk kavramnn szlk ve terim anlamlar, rzk meselesine Ehl-i

Snnet ve Mutezilenin nasl baktklar, haram olann rzk olup olmayaca

ile ilgili mezheplerin grleri konular ayr ayr incelenmitir. Sonra rzkn

Kuran ve Hadis kaynaklarnda ileniine deinilmi, rzkn kaza ve kaderle

ilikisi ele alnmtr. Son blmde rzkn iktisad hayattaki tezahrlerine,

iktisad hayatta inancn rolne, fiyat art ve dleri hususunda mezheplerin

grlerine ve rzk-kesb mnasebetine yer verilmitir.

kinci blmde ise ecel kavramnn szlk ve terim anlamlar, ecel meselesine

Ehli Snnet, Mutezile, ia, slam Filozof ve Hekimlerinin nasl baktklar ana

hatlaryla ele alnm, Kuran ve Hadis kaynaklarnda ecelin ilenii ayr ayr

incelenmitir. Daha sonra ecelin lm, kader ve rzk ile olan ilikisi akla

kavuturulmutur. Son olarak da ecel hususunda dua ve tedavinin fonksiyonuna,

beslenme ve baz tbb gelimelerin ecele etkisine yer verilmitir.


11/132

3

Bu almada rzk ve ecel kavramlar ilenirken konunun sadece birka

ekol ve din metin erevesinde deil de btn grlerin gz nnde tutularak

din metinlerin bir btnlk iinde deerlendirilmesi ve bugnk ilm ve

bilimsel almalardan yararlanlmas hususuna nem verilmitir. Rzk ve ecel

kavramlar kaderle ilikili bir konu olduundan yeterince zerinde durulmasna

ihtiya vardr.


12/132

4

I. BLM

I- SLAM KELAM LMNDE RIZIK MESELES

1.1. RIZIK KAVRAMININ ANLAMLARI

1.1.1. Rzkn Szlk Anlam

Rzk kelimesi; mutlak olarak kendisinden faydalanlan ey

(infia) anlamnda r-z-k fiilinden tretilmi bir isimdir. Yine rzk

kelimesi Arapada; haz ve nasip anlamnda isim olup, nasip etmek

ve r

z

kland

rmak manas

nda masdar olarak da kullan

l

r.

1

R

z

k,lgatte kendisinden faydalanlan ey olarak tarif edilir.2

Bunlardan baka Arap filologlarna gre rzk el-at, ihsan,

vermek, yenilmi mideye varm olan gda, kran- nimet, yamur,

maruf, adl, mehur, dinin helal kld ya da emrettii, cmertlik, pay,

tatl dil, iyi muamele 3 gibi anlamlarn yannda yiyecek, giyecek4 ,

nimet, ksmet, azk, doygu, servet, refah5, insann yararlanabildii hertrl mal ve varlk6 gibi anlamlara da gelir.

1 Eb Hayyan el-Endelsi Eb Abdillah Muhammed b. Yusuf b. Hayan, el-Bahrul-Muht,Riyad, Trs, s. 1; Ahmet Saim Klavuz, Rzk Md., slamda nan, badet ve GnlkYaay Aynsiklopedisi, C. III, A...F.V.Y., stanbul, 1997, s. 584; Abdlgaffar Aslan,

Kuran Ekseninde Fakirlik Problemi, Faklte Kitabevi, Isparta, 2003, s. 63.2 Ahmet Ltfi Kazanc,Akaid ve Kelam, Marifet Yaynlar, stanbul, 1983, s. 183; Ali ArslanAydn,slamnanlar,Tevhid velm-i Kelam, Gonca Yaynevi, stanbul, 1984, s. 370.3 Aslan,Fakirlik Problemi, s. 63.4smail Parlatr - Nevzat Gzaydn, Vd. (Komisyon), Trke Szlk, C. II, T.T.K. Basmevi,Ankara, 1998, s. 1861; Kazanc, Akaid ve Kelam, s. 183; lhami Gler, man-Ahlaklikisi,Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2003, s. 36.5 Mehmet Ali Aakay, Trke Szlk, T.D.K.Y.,Ankara, 1959, s. 649; Mehmet Doan,BykTrke Szlk, Birlik Yaynlar, Ankara, 1982, s. 838; zcan Acar - Ali Akba, Vd.(Komisyon), Yeni Trk Ansiklopedisi, C. IX, tken Neriyat, stanbul, 1985, s. 3240.6 Fikret Karaman, Rzk ve Kazan Anlay zerine Birnceleme,F...F.D., 1, Elif Ofsetve Matbaaclk, Elaz, 1996, s. 155.


13/132

5

Rzkn oulu erzaktr. Erzak da iki eide ayrlmaktadr. Birincisi, zahir

(grnen) olandr ki, bunlar insann yaamn salayan gdalardr. kincisi ise

btn (grnmeyen) olandr. Bunlar da marifet ve bilgi gibi kalp ve nefse aittir.

Bu iki rzkn eidini yaratan ve erbabna ulatran Allah Tealadr. Lakin onu

dilediine bolca verir, istediine kar da daraltr.7

1.1.2. Rzkn Terim Anlam

Rzkn tarifinde ok farkl tanmlar grmek mmkndr. Mezheplerarasnda rzkn tarifi zerinde birlik bulmak mmkn deildir. Ayet ve

hadislerin incelemesinden anlaldna gre rzk iki manada kullanlmaktadr:

zel manada rzk; canl iin gda olan hereydir. Yediimiz, itiimiz,

gda olarak faydalandmz her ey rzk anlam iine girer. Genel manada

rzk ise; canlya ve bilhassa insana verilen mal ve mlktr.8

Dier rzk tariflerine gz atacak olursak rzk; Allah Tealann, kullarna

ve btn hayvanlara takdir edip yaratt ve onlarn gdalanmalar ve

faydalanmalar iin lutfetmi bulunduu eylerdir.9

Rzk; Allahn canllarn faydalanmas iin yaratteylerdir.10

Rzk; Allahn canlya sevk ve intifa nasip ettii eydir.11

En genel manasyla rzk; Allahn, yaratm olduu canl varlklarn

hayatlarn srdrebilmeleri iin gerekli btn nimetleri hazrlamas, var etmesi

ve vermesidir.12

Istlah manas zerinde Ehl-i Snnet alimleri ile Mutezile arasnda gr

ayrl bulunmaktadr. Bu farkl grler u noktada gr birliine

varldktan sonra ortaya kmaktadr. ttifak ettikleri husus udur:

7 Ebu Hamid Muhammed Gazzali,Esma-i Hsna erhi, (Terc: M. Ferat), Ferat Yaynevi,stanbul, 1972, s. 109.8 Kazanc,Akaid ve Kelam, s. 183-184.9 mer Krad, Rzk,Hakses, 492, Burak Matbaaclk, Ankara, 2005, s. 25,10 M. Kenan man,Kaza, Kader, Hayr, er, Pars Matbaas, Ankara, Trs., s. 215-17.11 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 156.12 Gler,man-Ahlaklikisi, s. 36.


14/132

6

1- Rzk, herhangi bir kula veya yenip iilecek maln sahibine deil,

yalnz Allah Tealaya isnad ve nispet edilir.

2- Allahtan baka rzk verici yoktur. Yani Hak Teala Rezzk- lemdir.

3- Haram olan eyi yiyip ien veya ondan faydalanan kimseler,

ktlenmeye ve cezaya mstehak olurlar.13

1.2. DNN METNLERNDE RIZIK

1.2.1. Kuranda Rzk

Kurana gre insan, evrende merkezi bir yer igal eder. O, Allahn

yarattklar iinde herhangi bir yaratk deil, tm mevcudatn yaratl

nedenidir. Kuran, her zaman evrenin btnln vurguladndan, Allahn

gklerdeki ve yerlerdeki hereyi, insann ondan faydalanmasn salamak iinyarattn, hem grnr ve grnmez kazanlar hem de ruhi ve bedeni

ihtiyalar bolca ihsan ettiini dile getirir.14 Btn bunlar Allahn koyduu

evrensel yasalarn bir sonucu olarak15 burada, yani u an zerinde yaadmz

dnyada, her eyin insann iyilii, hayr ve ondan yararlanmas iin

yaratlmtr. nk Allah, insanlarn ihtiyalarndan haberdardr ve onlar

grp gzetmektedir.16

Btn bunlar da Allahn, hayatn devam ve srdrlmesi iin btn

mahlukatn rzkn ve bu rzklarn elde edilmesi iin gerekli ortam ve artlar

yarattn gstermektedir.

Kuranda rzk kelimesi 127 yerde gemektedir. 17 Kuranda rzk

kelimesi birok anlamda kullanlmtr. Kuran- Kerimde rzk; dnyev,uhrev, beden ve ruh olan her trl ba, her canl iin muayyen miktarda

13 Aydn,slamnanlar, s. 370.14 Bkz. Hac, 22/65; Lokman, 31/20,26.15 Bkz. Hac, 22/70.16 Aslan,Fakirlik Problemi, s. 115.17 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 174.


15/132

7

sevk olunan nasip ve dorudan doruya gda maddesi manasnda

kullanlmaktadr.18

Kaynaklara inilerek ayetlerin yorumlarna bakldnda genel olarak rzk;

Allahn canllara olan bir nimeti, ltfu, ihsan, maddi ve manevi ikram

eklinde deerlendirilmitir:

O, yeri sizin iin dek, g de bina yapan, gkten su indirip onunla

size rzk olarak eitli rnler karandr. yleyse siz de bile bile Allaha

ortaklar komayn.19

Kuranda yer alan rzk ayetlerinde nemle vurgulanmak istenen konu,

rzkn yalnz Allah tarafndan verildii ve rzkn Allahn varlnn

delillerinden biri olmasdr.

Yeryznde hibir canl yoktur ki, rzk Allaha ait olmasn. Her birinin

(dnyada ) duracaklar yeri de, (ldkten sonra) emaneten konulacaklar yeri

de O bilir. Bunlarn hepsi ak bir kitapta yazldr.20

Yce Allah, rzkn kendi katnda aranmasn isterken, ayrca bu rzklarn

helal ve temiz olanlarnn tercih edilmesi ve buna kar kendisine hamd, kr

ve kulluk grevinin yerine getirilmesini istemektedir. Allahn saysz iyilikler

karsnda, akl ve dncenin basiretle kullanlp kfr, isyan ve yalandan

kanlmas hatrlatlmaktadr. Bu husus sadece Rahman Sresinde otuz keztekrarlanmtr: yleyse Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz?21

Kuranda vadedilen nimet, Allahn her trl nimetini kapsamaktadr.

Yaratmak, Allahn nimetlerinden biridir. O, bu nimetiyle insan dnya

hayatnda nimetlendirmektedir. Kuran, kainat ilahi bir varlk olarak

grmektedir. Bu da, insann doa zerinde serbeste eylemde bulunmasn,

ondan ihtiyalarna, niyetine gre yararlanmasn salayacaktr.22

18 Ahmet Cokun,Kuran- Kerimde Rzk Meselesi, (Baslmam Doktora Tezi), Bursa, 1986,s. 1.19 Bakara, 2/22.20 Hud, 11/6.21 Rahman, 55/13, 16, 18 ,24, 25 ,28, 30, 32, 34, 36, 38, 40, 42, 45, 47, 49, 51, 53, 55, 57,59, 61,63, 65, 67, 69, 71, 73, 75, 77.22 Aslan,Fakirlik Problemi, s. 118.


16/132

8

Buradan hareketle rzkn Kuranda kullanlan dier anlamlarna gemek

mmkndr.

1.2.1.1. Rezzakiyet ve Rzklandrma

Dier canllarda olduu gibi, kulun da rzkn tayin eden Cenab- Haktr.

nk rzk Allahn takdir ve iradesine uygun ekilde verilmektedir. Bu da

Allahn ilim ve irade sfatlaryla ilgili olup, Sfat- Fiiliye ad verilen

Tekvin sfatnn bir tecellisidir. Bu ynyle rzk, Allahn Tekvin sfatna

rcidir.23

Allahn zatna mahsus olan 99 isimden biri de er-Rezzk ismidir. Bu

ismin gerei olarak, rzklar ve rzk verdii varlklar yaratan, onun elde

edilme sebeplerini yaratan, azaltp oaltan, ayrca sahibine kadar ulamasn

salayan tek yaratcphesiz Allah Tealadr. Ondan baka rezzk yoktur.24

Kuran, insann yeme, ime, giyme, barnma, tama iin sahip olduu

btn nimetlerin Allah tarafndan yeryznde hazrlandn tekrarlayarak,

insann Ona kar minnettarlk duygularn gelitirmeye, dolaysyla ahlakl

olmaya armaktadr. Dnyada bulunan hava, yamur, k, bitkiler, hayvanlar,

madenler, hepsi birer rzktr.25

nsan gibi gezip dolaan ve alp kazananlarn yannda, hareket

edemeyen, rzk iin alamayan varlklarn da rzklar Allah katndadr.Bunlardan gezip dolama durumunda olanlar, rzklar iin almak

mecburiyetindirler. alamayan varlklar ise Allah Teala rzklarn

gndermek suretiyle gdalandrr. Anne karnnda olan bir ocuu dnelim.

Bu ocuun beslenmesi iin annenin karnnda ona gda halk eden (yaratan)

Allahtr.26

Nice canllar vardr ki, rzklarn tayamazlar. (yiyecek biriktiremezler)

Onlar da, sizi de Allah rzklandrr. O, hakkyla iitendir, hakkyla bilendir.27

23 Ali Arslan Aydn,Dn, Ahlak Makaleler, Sohbetler, ar Yaynlar,stanbul, 1985, s. 213.24 Gazzali,Esma-i Hsna erhi, s. 108; smail Hakkzmirli, Yenilmi Kelam, (Haz. SabrHizmetli), mran Yaynlar, Ankara, 1981, s. 344.25 Gler,man-Ahlaklikisi, s. 36.26 Kazanc,Akaid ve Kelam, s. 184.27 Ankebut, 29/60.


17/132

9

Bu ayetin nzul sebebi hakknda Taberi (. 310/922) yle

buyurmaktadr: Allah Teala, Resulullahn sahabilerinden iman edenlere

hicret etmelerini, Allah yolunda cihat etmelerini emrettikten sonra, her canlnn

lm mutlaka tadacan, iman edenlerin, ahirette byk mkafatlara

ereceini haber vermi, bu ayette de rzk darlndan korkmamalar

emredilmitir. Zira yiyip imeye muhta nice varlklar vardr ki, onlar,

rzklarn biriktirip saklayacak gte deillerdir.28

Rzkn Allah Teala tarafndan yaratld ve btn canllarn ancak Onun

verdii rzkla hayatta kaldna dair dier bir delil ise yledir:

Yeryznde rzk Allaha ait olmayan hibir canl yoktur. O, onlarn

karar kldklar yerleri de, emaneten durduklar yerleri de bilir. Onlarn hepsi

apak bir kitaptadr.29

Elmall Muhammed Hamdi Yazr (. 1942), burada yerde ifadesinin

tahsis iin olmadn belirtir. Dabbe yalnzca drt ayakl canllar iin

zannedilmesin diye btn canllara ait bir genelleme yapmak iindir ki, insan

da bunlar arasndadr. Yce Allah birini yaatmak istemedii zaman, rzkn

kesiverir ve o kesince kimsenin vermesine imkan ve ihtimal yoktur. Fakat

yaatmak istedii srece de btn lem onu nlemeye alsa yine de

gnderecei rzk gnderir.30

Kuran, rzk verenin yalnzca Allah olduunu ve rzk baka varlk ve

nesnelerden beklemenin anlamsz ve bo olduunu belirterek insanlarn irke

dmemeleri gerektiini haber vermitir. Ayrca birok ayette de Allah

Tealann rzk kestii takdirde hi kimsenin rzklar vermeye gleri

yetmeyeceini vurgulamtr:

Deki, size gkten ve yerden rzk veren kimdir? Kulak ve gzlerehkmeden kimdir? Diriyi lden karan, ly de diriden karan kimdir?

28 Ebu Cafer Muhammed b. Cerir Taberi, Taberi Tefsiri, (Terc: Kerim Aytekin - HasanKarakaya), C. VI, Hisar Yaynevi,stanbul, 1996, s.386.29 Hud, 11/6.30 Elmall M. Hamdi Yazr,Hak Dini, Kuran Dili, (Sad: smail Karaam - Emin Ik), C. IV,Zehraveyn Yaynlar, stanbul, Trs., s. 518.


18/132

10

Onlar: Allahtr diyecekler. O halde Ona kar gelmekten saknmaz

msnz?31

Ey insanlar! Allahn size olan nimetini hatrlayn. Allahtan baka size

yerden ve gkten rzk veren bir yaratc var m?...32

Bu ayetlerden de anlalaca zere rzk, yer ile gkten elde edilir.

Gkten elde edilii, uygun yamurlarn yamasyladr. Yerden elde edilmesine

gelince, gdalar ya bitkisel olur ya da hayvansal. Bitkisel olanlar ancak yerden

elde edilir. Hayvanlardan elde edilene gelince, bu hayvanlar da gdayamuhtatr. Her canlnn gdasnn bir baka canl olmas mmkn deildir. Aksi

takdirde sonsuz bir teselsle girilmi olur ki bu teselsl imkanszdr.

Binaenaleyh, hayvanlarn gdasnn da, bitkilere varp dayand sabit olur.

Bitkilerin yerden bitip kt da sabittir. O halde rzklarn ancak gkten ve

yerden elde edildiini kesin olarak sylemek gerekir. Gklerin ve yerin

mdebbirinin, dzenleyip ynetenin sadece Hak Teala olduu malumdur. uhalde rzkn sadece Allahtan olduu sabit olmu olur.33 Allah Teala; yaratma

ve rzk vermedeki esizliini ve uluhiyyette yalnz bana tek olduunu da bu

ayetlerle ifade etmitir. Yce Allah kendisine inanmayanlara, rzk verenin tek

kendisi olduunu kabul ettirdikten sonra, uluhiyyette de tek olduunu kabul

ettirmek istemitir.34

1.2.1.2. Rzkn Dar ve Bol Olmas

Cenab- Allah, tm mahlukat yaratm, bununla beraber hayatlarn

idame ettirmeleri iin gerekli olan rzklar da bunlarn istifadesine sunmutur.

Allah Teala, kimisine bol rzk verirken, kimisinin de rzkn daraltabileceini

Kuran- Kerimin birok yerinde ifade etmitir.35

31 Yunus, 10/31.32 Fatr, 35/3.33 Fahreddin Rz, Tefsir-i Kebir, (Terc: Suat Yldrm - Ltfullah Cebeci - Sadk Kl, vd.), C.XII, Aka Yaynlar, Ankara, 1990, s. 369-370.34bni Kesir,Hadislerle Kuran- Kerim Tefsiri, (ev: Bekir Karla - Bedrettin etiner), C.XII, ar Yaynlar,stanbul, 1991, s. 6655.35 Bkz. Bakara, 2/245; Rad, 13/37; sra, 17/30; Kasas, 28/82; Ankebut, 29/62; Rum, 30/37;Sebe, 34/36,39; Zmer, 39/52; ra, 42/12,27.


19/132

11

Yce Allah, dilediinin rzkn bollatrmaya, dilediinin rzkn da

daraltmaya kdirdir. Bu, Onun hikmetinin bir gereidir. O, rzk verenlerin en

hayrlsdr:

Deki; hakikaten Rabbim, kullarndan kimin rzkn dilerse geniletir,

kiminkini de dilerse, daraltr. Ne harcarsanz O, bunun ardndan (daha iyisini)

ltfeder. O, rzklandranlarn en hayrlsdr.36

Rzk vermede hayrl olmak ise u hususlarda olur:

a) Verecei eyi, ihtiya zamanndan geri brakmamak

b) htiya miktarndan az vermemek.

c) Verecei eyi, hesaba tbi tutarak azaltmamak.

d) Verdii eyi, karlk istemek suretiyle bozup bulandrmamak.37

te Allah Teala, byle bir rzk verendir. Bunlardan birincisine gelince,

Allahn lim ve kadir oluundan; ikincisine gelince, Allahn gani ve rzk bololuundan; ncsne gelince, Allahn kerim oluundandr ki, Cenab- Hak

bu hususu diledii kimseleri, hesapsz olarak rzklandrr.38 ifadesiyle beyan

etmitir. Drdncsne gelince, bu da Allahn yce, ulu olmasndan dolaydr.

nk karl, aada olan, yukardan olandan talep eder.39

Yce Allah, kimi kullarnn rzklarnn bol olmasnn, kimi kullarnn ise

rzklarnn dar olmasnn birtakm sebep ve hikmetlerinin bulunduunu bize

bildirmektedir.

Rzkn dar veya bol olmasnn hikmetlerinden biri, yeryznn dzenidir.

Yani yeryznde belli bir sistem ve dzenin ileyebilmesi iin Allah Teala,

kimi kullarna bol rzk vermi, kimi kullarnn rzkn ise ksmtr. Nitekim;

Dnya hayatnda onlarn geimliliklerini aralarnda biz taksim ettik.Birbirlerine i grdrmeleri iin, kimini kimine, derecelerle stn kldk40

ayetinde, insanlarn bir ksm dierlerinden stn tutularak, birbirlerine i

36 Sebe, 34/39.37 Rz, Tefsir-i Kebir, C. XVIII, s. 353.38 l-i mrn, 3/27.39 Rz, Tefsir-i Kebir, C. XVIII, s. 353.40 Zuhruf, 43/32.


20/132

12

grdrmeleri saland ifade edilmektedir. Allah Teala, rzk bakmndan

herkesi eit tutmu olsayd, bir ksmnn bir ksmna hizmet etmesi imkansz

olurdu.

Dier bir ayette, Eer Allah kullarna (eit bir ekilde), bol bol rzk

verseydi, yeryznde muhakkak taknlk ederler, azarlard. Fakat O, ne miktar

dilerse (rzk o kadar) indirir 41buyurulmutur. Cenab- Hak, bu Ayet-i

Kerimede zenginliin; tuyann ve taknln tahakkukuna sebep olacana

mutlak olarak hkmetmitir. Aklen dndmz zaman da, kiinin nefsi

ktlklere meyleder de, ancak ne var ki o ktlkleri ilemek iin gerekli let

ve vastalar bulamazsa, yapaca ktlk ve er o nispette azalr. Ama bunlar

ifa etmek iin gerekli let ve vastalar elde ederse, ileyecei o ktlk de o

nispette oalr. Bylece mal elde etmenin, tuyan ve azgnla sebebiyet

verecei sabit olmutur.42

Ayrca insan, karakteri gerei byklenir, byklk taslar, bir zenginlikve iktidar elde ettiinde, asl yaratlnn gerei olan eye dnm olur. Ama

bir sknt, bir bela ve istenmeyen bir durumun iine dtnde, inkisr kalbe

der ve mahzunlar da, bylece itaate ve tevazu haline dner.43

Allah, rzk konusunda kiminizi kiminizden stn kld. stn klnanlar,

rzklarn, ellerinin altndakilere vermezler ki, hep eit olsunlar. imdi Allahn

nimetlerini mi inkar ediyorlar?44 Rzk konusunda herkesin farkl durumda

olduu ortadadr. Ayet-i Kerime bu farkll, Allahn rzk konusunda bir

kesimi dier bir kesime stn klmasna balamaktadr.45

Dikkat edilirse biz, insanlarn en zekisinin en akll ve en anlaylsnn,

mrn azck bir dnyalk elde etmek iin tkettiini, buna ramen onun buna

nasip olmadn; ama insanlarn en cahilinin ve en az akll olannn da hatrnagelen ve gnlnden geirdii hereyi o anda elde ettiini grmekteyiz. Bunun

sebebi sadece insann abalamas, almas ve zekas olsayd, o zaman en

41r, 42/27.42 Rz, Tefsir-i Kebir, C. IXX, s. 457.43 Rz, Tefsir-i Kebir, C. IXX, s. 457.44 Nahl, 16/71.45 Seyyid Kutup,F Zillil-Kuran, (ev: Salih Uan - Vahdettin nce - Mehmet Yolcu, vd.),C. VI, stanbul, 1991, s. 550.


21/132

13

akll olann en stn olmas gerekirdi. Biz, en zeki olann en az pay; en cahil

ve ahmak olann da en ok hisseyi aldn grdmzde, bunu taksim edenin

Allah Teala olduunu anlam oluruz. Rzk, zekaya gre deildir. Ama bu,

insann almasna mani olmamaldr.46

Rzkn bol ve dar olmasnn hikmetlerinden bir dieri ise, imtihandr.

Muhakkak biz sizi biraz alk, biraz korku ve mallardan, canlardan ve

rnlerden eksiltmekle imtihan ederiz. Sabredenleri mjdele.47 Bir imtihan

olarak sizi hayr ve erle deneriz.48

Bu Ayet-i Kerimelerden anlalaca zere, imtihan sadece erle

olmamaktadr. Hayr ve iyilikle de imtihan sz konusudur. Fakat insan ou

zaman hayr ve iyilikle imtihan edildiini bilmez ve imtihan kaybeder. Allah

Tealann kendisine bol nimet vermesi karsnda Ona kredenler, bu

imtihan kazanacak; kretmeyip nankrlk edenler, azaba urayacaklardr.

Allahn kendisinin rzkn daraltmas durumunda bunu sabrla karlayanlar ise,bu imtihan kazanm olacaklardr.

Yce Allah, kullarndan birine sevdiinden deil, kendi dilemesi ve

hikmeti gerei bol rzk verir. Yine kullarndan birini hakr grd iin deil,

hikmeti ve kazas gerei, onu imtihan etmek iin onun rzkn daraltr.49

R

zk

n kfr ve imanla alakas

yoktur. Dolay

s

yla Allah, bazen denemekiin kafir gnahkarn rzkn bol verir, mmin ve itaatkarn rzkn da daraltr.

Kafirler mal ve evladn okluunu, sevgi ve mutluluun delili olarak sanrlar.50

Onlar, bu dnyada rzk ve nimetlerin paylatrlma esasnn hikmetini

bilmemektedirler ve bu dnyada kendisine bol nimet verilenlerin, Allahn

sevgili kulu; az verilenlerinse, Allahn gazabna urayan kullar olduu gibi

yanl bir zanna kaplmaktadrlar. Oysa gereku ki, evresine ak ve grengzlerle bakan herkes, ou zaman kt ve iren karaktere sahip olanlarn

46 Rz, Tefsir-i Kebir, C. IV, s. 287.47 Bakara, 2/155.48 Enbiya, 21/35.49 Muhammed Ali Sabn, Safvett-Tefsir, (Terc: Sadreddin Gm - Nedim Ylmaz), C. IV,Dnya Yaynclk, stanbul, 1990, s. 454.50 Bkz. Sabn, Safvett-Tefsir, C. V, s. 144; mer Nasuhi Bilmen,Kuran- KeriminTrke Meali, lisi ve Tefsiri, C. III, Bilmen Yaynevi, stanbul, 1985, s. 1646.


22/132

14

zengin; buna karn ahlken temiz ve mkemmel insanlarn fakir olduunu fark

edecektir. Bu durumda hangi saduyulu insan, Allahn temiz karakterdeki

kimseleri sevmediini, gnahkar insanlar ise tasvip ettiini syleyebilir? Allah

Tealann, tevhidi ve nbvveti kabul hususunda ahdini bozan kimseleri

ahirette azaba dar etmesi, onlara nimet ve lezzet kaplarn amayaca

manasna gelmez.51

Her ne kadar Allah dilediine bol rzk verip, dilediinin rzkn daraltsa

da, insann nasl olsa rzk Allahtandr, dilerse daraltr, dilerse bollatrr deyip

almamas ve oturduu yerden rzkn beklemesi de yanltr. Allah Teala,

herkesin rzkn yaratmtr. Herkesin rzk bellidir. Kimse kimsenin rzkn

yiyemez. Ama Allah kullarndan, rzklarn aramalarn ve onu kazanmak iin

aba sarf etmelerini istemektedir. Yani insann nce rzk iin elinden geleni

yapmas, ondan sonra tevekkl etmesi gerekir. Bundan sonra dilerse Allah

rzkn bol verir, dilerse daraltr.

1.2.1.3. Rzk Garantisi ve Endiesi

Gerek insan, gerekse de dier canllarn rzk, kuvveti, gdas, beslenmesi,

yaamak iin gerekli olan btn artlar ve sebepler Allaha aittir, Ondandr.

Tabi olarak o canl

n

n o r

zka kavumas

, Allah

n garantisi alt

ndad

r.Nitekim ayette; Yeryznde rzk Allaha ait olmayan hibir canl yoktur52

buyurularak, tm canllarn rzklarnn Allahn garantisi altnda olduu

vurgulanmtr. 53

Mminin, rzkn elden karr diye bir korkusu yoktur. nk rzk,

sznden dnmeyen Allaha mahsustur ve Allah kulunu mahrum etmez. Allah

yeri yaratm, dek gibi yaym, ona bereket vermitir. Kullarnn rzkna kefilolduunu vadetmitir.

51 Ebul-la Mevdd, Tefhimul-Kuran, (Terc: Muhammed Han Kayan - Yusuf Karaca, vd.),C. IV, nsan Yaynlar, stanbul, 1991, s .533.52 Hud, 11/6.53 Elmall,Hak Dini, C. IV, s. 518.


23/132

15

Allah vadinde hulf (sznde durmamazlk) etmez. Fakat insanlarn ou

bunu bilmezler.54

Nice canl var ki, rzkn tayamaz. Onlar da, sizi de Allah besler.55

te bu garantiler sayesinde mmin, hayatn rzkndan emin yaar.

Yuvadaki kua, ldeki canavara, denizdeki bala ve kayann iindeki

kurtua rzkn veren Odur.56

Yce Allah, Kuranda insana vadedilen nimetlerden bahsederken

insann doa zerinde serbeste eylemde bulunmas iin, ondan ihtiyalarna,niyetine gre yararlanmasn salayacak ortamlar meydana getirdiini

vurgulamtr. Yani Allah Teala kulunu ve dier canllar yaratrken, onlarn

hayatlarn devam ettirebilmeleri iin gerekli olan artlar da yaratm ve

hazrlamtr.57

Rzkn Allaha ait olmas, hareket edebilen canlnn rzkn aramasna

engel deildir. Hareket edemeyen, rzk iin alamayan varlklar ise, Allah

rzklarn gndermek suretiyle gdalandrr. Allahn ocuun beslenmesi iin

annenin karnnda ona gda vermesi gibi.58

Yce Allah, Kuranda rzk endiesi ve korkusuyla birtakm yanl

davranlara ynelmek isteyen insanlara uyarlarda bulunmutur. Ayette;

Fakirlik endiesiyle ocuklarnz ldrmeyiniz. Onlar da, sizi de bizrzklandrrz59 buyurulmutur. Buna gre Cenab- Allah, ana-baba haklarna

riayetten sonra, ocuklarn haklarna riayeti vacip klmtr. Buradaki ayetten

maksat; kz ocuklarnn diri diri topraa gmlmesinin yasaklanmasdr.

nk Araplarn bir ksm, cahiliyye dneminde fakirlik korkusuyla, kz

ocuklarn diri diri topraa gmyorlard. Allah Teala, bu uygulamann

yanlln, sizi de, onlar da rzklandran biziz. buyurarak beyan etmitir.

54 Rum, 30/37.55 Ankebut, 29/60.56 Yusuf Kardav,man ve Hayat(Terc: Abdlvehhap ztrk), Hilal Yaynlar,Ankara, 1979,s. 174-175.57 Aslan,Fakirlik Problemi, s. 118.58 Ahmet Ltfi Kazanc,slamdarade, Kaza ve Kader, Ahmed Said Matbaas, stanbul, 1966,s. 69.59 Enam, 6/151.


24/132

16

Babann ve rzknn kefili Allah Teala olduuna gre, ana-babann, doan

cann hayatta kalabilmesi iin, gayret etmeleri ve onun rzk hususunda Allaha

tevekkl etmeleri gerekir. 60

Yine Ankebut Sresi 60. ayetinde Yce Allah, nice canl vardr ki,

bunlarn kendi rzklarn tayamacan yani biriktiremeyeceini syledikten

sonra, bunlarn ve dier tm mahlukatn rzklarn, kendisinin stlendiinden

bahsetmitir. Bu ayetten maksat, mminlerin, yurtlarndan hicret ettikleri

takdirde, fakir deceklerinden ve a kalacaklarndan korkarlarsa, onlarn

kalplerini takviye etmektir. Allah, zayf hayvanlarn rzklarn nasl veriyorsa,

lkelerinden hicret ettikleri zaman, onlarn da rzklarn ayn ekilde

verecektir.61 Bu da mminlerin rzk endiesi iine dmemeleri gerektiini,

rzkn Allahn garantisi altnda olduunu gstermektedir.

1.2.1.4. Rzkn Kazanlmas ve Harcanmas

Cenab- Hak, eriilmesi hatta kavranlmas imkansz bir ilim ve vukufla

btn yarattklarnn rzkn tayin edip yaratm ve istifadelerine sunmutur.

Allah Tealann, aalarda meyveler, tahllar, canllardan elde edilen gdalar ile

barnmamz, rtnmemiz, yaaymz srdrmemiz iin icad ve halk

buyurduu her ey r

zk

m

zd

r. Fakat ihsan buyurulan bu r

z

klardanyararlanmamz, alp elde etmemize baldr.62 O nedenledir ki Yce Allah,

bizi alp kazanmaya tevik etmitir:

Namaz klnca artk yeryzne daln ve Allahn ltfundan isteyin.63

O, yeryzn sizin ayaklarnzn altna serendir. Haydi onun zerinde

yryn ve Allahn rzkndan yiyin. Dn ancak Onadr.64

Cenab- Hakkn mahlukatlarnn rzklarn tayin ettii dorudur. Fakat

bunu yanl yorumlamamak lazm. yle ki, Allah Teala evvela ya bitkileri

yaratp onlarla gdalanacak her bir canlnn yapsn ve bnyesini onlardan

60 Rz, Tefsir-i Kebir, C. X, s. 245.61 Sabn, Safvett-Tefsir, C. IV, s. 495.62 man,Kaza, Kader, Hayr, er, s. 225.63 Cuma, 62/10.64 Mlk, 67/15.


25/132

17

yararlanacakekilde yaratm ya da evvela canly, sonra da onun yaamasna

elverili gdalar yaratarak her tr canlya bir ksm yiyecek tahsis buyurmutur.

Tahsis olunan ey, canl trne gre gda eididir. Bunlardan yararlanmak

imkan verilmi, elde edilmesi ise canlya braklmtr. Ksmetimde varsa

ayama gelir diyemeyiz. Ksmeti ayaa gelenler, kendi imkanlaryla rzklarn

elde edemeyenlerdir.65

nsana den vazife, yeryznde dolap rzkn elde etmek iin

abalamas ve gayret gstermesidir. 66 Zira kainatn nizam ancak almak

suretiyle salanr. Aksi halde dnya nizamnn devam etmesi mmkn olmaz.

Oysa Allah, dnyay kyamete kadar devam etsin diye yaratmtr. Fakat bu,

insann btn mrn mal toplamaya hasretmesi anlamna da gelmez. Doru

olan, insann maddi varl iin zaruri olan rzk temin ettikten sonra, yzn

manevi leme evirmesi ve bu arada Allaha kar kulluk grevini ihmal

etmemesidir.67

nsanlarn hayatlarn devam ettirebilecek kadar yani yaayacak kadar

rzkn yemesi kendisine farzdr. nk ibadetlerin yerine getirilmesi, ancak

vcudun salkl olmasyla mmkndr. Bu da su, rtnme vs. gibi temel

ihtiyalarn kullanlmas ile olur.

Yce Allah, tm mahlukatn rzkn yarattktan sonra rzkn kazanlmas

ve harcanmas hususunda iyi bir mslmann rzk ile mnasebetinin nasl

olmas gerektiine de Kurann birok yerinde aklk getirmitir.68

Bu mevzuda mslman bir kimsenin yapmas gereken ilk grev, rzkn

Allahn emrine uygun olarak helal yollardan kazanmaktr.69slamn en nemli

kurallarndan biri olan helalinden kazanp yemek, btn ibadetlerin ve

65 man,Kaza, Kader, Hayr, er, s. 226.66 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 161.67mam Muhammed eybn, Kitabul-Kesbslamktisadnda Helal Kazan, (Terc: MustafaBaktr), Seha Yaynclk,stanbul, 1993, s. 34.68 Bkz. Nahl, 16/114; Araf, 7/160; Maide, 5/88.69 Seyfettin Yazc, Temel Dn Bilgiler, D..B.Y., Ankara, 2005, s. 62.


26/132

18

davranlarn esasn tekil eder. Hatta slama gre helalinden kazanp

helalinden yeyip giyinmeyenin ibadetleri de kabul olmaz.70

Haram yollarla bol kazan elde etmektense, helal yoldan kazanmay tercih

etmek, uurlu bir mslmann gzel vasflarndan biridir. almak suretiyle

rzkn helalinden temin eden bir mslman, ayn zamanda toplumsal

sorumluluunu da yerine getirmi olan kimsedir. Kiinin gayr- meru yollara

sapmadan, kimsenin maddi ve manevi varlna tecavz etmeden elde ettii her

ey, helal rzktr. 71 nsann helal ve meru bir ekilde rzk temin etmesi

emredilmitir:

Artk Allahn size helal ve temiz olarak verdii rzklardan yiyin.72

Size rzk olarak verdiimiz eylerin iyi ve temiz olanlarndan yiyin.73

Mfessirler bu ayetlerdeki yeyiniz ibaresinin ibaha ifade ettiini

sylerler. Zira yeme ime gibi srf kullarn yararna olan eyleri emreden

ayetler birer vazife deil, hak bildirir. ayet bunlar hak deil de vazife

bildirecek olsalar, bunlar yapmamaktan ceza lazm gelir ki, insann yarar iin

emredilen ey, bir noktada insann zararna bir sonu dourur. Bu ise elikidir.

Ancak insann lmeyecek kadar yemesi farzdr. Mmkn iken yemeyip

alktan len kimse intihar etmi olur, gnaha girer. badet yapabilecek lde

g kazanmak iin yemek mendub, tam doyacak kadar yemek mbah, bundanfazla yemek ise haramdr. te yeyiniz emri, mbah derecesine kadar olan

yemeleri iine alr.74

Tarm, ticaret, hayvanclk gibi meru iler yaparak rzk kazanmak, helal

kazan salamak, yalnz helal olmakla kalmaz, insana ok byk sevap temin

eder. Demek ki alan insann att her adm sevap olmaktadr.75

70 Hseyin Atay,Kurana Greslamn Temel Kurallar, M.E.B. Yaynlar,stanbul, 1997, s.58.71 Ahmet ekin, alma Ahlak ve Rzkn Helalinden Temini,Diyanet Aylk Dergi., 175,D..B.Y., Ankara, 2005, s. 19.72 Nahl, 16/114.73 Araf, 7/160.74 Sleyman Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, C. I, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul,1988, s. 280.75 Sleyman Ate, Yenislamlmihali, Kl Kitabevi, Ankara, 1979, s. 583; Ayrca bkz.Ahmed Hamdi Akseki,Askere Din Kitab, D..B.Y., stanbul, 1945, s. 127.


27/132

19

Rzkn kazanlp harcanmasnda mslmana den ikinci vazife ise, rzk

meru yollardan elde etmesidir. Kuran- Kerimde de iaret edildii gibi,

insanlarn haksz yere birbirinin maln sahiplenmesi caiz deildir. Mallarnz

aranzda haksz sebeplerle yemeyin.76 Gayr meru ekilde elde edilen bir

kazan, her ne suretle olursa olsun, kii iin helal olamaz.77 Mmin, kayna

belli olmayan bir rzk, zimmetine geirme hakkna asla sahip deildir. Elinde

meru olmayan bir kazan varsa gerek sahibi biliniyorsa, onu iade etmesi

gerekir. Mal sahibi bilinmiyorsa, onu sadaka olarak vermelidir.78

Son olarak, iyi bir mslmann bakasnn kazand rzk hususunda ona

hased etmemesi gerekir. Hased, bir bakasnda bulunan nimetin, elinden

gitmesini istemektir. Bu ise, Allahn taksimine raz olmamak demektir. yi bir

mslman ise nimet verilenin iyi veya fena bir kimse olmasndan ziyade, veren

Allahn bu vergisinde bilemeyeceimiz sr ve hikmetlerin bulunabileceini

dnr. Kendi rzkn temin iin alr.79

1.2.1.5. Rzka kr

Yce Allah, kullarndan, kendilerine verdii rzklardan temiz olanlarn

tketmelerini, bunun karlnda ise kendisine kretmelerini istemektedir.

Mslman bir kimsenin, nimete ulat

zaman, veren Allaha kretmesi,elinden nimet gidince de feryada balamayp sabretmesi gerekir. nk kr,

nimetin oalmasna sebeptir. Nitekim Allah Teala Kuranda; Yemin olsun

eer sabrederseniz, elbette ziyade ederim. Eer kfrederseniz (nimetin kadrini

bilmeyip inkar ederseniz) benim azabm elbette iddetlidir 80 buyurarak

konunun nemine dikkat ekmitir.81

76 Bakara, 2/188.77 Bkz. Halil Altunta, alma Dnyasna slam Bir Bak,Diyanet Aylk Dergi, 124,D..B.Y., Ankara, 2001, s. 34.78 Halil Gnen, Gnmz Meselelerine Fetvalar, C. II, lim Yaynlar,stanbul, Trs., s. 164.79 Kazanc,slamdarade, Kaza ve Kader, s. 73.80brahim, 14/7.81 Kazanc,slamdarade, Kaza ve Kader, s. 72.


28/132

20

kr, ya kalp, ya lisan yahut da uzuvlarla olur. Kalp ile kr, ya

nimetin nimet verenden sudr ettiini bilmek veya lisan ve uzuvlaryla Onu

tebcil etmeye azmetmekle olur.82

Lisan ile kretmek, kiinin Cenab- Hakkn nimet verici olduunu itiraf

etmesi veya Onu medh-u sena etmesiyle gerekleir.

Uzuvlarla kretmek ise, kiinin Cenab- Hakk tazim ettiine delalet

eden fiilleri yapmasyla olur.83

kr ile ilgili ayetlere baktmzda, rzka krn en iyi olarak Allahaibadet eklinde olduunu grrz. nk kr, ibadetlerin badr.

Siz Allah brakarak ancak putlara tapyorsunuz ve yalan

uyduruyorsunuz. Allah brakarak taptklarnzn size hibir rzk vermeye

gleri yetmez. yleyse rzk Allah katnda arayn, Ona kulluk edin, Ona

kredin. Siz Ona dneceksiniz.84

nsan, yaratl icab kendisine yaplan iyilik ve yardmlara kar iinde

birkran duygusu hisseder. Fakat ftr olan duygu, eitli etkenlerden dolay

deitii takdirde nankrle dnebilir. Yce Allah da insann bu yapsn

bildii iin Kurann pek ok yerinde uyar ve tehditlerde bulunmutur. Yce

Allah, insanolunun ok nankr olduunu ve onun nasl bir tabiata sahip

olduunu u ayette aka ifade etmitir:Ama insan, ne zaman Rabbi onu imtihan edip de ltfu, keremiyle

muamele ederse Rabbim bana ikram etti der. Fakat ne vakit de onu deneyerek

zerine rzkn daraltrsa Rabbim bana ihanet etti, der.85

82 Rz, Tefsir-i Kebir, C. IV, s. 211.83 Rz, Tefsir-i Kebir, C. IV, s. 211.84 Ankebut, 29/17.85 Fecr, 89/15-16.


29/132

21

1.2.1.6. Rzk ve nfak

slamda infak, ba bir sosyal yardmlama ilkesidir. Bu davran,

yoksulun gzetilmesi ve maddi refahn artmas iin ferdin fedakarlndan

kaynaklanan bir davrantr. Kuran- Kerimin birok yerinde, rzktan infak

hususuna deinilmitir.86

Szlkte, tkenmek, tamamlanmak, son bulmak, manasndaki nefk

kknden tretilen infak, bitirmek, yok etmek, yoksul dmek gibi anlamlara

gelirse de daha ok para veya mal elden karmak manasndakullanlmaktadr. Dn bir terim olarak genellikle Allahn honutluunu elde

etme amacyla kiinin kendi servetinden harcama yapmas, muhtalara ayn ve

nakd yardmda bulunmas demektir.87

Kuran- Kerimde belirtildii zere infak, namaz ve imandan sonra

gelen en nemli bir esastr. man iini tamamlayan insann yapaca i, sadece

nefsi ve mal hususunda bir icraatta bulunmaktr. Nefsine gelince, onu namaz

klarak, Mabuduna hizmetle megul etmesi gerekir. te bu ey, yani iman,

namaz ve zekat, muteber ve makbul taatlardr.88

Kuranda birok yerde namaz ile zekat beraber zikredilmitir: Onlar,

gayba inanrlar, namaz klarlar, kendilerine verdiimiz rzktan yerli yerince

sarfederler.

89

Onlar, Rablerinin rzasna ermek iin sabreden, namaz dosdoru klan,

kendilerine verdiimiz rzklardan gizli olarak ve aktan harcayan ve ktl

iyilikle ortadan kaldranlardr.90

Nasl ki namaz dinin direiyse, zekat da islamn kprsdr. Dinin iman

ile temeli atlr, namaz ile dikildikten sonra, geilecek mhim bir geidi vardr

ki, zekat ite o geidi geirecek bir kpr olmak zere kurulmutur. nk

dnya ve ahirette korunmak iin yaplacak olan grkemli slam binasnn,

86 Bkz. Bakara, 2/3,265,272,274; l-i mran, 3/17; Enfal, 8/3; Rad, 13/22; Nahl, 16/75;Secde, 32/16.87 Mustafa arc, nfak Md., T.D.V..A., C. XXII, T.D.V.Y., stanbul, 1994, s. 289.88 Rz, Tefsir-i Kebir, C. XIV, s. 10.89 Bakara, 2/3.90 Rad, 13/22.


30/132

22

dnyadaki drl-slam (slam yurdu), ahiretteki drs-selm (esenlik

yurdu)n yapm iin birtakm ml masraflar vardr ki, bunlar ml ibadetlerle

yaplacaktr ve bunun en zarurisini de zekat tekil eder.91

Allah Teala, rzk konusunda kimisini kimisine stn klm, kimisinin

rzkn bol verirken kimisinin de rzkn daraltmtr. Yce Allah, bu vesileyle

rzk bol olann rzknn geniliine gre nafaka vermesini; rzk dar olann da

kendisinin ona verdii lde harcamasn istemitir.92

nsana en zor gelen ey, savata cann, hayr yolunda da malnharcamasdr. O, maln hayrda harcamakla malnn elinden gideceini ve fakir

debileceini zanneder. Bunu ona yaptrann da eytan olduu, Kuranda

belirtilmektedir. 93 Halbuki infak, fakirlik iin bir sebep deildir. 94 Nitekim

Yce Allah, infak edilen her eyin karlnn eksiksiz hatta daha fazlasyla

verileceini belirtmektedir:

Mallarn Allah yolunda harcayanlarn durumu, yedi baak bitiren ve her

baakta yz tane bulunan bir tohum gibidir. Allah dilediine kat kat verir,

Allah, ltfu geni olandr, hakkyla bilendir.95

Bir ksm ayetlerde, infakn gizli ve aktan yaplabilecei

vurgulanmtr.96 Farz olan infakta uygun olan, aka sarfetmektir. Nafile

olan infak

n ise gizli yap

lmas

daha hay

rl

d

r. Gizli olarak yap

lan bu infak

n,gnahlarn bir ksmna da kefaret olaca Kuranda vurgulanmtr:

Sadakalar aktan verirseniz ne gzel! Fakat onlar gizleyerek fakirlere

verirseniz bu, sizin iin daha hayrldr ve gnahlarnzdan bir ksmna da

kefaret olur. Allah yaptklarnzdan hakkyla haberdardr.97

Btn bu ayetlerden de anlalaca zere slam, insanlarn hakiki bir

ibadet birlii iinde olmalarn, gerekten fakir ve kimsesiz olanlarn

91 Yazr,Hak Dini, C. I, s. 180.92 Bkz. Talak, 65/7.93 Bkz. Bakara, 2/268.94 Bkz. Mustafa Haleb,Hadisler Inda Helal Kazan Yollar, (Terc: Nebi Bozkurt), ErkamMatbaas, stanbul, 2002, s. 32.95 Bakara, 2/261.96 Bkz. Bakara, 2/271,274; Rad, 13/22; brahim, 14/31; Fatr, 35/29.97 Bakara, 2/271.


31/132

23

gzetilmelerini ve alabileceklerin altrlmas iin ilk nce zekat ve ftr

sadakalar ile, zenginlerle fakirlerler arasndaki uurumun kapatlarak, bir sevgi

bann kurulmasn istemektedir. Yine slam, insann elindeki maln Allahn

mal olduunu ve kendisinin onu, muhta olan Allahn kullarna ulatrmaya

grevli bulunduunu belirtmektedir.

1.2.2. Hadislerde Rzk

Hadislerde rzk kavram, daha ok ezeli takdir ilkesine uygun olarakilenmitir. Hadislere gre, insan yaratlmadan nce rzk Allah tarafndan

takdir ve tayin edilmitir.98 Buna gre herkes, mutlaka kendi rzkn yer ve hi

kimse bakasnn rzkn yiyemez. Hi kimse de rzkn tketmeden lmez.

Ama herkes rzkn elde etmek iin onu talep etmek zorundadr. Bu, kaza-

kaderin gereidir.99

Hadis kltrne gre rzk, anne karnnda tayin ve tespit edilmitir.

nsanolu bu yazgya gre dnyaya gelir buna gre i yapar ve buna uygun

olarak vefat eder. Buhari (. 256/870)nin rivayet ettii u hadis, insan iin

yazl bir mrn takdirini ifade etmektedir: phesiz sizden birinizin anne

karnndaki yaratl krk gnde derlenip toplanr. Sonra bir o kadar (sre

ierisinde) alaka olur. Sonra bir o kadar (sre ierisinde) bir et paras

olur.Sonra da Allah bir melek gnderir ve drt kelimeyi (yazmas) emrolunur. Ona:

Amelini, rzkn, ecelini, aki veya said olacan yaz denilir. Sonra da

ierisine ruh flenir. phesiz sizden bir kimse alp amel iler sonunda

kendisi ile cennet arasnda bir kula kalr, ama yazs gelip onu geer, bu sefer

cehennemliklerin amelini iler. Yine sizden bir kimse alp amel iler

sonunda kendisi ile cehennem arasnda bir kula kalr ama yaz gelip onu geer,bu sefer cennetliklerin amelini iler. 100

98 Bkz. Buhari Ebu Abdullah smail, el-Camius-Sahih, Kader, 1, ar Yaynlar, stanbul,1981; Tirmizi Muhammed b. sa, es-Snen, Kader, 9, ar Yaynlar, stanbul, 1981; MslimEbul-Hseyin Haccac, el-Camius-Sahih, Kader, 7, ar Yaynlar, stanbul, 1981.99 Yazcolu,slam Dini Esaslar, s. 50.100 Buhari Ebu Abdullah smail,Muhtasar Tecrid-i Sarih, (ev: Abdullah Feyzi, Kocaer),Bedl-Halk, 6, Hner yaynlar,Ankara, 2004.


32/132


33/132

25

vermek gerekir ifratkar hkmn karacaklara kar ulemann verdii

cevaplardan biri yle: Eer insan, ebed yaayacan bilirse, dnyaya hrs

azalr ve bilir ki, arzu ettii dnyalk, onu talepteki hrs ve kouturmay bir

kenara braksa bile elinden kac deildir. yle der: Dnyalm bugn

karsam bile yarn elde ederim, nasl olsa ben ebed yaayacam. Bu sebeple

Resulullah: Dnyalk hususunda ebed yaayacan zanneden kimsenin

ameliyle amel et, dnya ileri iin hrsl olma buyurmutur.107

Kuran- Kerimde ifade edildii zere, insanlarn rzk endiesi iinde

olmamalar istenmi ve rzkn Allahn garantisi altnda olduu belirtilmitir.108

Peygamberimiz de Allah katnda en byk gnahn Allaha ortak komak

olduunu belirttikten sonra bundan sonraki en byk gnahn ise, insanlarn

rzk endiesiyle ocuklarn ldrmek olduunu iaret etmitir:

Hz. Peygamber (s.a.v.)e : Allah katnda hangi gnah daha byktr?

diye sordum: Seni yaratt halde Allaha e komandr buyurdu. Sonrahangisidir? Seninle beraber yemek yemesinden endielenerek ocuunu

ldrmendir.109

Btn bunlarn sonucunda, rzkla ilgili hadisler genel olarak iki grupta

ele alnabilir: Birincisi, rzkn nceden tayin ve tespit edildiini bildiren

hadisler. kincisi ise, rzkn, sadaka, iyilik, dua ve sla- rahim vb. eylemlerle

artabileceini bildiren hadisler. kinci grup hadislerin birinci gruptaki hadislere

gre, daha ok zgrle yer verdiklerini grmekteyiz. stelik ikinci gruptaki

hadislere gre insana verilen rzk, onun imkan ve artlarn kullanmayla ilgili

olarak deiebilmektedir.

107 Canan,Ktb-i Sitte Muhtasar, C. XIV, s. 481.108 Bkz. Hud, 11/6; Zariyat, 51/58.109 Buhari,Muhtasar Tecrid-i Sarih, Tefsir, Bakara, 3.


34/132

26

1.3. KELAM EKOLLERNN RIZIK MESELESN TAHLL

1.3.1. Ehl-i Snnette Rzk Anlay

Ehl-i Snnet alimlerinin rzk konusunda yaptklar eitli tanmlarn,

rzkn Allahn bir fiili olmasna ynelik olduu grlmektedir. nk Allahn

fiillerinden biri de rzk vermektir. Yegane Rezzk Odur. Bununla birlikte

onlar haramn rzk olduunu, ancak Allahn haram rzkn kazanlmasna

rzasnn bulunmadn, herkesin kendi rzkn yedii gibi hususlarda ittifakhalindedirler.110

Eari ve Maturidi ekolne mensup kelamclar yukardaki esaslarda ittifak

halinde olsalar da rzkn tanm konusunda farkl saylabilecek yaklam tarz

gelitirmilerdir. Bu ekollere ait kaynaklarda rzk konusu, zellikle rzk ile

ilgili hususlarda kapsaml bilgi veren Mutezileye cevap verilirken

ilenmektedir. Oysa Gazzali (. 505/1111)ye gre bu tr konularda sz

uzatmann bir anlam yoktur.111

Rzk meselesi, insan hrriyeti (kader) dairesine giren ve insan bu

ynyle ilgilendiren konulardan biri olduu iin bu konuda Ehl-i Snnetin iki

byk kolu arasnda farkllk gze arpmaktadr. Maturidiyye ve Eariyye

arasndaki gr ayrlklarndan kaynaklanan hususlardan biri de ezeldemaduma (yokluk) hitabn caiz olup olmamasdr. Earilere gre maduma

hitab- ilhnin taalluk etmesi caizdir. Buna gre Allah mahlukat yaratmadan

nce btn fiilleri, ecelleri ve rzklar takdir etmitir. Kyamete kadar onlardan

meydana gelecek her ey Levh-i Mahfuzda tespit edilmitir. Bu nedenle

rzklar da Allah katndadr. Rzkn kulun mlkiyetiyle hibir ilgisi yoktur.

Allah her eyin sahibidir. Maturidiler ise, maduma hitab kabul etmezler.Onlara gre bunda bir hikmet yoktur.112

110 Bkz. Ebul-Hasen Eari, el-bne An Usulid-Diyne, Kahire, 1375/1955, s. 64; OsmanKarar,slamda Ticar Ahlak ve Rzk Meselesi, Fazilet Kitabevi, Rize, 1974, s. 25.111 Ebu Hamid Muhammed Gazzali, el-ktisad fil-tikad, (Thk: .A. ubuku - HseyinAtay), A...F.Y., Ankara, 1962, s. 229.112 Bkz. Aliyyl-Kri, Ali b. Muhammed Sultan el-Herev, erhu Fkhil-Ekber, Beyrut, 1997,s. 175.


35/132

27

Ehl-i Snnete gre rzk, canlnn faydaland ve iinden yiyeceklerini,

ieceklerini, giyeceklerini, ve meskenlerini kardklar eylerden ibarettir.

Buna gre rzk; Allahn zerinde tasarruf etme, kullanma izni verdii her

eydir.113 Kul, ondan faydaland zaman bu, kendisine rzk olur. Helal veya

haram olmas onun rzk olmasna engel deildir.114nsan, rzkn hangi yoldan

isterse, Allah Teala o yoldan verir. Ancak helal olmayan yollara ve arelere

bavurursa su ilemi olur. nk Allah Teala, rzk iin helal ve meru

yollarn seilmesini emretmektedir. 115 Allah rzasna uygun i yapanlar

mkafatlandrlr, yapmayanlar cezalandrlr. Allah onlara ilerine gre ceza

verir.116

Ehl-i Snnete gre herahs veya her canl kendi rzkn yer. Birahsn

rzkn baka bir ahs yiyemez. 117 Zengin birinin fakire verdii sadaka,

zenginin rzk olmad iin fakire gemitir.118 Rzk yaratan ve veren Allah

Tealadr. Kul, Allahn evrende geerli tabii kanunlarn gzeterek alr,abalar, sebeplere sarlr ve rzk kazanmak iin tercihlerde bulunur. Allah da

onun bu tercihine ve abasna gre rzkn yaratr. Allahn yegane rzk veren

olmas, tembellik yapmay ve almamay gerektirmez. Kazan iin meru

yollardan gerekli giriimde bulunmak kuldan, rzk yaratmak ise

Allahtandr.119

Earilere gre rzk; Hak Tealann hayat sahiplerine, yiyip ierek,

gdalanmak veya baka trl faydalanmak zere sevkederek, onlara verdii

eylerdir. Bu tarife gre yiyecek, iecekten baka, kendisinden faydalanlan

eyler de rzk olmaktadr. Earilere gre rzklar Allah katndandr. O,

113

Bkz. Muhammed Ali Sabn,Maturidiye Akaidi, (Terc: Bekir Topalolu), D..B.Y.,Ankara, 1979, s. 157.114 Mustafa Utku,Rzk Anahtarlar ve Tevekkl, Uluda Yaynlar, stanbul, 2002, s. 251.Ayrca bkz. Sabn,Maturidiye Akaidi, s. 157.115 Ltfi entrk - Seyfettin Yazc,slamlmihali, D..B.Y., Ankara, 2004, s. 62.116 Ahmed Hamdi Akseki,slam Dini,tikat,badet ve Ahlak, D..B.Y., Ankara, 1977, s. 99.117 Bkz. Ebu Hanife,Fkh- Ekber, (Terc: Yunus Vehbi Yavuz), ar Yaynlar, stanbul, 1979,s. 330; M. Sait Yazcolu,slam Dini Esaslar, A..A..F.Y., Eskiehir, 1998, s. 50.118erafeddin Glck,Kelam Asndannsan ve Fiilleri, Kayhan Yaynevi,stanbul, 1979, s.243.119 Hseyin, Algl - H. Yunus, Apaydn, Vd. (Komisyon),lmihal, C. I, T.D.V.Y., Ankara,2004, s. 139.


36/132

28

yaratklarn helal ve haram olarak rzklandrr. 120 Eari (. 324/936) de

Sabuni gibi rzkn insann mlk olduunu kesinlikle kabul etmez. 121 O,

annesinin stn emen ocuk ile ot yiyen hayvan kim rzklandryor diye

sorup, bunlar rzklandran Allah ise ve bu rzklarn sahibi ocuk ve hayvan

deilse; buradan Allahn haram rzkn sahibi olduu manas kar, tezini

savunmaktadr. O halde rzk, Allahn bir ltfu ve badr. nsan veya hayvan

ondan yararlanr. u anda yararl olmayan ey rzk olarak vasflanmaz.122

Nureddin es-Sabuni (. 580/1184)ye gre helal olsun, haram olsun

insann yedii ey onun rzkdr. O, Mutezilenin rzkn insann mlk olduu

anlayna kar kar. 123 Rzkn mlk olduu kabul edilirse Allahn

nimetlerinden rzklanan hayvanlarn durumu nasl izah edilir? sorusu akla gelir.

Hayvanlarn mlk edinmesi dnlemeyeceine gre. rzk Allahndr ama

insana intifa/ yararlanma hakk verilmitir. nk hereyin sahibi Allahtr. Bu

konuda st emen ocuk ve ot yiyen hayvanlarn durumu rnek olarakverilebilir. St emen ocuk ve ot yiyen hayvan iin mlkiyet sz konusu

olamaz. Rzk Allahn ltfu ve badr, insan ve hayvan ondan yararlanr. Bu

durumda faydas olmayan ey rzk deildir. Kii iin kendisinden yararlanlan

ey ancak rzktr.124

Kad Ebu Bekr Bakllni, (. 403/1013) rzk konusunda Ehl-i Snnetin

izdii yol zerindedir. O, helal ve haramn rzk olduunu beyan etmektedir.

Bu mevzudaki delili Sizi yaratan, size rzk veren, sizi ldren ve tekrar

dirilten Allahtr125 ayetidir. Ona gre Allah yaratma, ldrme ve diriltmede

tek ise, rzklar datmada da tektir. Ayrca Bakllni, rzkn mlk olarak kabul

edilemeyeceini savunur.126

120 Bkz. Eari, el-bne, s. 64.121 Ebul-Hasen Eari, el-Luma Fir-Reddi Al Ehliz-Zeyvel-Bida, Beyrut, 1952, s. 64;Halife Keskin,slam Dncesinde Kader ve Kaza, Beyza Yaynlar,stanbul, 1997, s. 192.122 Eari, el-bne, s. 64; Glck,nsan ve Fiilleri, s. 242.123 Sabn,Maturidiye Akaidi, s. 157; erafeddin Glck - Sleyman Toprak, Kelam, TekinKitabevi, Konya, 1998, s. 269.124 Bkz. Sabn,Maturidiye Akaidi, s. 157; erafeddin Glck,slam Akaidi, Esra Yaynlar,Konya, 1989, s. 232.125 Rum, 30/40.126 Kad Ebu Bekr Bakllni, et-Temhid, Beyrut, 1957, s. 328.


37/132

29

Taftazni (. 793/1390) rzk; Gda almak ve daha baka surette

faydalansnlar diye Allah Tealann, hayvanlara sevkettii eylerdir. tarznda

tarif eder. Bu tefsir, yeme, ime, giyinme, ev, ev eyas... gibi eyleri de rzk

kavramnn umlne alan ok daha geni muhteval bir tariftir.127

Genel olarak da Ehl-i Snnet kelamclar rzk, Taftazninin tanmlarna

benzer ekilde tanmlamlardr. rnein Cveyn (. 478/1085) rzk,

faydalanlan ey diye tanmlarken Gazzali de ayn gr paylamakla

beraber rzk drt ksma ayrmaktadr:

1- Rzk- Mazmn: Garanti edilmi rzk. Zaruri ihtiyalarn giderecek

kadar insana verilen yenilir, iilir ve giyilireylerdir.

2- Rzk- Maksm: Ezelde ksmete den rzk ve pay.

3- Rzk- Memlk: Bir kimsenin mlkiyetinde ve tasarrufunda bulunan

mal.

4- Rzk- Mevud: Allah Tealann salih ve bid kullarna vadettii rzk.

Bunlardan sadece ilki iin tevekkl etmek ve Hak Tealaya gvenmek

sz konusu olur. Zira, ihtiya ve zaruret lsnde her canlnn rzkn

vereceini Allah garantilemitir.128

Badd (. 429/1038), dolaysz ihtiyalar gz nnde bulundurarak

rzk; ister helal olsun, ister haram olsun, kim birey yer ya da ierse, ancak o

kendi rzkn yiyip imitir eklinde aklamaktadr.129 Fakat Fahruddin er-

Razi, rzk yenilen, iilen eyler tarznda yaplan tanmlamalarn geersiz

olduunu, dolaysyla bu tanmlarn Arap dilinde kullanlan rzkn anlamna

mutabk dmediini sylemektedir. Ona gre Arapada rzk, haz

anlamndadr. Haz, bir kimsenin nasibidir. Nasip de sadece ona aittir ve baka

bir kimse bu nasibe ortak deildir. te yandan Allah rzktan infak etmemizi

emretmektedir. 130 Eer rzk sadece yenilen, iilen eyler olsayd, yalnzca

127 Sadddn Taftazni, Kelamlmi veslam Akaidi, (Haz: Sleyman Uluda), DergahYaynlar, stanbul, 1982, s. 220.128 Taftazni, Kelamlmi, s. 220.129 Abdulkahir Badadi, Usulud-Din, Beyrut, 1981, s. 144.130 Bkz. Mnafikun, 63/10.


38/132

30

yenilen eylerin infakn istemek olacaktr ki, Razi byle bir infakn mmkn

olamayacan ileri srmektedir.131

Bu arada gerek Kad Abdlcebbar (. 415/1024) ve gerekse baz

Gazzli ve Fahruddin er-Razi (. 606/1210) gibi kelamclar dahil olmak zere-

Ehl-i Snnet kelamclarnn rzk, sadece yenilen ve iilen eylerle snrl

tutmadklarn, yaptklar tanmlarda dorudan rzk Allaha nispet ve izafe

etmediklerini, onun snrlarnn geni tutulmasn salamak amacyla da lgat

anlamn ne karmak suretiyle rzk, faydalanlan eyler olarak

tanmladklarn belirtmek gerekmektedir.

Ebu Hanife (. 150/767)ye gre, Allah kullar yaratan, rzklandran ve

ldrendir. Onu kazanma, helalinden mal biriktirme helaldir, haram yolla mal

biriktirme ise, haramdr.132

Sufilere gre rzk; Mlikin, memlkne, Mevlnn kuluna verdii

eydir. Rzk; yenilen, iilen ve giyilen eylerden olmak zere kul iin

verilmesi garanti altna alnm olan ksmettir.133

Kemaleddin Beyaz (. 1097/1686), rzk; Gdalanmas ya da baka bir

yolla faydalanmas iin Allahn canlya verdii ey134 olarak tarif ederken

brahim Bacuri (. 1277/1860) ise tarifteki faydalanmay bilfiil kaydyla

kay

tlamaktad

r. Buna gre birinin sahip olduu fakat bilfiil faydalanmad

ey onun rzk deildir. O ey kendisinden faydalanan kimse iin rzktr.135

Ebul Min en-Nesef (508/1115)nin rzk konusunda Mutezile ile Ehl-i

Snnet arasnda ihtilafa yol aan temel hususlardan biri olan mlkn rzk olup

olmamas meselesine, dier Ehl-i Snnet kelamclarndan farkl saylabilecek

bir bak as gelitirdiini grmekteyiz. Ona gre ister helal, ister haram

131 Aslan,Fakirlik Problemi, s. 69.132 Beyazizade Ahmed,mam Azam Ebu Hanifenintikadi Grleri, (ev: lyas elebi),M...F.V.Y., stanbul, 1996, s. 94.133 Taftazani, Kelamlmi, s. 220.134 Kemaleddin Beyazi,aratl-Meram, Kahire, 1949, s. 235.135brahim Bcuri, erhu Cevheretit-Tevhid, Dmek, 1972, s. 441; Muhit Mert,Kaza-Kader

Dairesinde Rzk vektisd Hayat, (Baslmam Doktora Tezi), Konya, 1994, s. 81.


39/132

31

olsun kendisiyle faydalanlan herey rzktr.136 Allahn tekeffl ettii rzk ise

gdadr. Fakat rzk gdaya atfedildii gibi, mlke de atfedilmektedir. Rzk

mlke atfedildii takdirde, haram rzk olmaz. nk bu durumda bir kimse

bakasnn rzkn ya da baka biri de onun rzkn yiyebilir. Buna karlk rzk,

gdaya atfedilirse, bu gda, haram rzk olur. Zira Allah fizyolojik ve biyolojik

yapmz gdaya ihtiya duyacak ekilde yaratmtr. Bu yaratmada insann

mdahalesi sz konusu deildir. Dolaysyla rzkta gda olmakszn rzkn

sadece mlke hamledilmesi doru olmaz. Bunun tersine rzk her iki unsurla

birlikte tanmlanmaktadr. Bu da gstermektedir ki, gdalanmak ynyle

haramszlk olmazsa, btn mr boyunca haram yiyip ien bir kimseyi Allah

rzklandrmam saylr ki, bu uygun olmayan bir iddiadr.137

Yine Nesefi, Allahn fili sfatlarndan olan rzk iin ileri srd

hkmleri, rzkla dolaysyla insan iradesiyle ilgilendirilebilecek dier fili

sfatlar iin de sylemektedir. Buna gre, rzk gibi, sknt ve belalar daAllahn takdiri ve hkmyledir.138

Ehl-i Snnetin rzk konusundaki fikirlerini u ekilde toparlayabiliriz.

1- Yegane rzk veren Allah Tealadr. Dilediine bol rzk verir,

dilediinin rzkn da daraltr.

2- R

zk

yaratan Allaht

r ancak onu kesb eden kuldur.3- Haram olan birey, onu kazanan kul iin rzk saylr. Fakat Allahn

haram olan rzk, kulun kazanmasna rzas yoktur.

4- Herkes, kendi rzkn yer, bir kimse bakasnn rzkn yiyemeyecei

gibi, baka biri de onun rzkn yiyemez.139

136 Bkz. mer Nesefi,slamnancnn Temelleri, (Haz: M. Seyyid Ahsen), Ota Yaynlar.,Y.y., 1974, s. 105.137 Aslan,Fakirlik Problemi, s. 72.138 Aslan,Fakirlik Problemi, s. 73.139 Hseyin, Algl - H. Yunus, Apaydn, Vd.(Komisyon),lmihal, s. 139.


40/132

32

1.3.2. Mutezilede Rzk Anlay

Rzk, ecel ve fiyatlarnn, Allahn kaza ve kaderiyle olduu grne

temas ederek rzk meselesine giren ve rzk; kendisiyle yarar salanan ey

olarak tanmlayan Kad Abdlcebbar bunu, yararlanmay engelleyen bireyin

olmamas artna balamaktadr. Zira bir eyin kiinin mlk de olsa- rzk

olabilmesi ancak o eyden faydalanlmasna baldr. Bu ekildeki bir

rzklandrmada, insan ya da hayvan arasnda bir fark yoktur.140

Bu arada Kad Abdlcebbar rzk; faydalanlan ey olarak tanmlarkenonun lgat anlamna mutabk kalmay tercih etmitir. Ancak o, Ehl-i Snnet

kelam kaynaklarnda Mutezileye atfedilen, rzkn mlkiyet olduu anlayna

yer vermemektedir.141 nk ona gre mlkiyet rzk olmay gerektirmez. Bir

eyin birisine rzk olmas iin onun sahibi olmas ve malikin mlkn kendine

tahsis ettii gibi tahsis etmesi art deildir. nk rzk olarak tahsis etme,

tasarruf etme veya tasarrufun faydasn elde etmek zere sahip olmaygerektirir. Bu sebeple insann sahip olmad bir ey olsa mesela, bakasnn

verdii yiyecek gibi kullanmas ve faydalanmas mbah olduunda onun iin

rzk olur. Yine hayvanlarn istifade ettii eyler onlarn rzk olsa bile mlk

deildir. ocuklar ise her ne kadar akll olmasalar da durumlar hayvanlardan

farkldr. nk ocuklar, mlklerinin sahipleridirler. Dolaysyla sahip

olduklareylerde akll konumdadrlar.142

Gerekte Mutezile rzk; sahibinin yedii bir mlk eklinde tarif

etmitir. Bu, insann kendi z iradesi ve kudretiyle, hr seimiyle kazanp,

iktisap ettiidir.143

Her iki tarife gre de rzk, Hak Tealann, zerinde tasarruf etme, yani

kullanma izni verdii eylerdir. Bu tarife gre rzk, yalnz eran helal olaneyler olup, haram saylan eyler rzk deildir.144 Mutezile, haram olan rzk

140 Kad Abdulcabbar, erhu Uslil-Hamse, Kahire, 1965, s. 784.141 Aslan,Fakirlik Problemi, s. 65.142 Kad Abdulcabbar, el-Muni, C. XI, Kahire, 1965, s. 27-28.143 Bkz. Sabn,Maturidiye Akaidi, s. 157;144 Aydn,slamnanlar, s. 373.


41/132

33

olarak kabul etmemektedir. Ancak meru yoldan elde edilip yenen ey rzk

kabul edilebilir.145

Kad Abdlcebbara gre insanlar iin rzk iki ksma ayrlr:

1- Mutlak Rzk: Bu tr rzk, faydalanlmasnda herhangi bir engel

bulunmayan ot, su ve avlanlmas mbah olan hayvanlarn avlanlmas gibi

eylerdir. Bunlar kimsenin mlk deildir, herkes iin rzktr. Kim nce

davranrsa bunlardan yararlanr ve bunlar da onun rzk olur.

2- Muayyen Rzk: Bu da, mlk edinilmi eylerdir. Yani sahipolduumuz menkul ve gayri menkullerimizdir. Bu eyalarn sadece elde

bulundurulmas rzk olmad gibi, onlara sahip olmak da rzk saylmaz. Zira

bunlarn rzk saylabilmesi, ancak bunlarla tasarruf etme ve yararlanmakla

mmkndr. Bu arada insanlarn mlk edinmeleri de alma, miras, al-

veri, ve hibe gibi yollarla olmaktadr.146

Mutezile, yalnz insanlarn rzk sahibi olduunu, hayvanlarn yiyip

itikleri rzklarna mlik olmadklarn sylemektedir. Ancak Kuran-

Kerimde yeryznde yaayan her nevi canllarn rzk olduu ve btn

canllarn rzkn Hak Tealann verdii aka ifade edilmektedir.147 Bu yzden

Mutezilenin baz fikirleri bu Ayet-i Kerimeye aykr dmektedir.

Rzklar yaratma hususunda Allahn mutlaklln Mutezile kabuletmektedir. Rzklar yaratann Allah olduunu kabul eden Mutezile, tahsisinin

Allahtan olmadn, bilhassa bakasnn maln gasp ile rzklanann rzkn,

Allahn o kimseye tahsis etmediini iddia etmektedir. Bu nedenle de Mutezile

rzk kavramn, Ehl-i Snnetin anladndan daha geni bir manaya

yorumlamak suretiyle, insann mlik olduu her ey olarak kabul

etmektedir.148

Mutezilenin bu kadar apak bir meseleyi problem yapmasnn

temelinde onlarn adalet ve aslah prensipleri yatmaktadr. Bu prensibe gre,

145 Kad Abdulcabbar, erhu Uslil-Hamse, s. 787.146 Kad Abdulcabbar, el-Muni, C. XI, s. 27.147 Bkz. Hud, 11/6.148 Keskin,Kader ve Kaza, s. 190.


42/132

34

Allahn kullarna haram rzk olarak tahsis edemeyeceini, aksi taktirde

Allahn, kullar haramla rzklanmalarnda pay olacan vurgulamaktadrlar.

Halbuki helal de olsa, haram da olsa, rzk tahsis eden Allahtr.149

1.3.3. Helal ve Haram Ynnden Rzk Anlaylar

Kelam mezhepleri arasnda rzk hakknda tartma konusu olan odak

nokta, haramn rzk olup olmaddr. nk haram Cenab- Hak

mminler iin kati olarak yasaklamtr. Ne var ki haram yiyerek yaayanlar

da bulunmaktadr. Bu nedenlerdir ki hemen konuya ilikin baz sorulargndeme gelmektedir. te Ehl-i Snnet ile Mutezile arasnda gr ayrl da

bundan kaynaklanmaktadr. Bu iki zt gr arasndaki farkn belirlenmesi iin

taraflarn rzk nasl tanmladn yeniden hatrlamakta yarar vardr.150

Ehl-i Snnete gre rzk; helal olsun, haram olsun insann tkettii ve

onunla gdaland eydir.151 Haram da Allahn takdir ettii rzktr. Haram

eylerle kiinin beslenmesi, gdalanmas mmkndr.152

Mutezileye gre rzk; faydalanmaktan men olunmayan eydir. Bu da

ancak helal ile mmkn olur.153

Bu ihtilafn temeli, rzk kavramnn Allaha nispet ediliinden

kaynaklanmaktadr. nk Allahtan baka rzk veren yoktur. Buna gre kul,

haram yemekten tr zem ve cezaya mstehaktr. Oysa ki Yce Allaha isnadedilen bir ey kt olamaz. Onu ileyen kii de zem ve cezaya mstehak

olmamaldr. Ehl-i Snnetin buna cevab, kulun cezaya arptrlmas, bir

yedii eyin niteliinden deil, kendi isteiyle haramn sebeplerine bavurmu

olmasndandreklindedir.154

Mutezilenin haramn rzk olmad yolundaki iddiasn teyid ve ispat

iin ileri srd deliller:

149 Keskin,Kader ve Kaza, s. 193.150 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay , s. 162.151 Keskin,Kader ve Kaza, s. 191.152 Bkz. Abdulkahir b. Tahir b. Muhammed Badad,Mezhepler Arasndaki Farklar, (Terc:Ethem Ruhi Flal), Kalem Yaynevi, stanbul, 1979, s. 316.153 Aydn,slamnanlar, s. 373.154 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 162.


43/132


44/132

36

gstererek ancak helal olan eyin rzk olabileceini sylemitir. Zira yiyiniz

ve iiniz emri ibaha iindir. Bu da rzkn mbah olmasn gerektirir.159

4- Yine Mutezile, Kuranda geen; Rizkan hasen, 160 Hellen

tayyiba161 ve Hayrr- Rzikin162 gibi kavramlar l alarak, haramn rzk

olamayacan ileri srmtr.

Allah yolunda hicret edip sonra ldrlen yahut lenleri, hi phesiz

Allah gzel rzkla rzklandracaktr. phesiz Allah evet O, rzk verenlerin en

hayrlsdr.163

Mutezile bu ayetin yorumunda da, rzk vermede sadece Allahn kudret

sahibi olduunu ifade etmitir. O halde rzk alan, her zaman rzk verene kar

bir minnet borcu duyar. Yce Allah, sadece rzk vermekle kalmam, o

rzktan yararlanmak iin, insana g, kuvvet, salk ve salam duyular da

vermitir. te btn bu imkanlar, rzkn meru yollardan kazanlmas iin

verilmitir.164

Bu esaslara gre haram olan bir eyi yiyen kimse rzklanm

saylmamaktadr. Bu yaklam esas aldmz taktirde insann dndaki

canllarn rzklarn izah etmek de olduka zordur. Zira bu anlaya gre rzk

sadece insanlara zg klnmaktadr.165

Ehl-i Snnete gelince onlar rzk tanmlarken, onlara gre kul, haramolan yedii zaman o, kendisine rzk olur. Bu ister helal olsun ister haram

olsun sonu deimez.166 Zira her eya Allah tarafndan irkin yaratlmamtr.

Bu husus, sadece helal olan rzk kabul edip de onu dar bir alan iinde

ifade etmek isteyenlerin dncelerini reddetmektedir. Bu durumda Ehl-i

Snnet inancna gre, Allahtan baka yaratc ve rzk veren yoktur. Rzk,

159 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 163.160 Bkz. Hac, 22/58.161 Bkz. Maide, 5/88.162 Bkz. Sebe, 34/39; Maide, 5/114.163 Hac, 22/58.164 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 162-163.165 Yazcolu,slam Dini Esaslar, s. 51.166 Bkz. M. Saim Yeprem,Maturidinin Akide Risalesi ve erhi, M...F.V.Y., stanbul, 1989,s. 93.


45/132

37

sadece helal ile snrlandrlamaz. Ehl-i Snnetin bu husustaki delilleri ise

unlardr:

1- Ey insanlar! Allahn size olan nimetini hatrlayn. Allahtan baka

size yerden ve gkten rzk verecek bir yaratc var m? Ondan baka Tanr

yoktur. Nasl oluyor da (tevhidden kfre) evriliyorsunuz?167

Bu ayetten de anlalaca zere, Allahtan baka yaratc yoktur. Yerden

ve gkten rzk veren Odur. Eer O vermezse dier vastalarn hepsi

hkmsz kalr. Nitekim bu ayet nazil olduunda bir grup mrike yle birsoru sorulmutur: Yerde ve gkte canllara ait rzk veren kimdir? Allah

diye cevap vermek suretiyle ikrar etmilerdir. Bu, tpk onlara gkleri ve yeri

kim yaratt? diye sorsan, elbette Allahtr derler 168 mealindeki ayetle

yaptklar itiraf ve ikrara benzemektedir.169

2- Yine baka bir ayette, yeryznde btn canllarn rzknn Allaha ait

olduu bildirilmektedir: Yeryznde yryen her canlnn rzk, yalnzca

Allahn zerindedir. Allah o canlnn durduu yeri ve sonunda braklaca

mekan bilir. (Bunlarn) hepsi ak bir kitapta (Levh-i Mahfuz)dr.170

Bu Ayet-i Kerimenin hkmne gre ister helal olsun, ister haram olsun,

herkesin kendi rzkn tketmesi gerekir. Bir insann rzkn yeyip

tamamlamamas

veya bakas

n

n r

zk

n

yemi olmas

tasavvur edilemez.

171

3- Yine Ehl-i Snnet mensuplarna gre rzkn lgat anlamnn temelinde,

daha nce akland gibi haz, nasib, ve pay gibi manalar da vardr. Bu

durumda insan haram rzktan yararlannca bu, bir haz, nasib ve pay olmaktadr.

Eer haram insan iin rzk kabul edilmezse ona ikinci bir rzk ismi aranmas

gerekirdi ki, bu da mmkn deildir.172

4- nsann huzur, gven ve varlk iinde olduu dnemde de, ikrar ve

zaruret gibi hayat tehlike sz konusu olduu hallerde de belli oranlarda rzk

167 Fatr, 35/3.168 Zmer, 39/38.169 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay , s. 164.170 Hud, 11/6.171 Ebu Hanife,Fkh- Ekber, s. 330.172 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 165.


46/132

38

ihtiyacn duymaktadr. Btn bu hallerde yine rzk veren veya haram dahi

geici olarak mbah klan ruhsatlar vardr. te bu rnekler de haramn rzk

olduunu gstermektedir.173

5- Allahn size helal ve temiz olarak verdii rzktan yiyiniz 174

eklindeki hkmn incelenmesinde de eer haram, rzk olarak kabul

edilmemi olsayd, helal rzkn yararl olduu zikredilmezdi.175

u halde Allah Tealann kuluna verdii rzk, emrine gre helal ve haram

olmaktadr. Yoksa kulunun bir ksmna helal, bir ksmna haram rzk veriyordeil. O, sadece rzk vermektedir. Ama elde etmek iin tutulan yola gre ya da

bizatihi haram klnm olan kullanan, haram yemi olmaktadr. Yiyecek

haram deildir ama hrszlkla elde edilmesi haramdr. Alkol imek haramdr

ama elimizi temizlemek iin kullanrsak haram olmaz.176

iiler de Mutezile gibi haram rzk olarak kabul etmezler. Buna, Bakara

Sresinin 3. ayetinin delalet ettiini sylerler. Tabatabi bu konuda Ehl-i

Snnet ile Mutezile arasnda bir izah tarz ile problemi halletmeye alr. O,

yaratma cihetiyle haram rzk saymakta ise de teri cihetiyle rzk

saymamaktadr. Bu ikisi arasnda bir ztlk da grmez.177

Muhammed Bakr el-Meclisi, bunu yle izah eder: Hayatn devam

r

zka bal

d

r. Allah, r

zk

bu sebeple yaratm

t

r. Bu ynyle r

z

k, tekvin biremirdir. Yaratma cihetiyle rzk zorunludur ve bu cihetten ona haramlk taalluk

etmez. Ama insann fiili olarak onu elde etmesine teklif taalluk eder. Bunda da

haramlk helallik sz konusudur. Teri rzk, insann hayatnda kulland helal

olandr, haram deil. nk haram, Allahn meru kld rzk deildir.

Haramla rzklanan insana, aslnda Allah tarafndan o miktar rzk takdir

edilmitir. Fakat o, helal yerine haram tercih etmitir. Mesela, hrsz almasa,alarak rzkland kadar helal rzk olacakt.178

173 Aslan,Fakirlik Problemi, s. 72.174 Maide, 5/88.175 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 166.176 man,Kaza, Kader, Hayr, er, s. 227.177 Mert,Rzk vektisd Hayat, s. 95.178 Mert,Rzk vektisd Hayat, s. 95.


47/132


48/132

40

Bata insanlarn kendi kazancnn ve gcnn rn olduunu sand

almak, meydana getirmek ve retmek olmak zere, rzk kelimesinin

artrd tm anlamlar, bu geni boyutlu Allahn ilk sebepleri ve

elementleri var etmi olmasna, bir dier adan da Yce Allahn fertlere ve

toplumlara bahettii beceri ve yeteneklere baldrlar. alan bir insann

tkettii nefes, yapt hareketler, Allahn rzkndan baka bir ey deildir.

Onu var eden, ona g ve yetenek baheden, teneffs ettii havay yaratan,

vcudunda yanp hareketi salayan, enerjiye dnen maddeleri var eden

Allahtr. Bir iinin veya ustann ortaya koyduu bir eser, bir rn ancak

balangta Allah tarafndan yaratlan bir maddeye deiik birekil vermekten

ibarettir. Bunlar, z itibariyle Yce Allahn var ettii rzkn kapsamnda olan

evrensel sebepler ve insana zg becerilerden baka birey deildirler.184

nsann etkisinin olmad bu rzklardan ayr bir de insanlarn gayretiyle,

almasyla, elde edilen rzk vardr. nsanlar g, kuvvet, akl, zeka vekabiliyet gibi zellikler ynnden birbirinden ayrlr. Her insan bu gibi

zelliklerle rzkn az veya ok kazanr. Fakat rzkn byle dar veya bol olmas,

hep insanlarn alma ve kabiliyetleriyle mmkn olmaz. Bazen ok akll ve

yetenekli biri, ok almasna ramen, bol rzk elde edemez. Bazen de akll

ve yetenekli olmayana bir kimse, ok az bir alma sonunda bol bir rzka

kavuabilir. Bu ise, tamamen Allahn takdiri ve dilemesiyle olur.185

Rzkn Allahn takdiriyle olduu hususunda Kuran- Kerimde de pek

ok ayet vardr:

Deki: Size gklerden ve yerden kim rzk verir? Deki, Allah186

Ey insanlar! Allahn size olan nimetini hatrlayn. Allahtan baka size

yerden ve gklerden rzk veren bir yaratc var m?187

184 Kutup,F Zillil-Kuran, C. X, s. 104.185 Bkz. Rz, Tefsir-i Kebir, C. IV, s. 287.186 Sebe, 34/24.187 Fatr, 35/3.


49/132

41

O, drt gn iinde (drt evrede), yeryznde ykselen sabit dalar

yaratt, orada bolluk ve bereket meydana getirdi ve orada rzk arayanlarn

ihtiyalarna uygun olarak rzklar takdir etti.188

Yeryznde hibir canl yoktur ki, rzk Allaha ait olmasn. Her birinin

(dnyada) duracaklar yeri de, (ldkten sonra) emaneten konulacaklar yeri de

O bilir. Bunlarn hepsi ak bir kitapta yazldr.189

Buna gre yeryznde yaayan insan ve hayvan gibi varlklar dahil yerin

altna saklanan, denizin iinde ve dibinde, derinliinde hayatn srdren,sayya ve hesaba gelmez ne kadar canl yaratk varsa, hepsinin rzkn Cenab-

Hak tayin etmektedir. Onlarn rzkla ilgili btn ihtiyalar Onun bilgisi

dahilindedir. Zira Allah, yeryznde dolap duran u canllarn tmnn

rzkn vermeyi kendi muhtar iradesiyle zerine almtr. Ayrca bu varlklara

da kendi paylarna ayrlan rzk arayp bulma imkan vermi ve bunlar eitli

ekillerde tanzim etmitir.190

nsann rzknn ezelde takdir edildiini belirten Peygamberimiz de bu

konuda yle buyurmutur: Sizin birinizin (yaratln balangcnda) ana-baba

maddeleri, krk gn ana rahminde toplanr. Sonra o maddeler, o kadar zaman

iinde kat bir kan phts halini alr. Sonra yine o kadar zaman iinde bir

inem ete dnr. Sonra yani drdnc tekaml devrinde bir melek

gnderilir. Bu melek ona ruh frr ve ayrca drt kelime ile yani rzkn,

ecelini, amelini, aki ve said olduunu yazmakla emrolunur.191

Yine Kuranda ifade edildii zere, Kadir gecesinde veya aban aynn

on beinci gecesinde, o yl iinde gerekleecek olan eceller, rzklar ve sene

sonuna kadar vuku bulacak dier olaylar, Levh-i Mahfuzdan ayrlp grevli

meleklere intikal eder. Bylece Allah katndaki bir emirle takdir edilipvahyedilen herey, Onun emri, izni ve ilmi dahilinde tecelli eder. Allahn bu

muhkem emri asla deimez.192 Nitekim u ayet de buna k tutmaktadr:

188 Fussilet, 41/10.189 Hud, 11/6.190 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 160.191 Buhari,Muhtasar Tecrid-i Sarih, Bedl-Halk, 6.192 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 159.


50/132

42

Katmzdan bir emirle her hikmetli ie o gecede hkmedilir. nk biz,

Rabbinin bir rahmeti olarak peygamberler gndermekteyiz. O, iitendir,

bilendir.193

Zemaheri (. 538/1143), el-Keaf isimli tefsirinde, bu ayetleri

aklarken yle demektedir: Mbarek geceden maksat, ya kadir gecesi ya da

aban aynn on beinci gecesidir ki, Yce Allah bu zel gecede, kullarnn

dnya ve ahiret menfaatine ve ilerine taalluk eden byk hayrlar yaratmakta

ve takdir etmektedir. nsana verilen hayr, bereket ve iyiliklerden sadece

Kuran- Kerimin oluu yeter ve artar bile. Daha da nemli olan bu gecede

kullarn rzklarnn ve ecellerinin ayrntlaryla tayin edilmeleridir. Dier btn

iler de bu tasnife tbidir. Bu nemli olaylarn tamam, Beraat kandilinde

Levh-i Mahfuzda grnmeye balar, Kadir gecesinde ise sona erer. Bu

esnada rzklarla ilgili ayrntl nsha Mikaile verilir.194

Btn bunlardan sonra, rzkn veriliinde sadece Allahn takdirininyeterli olduunu dnmek yanl olur. Rzklarn Allah tarafndan takdir

edilmesi, insann almasna, aba sarfetmesine engel deildir. Rzklar takdir

eden ve yaratan Allahtr. Ancak onu kesb edecek olan yani kazanacak olan

insandr. Zira kiiye ancak altey vardr. Dnyadaki rzklar iin almak,

aba sarf etmek gerekir. Ancak ahirette rzklar herhangi bir aba ve gayret sarf

etmeden hazr halde bulunur ve bu rzklar ehil olan kimselere takdir edilir.195

1.5. RIZIK VE KTSD HAYAT

1.5.1. nsann ktisd Adan htiyalar ve ktisdn Ahlk

erevesi

Kuran, insann hayatnn devam etmesini, yeme, ime, giyinme ve

mesken edinmeye balamaktadr. Allaha iman ve kulluk grevlerinin yerine

getirilmesi de ancak bu ihtiyalarn yerine getirilmesiyle mmkndr. Zaman

193 Duhan, 44/4-6.194 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 159.195 Bkz. Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 1


51/132

43

ierisinde bu ihtiyalarn eitliliine ve vasflarnn deiiklie uramasna

ramen, insann bu ihtiyalar, biyolojik ve fizyolojik yapsnn gerei

deimemitir. Zira insan, hayatn srdrebilmek iin yemeye, imeye, scak

ve souun tesirinden korunmak iin rtnmeye ve barnmak iin ve bir eve

ihtiya duyar.196

Kurann insan karsndaki tutumu, onun beeri varlnn temel

ynlerine ve faaliyet alanlarna ilikindir. Bunlar da bireysel ve toplumsal

ahlak deerlerle rl eylemlere dayanmaktadr. Kuran, ruh ile beden

arasndaki dengeyi gzetir. nsann maddi ve manevi diye iki alana blmeden,

onu bir btn olarak ele alp deerlendirir.197

Bu nedenle Kurana gre bir toplum, her erkein, kadnn ve ocuun

asgari ihtiyalarn karlamaldr. nsann maddi ynden ihtiyac olan bu asgari

ihtiyalar giderilmedii takdirde, alk ve yokluk ba gsterir. Bu durumda

asgari ihtiyalar olarak kabul ettiimiz barnma ve giyinme gibi gda dunsular da ihtiya kavramna dahil edilmi olur.198

Kurana gre, iktisd hayatn ahlak problematiini, insann tabiatta

snrl olan mala sahip olmay ok seven; onu kendi cinsinin fakir ve yoksul

olanlarna vermekte cimri; harcamada ise, haddi aarak israfa varan eilimi ile

dier insanlara zulm

Documents

Kader,Kelam.ilminde.riziK.ve.ECEL 132s Mehmet YILDIRIM